logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ABDUVALI QUTBIDDIN SHERIYATIDA TASVIRIY

ABDUVALI QUTBIDDIN SHERIYATIDA TASVIRIY

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

235 KB
Скачать
ABDUVALI QUTBIDDIN SHERIYATIDA TASVIRIY VOSITALARNING FOYALANISHI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………… I BOB. HOZIRGI O’ZBEK SHE’RIYATIDA ABDUVALI QUTBIDDIN IJODINING O’RGANILISHI. 1.1.Abduvali Qutbiddinning hayoti, adabiy merosi va she’rlarida an’anaviy hamda noan’anaviy talqin tamoyillari …………………………………….. 1.2.Shoir ijodining o’ziga xos xususiyatlari va badiiy detallarning o‘rni…... II BOB. ABDUVALI QUTBIDDIN SHE’RIYATIDA TASVIRIY VOSITALARNING IFODALANISHI. 2.1.Abduvali Qutbiddinning “Nayson” she’riy to’plamida tasviriy vositalarning o’rni. ………………………………....……………………………………… 2.2.Shoirning “Xayol kechasi” she’rlar to’plamida badiiy, tasviriy vositalarning ifodalanishi………………………………………………………………....... XULOSA…………………………………………………………... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………….... 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Inson o‘zini o‘tkinchiligini anglagandan buyon yashagan umrini abadiylashtirishga urunib keladi. Odamning bu boradagi intilishlari badiiy adabiyotda, ayniqsa, yorqin va jozibali yo‘sinda namoyon bo‘ladi. Shu boisdan badiiy adabiyotning mohiyatini anglab yetish nafaqat filolog mutaxassis, balki o‘zi haqida o‘ylaydigan har bir fikr kishisi uchun o‘ta muhim 1 . Shu boisdan ham mamlakatimizda so‘nggi yillarda ta’limning barcha bosqichlarida adabiyotga, uning o‘qitilishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Zero , “ Adabiyot – xalqning yuragi, elning ma’naviyat ko‘zgusi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak” 2 . Hozirgi kunda yoshlarni ma’naviyatli, barkamol qilib tarbiyalashda badiiy adabiyotning o‘rni beqiyosdir. Jahon adabiyotshunosligida milliy qadriyatlarga bo’lgan munosabat, ularning talqin etilishi hamda xalqona urf-odatlarning tobora ijodkor olamidagi badiiy bo’yoqlar asosida ijod zaminiga kirib borishi eng qiziqarli va bahstalab masalalardan biriga aylanib ulgurgan. Shu bois o’zbek adabiyotida XX asrda ijod etgan har bir ijodkor bu masalaga alohida yondashadi. Adabiyotshnoslikda esa ularga va ularning bu boradagi izlanishlariga tegishli baho berishga intiladi. Ayniqsa, ijoddagi xalqonalik, xalq urf-odatlarining tobora sentizlashib borishi va shu asosda milliy qadriyatlar talqini borasidagi izlanishlar bugungi adabiyotshunoslikning asosiy muammosi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan XX asr o’zbek adabiyotida munosib o’ringa ega bo’lgan Abduvali Qutbiddin hayotini, ijodini, uning mahoratini ,o’ziga xos milliy qadriyatlar talqinini o’rganish va u yaratgan asarlarning ahamiyatini shu nuqtai nazardan asoslash o’zbek adabiyotshunosligidagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 1 ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентиШавкатМирзи ё евнинг Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий боғида барпо этилган Адиблар хиёбонининг очилишида сўзлаган нутқи . / Халқ сўзи, 2020, 21 май. №106 ( 7608 ) . 2 https://kh-davron.uz/ 2 Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Abduvali Qutbiddin XX asr oxirlari va XXI asr boshlarida o’zbek sheriyatiga kirib keldi. U yaratgan she’riyat modern asosida yuzaga kelgan bo'lsa-da, biroq undagi xalq qadriyatlarining birlashishi va xalq turmush tarzining noan’anaviy shaklda berishi bilan she’riyati muhim qimmatga ega. Bu tushunchalarning bosh mezonga ko’tarilishi esa, shoir badiiy mahoratini belgilovchi xususiyatlaridandir. Zotan, “…adabiyot va san’atga,madaniyatga e’tibor … bu, avvalo, xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekan” i ayni haqiqatdir. Madaniyatga, adabiyotga e’tiborning bir ko’rinishi esa shoir Abduvali Qutbiddin ijodini o’rganish bilan ham belgilash mumkin. Chunki, shoir she’riyatining milliy qadriyatlar muuammosi asosida o’rganish va undagi tasvitiy vositalarning turli-tuman ko’rinishlarini tahlil etish yuqoridagi fikrlarning amaldagi ijrosi bo’libgina qolmay, mazkur tadqiqotning bugungi kundagi dolzarbligini asoslaydi. Malakaviy bitiruv ishimizning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ilm-fan, ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasviriy vositlarning o’rni,ahamiyati, xalqona qadriyatlarni anglash borasida unda modern, tasavvuf va xalqona qadriyatlarning ifoda etilishi, tasvirlanishi borasidagi izlanishlarini aniqlash,xalq urf-odatlari va kundalik turmushi sharoitida tasvir etilgan xususiyatlarga baho berish va tadqiq etish mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi sanaladi. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Abduvali Qutbiddin she’riyati , undagi turli xil tasviriy vositalarning ahamiyati, xalqona qadriyatlarning ifodalanishi hamda modern va tasavvuf asosida berilgan tushunchalarni xalqona qadriyat asosida aniqlashdan iborat; - Shoirning hayot yo’li,adabiy merosini, ijod olamini tadqiq etish; - Shoir she’riyatida tasviriy vositalar va xalqona qadriyatlar borasidagi izlanishlarini aniqlash; - Modern tushunchalari haqida fikr yuritish; - Tasavvuf tushunchalarini xalq qadriyatlari bilan chambarchas bog’langanligini tadqiq etish; - Shoir she’riyatida xalqona qadriyatlar tamoyilini ko’rsatib beruvchi omillarga urg’u berish; - She’riyatdagi xalqona qadriyatlarni mahorat darajasida tasvur etilganligini aniqlashdan iborat. Tadqiqotning obyekti. Ijodkorning badiiy olami va u yaratgan yaratiqlar tadqiqotning asosiy obyekti sanaladi.Qiyosiy tahlilni amalga oshirish maqsadida XX asr o’zbek shoirlarining to’plamlari BMIga jalb etildi.Tadqiqotning 3 predmetini Abduvali Qutbiddinning “Bor”, “Xayol kechasi”, “Nayson” kabi she’riy to’plamlari hamda adabiyotshunoslikda olib borilgan xalqona qadriyatlar borasidagi tadqiqotlar, izlanishlar tashlik etib,shoir she’riyatini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqotning amaliy yaratilganligi hamda milliy mentalitetga xos predmatlarning asosiy planga olib chiqiladi va shu yo’l orqali shoir mahorati aniqlanib, shoir ijodini tadqiq etishda ilmiy-nazariy manba vazifasini o’taydi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasviriy vositalarning ifodalanishi, xalqona qadriyatlarning tasvirlanishi masalasi maxsus tadqiqot obyekti sifatida o’rganilmoqda. Shoirning poetik olami hamda mahorati,o’ziga xos uslubi va detallardan foydalanishdagi o’ziga xosliklar tadqiq etiladi. Mazkur tadqiqot ishida shoirning o’ziga xos uslubi xalqona qadriyatlarni bera olish talqin tamoyillari asosida ochib beriladi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 I BOB. HOZIRGI O’ZBEK SHE’RIYATIDA ABDUVALI QUTBIDDIN IJODINING O’RGANILISHI. 1.1.Abduvali Qutbiddinning hayoti, adabiy merosi va she’rlarida an’anaviy hamda noan’anaviy talqin tamoyillari Abduvali Qutbiddin 1960-yil 20-iyunda Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahrida tug ilgan. Taniqli olim, shayxʻ Qutbiddin Muhitdinov ning nabirasi. Dastlab Qarshidagi o rta maktabda, keyin ToshDU (hozirgi O zMU)ning ʻ ʻ jurnalistika fakultetida o qigan (1978—1983). Samarqand viloyatining ʻ „Zarafshon“ gazetasida (1983—1985), G afur G ulom nomidagi Adabiyot va ʻ ʻ san at nashriyotida, „Yozuvchi“ nashriyotida, O zbekiston milliy ʼ ʻ teleradiokompaniyasida, „Xalq so zi“ gazetasida turli lavozimlarda xizmat qilgan. ʻ 2019-yil 8-dekabrda vafot etgan. Yoshlar Ittifoqi tomonidan ta sis etilgan Usmon Nosir mukofoti laureati (1993), ʼ „Oltin qalam“ mukofoti hamda O zbekiston Respublikasida xizmat ko rsatgan ʻ ʻ jurnalist faxriy unvoni va „Do stlik“ ordeni ʻ sohibi (1997). O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a zosi. ʻ ʼ Zarafshon“ gazetasi, G afur ʻ G ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyoti, ʻ ʼ O zteleradiokompaniyasi, ʻ „Yangi asr avlodi“ nashriyoti, „Xalq so zi“ gazetasida turli lavozimlarda ʻ faoliyat ko rsatgan. Abduvali Qutbiddinning „Nayson“ (1988), „Humo“ (1989), „Baxtli ʻ yil“ (1991), „Xayol kechasi“ (1994), „Sen va sen uchun“ (1996), „Uzoqdan olisga“ (2007) „Bor“ (2011), „Da vat“ (2014)kabi kitoblari chop etilgan. ʼ 2020-yili O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi „Ijod“ jamoat fondi ʻ tomonidan „So z chamani“ turkumida shoirning she riy to plami chop etilgan. ʻ ʼ ʻ Uning ijodi ko plab dissertatsiyalar uchun tadqiqot manbasi sifatida ilmiy ʻ o rganildi. Mahfuza Davronovaning „Hozirgi o zbek she riyatida individual uslub ʻ ʻ ʼ poetikasi (U. Azim, I. Mirzo, Faxriyor va A. Qutbiddin she riyati misolida)“ ʼ (Samarqand, 2019) mavzusidagi doktorlik (DSs), Maftuna Xolovaning „O zbek ʻ modern she riyati poetikasi“ (Samarqand, 2018), Gulnoza Oripovaning ʼ „Mustaqillik davri o zbek she riyatining g oyaviy-estetik va badiiy xususiyatlari“ ʻ ʼ ʻ (Farg ona, 2019) va Dilshod Xursanovning „Hozirgi o zbek she riyatida xronotop ʻ ʻ ʼ poetikasi“ (Samarqand, 2020) mavzusidagi falsafa doktori (PhD) dissertatsiyalarida, jumladan, Abduvali Qutbiddin she riyati xususiyatlari ham ʼ ilmiy tahlil etilgan.Yuqorida shoirning hayot yo’li haqida ma’lumot keltirar ekanmiz, uning qanchalik o’z ustida hormay-tolmay izlanishlar qiladigam shaxs sifatida ko’ramiz.Mening fikrimcha bir insonning qanday qalbli shaxs ekanligini uning tarjimai holi emas,balki atrofidagi insonlarga bo’lgan munosabatida yaqqol ko’zga tashlanadi. Abduvali Qutbiddin shaxsi haqida , noyob she’riyati haqida qalam tebratishdan oldin yana bir bor taniqli adabiyotshunos olimlar Ibrohim G‘ofurov, Botirxon Akram, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Ibrohim Haqqul kabi bu soha vakillarining mehnatlari-yu zahmatlarini dildan his etdim. Ularning shoir ijodiga oid fikr-mulohazalaridan, tahlil-u talqinlaridan bir qancha ma’lumotlar,tushunchalar oldim. Ustozlarning hayratomuz mushohadalari, 5 she’riyat ilmi-ning haqiqiy darg‘alari ekanliklaridan lol qoldim. Adabiyotshunos olim Abdug‘ofur Rasulov “tahlil va talqinlar – badiiiy asar bahosini belgilashda bosh mezon” deganlarida naqadar haq ekanliklariga amin bo‘ldim 3 . Abduvali Qutbiddining ilk to‘plami “Nayson” (1988) ga so‘zboshi yozgan ustoz shoir Rauf Parfi:“Abduvali she’riyati dunyoni obrazli idrok etishning ajoyib namunasidir. U borliqni yalong‘och tasavvur qila olmaydi. Qalbida har bir lahzani, voqea va hodisani his qilib, kamalakdek jilo beradi” – deydi 4 . Bu gaplar 28 yoshli shoir ijodiga berilgan yuksak bahodir va bunga shoir she’rlarini o‘qigan hamda uqqan har bir o‘quvchi amin bo‘lishi shubhasiz. Ustozning yuksak e’tirofidan ruhlangan shoirning “Humo”, “Baxtli yil”, “Xayol kechasi”, ”Sen va sen uchun”, “Uzoqdan olisga” va boshqa she’riy to‘plamlari nashr etildi. Shoir ijodi haqida bir qator ilmiy va publitsistik maqolalar, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari yozilgan. Shu o‘rinda Ibrohim G‘ofurovning “Tafakkur shakllari” (2019), Maftuna Xolovaning “O‘zbek modern she’riyati poetikasi”, (Samarqand-1918), Gulnoza Oripovaning “Mustaqillik davri o‘zbek she’riyatining g‘oyaviy-estetik va badiiy xususiyat-lari” (Farg‘ona, 1919), Mahfuza Davronovaning “Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi (Usmon Azim, Iqbol Mirzo,Faxriyor va Abduvali Qutbiddin she’riyati misolida)” (Samarqand, 2019), Dishod Xursanovning “Hozirgi o‘zbek she’riyatida xronotop poetikasi” (Samarqand, 2020) kabi doktorlik ishlarida Abduvali Qutbiddin she’riyati xususiyatlari ham ilmiy tahlil qilingan. Taniqli adabiyotshunos olim Ibrohim G‘ofurov ta’kidlashicha: “Abduvali so‘zni chin bozingar kabi o‘ynatadi.So‘z she’rning tasvir predmetiga aylanadi. So‘z badiiy tasvirning chinakam manbai, so‘z-obraz. Bu imajinizm-ku deyishingiz mumkin. Ha, ta’bir ko‘tarsa imajinizm” 5 . So‘z orqali o‘quvchining tasavvur olamini kengaytirish, ruhiyatiga ta’sir etish, o‘z o‘y- xayollariga,iztiroblari-yu, qalb nolalariga o‘quvchini sherik qilish, sevish, sevdirish, menimcha, har kimning ham qo‘lidan kelavermaydi.Bu faqat ilohiydan berilgan ne’mat – so‘z sehri va tug‘ma iste’dod mevasidir. Ayrim hollarda “shoir ijod jarayonida g‘ayri shuuriy tarzda yozadi yoxud asarini yaratadi: obrazlarning qilmishi, xatti-harakati, voqealar yechimi ijodkor inon-ixtiyoriga bo‘ysunmay qoladi” 6 . Bunday holatga tushmagan ijodkor bo‘lmasa kerak. Haqiqatan ham ayrim she’rlar, misralar uchun soatlab, kunlab, oylab bosh qotirilsa, ayrimlari tuxumdan chiqqan jo‘jalarday potirlab chiqaveradi. hatto ijodkor shu misralar o‘ziniki ekanligiga ishongisi kelmaydi. 3 Abdug‘ofur Rasulov “Tanqid, talqin, baholash”. T., “Fan” nashriyoti. 2006. 4 A. Qutbiddin “Nayson” T.G‘. G‘ulom nashriyoti. – 1988 – B. 4 5 A. Qutbiddin “She’rlar” kitobi so‘z boshisi Ibrohim G‘ofurov “Tafakkur shakllari” jurnali. – B. 4 6 Botirxon Akram “Fasohat mulkining sohibqironi” T., “O‘zbekiston” 1991. 6 Professor Qozoqboy Yo‘ldosh shoirning lirik qahramoni haqida: “Abduvali Qutbiddinning lirik qahramoni – 80-yillar farzandini turg‘unlik yillari tarbiyalab, hayotga yo‘l ko‘rsatgan edi. 80-yillar avlodi oldida mashaqqatli vazifa–juda ko‘p yolg‘on aralashgan kechagi va bugungi hayotdan insoniy haqiqatni zarra-zarralab terib Buyuk Haqiqatning yaxlit vujudini yaratish zarur edi ”- deb yozadi 7 . “She’rlar” to‘plami so‘zboshisida. XXasr o’zbek adabiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan ijodkor Abduvali Qutbiddin o’z she’riyati bilan o’zbek she’riyatini yana bir an’analar doirasida modern she’riyatning yangi talqinini bera olgan ijodkor. Abduvali Qutbiddin she’riyati o’zbek modern she’riyatini bir pog’ona ko’targanligi bilan ahamiyatlidir. Asilda modernizm G’arb adabiyotining bir ko’rinishi sifatida bo’y ko’rsatadi. Bu o’ziga xos yo’nalish birinchi she’riyatda o’z ifodasini topdi. Natijada P.Elyuar, L.Argon ijodida bo’y ko’rsata boshladi. Keyinchalik nasrda ham o’z o’rniga ega bo’ldi.Natijada M.Prus, F.Kafka, J.Joys asarlarida bu yo’nalish ravnaq topa boshladi. Aslida, adabiyotshunos D.Quronov to’g’ri takidlaganidek: “Modernizm (fr.modern–eng yangi, zamonaviy)–XIX asr oxiri XX asr boshlarida ommalashgan termin,san’at va adabiyotda keyin maydonga chiqqan norealistik oqimlarning umumiy nomi sifatida tushuniladi. Tabiiyki, adabiyot va san’atda keng tarqalgan mazkur hodisa bo’sh joyda paydo bo’lgan emas, uning kurtaklari avvaldan mavjud edi “. Modern xususiyatlar xalqona qadriyatlar qobig’iga , falsafiylikning tup ildiziga o’ralgan holda tasvir etib borilayotgan edi. Shu bois ham D.Quronov yuqoridagi fikrlarni berishga muvaffaq bo’ldi. E’tibor qaratilsa, shu davr mobaynida modern yo’nalishning o’ziga xos omillari ham asoslandi. Bu hodisani quyidagilardan ham ko’rib chiqishimiz mumkin: “ Ijodiy qiyofalar turlicha bo’lgan modern shoirlarning asarlaridagi milliylik, uning ildizlari va namoyon bo’lish tarzini tadqiq etish asosida : - o’zbek modern she’riyatiga xos yetakchi fikr xususiyat ; - modern she’riyatning ildizi va manbalari; - hozirgi modern she’riyatning badiiyatini ta’minlagan omillar; - modern yo’nalishda yozayotgan ijodkorlarning she’rlarida milliy ruh va badiiy fikr qanday aks etganligi; - modern yo’sindagi shoirlar ijodidagi o’xshash va farqli jihatlar ; - zamonviy she’riyatda tasavvufiy ramzlarning uchrashi,ularning namoyon bo’lish tarzi hamda milliy ruhni ifodalashdagi o’rni; - ijodiy fikrlashi,olamni badiiy aks ettirish yo’nalishlari turlicha bo’lgan shoirlarning asarlari misolida modern she’riyatning doimiy harakatda bo’lgan va o’zgaruvchan estetik hodisa ekanligi “ 8 . Demak, adabiyotshunos U.Normatov yuqoridagi tamoyillarni ko’rsatib o’tar ekan,modernning tub ildizlarini ochish muhimligini isbotlab o’tadi. 7 A. Qutbiddin Hayol kechasi. T., “Yozuvchi”. 1994. 8 Nornatov.U. Ijod sehri. -T .,Sharq, 2007. 7 Modernizm xususida so’z ketganda , an’anaviy va noan’anaviy talqinlarni ham inobatga olish lozim sanaladi.Chunki,G’arb adabiyotida butunlay an’anadan uzilgan modern bo’y ko’rsatsa,Sharqda an’analar bilan hamohanglikda shakllangan modernga duch kelish mumkin.G’arb moderni xususida bildirilgan fikrlardan tadqiqotchi M.Xolovaning qrashlari muhim. Uning ta’kidlashicha: “ Modernizmga xos umumiy xususiyatlardan biri shuki,u ob’yektiv voqelikning tasviri o’rniga uning ijodkor tasavvuridagi badiiy modelini yaratishini maqsad qiladi.Ya’ni bu o’rinda voqelikni aks ettirish emas,ijodkorning o’z-o’zini ifodalashi ustuvor ahamiyat kasb etadi.Ijodda sub’ektivlikning oldingi o’rniga chiqarilishi,mantiqiy bilishdan inuvidiv bilishning yuqori qo’yilishi,inson ichki olamida kechuvchi tengsiz evrilishlarga ayricha e’tibor berilishi,ijodkor shaxs ijodiy taxayyuli va u aks ettirgan voqelikning betakror hodisa sifatida tushunilishi,o’z o’y hislarini hech qanday cheklovlarsiz ifodalash huquqining e’tirof etilishi ham modernizmga xos xususiyatlardandir. Ijodiy erkinlik nafaqat g’oyaviy-mazmuniy,balki shakliy izlanishlarda ham mutlaqo daxlsizdir.Bu hol modernizmdagi badiiy obraz strukturasi, asarning sub’ektiv va ob’ektiv tashkillanishi,bayon tarzi,syujet – kompozitsion qurilishi,til xususiyatlari ,xullas adabiy asarning barcha sathlarida shakliy o’ziga xosliklarni yuzaga keltirgan “ 9 . Demak, modern adabiyot tushunchasida ijodkor ongi muhim sanaladi. U yaratgan va yaratayotgan olamni o’z ongi mahsuli sifatida taqdim etadi. Shu bois ham ijodkor olami betakror olam bo’lib, o’z nazdidagi olam. Undagi xilqatlar va qarashlar asosida yaratilgan asar yangi ohang, yangi mazmun kasb etadi. Bu esa adabiyotda juda ahamiyatli bo’lgan masalalardandir. Umuman olganda,ijodkor asar yaratar ekan, u yaratgan asar bizga ijodkor haqida ham muayyan tushuncha va xulosalarni berishga zamin yaratadi. Bunda ,avvalo, uning qay yo’sinda asarni tadbiq etishi muhim sanaladi. XX asr oxirlarida paydo bo’lgan noan’anaviy she’riyat ancha murakkab jarayonni boshdan kechirdi.Adabiyotshunos U.Hamdam bu haqda quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Noan’anaviy she’riyat bizda osonlik bilan yo’l topgani yo’q ehtimol,noan’anaviy hodisalarning yangi hali “yurilmagan” yo’llaridan ilk taqdiri hamisha ham shunday bo’lar.So’ngra esa ko’nikmasi , qabul qilishi va hatto mehr qo’yish degan bosqichlar kelar.Axir 70-yillar avlodining noan’anaviy she’rlarining ayrimlarida bu qadar sun’iylik sezilib qolishi barobarida kunimiz yoshlarining modern izlanishlarida tabiiylikni kuzatish mumkinku! Va shu holning o’ziyoq “yangi yo’l”ning tobora “yoyila boshlagan”I dalolat emasmi? Shoirlik da’vosi bor talabalarimdan biri aytib qoldi” 10 . Men an’anaviy she’riyatdan , uning an’anaviy va hatto bir qadar jo’n ifoda tarzidan hayajonga tushmay qo’yganman . Masalan , “Ko’zlarimda ikkita shovqin”degan o’xshash misralarni o’qib qolgudek 9 Xolova.M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filologiya fanlari bo’yicha falsafa,dok,dis,avtoref.(PhD),-Samarqand,2018,12-b. 10 Hamdam.U.Yangilanish ehtiyoji.-Toshkent: Fan,2007,134-b. 8 bo’lsam, borlig’im titrab, she’r ruhiga g’arq bo’laman. Bilasizmi, men o’sha ikkita shovqinning nimaligini biladigandekman , ular mening botinimda yashayotgandek bo’laveradi” 9 .Yuqoridagi fikrlardan ayon bo’ladiki , hozirgi adabiy jarayondagi an’anaviy talqinlar bugungi kun kitobxonining tafakkur jarayonini to’liq qamrab ola olmaydi.Shu bois ham u yangicha talqin,yangicha ifoda usulini izlashga mahkum.Ularning ongi tarzida o’rnashgan ajdodlarning qadim navosi –musiqiylik, ohangdorlik , qochirmalarga boy she’riyat hayajonga sola olmaydi. Bu go’yo ko’nikmani hosil qilgani insonga oddiy bir his va ko’rinish sifatida ta’bir joiz bo’lsa ta’sir eta olishi ham sustlashgan holda namoyon bo’ladi. Ya’ni bu kabi xususiyat bugungi o’quvchiga ta’sir eta olmaydi. Natijada undan hech qanday hisni seza olmaydi. Shu bois ham bugungi adabiy jarayondan yaratilayotgan she’rlar o’zga ohanglarda , o’zga ma’volarda , o’zga ong qatlamlarida zuhur topayotir. An’anaviy she’riyat xususida so’z ketganda, XXasrni yangi qarashlar bilan boyitgan shoirlardan Rauf Parfi, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron, Faxriyor, Abduvali Qutbiddin singari shoirlarni ta’kidlash joiz. Ular yaratgan she’riyatning yuksak cho’qqisi muayyan sentizi 90-yillarga kelib,yangicha talqinlarga o’z yo’lini ochib berdi.Natijada birin- ketin tuyg’ularni metaforik ko’rinishida ifoda etgan she’rlar yuzaga kela boshladi.Ularning bir-biridan farqi yaqqol ko’zga tashlana bordi.An’anaviy va noan’anaviy she’riyat taxayyullari o’zaro sentiz holatida ham yashaydi.Ular go’yo bir-birini taqozo etadi.Shu bois ham ularni orasiga har doim ham chegara qo’yib bo’lmaydi.Bizningcha, noan’anaviylik ham qaysidir ma’noda an’anaviylik ko’rinishlarini egallay boshlaydi.Faqat tafakkur sentizida,ularni tasvir uslubida,fikrlash doirasida ayricha holatlar namoyon bo’ladi.Ayniqsa, ijodkorlarning nigohi tabiat va jamiyatni ko’rish ,kuzatish ,idrok etishi ,fikrlash, baho berish va hokazolar muhim.Mana shu nuqtalar asosida noan’anaviy hilqatlar qad rostlaydi.Ijodkor berayotgan his-tuyg’ular hech qanday qolipga sig’maydi.Uni to’liqligicha anglash uchun esa asov ruhni o’z erkiga qo’yish va his-tuyg’ularni ozod holda ramzlar asosida anglashga o’rgatish zarurati yuzaga chiqa boshlaydi. An’anaviy va noan’anaviy she’r xususida so’z yuritilar ekan, adabiyotshunos U.Normatovning bu boradagi fikrlari qimmatlidir: “ she’riy satrlardagi asov ruh hech qanaqa qoliplarga sig’maydi, an’anaviy she’riy tizimlarni , yozuv va imlo qoidalarini tan olmaydi, tinish belgilariga hojat qolmaydi.Mabodo satrlar mavjud qoidalarga solingudek bo’lsa,aminmanki, ruhiy-hissiy tarovatini yo’qotadi. Bu modern she’riyatining muhim belgilaridandir” 11 . Zero, “Modernizm XX asr G’arbiy Yevropa va Amerika adabiyotida kechgan adabiy – nazariy jarayon , ya’ni oqim deb tushunilsa,modern har bir milliy abiyotda sodir bo’luvchi zamonaviy,yangicha uslub va tamoyillarning majmuasidan iboradir. …modernizm – bu zamonlar oralig’idagi tafovutni , “eskilik” va “yangilik” o’rtasidagi ixtiloflarni o’z g’oyaviy qarashlar bilan bosh mezon qilib olgan yuz yillikning ma’naviy qiyofasidir” 11 . Shu bilan bir qatorda badiiy tafakkurdagi yangilanish hamdir.Yuqoridagi barcha fikrlarni inobatga oladigan bo’lsak, 11 11 Hamdam.U.Yangilanish ehtiyoji.-Toshkent: Fan,2007,140-b. 9 noan’anaviy she’riyatda uch unsur aniq namoyon bo’ladi. Bular: original fikr,tuyg’u,manzara. Abduvali Qutbiddin ijodi ham mana shu uch qutb birlashuv nuqtasida tajalli topgan ijoddir.Abduvali Qutbiddin she’riyati an’analaridan sizib chiqqan noan’anaviy she’riyatdir . Uning ijodi ya’ni she’riyati kashfiyotlar og’ushida yashaydi. “Chunki Abduvali Qutbiddin va Faxriyorga dunyoni boshi va oxiri mavjud bus-butun olam o’laroq ko’rish xos,binobarin,ular yaratayotgan badiiy dunyo izchil mantiqiylikni,uzviy davomiylikka asoslangan” 12 . Abduvali Qutbiddin she’riyatiga nazar tashlasak,ham an’anaviy talqin, ham noan’anaviy talqin xususiyatlari fikrimizni tortadi.Ayniqsa,ilk to’plami bo’lgan “Nayson” ning so’zboshisini yozgan Rauf Parfi fikrlari ham yuqoridagi mulohazalarimizni isbotlaydi: “U manzaralar, tashbehlar, ro’yolar aralashuvida fikr yuritadi. Ohanglarning turlanib turishi bilan tasvir etilayotgan voqea ruhiy holatni harakatga keltiradi” 11 . Adabiyotshunos Aziz Said esa ushbu fikrlarni davom ettirib: “Haqiqatdan ham uning she’rlarini o‘qir ekansiz, ba’zan tashbeh va istioralarni tavassuringizga sig‘dirolmay hapqirib qolasiz. Mutolaa davomida nurli bir zavq yuragingizni to‘ldiradi, oyog‘ingiz ostida yerni his qilmay qolasiz, butun dunyoni, shaxsiy o‘y-xayollaringizni unutib sirli tasavvurlar va manzaralar olamiga parvoz qilasiz. Asosiysi, u go‘yo sizning orzu-armonlaringizni, quvonch va hasratingizni kuylayotgandek bo‘ladi. Muhimi shundaki, “Nima demoqchi” degan savol daf’atan shuuringizga kelmaydi, go‘zal xayollar, go‘zal so‘zlar, go‘zal ohangdan sarxush bo‘lib qolasiz, shunday holat bo‘ladiki, “nima demoqchi?” degan savolga javob topishni ham istamaysiz. Balki istagan taqdirida ham ko‘pchilik o‘quvchilar javob topolmas” 13 . Abduvali Qutbiddin xayollar va ong mahsuli asosida yaratgan she‘riyat mana shu kabi mahrajga ega. Uni shunday belgilash mumkin. Abduvali Qutbiddin she’riyatini anglash uchun, avvalo undan zavqlanish lozim bo‘ladi. So‘ngra mushohada qilish zarurati tug‘iladi. Anglashdagi anglamoq, tushunishdagi 12 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988. 3-b. 13 Aziz Said. Go’yibdan do’st bilan suhbatlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002 10 tushunmoq, fikrlashdagi fikrlamoq zarurati ko‘ndalang qo‘yiladi. Shu bois ham uni she’riyatini tahlil qilish chog‘ida tadqiqotchida yuqori saviyadagi nozik did va bilim zarurdir. Adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo‘ldoshev shoirning lirik qahramoni haqida shunday yozadi: “A.Qutbiddinning lirik qahramoni – 80 yillar farzandini turg‘unlik yillari tarbiyalab, hayotga yo‘l ko‘rsatgan edi. 80 yillar avlodi oldida mashaqqatli vazifa – juda ko‘p yolg‘on aralashgan kechagi va bugungi hayotdan insoniy haqiqatni zarra-zarralab terib Buyuk Haqiqatning yaxlit vujudini yaratish zarur edi. Bunga esa buyuk va sohir badiiyat qodir, xolos. Faqat ugina sohir aqldan ilgarilab ketishi, tarix sahifalari bo‘ylab sochilib ketgan hayotni faqatgina badiiy obrazlar bir nuqtaga jamlab, ko‘ngil mulkiga aylantirishi mumkin” 14 . She’rlarian birida A. Qutbidin shunday deydi: Bu dunyoda topganim halol, Burda nonim, umrim va yana… Bu dunyoda topinganlarim Bo‘ldi Vatan va yana onam! Kutmasman hech kimdan marhamat, Qarzga kelgan emas bu yo‘lim. Bu dunyoda ustozim hayot, U dunyoda shogirdim o‘lim! 15 . Shoir halol rizq toppish tushunchasini berish orqali halollik tushunchalarini yana bir bora yodga soladi. Chindan ham, umr, bir burda non, Vatan, ona tushunchalarining asosini ham ana shu halollik tushunchasi omuxtalashtiradi. Shu bois ham shoirning bu kashfiyoti insonni o‘yga cho‘mdiradi. Uning xayolotidagi halollik tshunchalarini qaror topishiga yordamga keladi. Shoir nigohidagi halollik asli ham mana shu tushunchalar zamirida o‘nadi, o‘sadi, 14 https://qalampir.uz/uz/news/tanik-li-zhurnalist-abduvali-k-utbiddin-vafot-etdi-11555 15 A.Qutbiddin. Bor. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2011. 158-b. 11 ulg‘ayadi, kamol topadi. Bani bashar yaratilganidan buyon har bir qadami sobit qadam sanaladi. Uning bu sobit qadami gohida individual tushuncha bilan tenglashadi. Shoir shu bois ham hech kimdan bu yo‘lni qarzga olganim yo‘q deya e’tirof etadi. Demak, sobit qadam faqatgina bir insonga tegishli ekan, undan xulosa ham ayondir. Ya’ni dunyodagi ustoz–hayot, shogird esa–o‘lim. Xulosa originalligi kishini maftun etadi, shoirning mahoratiga tasannolar o‘qiydi. “Nahrlarda etagi yirtiq Lo‘li qizday qarg‘anar osmon. Sohil bo‘ylab ketmoqda yo‘rtib – Oppoq biya Bedard, Bedarmon Arqon kabi tortiladi yel, Sug‘riladi oftobrang qoziq. Sapchiyotgan to‘lqin uchidan – Yana to‘rga Tushadi Baliq”. Ijodkor tasvirlarda tasavvurlarni yarat oladigan ijodkor. Uning bu tasavvurlari abskratk tushunchalar orqali zuhur topadi. Bizning nazdimizdagi ummon, unda baliq ovlayotgan baliqchi, sohilga qayta-qayta utilayotgan to‘lqinlar bularning barchasi ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘la oladigan tasvirlardir. Biroq Abduvali Qutbiddin bu tasvirlarni tasavvurlarga bo‘rkab, go‘yo muyqalam sohibidek, o‘quvchisini o‘ziga chorlab, maftun etadi. Dengiz. Ummonning etagi yetriqligi ham baliqning to‘rga tushishi, insoniyatga bir ozuqa bo‘lishi bilan omuxtalashgan. Bu omuxtalashtirishning asosiy belgisi sifatida badiiy detallardan unumli foydalanadi. Bu detallar nafaqat badiiy bo‘yoqdorlikka ega, balki she’rning mazmun-mohiyatini ochish uchun ham xizmat qiladi. Chunki mazkur she’rda 12 butun tasvir va tafsilot xiyonat so‘z detali bilan belgilanadiki, nahrlarning nega etagi yertiqligi ham ayonlashib boradi. Shoir qo‘yuq tasvirni tarix bilan bog‘laydi. Natijada Muqanna obrazi, uning tarixi yoritiladi. Xulosa qilib aytganda, XX asr o‘zbek she’riyati asr oxirlarida an’anaviylikdan voz kecha boshladi. Natijada o‘zbek she’riyatida fikriy taxayullarga munosabat ortdi. Shoirlar mana endi qat’iy qoliplardan voz kechib ong osti qatlamlaridagi xayollarga erk berdi. Shu bois ular yaratgan asarlarda punktasion belgilar uchramadi yoki she’rlaridagi har bir misra bosh harflar bilan belgilanmadi. Biroq an’anaviylikdan noan’anaviylik yarata olgan ijodkorlar ham bu jarayonda o‘z she’rlarini bera boshladi. Shunday ijodkorlardan biri Abduvali Qutbiddindir. Shoir o‘z fikrlarida na’anaviylikdan uzoqlashmagan modernning yuksak realistik cho‘qqisini yarata oldi va o‘zbek she’riyatini shunday xususiyatlar bilan boyitdi. 1.2.Shoir ijodining o’ziga xos xususiyatlari va badiiy detallarning o‘rni. Abduvali Qutbiddin she’riyati milliy qadriyatlarni zamonaviy tarzda berganligi bilan muhim ahamiyatga ega. Ijodkor so‘zni qo‘llash borasida ancha mahoratga ega shoirdir. Shu bois ham yaratgan misralarida milliy qadriyatlar aniq tasvirlar orqali kuzatiladi. Bu borada M.Xolovaning izlanishlari muhim: “Shoirning juda ko‘plab she’rlari modern kayfiyat ta’sirida yozilgan. Shoirning “Modern”ga qo‘shimcha izoh” nomli she’rida sirtdan qaralganda kuz fasliga munosabat bildirilayotganday tuyuladi. Lekin bu she’rdan o‘quvchi bir qancha ma’nolarni ilg‘ab oladi” 16 . Balchiqday-balchiqqa ag‘anayotgan – Sap-sariq soyaga sig‘inayotgan – Sentabr-oktabr-noyabr – Aya-ma’juz o‘ynashsan kuz”. Mumtoz an’analarimizni zamonaviy ko‘rinishda ifodalash Abduvali Qutbiddin poetik uslubini belgilaydigan omillardan biridir. Kuz fasli mohiyat 16 Xolova M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filol.fan.bo’yicha falsafa.fan,.dok. dis.avtoref.(PhD), - Samarqand, 2018, 15-b. 13 e’tibori bilan ko‘ngilga allaqanday mahzunlik, miskinlik baxsh etadigan fasl. Jahon adabiyotining eng yetuk namunalarida, jumladan, M.Bulgakovning “Usta va Margarita”, Gabreil Markesning “Yolg‘izlikning yuz yili”da kuz, yomg‘ir tasvirlari orqali ana shunday ruhiy holat ifoda etiladi. “Qissasi Rabg‘uziy”da naql etilishicha, odamzod loyi qirq yil yomg‘irga to‘yinadi. Ana shu qirq yilning o‘ttiz to‘qqiz yili qazg‘u, ya’ni qayg‘u yomg‘iri edi. Mumtoz she’riyat manzarani romantik bo‘yoqdorlikda, ya’ni realizmdan yuqoriqor pardalarda aks ettirgan bo‘lsa, modern she’riyat ushbu manzarani an’anaviy Sharq she’riyatidan farqli o‘laroq sayqallanmagan, lirika tabiatiga uncha ham o‘tirishmaydigan so‘zlar, jumlalar, misralarda aks ettiradi. Yuqoridagi she’riy parchadagi “balchiqdan-balchiqqa”, “sap-sariq soya”, “o‘ynashasan kuz” kabi jumlalar, an’anaviy estetik tafakkur uchun “dag‘al va qo‘pol” tuyuladi, ulohiy so‘zni qora tuproqqa tenglashtirgandek bo‘ladi. Fikrimizning isboti uchun yuqorida ta’kidlangan she’rning yakunlovchi bandiga murojaat qilaylik: Ko‘chalarda, tomlarda, derazalarda Yomg‘iri, g‘ir-shiri, nari-berida… Qurtlagan olmaday, ko‘p qariday – Ko‘z azada – Cheksiz, so‘ngsiz, tinimsiz, Behad unumsiz. Abduvali Qutbiddin she’riyati bo‘yicha shoir Bahrom Ro‘zimuhammadning fikrlariga e’tibor qaratsak: “Abduvali Qutbiddin umrining so‘nggi yillarida sal “buzilmoqchi”, maddohlik qilib ko‘rmoqchi bo‘ldi. Ammo, ancha-muncha kechikkanini angladi chog‘i “qiyshanglashga” astoydil harakat qilgani yo‘q. Agarda “she’riyatning pichog‘i” (U.Azim iborasi) ila o‘sha puch kurtaklarni xayolan qirib olsak, Abduvalidan shaffof, darveshtabiat shoir siyrati qoladi. Lutfiy, Navoiydan chinakkamiga ibtido topgan o‘zbek she’riyatida toki 14 Abdulhamid Cho‘lpongacha keskin shakl o‘zgarishlari voqelikka ko‘chmagani ma’lum. Cho‘lpondan keyin Rauf Parfi nafis tilda turli “hunarlar” ko‘rsatdi. A.Qutbiddin she’riyatida esa cho‘lponona, parfiyona ohanglar mushtaraklik kasb etdi. Eng asosiysi u hech bir turkiy shoirga taqlid qilmadi. Kimdir birov mendan: qaysi tengquringga havas qilasan, deb so‘rasa, hech ikkilanmay avvalo Abduvaliga deya mazkur savolga javob qaytargan bo‘lar edim”. Bahrom Ro‘zimuhammad ta’kidlagan ijod havas qilsa arzigulik. Chunki cho‘lponona, parfiyona ohanglar zamirida milliy qadriyatlar tasvirining yangicha talqinlari jo‘sh o‘rib turadi. Shu nuqtai nazar ham shoirning ijodi o‘zbek adabiy merosining yombisi hisoblanadi. Adabiyotshunos N.Rahimjonov o‘zining “Mustaqillik davri she’riyati” tadqiqotida Rauf Parfi she’riyatini tahlil etar ekan, undagi o‘ziga xoslikni quyidagicha ta’kidlab o‘tadi: “Rauf Parfi so‘zning timsolli ma’nolarini kashf etishda o‘ziga xos mustaqil yo‘lga ega shoir. U xalqimizning “keksalar izidan yurma, lekin ular izlagan narsani sen ham izla”, - degan hikmatida amal qilgandek tuyuladi. Shoir yangi shaklda yangi gap aytish uchun tinmay izlanar ekan, har birimizga tanish so‘zlar zimmasiga yangi va chuqur ma’nolar yuklaydi. Mazkur yo‘nalishda R.Parfi she’r satrlarini sindirishni yaxshi ko‘radi” 17 . Xuddi shu kabi fikrlarni Abduvali Qutbiddin she’riyatiga ham mengzasak bo‘ladi. Abduvali Qutbiddin keskin kechinmali holatlar ma’nosini, murakkab ziddiyatli kayfiyat va tuyg‘ularning rangini, manzarasini chizishga yo‘naltiradi. “Menda shunday taassurot bor. Abduvali she’rlarini ruhan ajralib juda yuksakka chiqib yozganday tuyulaveradi, chunki u o‘z hissiyotlariga ham, so‘zlariga ham, tashbehu istioralariga ham, qolaversa, sizga ham xayoli qanchalik parvoz qilib bilsa – shuncha yuksakdan nazar tashlayotganday. Lekin shunday she’rlari borki, ularda u zaminga tushadi, ifodalayotgan tuyg‘ulariga ana shu zamindan nazar tashlaydi. Mana ular “Dars”, “Haqberdi va Madina…”, “So‘roq”, “Anonimkachi 17 Rahimjonov N. Mustaqillik davri she’riyati. – Toshkent: Fan, 2007, 222-b. 15 xususida Mayakovskiyga maktub”, “Ayniyni eslab”, “Sevilmagan ayol”, “Shohizinda”, “Engrning Odaliska asariga”, “Tun”, “Men, Bahodir va baliqlar”, “Goya”, “Toshloqchalik Mastura bibi hikoyati”, “Daro‘om”, “Armon”, “Bobur”, “Latifa” 18 . Biz ushbu fikrlarga qo‘shimcha qilib aytishimiz mumkinki, yuqorida keltirilgan she’rlarida zamonaviy she’riyatda xalqona qadriyatlar ham sezilib turadi. Sirli bandargohga quyuq tuman, Olmos langar, Billur kema. Zarbof ko‘ylak kiygan darg‘a mendirman, Ey gul, ketasanmi men bilan. Kumush to‘lqinlar tebranishida, Shaffof manzillarning beshigi ishonch, Senga kechalari rivoyat aytib, Tonglari boshingdan sepaman quvonch Shoir mazkur misralarda shaffof tuyg‘ularni yangicha talqin asosida berishga muvaffaq bo‘ladi. Abduvali Qutbiddin nigohidagi zarbof ko‘ylak zamonaviy hayotimizga o‘zlikni anglattirsa, manzillar beshigi esa oila o‘chog‘i bo‘lib tasviriy bo‘yoqdorlikka burkaydi. Natijada ritorik murojaat bo‘lib jaranglagan “ey gul” tushunchasi yorni aniq manzilga oila qo‘rg‘oniga chorlaydi. Bu esa oila tushunchani yanada musaffolashtirib, bu manzil tomon olg‘a qadam bosishga undaydi. Juda chiroyli o‘xshatish va ramz orqali yangi talqinni milliy qadriyatlarning asosi bo‘lgan oila qo‘rg‘oning yuksakligi bilan belgilaydi. Shoir yaratayotgan go‘zal va shaffof tuyg‘ular inson qalbini ruhlantiradi, kelajakka ishonch va umid bog‘laydi. Shoir aynan mana shu kayfiyatni berish uchun ham bizningcha shu yo‘lni tanlaydi. Chunki kelajak va orzu har doim musaffo tuyg‘ular 18 Aziz Said. Ismim “Oh”dir mening. http://kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/aziz-said-ismim-ohdir-mening.html 16 og‘ushida bo‘ladi. Birinchi band oxiridagi lirik qahramonning yorga murojaati she’rning yakunlovchi misrasi bo‘lib xizmat qilganligi bois bu misra poetik xalqani yuzaga keltirgan. Bu kabi otashin nafas, bu kabi haroratni to‘ygan ma’shuqaning birdan-bir orzusi, bizningcha misralarda keltirilgan vafo arqonini suvdan tortish, muhabbat o‘ljasiga ega bo‘lishdir. Shoir mana shu tasvir orqali umid, ishonchni qalbga joylab, haroratni yoqtira oladi. Taniqli ijodkor Pirimqul Qodirov modernizm xususida so‘z yuritar ekan, Abduvali Qutbiddin she’riyatiga ham to‘xtaladi: “…taniqli shoir Abduvali Qutbiddinning “Sharq yulduzi”da chop etilgan “Izohsiz lug‘at” dostonida ko‘rish mumkin. Bu dostonda o‘tmishdagi mustamlaka zulmi ostida yashagan insonning fojiaviy xatolari quyidagicha izohlanadi: Vataning bor edi, sotding, Onanag bor edi, otding. Lazzatga, safoga, ishratga almashding boru budingni. Cho‘chqaga xizmatga kirding, To‘ng‘izning amrini bajarding, Essizgina odam, qizil va sariq shoqol, Ko‘z uzmay kuzatib turibdi har bir harakatingni. Ko‘zingdan, burningdan bitlar chiqmoqdalar amal-taqal qilib. Og‘zingdan semirib ketgan qurbaqa zo‘rg‘a to‘shayotir–kekirdagingni yorib yuborar. … esizgina odam, achinaman, afsuslanaman… Kechikmadikmikan? Odamni qutqarmoqqa?!” 19 . “Mustamlaka zulm ostida ezilgan, aldangan, yomon xatolar qilgan, bor budidan ayrilgan odamga shoir avval balanddan kelib dahshatli ayblar qo‘yadi, bit va qurbaqalar timsolida uning qiyofasiga jirkanchli tus beradi. So‘ng ayb faqat odamning o‘zida emasligini, tuzim, muhit ham aybdor bo‘lganini tushungani 19 Qutbiddin Abduvali. Izohsiz lug’at.// Sharq yulduzi, 1990, 10-son, 11-b. 17 uchun “Esizgina odam!” deb unga chin dildan achinadi. Nihoyat “kechikmadikmikin Odamni qutqarmoqqa!” degan savol bilan o‘z maqsadini anglatadi. Katta harf bilan yoziladigan Odamni qutqarmoqqa esa ezgu maqsaddir. Shu tarzda dostonga insonparvarlik ruhi qaytib keladi” 20 . P.Qodirov to‘g‘ri ta’kidlaganiday, o‘zligini yo‘qotgan hamda insof va diyonat tushunchalari ko‘tarilgan joyda Odam tushunchasining asl ma’nosini hatto anglatish mushkul ishlardan biridir. A.Qutbiddin lirik qahramoni murojaat etgan shaxs siyratsiz suvrat kabidir. Shu o‘rinda P.Qodirov tadqiqotch Nargiz Mamatqulovaning Abduvali Qutbiddinning mazkur dostoni tadqiqiga bag‘ishlangan “Modern she’riyatda yangicha talqin” maqolasiga radiiya beradi. N.Mamatqulova o‘z maqolasida shoirning dostonidagi yuqoridagi parchani keltirib qo‘yidagicha tahlil etadi: “Bu satrlarda millatga nisbatan kata ayblov mavjud. Millatning ruhiy tarqoqligi va hasharotlar kabi maydalashuvi, qisqasi ulkan bir fojia tasvirlanadi” 21 . P.Qodirov ushbu maqola haqida fikr bildirar ekan, bu xunuk va estetikadan yiroq satrlarni N.Mamatqulova modern she’riyatning yangicha talqini sifatida maqtaydi deya ta’kidlab o‘tadi. Bizningcha ushbu dostonda keltirilgan “achinishga arzigulik Odam” talqini darhaqiqat yangicha talqinni bera olgandir. Chunki aslida bu yerda tasvirdagi me’yor emas, o‘sha insonning hayotdagi ojizligi va o‘rni yo‘qligi borasidagi fojiani shoir achinish kabi tuyg‘ular asosida bera olganligida. P.Qodirov ham o‘z navbatida to‘g‘ri fikrni taqdim etadi, tuzum sabab anglashdan yiroq shaxsning jirkanch qiyofasi dostonga olib kiriladi. Va uni tuzumga mut’ye shaxs sifatida talqin etadi. Darhaqiqat, bu insonni butun bir millatga aylantirish va shu odam xulosasi asosida fikr bildirish to‘g‘ri emas. Har bir millatda o‘z qahramonlari yashaganidek, har bir millatda o‘zligini unutgan shaxslar ham yashaydi. Shu bois ham butun millatga bu kabi muhr bosish shart emas. Biz, shoirni yangicha talqinini 20 Qodirov P. Ma’naviyat, modernism va absurd.// Mustaqillik davri afdabiyoti. – Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2006, 33-b. 21 Mamatqulova N. Modern she’riyatda yangicha talqinlar.// Yoshlik jurnali, 2003, 4-son, 29-b. 18 o‘sha shaxsning o‘zidagi fojia deb atashni to‘g‘ri deb bilamiz. Bu kabi fikr yuritishimiz esa P.Qodirov qarashlariga yaqin turadi. Abduvali Qutbiddin she’riyati ma’lum bir sharoitda va ma’lum bir paytda, ma’lum bir holatlar, voqealar assosiativ bog‘lanishlar ta’sirida u banogoh yuzaga chiqishi va o‘z o‘quvchisini shoshirib qo‘yishi mumkin. Mana shunday shoshirib qo‘yish uchun gohida shoir xalq og‘zaki ijodi hamda mumtoz asarlarimizning ichki qatlamlariga kirib boradi. Undan baxshiyona hamda darveshona ohanglarni topa oladi: To‘lishgan bo‘stonlar tugadi hosil, Boychibor nihoyat bahorga vosil, Tog‘larning quvnashin tuydi-yu, g‘ofil, O mumdek yumshadik do‘mbira-do‘mbir, Torlaring tortilsin, zorlatib kuldir. Alpomish sovuti – g‘aroyib osmon, Barchinning qoshlari – tortilgan kamon, Qoshini yoy qilib tortdi qay tomon, Ayt, senga tegdimi do‘mbira-do‘mbir, Torlaring tortilsin, zorlatib kuldir. Shodiberdi baxshiga baxishlangan ushbu “O‘tinch” sarlavhasi ostida yaratilgan she’r baxshiyona ohang bilan kayfiyatni ham bera olgan misralar asosida tuzilgan. O‘n birlik turkumi asosida yaratilgan mazkur she’r sodda barmoq vaznida bo‘lib, u ohang jihatidan xalq og‘azaki ijodidagi dostonlarni yodga soladi. Biroq shoir yaratgan misralarda Boychibor, Alpomish, Barchin kabi metonimiklikka asoslangan obrazlarni kiritish barobarida poetik ko‘chimlardan biri bo‘lgan sarkazmdan mohirona foydalanadiki, natijada tanbur torlari jo‘rligidagi kayfiyat ham psixologik ko‘rinishni hosil qiladi. “Zorlatib kuldir” tushunchasiga xuddi zarb retmi kelib tushayotgandek taassurotni uyg‘otadi. Misralarni o‘qir 19 ekanmiz, shoirning lirik qahramoni o‘sha xalq og‘zaki ijodi dostonchiligini, qolaversa, do‘mbira va tor jo‘rligida ijro etiluvchi ohanglarni qo‘msaydi. Shoir qadriyatlarni mana shu ko‘rinishda ya’ni zamonaviy talqinlarga asoslangan holda berishni burchi deb biladi. “Badiiy tafakkurda ro‘y bergan o‘zgarishlar adabiyotda darhol namoyon bo‘ladi” 22 . Umuman, “adabiyot, inson tuyg‘ulariga, dardiga, hayot yo‘liga kirib borishi kerak. Odam nima uchun shunday turmush kechiryapti. Inson hayotining mazmuni nima, u inson sifatida qanday xususiyatlarga ega, uning o‘ziga xos tomonlari qanday – asarda shular to‘liqligicha aks ettirilishi shart” 23 . Adabiyotshunos O.Sharafiddinov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, adabiyot hayotning in’ikosi sanaladi. Undagi bo‘layotgan voqelik barcha hayotdan olinadi, undan xulosa chiqariladi. Bu jarayonlarning tub zamirida inson hayoti turganligi ham haqiqatdir. Biroq bu hayot tarzidagi xalqona qadriyatlar mavjudki, bu bir inson bilan belgilanmaydi. Yoki uning yashash tarzi bilan ham belgilanmaydi. Balki xalq hayoti va ularning e’tiqodi qadriyatlari bilan belgilanadi Shunday tushunchalar borki, u o‘zidan muqaddaslikni kasb etadi. Natijada qadriyat shaklida namoyon bo‘la boshlaydi. Abduvali Qutbiddin esa mana shunday qadriyatlarni o‘ziga esh bilib, faqat ularni tarannum etadi. Shu bois biz shoirni bemalol istaklar, orzular, umidlar kuychisi deya atashimiz mumkin. Fikrimizga misol: Istardim, Falakning qabog‘i bo‘lsa, Va qaboq ichida bo‘lsa chimildiq, 22 Rasulov A. Struktura va strukturalizm.// Mustaqillik davri adabiyoti.-Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. 2006,146-b. 23 Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. –Toshkent: Sharq, 2004, 247-b. 20 Atrofim sabuhiy mushklarga to‘lsa, Ham sen kutsang meni Dilintiq. Istardim Yulduzlar chirog‘im bo‘lsa, Zulmat kechalarin kechsam adog‘in. Bir ajib, sehrli chorbog‘im bo‘lsa, Va sen yolg‘iz bo‘l Azobim. Bu kabi potik detallar (chimildiq), albatta qadriyatlar bilan bog‘lanadi. Bu kayfiyat she’rga yangicha joziba bag‘ishlaydi. Shoir dil lavhalarini umid,istak, orzu orqali berar ekan, avvalo o‘ziga murojaat etadi. Uning “Dilintiq” so‘zini qo‘shib yozib yuborishi hamda “Azobim” tushunchalarini tadqim etishi esa, bizga she’rdan shunday xulosa chiqarishga undaydi. Aslida dil intiq shaklida berilishi lozim bo‘lgan tushuncha birlashishi natijasida shoir yangi bir tushunchani taqdim etadi. Bularning barchasi shirin ozor ya’ni ijod va ilhom tushunchalari bilan bog‘lanadi. Shoir mana shunday jarayonni “chimildiq” detali orqali berishga muvaffaq bo‘ladi. Chunki chimildiq yangi oilaga devor vazifasini o‘tasa, ijodiy jarayonga ham hech kimning aralashuviga haqqi yo‘qligi va ijodkor yolg‘iz qolishi bilan uning ilhom torlari chalinishi mumkinligini beozor tushunchalar orqali beradi va biz ushbu she’rni o‘qiganda shunday beozor kashfiyotga duch kelamiz. Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida milliy qadriyatlar zamonaviy ko‘rinishda tasvir etilgan. U ijodiy jarayonni goh chimildiq detali orqali inkishof etib, beozor hislarni taqdim etsa, gohida esa xalq og‘zaki ijodidagi baxshiyona hamda mumtoz adabiyotimizdagi darveshona ohanglarni yangi kayfiyat orqali o‘quvchisiga taqdim etadi. Buning natijasida ham baxshiyona ohang, ham darveshona qalbining torlaridan sezilib chiqadi. 1.Abduvali Qutbiddin an’anaviy va noan’anaviy talqinlarni she’riyatiga singdira 21 olgan ijodkordir. Uning ijodida baxshiyona, daveshona ohanglar an’anaviylikdan darak bersa, she’riyatidagi mazmun-mundarija, poetik g‘oya, tasvirdagi uslub noan’anaviylikni keltirib chiqargan. Shoir ijodida misralarda kichik harflar bilan yozish, g‘oyani bir qancha bangda bo‘lib tashlash, kayfiyatga katta e’tibor berish hamda punktiatsion belgilarga to‘liq rioya etmaslik holatlari kuzatiladi. Bu esa Abduvali Qutbiddinni modernistik ijodkor ekanligidan dalolat beradi. Shoir she’riyatida juda ko‘p bora milliy qadriyatlarga murojaat etadi. Biroq bu murojaatlarda zamonaviy talqinlar ustuvorlik kasb etadi. Natijada shoir xoh arxaik so‘zlarga murojaat etsa-da, biroq metaforik talqinlar she’r g‘oyasini to‘liq qamrab oladi. Shu bois ham mazkur yo‘l faqat Abduvali Qutbiddinga tegishlidir. Abduvali Qutbiddin she’riyatida zamonaviy talqinlar milliy qadriyatlarga omuxtalashtirilgan holda beriladi. Shu bois uning misralarini o‘qigan o‘quvchi barcha tasvirlarni ko‘z ko‘zi bilan ko‘ra boshlaydi. Tasvirlarni berishda esa shoirga detallar qo‘l keladi. Badiiy asarlarning kompozitsiyasida detallarning o‘rni beqiyos. Badiiy detallar nafaqat kompozitsion element sanaladi, balki mazmunni ochishga hamda g‘oayani yoritishga xizmat ham qiladi. E.Xudoyberdiyevning yozishicha: “yozuvchi ba’zan asarni bir kichik detal asosiga quradi. O‘sha detal asardagi barcha voqealarni boshlab turuvchi, muallif maqsadini ta’kidlovchi vosita vazifasini bajaradi” 24 Milliy qadriyatlar har bir ijodkorning asosiy to‘xtamlaridandir. Biroq har bir shoir she’riyatida bu o‘zgacha zuhur topadi. Ya’ni ular xalq qadriyatlari, urf- odatlar, marosimlarni kiritishsa-da, ularga yondashish o‘zgacha. Abduvali Qutbiddin ham milliy qadriyatlarni berishda o‘z yo‘lidan bora olgan shoir. Shu sabab u ko‘proq urf-odatlarni. Qadriyatlarni ifoda etuvchi detallarga murojaat etadi. Bu borada tadqiqotchi D.Xursanov tahlilllari fikrimizni isbotlaydi. Tadqiqotchi “Hozirgi o‘zbek she’riyatida xronotop poetikasi” nomli tadqiqotida zamon va makon tushunchalari o‘rganar ekan, badiiy detallarga ham urg‘u berib o‘tadi. Unda yozilishicha A.Qutbiddin ijodida badiiy vaqt masalasi lirik qahramon 24 Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent: sharq, 2008, 102-b. 22 kechinmalari orqali namoyon bo‘ladi. Natijada shoir ijodidagi tun, tong tushunchalari badiiy zamonning muhim xususiyati sifatida tahlil etiladi. Poetik g‘oyani ifoda etib kelgan bu tushunchalarni asoslash maqsadida ijodkorning bir qancha she’rlariga, “Bir qozon atala ag‘dardi kecha”, “Hijron qish tuniday cho‘zilganida”, “Yulduz gijinglatgan oqshom bir dona”, “qorong‘u yerda yonib, kul bo‘lib titrasaydim”, “Tonggacha chidayman u yog‘i hayot” kabi murojaat etadi. Shu asosda tun syujet vaqtini ko‘rsatish asnosida lirik kechinma tabiatini, tuyg‘ularini, ruhiy holatini, kayfiyatini, qolaversa, tunning suratlantirilgan tasvirini ifodalab kelishini isbotlab beradi. “Shoir ijodida badiiy zamon masalasining muhim bir jihati hozirgi zamon ko‘rinishidagi vaqt konsepsiyasdir. Muallif hozirgi zamon orqali xotira vaqtini gorizontal emas, balki, vertikal planga chiqaradi. Buning o‘ziga xos mohiyati bor. Sababi, ong osti xotirasi har qanday shoir ijodining muhim qirrasi hisoblanadi. Unda hozirda kechayotgan kechinma o‘tmish bilan bog‘langan lirik zamon tushunchasini bildiradi. Shoirning “Borokko” turkum she’rlarida muallif zamonning bir qismi va ayni zamon ko‘rinishlarini kuzatamiz. “Safardan qaytayotib”, “Uyda uyqu kelmaganda”, “Ishxonada tush mahali”, “Soat 21”, “Uyga qaytayotib”, “Farg‘onaga borishdan bir kun oldin” …she’rlarida hozirgi vaqt sezmlarida xotira vaqtini his qilishimiz mumkin bo‘ladi. Shu sababdan obrazlar orqali ifodalangan vaqtda ichki kechinmaning sub’yektiv va ob’yektiv ko‘rinishlari kuzatiladi. Munkib hayotimni kuzataverdim, Jur’at etolmadim, qariyapmanmi, Jabr shimaverib chiriyapmanmi, Xunuk… Charxpalak vujudda jahon qoldimi, Son qoldimikin seni sevmakka . Badiiy adabiyotda “charxpalak” obrazli detal zamon, vaqt, umr falsafasini ifodalab keladi. Shoir Abduvali Qutbiddin ham xuddi shu jarayonga urg‘u berib, 23 bugun va kelajak tushunchalariga munosabat bildiradi. Uning falsafiy mushohadasida “charxpalak” detal vazifasini o‘tab, o‘tib borayotgan umr sifatida talqin etiladi. Uning nigohi orqali ruhoniy tushunchalar quvvatlantiriladi. Natijada, muhabbat atalmish asl mohiyat bugungi kechirilayotgan umrdan ustun qo‘yiladi. Shoirning “vujudda jahon qoldimi” misrasi insonni sergaklikka tortib, hayot mantig‘ini ilg‘ashga yordam beradi. Vujud bo‘shliq sari yuz tutgan, u faqat endi o‘zining “qalbi” bilan yolg‘izlanib qolgandek sezimlarimizda ayonlashadi” 25 . Abduvali Qutbiddin o‘z she’riyatida milliy qadriyatlarni ifoda etuvchi detallardan unimli foydalanadi. Fikrimizga shoirning “Visol” she’ridagi detal misol bo‘la oladi: Yig‘ladim. Hovuchim to‘la suv bo‘ldi, Tishimdan qon sizar, yurak – chanqovuz. Boshingni eg jonim, majnuntol kabi, Bu hovuz. Pichirlab ovozing suzmakdadirmi, Ushatib tashlangan o‘zimmi butkul. O, nechun izillab tinmaysan sira, Bul-bul. Shoir mazkur she’rga “chanqovuz” detali olib kiradi. Bu detal oddiy detal emas. U metaforaga asoslangan yurak – chanqovuzidir. “Chanqovuz” detali cholg‘‘u asbobi bo‘lib, ko‘proq ayollarga moslangan holda tasavvur etiladi. Bu cholg‘u asbobi ko‘proq xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘langanligi bois ham bugungi kunda go‘yo o‘z o‘rnini yo‘qatgandek. Ushbu cholg‘u asbobini ijodkor oddiy detal tarzida she’rga joylamaydi. Yurakni hasratli nolalar bilan to‘la kayfiyatini berish uchun ijodkorga bu obraz qo‘l keladi. Chanqovuz detali yurak to‘g‘yonlarini ifoda etuvchi bir vositaga aylanadi. O‘zbek she’riyatiga e’tibor qaratilsa, shu davrgacha birorta ijodkor yurakni chanqovuzga qiyos etganligini kuzatmaymiz. Aynan 25 Xursanov D. Hozirgi o’zbek she’riyatida xronotop poetikasi. Filol.fan.bo’yicha fals.doktori (PhD) dis.avtoref.- Samarqand, 2020, 14-b. 24 Abduvali Qutbiddin xalqona qadriyatga aylangan bu detalni kiritish orqali o‘zligimizdan dars bera boshlaydi. Unitilayotgan qadriyatlarni qayta taqdim etishi esa, kishini ajablantiradi. Bu qayta taqdim etishda shoirning badiiy mahorati naqadar yuksak cho‘qqilarda ekanligi ayonlashadi. Abduvali Qutbiddin “Afrosiyob” she’rida “tilla supurgi”, “charx”, “kulloh”, “yelpig‘ich”, “surmadon”, “chiroq” kabi badiiy detallarga murojaat etadi, bu badiiy detallar xalqona ruhni beribgina qolmay, she’rni arxaik so‘zlar bilan boyitishda shoirqa qo‘l keladi. Shoir aynan arxaik so‘zlarga murojaat etadi. Natijada, xalqni boshidan o‘tgan har bir kunini mana shu arxaik so‘zlar orqali yodga soldiradi. Har bir band so‘ngida keltirilgan refren “Barisi bir-bir o‘tar” fikrimizni isbotlaydi. Shoir detallarni qo‘llashda mahorat ko‘rsata olgan ijodkor sanaladi. Uning “Hech kim so‘ygan emas meni senchalik” misrasi bilan boshlanuvchi she’rga razm solinsa, yorning oshiqqa aylanishiyu, uning qalb iztiroblari, sevgisining cheksiz- chegarasiz tug‘yonlari milliy tushunchalarimizning bir ko‘rinishi bo‘lgan “elak” detali orqali tasvirlanadi: Hech kim so‘ygan emas meni senchalik, Hech kim so‘ygan emas meni yurakdan. Hech kim to‘kilmagan sendek elanib, Hech kim to‘kilmagan sendek elakdan. Na taqdir bituvchi, Na qattol raqib, Bermagan saodat olmoqqa tanga, Hech kim yondirmagan meni senchalik, Qaqnus tumshug‘ida yongan alanga. Bag‘ishlov janrida yaratilgan ushbu she’rda his tuyg‘ular dinamikasi yigitning nutqi (lirik qahramon nutqi) orqali baland va ajv pardalarga ko‘tariladi. Shoir “Elak” detalini kiritar ekan, ushbu detalni ham yorning (oshiqning) ruhiyati 25 bilan omuxtalashtiradi. Uning qalb sezimlaridagi jarohatlaru, qalbidagi iztiroblarni lirik qahramon aniq his etib turadi. Shu bois ham bu ruhiy holat, bu kayfiyat birgina yorniki emas, balki lirik qahramonning ham dardli, hasratli iztiroblaridir. Go‘yoki shoir yorning qalbidagi muammolarini ko‘rib, his etib, o‘qib turgandek. Shu bois ham uning qalbidagi muammoni poetik tadqiq etayotgandek. Abduvali Qutbiddin mana shunday yangicha bir qarashlar orqali dardli va hasratli iztiroblarni o‘z o‘quvchisiga baxshida etadi. Adabiyotda badiiy detallar nafaqat interyer vositasi orqali beriladi. Balki tabiatning bir bo‘lagidan ham olish tamoyillari kuchayib bormoqda. “… bugungi lirikamizda … tabiat detallarini, hodisalarini badiiy o‘rganishda keskin sifat o‘zgarishlari yuz berdi” 26 . Adabiyotshunos N.Rahimjonov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, tabiat detallariga bo‘lgan munosabat bugungi she’riyatda oshib bormoqda. Namchil kunlar cho‘ziq, Tarnovlar toliqqan vaysoqilikdan. Hilviragan tuproq Hapriqqan. Hatto oy – dumaloq qurutday, Og‘zingga solsang ham erimas. Hatto quyosh Ship-shilta, Ko‘ksingga bossang, ham qurimas. Namchil kunlar cho‘ziq. Shoirning mazkur she’ri peyzajning bir ko‘rinishi bo‘libgina qolmay quyuq metaforalarga asoslangan she’rdir. Shoir hatto oddiy tabiat tasvirini ham noan’anaviy shaklda beradi. Shu bois ham misralarni o‘qigan o‘quvchi gap nima 26 Rahimjonov N. Mustaqillik davri she’riyati. – Toshkent: Fan. 2207, 227-b. 26 haqda ekanligini to‘liq anglamaydi. Psixologik kayfiyatga burkangan mazkur she’r tabiatning jonli bo‘lagi. She’rda kuz fasli harorati aniq sezilib turadi. Shu bois ham kunlar namchil qiyofaga kiradi, tarnovlardan oqayotgan yomg‘irlar esa, tinim bilmaganligi bois vaysoqilik bilan shoir tomonidan siylanadi, tuproqni esa yomg‘ir savalayverganligi bois hapqirish darajasiga ko‘tarilgan. Bu manzaralardan tashqari shoir mazkur she’rda milliy qadriyarni o‘zida ifoda etuvchi detal – qurutni ham kiritgan. Bizga ma’lumki, qurut faqat turk xalqiga xos bo‘lgan taomlardan biri. U qatiqdan qilinganligi bois ham oq tusda va dumaloq shaklda. Shoir mana shu o‘xshatishga ishora qilib, oyni qurutga mengzaydi. Hatto quyoshni ship-shitta qiyofada jonlantirar ekan, faslning juda ham yomg‘irligi kelganligidan yozg‘irinadi. Demak, mazkur she’rdan ham ayonlashadiki, shoir tabiat tasvirini bersa-da, biroq bu tasvirni milliy qadriyatlarimizning bir bo‘lagi bo‘lgan detallar bilan boyitadi. Shoir berayotgan portret peyzaj ruhiy holatlar bilan omuxtalashadi. Abduvalu Qutbiddin eng nozik belgilarni, tashqi muhitni xarakterlovchi, xalqimizning milliy qadriyatiga aylangan birorta predmetni mayda-chuyda detallar bilan bezab, konkretlashtiradi. Shu bois mazkur shoir uslubida detal asosiy vositaga aylanadi. Umuan, “g‘oya va mazmun aniqligining yolg‘iz o‘zi she’r bo‘lolmaydi. Hayotiy g‘oya va mazmunni she’rning tamaltoshi, qurilish materiali deyish mumkin. Endigi navbatda yuksak badiiy did va yetuk kompozitsion tuyg‘uga ega bo‘lgan shoirning “binokorlik” faoliyati talab etiladi” 27 . Demak, ushbu fikrlardan xulosa chiqarish mumkinki, ijodkor asar yaratayotganda kompozitsion vositalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xuddi mana shu kompozitsion vosita sifatida detalni ham keltirib o‘tishimiz mumkin bo‘ladi. Abduvali Qutbiddin butun kompozitsiyani detal asosiga quradi. Fikrimizga “Taajjub” she’ri misol bo‘la oladi: Kubida nima bor – Abrsuv, Xaltada nima bor – Kunchakka. Tovoqda nima bor – Tunmayiz, 27 Jamol Kamol. Lirik she’riyat. – Toshkent: Fan, 1988, 115-b. 27 Olaqol Yemakka. - Xo‘p mayli. Qozonda nima bor – Oysho‘rva, Kosad nima bor – Yuldizqoq, Shishada nima bor – Ufqyog‘, Kerakmi? Olaqol. - Xo‘p mayli… Aslida ne tusab qolding sen, Artib ol, labingni so‘laging. - Dadajon qornim to‘q, ayting, men Ne bilan ovutay yuragim? - Yo tavba… Shoirning mazkur she’rni sehmahsul detallar bilan bezaydi. Aslida dialog asosiga qurilgan she’rda ruhiy manzaralar ota va farzand o‘rtasida tajalli topadi. Biroq har bir ruhiy kayfiyatda ma’lum bir detal. Ma’lum bir manzaraga bog‘lanadi. Masalan, kubi, xalta, tovoq singari detallar abrsuv, kun, tun kabi tushunchlar bilan bog‘lanadi. Shoir yangi ya’ni o‘z xayoloti mahsuli bo‘lgan so‘zlarni o‘z o‘quvchisiga taqdim etadi. She’rda keltirilga kun – kunchakka tasvirida yoki tun tunmayizga aylanishida ham milliy xususiyat barq urgan. Xalqimizga xos bo‘lgan mayiz tushunchasi qora rangga ega bo‘lganligi bois tun bilan sentritik holatda beriladi va u yuqorida ta’kid etilganidek ma’lum bir detalga aylanadi. Zero “… ketma-ketlik bilan birinchi planga muallifning tasvirlash predmeti(manba)ga nisbatan nuqtai nazari yoki munosabati, so‘ngra janrga oid xususiyatlarini belgilab beruvchi badiiy-estetik qarashlari (kompozitsiya), va nihoyat, janr an’analariga mos keluvchi voqealar rivoji (ijodiy fantazaiya) yuzaga chiqadi”. Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida badiiy detallar muhim 28 ahamiyatga ega. Shoir badiiy detallarni mazmun va g‘oyani berishda tasvir obyektiga olib kiradi. Detallarni oddiy kompozitsion vosita emas, balki xalqonalikning bir ko‘rinishi sifatida ifoda etadi. Natijada, “qurut”, “elak”, “qoqi”, “mayiz” singari detallar she’rda milliylikka xos bo‘lgan qarashlarni yoritishda yordam beradi. Shu bilan bir qatorda ijodkorning fantaziyasini ifodalashda ham qo‘l keladi. II BOB.ABDUVALI QUTB IDDI N HOZIRG I O’ZBE K SHE’RIYATINING ZA BARDAS T VAKILI. 2.1. Abduvali Qutbiddinning “Nayson” she’riy to’plamida tasviriy vositalarning o’rni. Istiqlol davri badiiy adabiyotidagi o‘ziga xos o‘zgarishlar bugungi adabiy jarayonda tahlil etilmoqda. Istiqlol adabiyoti inson hayotidagi turfa xil iztiroblarni, ziddiyatlarni, inson tafakkuridagi o‘zgarishlarni haqli ravishda tasvirlash an’anasini yuzaga chiqardi. Fikr va ruhning yangilanishi estetik qarashlarning ham bugungi kun nuqtayi nazaridan o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Bugungi o‘zbek she’riyatining an’anaviy tasvir uslubidan farq qiluvchi yangicha obrazlar, kutilmagan ramziy ifodalar, qochirimlar tazod va parodokslar, eng muhimi, betakror serohang, serma’no ifodalar bilan kitobxonni o‘ylantiradi. Fikrning ixcham, lo‘nda shaklda ifodalanishi, zamonamiz va zamondoshimiz ruhiy olamini yangi jihatlardan poetik tadqiq etish – insonning bezovta ruhini, dardlarini tasvirlash borasida erishgan yutuqlari o‘zbek she’riyati yangi poetik sarhadlarni kashf etayotganligidan dalolatdir. Badiiy tilning eng muhim spetsifik xususiyatlari sifatida obrazlilik va emotsionallikni ko’rsatdik.Badiiy asarda tasvirlanayotgan narsani jonli tasvirlash,his-tuyg’u va kechinmalarni yorqin ifodalashga xizmat qiluvchi vositalarni umumlashtirib “badiiy tasvir va ifoda vositalari” deb ataladi.Badiiy tasvir va ifoda vositalari badiiy tilning belgilovchi xususiyati emas,balki belgilovchi xususiyat bo’lmish obrazlilik(tasviriylik)va emotsionallikni kuchaytiruvchi unsurlardir. A.Qutbiddin ijodga bevosita nazar tashlaydigan bo‘lsak, shoir o‘ziga tegishli barcha narsada yangilikka intiladi. U, avvalo, atrofni o‘zgartiradi,ijodiga yangi- 29 yangi topilmalarni kiritadi,shu o‘zgarishlarni taqozo etgan yoki ular tufayli paydo bo‘lgan tuyg‘ular ifodasi orqali modernizmni yaratadi. Va shu modernizm adabiyotni uning atrofini yana yangilaydi. O‘zbek adabiyoti XX asrning so‘ngi o‘n yilligida shunday o‘zgarishlar, inson turmushini yengillatishga xizmat qiluvchi texnologiyalar rivoji va keskin ijtimoiy to‘ntarishlar bois o‘zaro qarama-qarshi tuyg‘ular, orasida qoldi. Millat tarixi va adabiyotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy-badiiy yo‘nalish modern she’riyati shu tarzda paydo bo‘ldi. A.Qutbiddin she’riyatimizga o‘tgan asrning 80 yillarida kirib keldi. Ilk to‘plami “Nayson” bilan kitobxonlar nazariga tushdi. Majmuaga iste’dodli shoir Rauf Parfi so‘zboshi yozgan. Shoirning e’tiroficha: “Abduvali she’riyati dunyoni obrazli idrok etishning ajoyib namunasidir. U borliqni yalang‘och tasavvur qila olmaydi. Qalbiga har bir lahzani , voqea va hodisani his qilib, kamalakdek jilo beradi.Ma’lumki nutq jarayonida biz so’zlarni o’z ma’nosida yoki ko’chma ma’noda qo’llashimiz mumkin,ko’chma ma’noda qo’llangan so’zlarning umumiy nomi trop(ko’chim)deb yuritiladi.So’z ma’no ko’chishining: metafora,metonimiya,sinekdoxa,kinoya kabi bir qator ko’rinishlari mavjud.Shu ma’noda shoir har bir she’rida, yangi ranglar, ohanglar izlab topishga intiladi. Favqulodda o‘xshatishlar, kinoyalar, istioralar... o‘qib ajablanasiz, bu she’rlar boshqalarning she’rlariga sira o‘xshamaydi. Hatto bir qaraganda “qovushmagandek”. Ammo hukm etishga shoshmang! Yana bir bor sinchkov o‘qing, shunda bu notanish satrlar bir-biri bilan pinhona bog‘lanib, o‘ziga xos ruhiy iqlimni yaratayotganiga ishonch hosil qilasiz. Bu iqlimda siz tiriklikning teran qa’rlariga ildiz otgan xotirotning kuyunchak sadolarini tinglaysiz”. “Nayson”to‘plamidagi quyidagi she’rni ko‘raylik: Ayol ehtiyotkor aqilli edi, Har kecha shamolga tutadi ko‘krak. Uyg‘otar edilar so‘qir xo‘jani Kuchuklar zanjirlar ila irillab. Ayol ehtiyotkor, aqilli edi, 30 Har oqshom shamolga ochardi eshik. Uyg‘otar edilar soqov xo‘jani, Kuchuklar zanjirlar ila g‘ingshinib. Ayol ehtiyotkor,aqilli edi, Sevishin shamol aytardi asta. So‘kib qulog‘i og‘ir xo‘jani, Zanjirlar bo‘shashib, Kuchuklar esnar… 28 Ayolning ehtiyotkor aqliga tahsin o‘qib,uni yuksaklarga ko‘taradi.So‘qir xo‘jani esa kinoyalar bilan tariflaydi. “Sevishini shamolga aytardi asta” deya ayolning yashirin sevgisiga urg‘u beradi. A.Qutbiddin siyqa qofiyabozlik, quruq va’z, soxta balandparvozliklardan qochadi. U o‘y kechinmalarini oshkora bayon etmaydi, she’rlarida g‘oya va ma’no “manamen” deb bo‘y ko‘rsatmaydi. Balki bu asarlar kitobxonni o‘ylashga, mushohada yuritishga majbur qiladi. O‘zining rangin olamiga oshno etadi. She’riyat - ko‘ngil mulki, yurak, sog‘inch farzandi. U sog‘inchdan yaraladi. Ko‘ngil esa hamisha mehrga, sevgiga tashna bo‘ladi. Ko‘ksiga sig‘magan sog‘inchini aytadi. Qiynalib ketasiz, ko‘ngil ochqolar Sevgiga, mehrga. Yolg‘izlik – toshbaqa sudraladi , Yetolmaydi eshikka, deraza, shiftga Ko‘ksingizda piq-piq yig‘laydi yurak, Rahmingiz keladi. Siz ham bo‘zlaysiz: “Men seni sotaman sevgiga, 28 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.35 31 Mendan qutilasan” 29 . Shoir sevgi va mehrga och qolishini, yolg‘izlikni sudraladigan toshbaqaga qiyoslaydi.Ko‘ksidagi yurakning yig‘lashiga rahmingiz kelsin deb nola qiladi.Birgina metaforik o’xshatish orqali shoir butun bir yolg’izlikni tasvirlab o’tadi. Lirik qahramon yuragi sevgiga tashna. U qalbini o‘zgalarga, uni yaxshi ko‘rgan odamga hadya qiladi, “dilini sevgiga sotadi”. She’rning so‘ngida shoir: “Bir qiz olib ketdi uni uzoqqa U qizning qalbida kunday oqadi, U baxtdan ketadi endi semirib , Qiz uni muhabbat bilan boqadi” 30 . Sevgisini uzoqlarga olib ketgan qizni, baxtdan semirib ketadi deya yakunlaydi. Bu bilan lirik qahramon sevgisini olib ketganni, baxtdan semiradi demoqchi. Abduvali Qutbiddin “Ko‘hna” she’rida 80-yillar muhitini aks ettiradi. She’rdagi ohang va joziba ham o‘zgacha. O‘ram-o‘ram soch yotadi, Soch yotadu, Haram-haram tosh yonadi, Dosh yotadu. Ko‘r, ko‘r, milmilak. Chuqur-chuqur ko‘l bo‘ladi, Ko‘l bo‘ladu. Baland-baland yo‘l bo‘ladi Yo‘l bo‘ladu. 29 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.16 30 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.17 32 Yo‘g‘on yo‘g‘on g‘am bo‘ladi, Mo‘l bo‘ladu. Ko‘r, ko‘r milmilak 31 . She’rda o‘xshatish va kinoyalar ko‘p, shoir “milmilak” - deb moychiroqni aytadi. A. Qutbiddin she’riyatida inson va tabiat, makon va zamon, hayot va o‘lim, visol va hijron tushunchalari bir-biri bilan qo‘shilib, yo‘g‘rilib ketgan. Uning “Hajr” nomli she’rida visolni sog‘inadi. Hijron qancha uzoq bo‘lsa visol shuncha go‘zal bo‘ladi. Hijron qish tuniday cho‘zilganida, Kunlar ko‘k bag‘ridan uzilganida, Yoshim piyolada suzilganida , Sog‘inchdan dil to‘lib buzilganida- Kapalak qonini topinglar menga 32 . Lirik qahramon nazarida hijronning cheki yo‘q, yo‘llari uzun, shuning uchun u “kapalak qonini so‘raydi”. Kapalakning esa qoni yo‘q. Bu – ramziy, majoziy obraz. Hijron qish kuniday cho‘zilib qahramonni qiynamoqda.Sog‘inchdan dil to‘lib,yoshining ham o‘tib borayotganini aytadi. Yellar sudrab kirsa meni bog‘larga, Sarg‘ayib to‘kilgan tillar qarg‘asa. Meni ostonada changlar tupirib, Visol keltirmagan yo‘llar qarg‘asa, Kapalak qonini keltiring menga. Lirik “men” hayotdan o‘ziga hamdard odam izlaydi. Lekin hijron dardida iztirob chekayotgan lirik qahramonning orzusi o‘zgarmas armon bo‘lib qolaveradi. She’rning so‘ngi baytida: Tog‘larning dahani agar bo‘lsa g‘or, 31 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.23 32 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.25 33 Falaklar chirmashib o‘rlasa bug‘i, Bu qadar armonga chiday olmasam, Ko‘zimga muz kabi erisa yig‘i, Kapalak qonini ichiring menga... Armonga chiday olmasam, “Kapalak qonini ichiring menga” - deb nola qiladi. A.Qutbiddin she’riyati ramziy ifodalarga, kutilmagan holatlarga , tasavvur lahzalariga boyligi bilan milliy she’riyatimizda o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Shoir mantiq izidan ergashmaydi,u oqil va dono fikrlarni, biror xabar yoki ma lumotni she rga solmaydi. Bunga xohishi ham yo q. Abduvali Qutbiddinʼ ʼ ʻ yurak urishining ritmidan, tuyg ular taloshidan she r tuzadi. ʻ ʼ Abduvali Qutbiddin she’rlarida devonavashlik, telbalik, so fiyona oshiqlik ʻ bor. She r o qishidagi jazava uning aynan Abduvali Qutbiddin degan shoir ʼ ʻ ekanidan, ikkinchi bir shoir bunday jo shib, shiddat va zavq bilan raqslar ʻ og ushidan she r o qimasligi, o qiy olmasligidan darak beradi. Lirik qahramon o zi ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ go yo she ri bilan barobar ko kka uchadi. Deylik, “Qo shiq” she rini boshdan ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ oxirigacha: Yer osmonga barobar, osmon yerga barobar, Yeru Quyosh kokilin tortib-tortib o yin tush. ʻ Vujudimdan dud chiqar, dilim aro o t chiqar, ʻ Devonaman-devona, ey olovim, o yin tush, ʻ ‒ She’rdagi joziba va ohang ham boshqacha.Bu misralarni boshqa bir shoir ijodida uchratmaysiz.O‘qilishining o‘zi qo‘shiqday quyilib keladi.Abduvali Qutbiddinga jununlik, tozalik, jo shqinlik xos. Uning she rlarida musiqiylik, ʻ ‒ ʼ ko ngildagi toshqinlik yetakchi. Shuning uchun uning she rlarini o qigan o quvchi ʻ ‒ ʼ ʻ ʻ beixtiyor: Talmir-tilmir ko zlarim ʻ Daryo bo lolmay o tdi. ʻ ʻ 34 Sadaqani ishq, qo limʻ Aslo so rolmay o tdi ʻ ʻ yoki: Sohibdilim – diloro, Ayyit, to xtasin karvon. ʻ Nay puflagan quyunning Enasimi biyobon, ‒ 33 kabi misralari ohangiga mahliyo bo ladi. Butun vujudini to ldirib olgan nafasiga ʻ ʻ bor ovozini ulaydi. Abduvali Qutbiddin “Avtoportiret” she’rini 1987-yil yozgan, o‘sha vaqtda shoir 27-28 yoshlarda bo‘lgan. U bolalikdanoq shariat, tariqat masalalaridan xabardor bo‘lib o‘sganligini va shu ruhdagi adabiyotlar tasirida shakillanib borganini hisobga olsak,bu she’r lirik qahramonning o‘z-o‘ziga isyonidan darak beradi. Behuda kechayotgan umrdan norozilik ifodasi tuyuladi. Men juda yolg‘izman, Go‘yo quduqda Qovurg‘amgacha suv,badanim og‘u, Bilagim uvishib tipirchilaydi- Misli so‘nggi nola, oxirgi yohu. Men juda yolg‘izman- Quduqdir joyim, Bezillar,yashirinar mendan chuvalchang, Qurbaqa sen balki malaksan asli, Ne bo‘lar aslingga qayta olsang… She’r so‘ngida lirik qahramonning ruhiy kechinmalari so‘fiylikning tavba maqomidagi xususiyatlarni esga soladi: Men juda yolg‘izman, 33 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.40 35 Tepadagilar Kenglikda ot surib ovlashar gunoh. Meni tushunmaslar (fahm shart emas), Ajdarman Va ismim “Oh” dir mening “Oh”. Tavba tasavvufda ruhning bedorligini, qalban poklanishga ehtiyoj sezgan insonning ruhiy istiroblarini anglatadi. Shoirning “Sohibdilim” she’rini kuzatar ekanmiz, undagi ohangning o‘zi kishini maftun etadi. Sohibdilim- diloro, Ayyit,to‘xtasin karvon, Nay puflagan quyinning Enasimi biyobon. Sohibdilim-diloro, Qayda u chashma giryon. Jilg‘a bo‘lgan ko‘nglimni Quritib bo‘ldi mijgon. 34 “Sohibdil”-o‘z qalbining egasi demak, ko‘ngil amri bilan ish qiladigan,olam va odam sir-asroridan ogoh kishi. She’rda lirik qahramon bu dunyoga o‘zining hayoliy olamini taqdim etadi. She’r so‘ngini shoir kamtarlik bilan yakunlaydi. Sohibdilim-diloro, Vasling sarobmi-ro‘yo. Hofiz emasman ishqda, Abduvaliman go‘yo A.Qutbiddin ijodida she’riyatimizda birinchilardan bo‘lib modernistik tasvir to‘laqonli namoyon bo‘ldi. Undan oldingi shoirlarning she’rlarida muayyan 34 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.41 36 modernistik vizual obrazlar yaratilgan bo‘lsa, A.Qutbiddin butun tasvirni, butun manzarani modernistik uslubda “chizadi”: Qor gulxani… Big‘illab qaynayotgan chovgun… Bo‘g‘otlarda hakalab yurgan qish… Qor chaqmog‘i… Etagi kuygan izg‘irin… Qor bo‘roni… O‘yin tushayotgan ayol… Charx urib… Charx urib… Charx urib… Ushbu parchada shoir qish manzaralarini bu faslga xos bo‘lmagan ko‘rinishlar bilan (“Qor gulxani…”, “Qor chaqmog‘i…”) tasvirlashga uringan. Albatta, bu o‘rinda muayyan manzarani, shoir maqsad qilgan badiiy g‘oyani anglab olish juda qiyin. Ammo she’rni to‘la o‘qib, gap 90-yillarning achchiq hayoti haqida ketayotganini tushungan o‘quvchi yuqoridagi “mantiqsiz” parchada ham muayyan manzarani ko‘radi, asosiysi, lirik sub’yekt kayfiyatini his qiladi. Zero, 90-yillar hayoti ijodkor nazdida shu kabi alg‘ov-dalg‘ov, sira o‘xshashi yo‘q manzaralardan iborat edi. Shoir hali o‘zi ham tushunib ulgurmagan hayotiy, ijtimoiy manzaralarni shu kabi noreal tas vir bilan ifodalaydi. Bu she’rning ifodaviy o‘ziga xosliklari modernizmning dadaizm oqimida ijod qilgan musavvirlarning kartinalarini yodga soladi. Chanqovuz va kampir... Tishu barmoq faryodi… Og‘iz va bo‘shliq faryodi… (Labdagi farishta) Parchalangan tuproq ingrog‘i… 37 Suv ingrog‘i Koinot ingrog‘i… (Ro‘zg‘or g‘ordir-chiqmaysan). Jag‘lar… Qo‘llar shalpayar… Tig‘simon ko‘zlar… (Nonga muhtoj emas hurriyat…). Chanqovuz va kampir… 35 Tasavvuf ta’limoti eng murakkab ta’limotlardan biridir. Shu bois ham barcha ijodkorda bu boradagi qarashlar o‘z ifodasini topa olmaydi. Ijodkorlar tasavvufni asarlariga singdirish uchun esa maxsus bilimga ega bo‘lishi talab etiladi. Ana shundan keyingina ma’lum ma’noda tasavvufning bir ko‘rinishi asarlarida joy olishi mumkin. Tasavvuf tushunchasining quyidagi izohi bizningcha eng aniqrog‘idir: “ Tasavvuf ibodat, riyozat, sevgi, ma’rifat bilan qalbini tasfiya etish, o‘z borlig‘ini haqiqiy ishqqa bag‘ishlash, dilni mosuvodan qutqazish, Ollohning barcha amrlarini bajarish, ta’qiqlangan ishlardan qochishdir. Tasavvuf xudbinlik, manmanlik, zohiriy yutuq va muvaffaqiyatlarga taslim bo‘lishni yengib, himmat va shafqat, marhamat va sadoqat yo‘lidagi xizmatdir. Tasavvuf lof to‘qish, so‘zbozlik qilish, o‘zni ko‘z-ko‘z etish o‘rnida samimiyat, ixlos, himmat va irfonni beqaror aylash malakasi ” 36 . Demak, tasavvuf o‘zlikni unutib, HAQ yo‘liga kirish va HAQni tanishdir. “Islom dinida tasavvuf insonni illatlardan tozalab, yaxshi xulq bilan hayot kechirishga undaydi. Bu borada u inson va jamiyat o‘rtasidagi ko‘prikka aylanadi. Nafaqat inson va jamiyat o‘rtasidagi, balki adabiyot o‘rtasidagi ko‘prik ham sanaladi” 37 . Shu sabab tasavvufga bag‘ishlangan asarlar talaygina 38 . 35 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988.B.23 36 Ibrohim Haqqul. Tasavvuf: tarix, mohiyat va tadqiq talablari.// O‘zbek tili va adabiyoti jurnali, 2017, 4-son, 34-b. 37 Davronova M. Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi. Filol.fan.dok (DSc).dissert. – Samarqand, 2019, 251-b. 38 Boltaboyev H. Islom tasavvufi manbalari. Tasavvuf nazariyasi va tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005; Boltaboyev H. Sharq mumtoz poetikasi. Manba va talqinlar. – Toshkent: “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. Bo‘ronov Q. Tasavvuf falsafasi xususida – Toshkent: Yozuvchi, 2000, Valixo‘jayev B. Buyuk ma’naviy murshid. – Toshkent: Fan, 2004; Komilov N. Xizr chashmasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005; Muhiddinov 38 Adabiyotshunos D.Salohiy o‘zining “Tasavvuf va badiiy ijod” nomli o‘quv qo‘llanmasida Abduvali Qutbiddin ijodiga alohida ahamiyat qaratadi. Shoirning “Jahr” deb nomlangan she’rini tahlil etadi. Unda: “Jahr – ovoz chiqarib zikr aytmoq, degani… Naqshbandiy pir – Abdulloh (r.an)ning raqqoslar timsollari vositasida irfoniy fikrlari Abduvali Qutbiddin she’riyatida yana yangiroq mazmun, aniqroq ifoda, yangi “raqqos”lar orqali yuzaga chiqadi. Shoir qalbidagi ilohiy ishq raqqos sifatida jonlantiriladi va “zikri jahriya”ni boshlaydi: Potrab-potrab olovim, toshib-toshib o‘yin tush, Ko‘zlarimdir tutatqi, jo‘shib-jo‘shib o‘yin tush. Keyingi baytda shoir tasavvuf masalalaridan biri bo‘lmish “olami kubro” va “olami sug‘ro”, ya’ni megalaktika, balki undan ham kengroq biz bilmagan katta olam va inson munosabatlarini, kichik olam, ya’ni insonda kata olam to‘la ifodalanganligini badiiy gavdalantiradi: Yer osmonga barobar, osmon yerga barobar, Yeru quyosh tutamin tortib-tortib o‘yin tush. Shoir sufiylikdagi “fanofilloh” – Haq yodi bilan o‘zlikni mavh etmoq, tiriklik ehtiyojlaridan ozod bo‘lmoq xususida ham “bayoni roz” qiladi: Odamlikdan voz kechdim, qahring uchun ont ichdim, Gurillayman gurr-gurr, gurullatib o‘yin tush” 39 . “Darhaqiqat, jahr ma’lum bir maqomga yetishish uchun raqsga tushish yoki ovozini balandlatib ma’lum bir maromda harakat qilish kabi ma’nolarga egadir. Bu kabi holatlar insonni ma’lum bir quvvatini birlashtiruvchi hamda ma’lum bir qudratga boshlovchi yoki o‘z xayollarini birlashtirishga xizmat qiluvchi vositadir. Ya’ni trans holati yoki meditatsiya sifatida tushinish mumkin. Bu vosita orqali Haq vasliga yetish ilgari suriladi. Bu haqdagi ma’lumotlar turk adibi Sulton Valadning “Ma’rifatnoma” M. Komil inson – adabiyot ediali. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005; Haqqulov I. Tasavvuf saboqlari. – Buxoro: “Buxoro”, 2000 va bosh. 39 Salohiy D. Tasavvuf va badiiy ijod. – Toshkent: Navro‘z, 2018, 158 - b. 39 asarida ham uchraydi” 40 . Tadqiqotchi G.Ernazarova tasavvuf ta’limotiga to‘xtalar ekan, bu ta’limotning bir ko‘rinishini shoir Abduvali Qutbiddin she’riyatida uchratadi: “Tasavvuf ta’limoti eng murakkab ta’limotlardan biridir. Shu bois ham barcha ijodkorda bu boradagi qarashlar o‘z ifodasini topa olmaydi. Ijodkorlar tasavvufni asarlariga singdirish uchun esa maxsus bilimga ega bo‘lishi talab etiladi. Ana shundan keyingina ma’lum ma’noda tasavvufning bir ko‘rinishi asarlarida joy olishi mumkin. Abduvali Qutbiddin she’rlaridan olinadigan dastlabki taassurot uning tub mohiyatiga uncha muvofiq emas: jumboqnamo, krassvordga o‘xshash, uzuq-yuluq satrlar, Ahmad A’zam aytganidek, bog‘lanmagan bog‘lanishlar, rimu qofiyalanishi ham o‘ziga yarashadek... Qayta o‘qishga kirishib, uning poetik ishoralarini ilgagandek bo‘lasiz va lirik izhorning shunaqa manerasiga ham ko‘nika boshlaysiz. Abduvali Qutbiddin she’riyatida so‘z sehri, jumla jozibasi, misra tarkibi, fikrning zarbulmasal siyrati, an’anaviy bo‘lmagan kompozitsion kombinatsiyalar diqqatingizni bir she’rdan ikkinchisiga tortaveradi. Boisi bir xil she’rlarida baxshiyona ohang sezilib tursa, ba’zilarida Hofizu Sa’diy zamonida yashab o‘tgan rindlarning, qalandarlarning dilga g‘ulu soladigan sadolarini tinglagandek bo‘lasiz. Ayrim she’rlarida esa simvolizmning ranglar, iforalar, timsollarga yo‘g‘rilgan uslubini kuzatasiz, goho turli uslublarni o‘zida jamlagan barokko yo‘nalishi o‘ zligini namoyon etadi. Umuman, Abduval Qutbiddinning ifoda etish tarzi ancha murakkab, biroq ba’zi bo‘rttirib turadigan jihatlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Shulardan biri – kutilmagan va o‘zaro aloqadorligini tasavvur qilish qiyin bo‘lgan g‘oya obraz tushunchalarini uyg‘unlashtirishda ko‘rinadi. Mumtoz adabiyotda, folklorda, hozirgi adabiyotda ham ruh bilan muloqot motivi ko‘p ishlatilgan. Xususan, tasavvufda bu motivning rang-barang ko‘rinishlari uchraydi. Masalan, dushman qurshovida qolgan Bobur ma’naviy piri 40 Davronova M. Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi. Filol.fan.dok (DSc).dissert. – Samarqand, 2019, 257-b. 40 Xo‘ja Ahrorni tushida ko‘rib, uning ishorasi va madadi bilan qutilib qolishi “Boburnoma”da qayd etiladi. Yoki bir, ikki asr muqaddam yashab o‘tgan pirning ruhi chin ixlos bog‘lamagan muridning ruhini tarbiya qilgani tasavvuf adabiyotida uchrab turadi. Xuddi shular singari Abduvali Qutbiddin “Fiyomonilloh” she’rida ham dorulbaqoga tushib qolgan lirik shaxsga ko‘makka keladi” 41 . Tadqiqotchi M.Xolova ham Abduvali Qutbiddin she’riyatidagi tasavvuf tushunchalariga to‘xtalar ekan, quyidagicha xulosa chiqarishga harakat qiladi: “Abduvali Qutbiddin “Nayson”, “Baxtli yil”, “Bor” she’riy to‘plamlaridagi aksariyat she’r va dostonlar tasavvufiy qarashlarga to‘yingan ijod namunalaridir. Shoir “Izohsiz lug‘at” dostonida shunday yozadi: Hamshiram - turna, Qondoshim – jayron, Jigarim – arg‘uvon. Xoki turobdanman, inim – qumursqa, og‘am – ot, bildim – odamiyzotman, Odamiyzot... 42 . “Tasavvufning Vahdati vujud konsepsiyasi koinotdagi barcha narsalarning birligini, mushtarakligini e’tirof etadi. Unga ko‘ra odamizot, nobotot, yagona Zotning turlicha ko‘rinishlaridir. Ya’niki, Abduvali Qutbiddin aytganidek, turna, jayron, arg‘uvon, qumursqa, ot, odamzot–bari Allohning betakror ijodidir. Shu bois, bularning barchasi odamzodga qondosh, jondosh, og‘a, ini” 43 . “Abduvali Qutbiddin uslubiga xos belgilar ham aynan tasavvuf bilab belgilanadi. “Abduvali Qutbiddin she’riyati quyuq obrazliligi, metafora va ramzlarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. U universal she’riy shakllarga ko‘p 41 Ernazarova G. Hozirgi o’zbek she’riyatida tasavvuf an’analari. Filol.fan.bo’yicha falsafa, fan.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2022. 42 Qutbiddin A. Baxtli yil. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 1987, 132-b. 43 Xolova M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filol.fan.bo’yicha fal.fan,.dok. dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2018, 19-b. 41 murojaat qiladi. Bir she’rda turlicha shae’riy shakllarni ham qo‘llayveradi. Ham diniy ham falsafiy tasavvuf tushuncha, aqidalarni yaxlit holda aks ettirish Abduvali Qutbiddinning xos belgisidir” 44 . “Umr – sinov. Sinov ko‘chalari notekis. Noayon. Ular odamni goh farog‘at bog‘larining nash’u namosiga to‘ydiradi, goh uqubat sahrosida sarsonu sargardon qiladi. Har ikki holatda ham insonning sabri, nafsi, toqati imtihondan o‘tadi” 45 . Shu bilan bir qatorda o‘zlik tushunchasini o‘z menida axtara boshlaydi. Shoirning “Bahouddin Naqshbandga arz” she’riga e’tibor qaratamiz: Manglayim uzlatda ochmadi darvoza, Sirimdan sir chiqmas, doimo ovoza. Ko‘zim harf bo‘lib tushmadi qog‘ozga, Shaylansam kuchim yo‘q muhtasham parvozga. Hojamu hazratim Balogardonim, Balodan iborat bo‘ldi jahonim 46 . Shoir Hazrat Bahouddin Naqshbandga arzu holini ritorik murojaa orqali ifoda etadi. Soir o‘z ruhiyatini har bir bandda bir-bir ocha boradi. Insoniyatning eng katta illati bo‘lmish kibru havo shoir yaratgan lirik qahramonni ham tinch qo‘ymaydi. Xalq og‘zaki ijodi tilida aytadigan bo‘lsak, o‘z nog‘orasiga o‘ynatadi. Shu bois ham o‘z ahvolidan yozg‘irinadi. Bu illatning qutilishning ilojini topa olmayaotgan lirik qahramonga yana nafs deb atalmish illat ham qutqu sola boshlaydi. Natijada, qafasga tushgan dilning qat-qatida nafsning cherik ko‘rinishlarini aks eta boshlaydi. Yoki xutikning tabbiy holatidagi qiyofasini kiritar ekan, ikki yonida ham xo‘tik xamroh bo‘layotganligi shoirni tinch qo‘ymaydi. Refren yoki halqa bo‘lib xizmat qilayotgan misralar esa, lirik qahramonning jahoni balolardan iborat ekanligini ayonlashtiradi. Demak, mazkur she’rda o‘zlik 44 Davronova M. Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi. Filol.fan.dok (DSc).dissert. – Samarqand, 2019, 254-b. 45 Xurshid Do‘stmuhammad. Ijod – ko‘ngil munavvarligi. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2011, 12-b. 46 Abduvali Qutbiddin. Bor.-T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2011. 132-b. 42 tushunchasini ritorik murojaat orqali bera boshlaganligi natijasida uning ruhiyati va boru jahoniga qutqu solayotgan illatlarni bir-bir fosh etadi. Bu esa tasavvuf ta’limotining ma’rifat bosqichi bo‘lib o‘zligini oriflik darajasida taftish etish bo‘lib yuzaga chiqadi. Shoirning “Hofiz nidosi” she’ri esa munojot janri asosida yuzaga kelgan. Ushbu she’rda murojotni yuzaga chiqarish uchun shoirga anaforik kompozitsiya qo‘l keladi. She’rga razm tashlaymiz: Alloh, ko‘radirlar, ammo ko‘rdirlar, Alloh, eshitarlar, ammo kardirlar, Alloh, pishgandaydir, ammo g‘o‘rdirlar, Alloh, xorman derlar, ammo zo‘rdirlar 47 . Mazkur misralar Qur’onning “Muhammad” surasining 22-23 oyatlarida keltirilgan fikrlarni misralarga joylar ekan, ko‘zi ko‘r, qulog‘i kar insonlar xususida so‘z yuritadi. Shoir Allohga murojaat qilar ekan, shu kabi insonlardan panoh ham so‘raydi. Shoir yaratgan misralar bizga duoni ham yodga soladi. Har bir islomiy aqidaga rioya etuvchi inson avvalo Allohdan duo tilab o‘tinadi. Mana shu manzara shoirning she’ridagi so‘nggi misralariga ko‘chadi. Unda: Alloh, o‘shalarga meni qul etma, Alar chorbog‘iga meni g‘ul etma, Bag‘rimni aslo bosar yo‘l etma, Ularni qurug‘-u, meni ho‘l etma Bu Allohdan mada estovchi insonning murojaati singari jaranglaydi. Qur’onu Karimning “Baqara” surasining 171-oyatida yanada oydinlik kiritilib, mana endi qalbi johillik bilan limmo-lim to‘lgan kimsalarga nisbatan ko‘zlari ko‘r, quloqlari kar ekanligini uqtirib utadi. Shoir mana shu kabi insonlardan panoh so‘raydi. 47 Abduvali Qutbiddin. Bor.-T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2011. 137-b. 43 Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqorida ta’kid etilganidek, shoirning yaratgan yaratiqlari zamirida bir tan, bir vujud tushunchasi bizga orif obrazini yodga soladi: Chamanlarni ado qildik, noz qolmadi, Vujudlarni fido qildik, roz qolmadi. Xitob qildik, shitob qildik, itob qildik, Viqor etdik, tuproq qildik, tuproq qildik. Sayrimizda sayyohmasmiz, sayoqdirmiz, Siynamizda to‘kilganmiz, siyohdirmiz. Harna qildik, har na qildik, harna qildik, Bag‘rimizni o‘yib olib tugma qildik. O‘ynaydilar, qadaydilar yo tashlarlar, Sevinarlar, balkim noxush g‘ashinarlar, Boy bo‘lmadik, och bo‘lmadik, noz ayladik, Boz ayladik, boz ayladik, boz ayladik. She’riyatidaga tuproq tushunchasi Oliy hilqatning yaratig‘ini yodga soladi. Tuproqda qorilib paydo bo‘lgan odamizot, yana tuproqqa qaytishi bot-bot takrorlanadi. Shu o‘rinda Yunus Emre qalamiga mansub “Bir oz tuproq, bir oz suvman men,Nimamga kerilay, faqat shulman men” misralarini yogda soladi. Yoki Jaloliddin Rumiy ijodida ham shunga yaqin tushunchalar o‘z ifodasini topgan. Shoir urg‘u berayotgan viqor insonni zalolatga boshlovchi illat ekanligini lirik qahramoni his etib turibdi. Shu bois ham viqor qilib, o‘zimizni xor qildik tushunchasi bilan ayonlashtirib boradi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvufning har bir bosqichi ma’lum bir she’r qolipiga solingani uning shaklu shamoyilini tasvirlayotgandek holatni yuzaga keltiradi. Islomning arkonlari bo‘lmish namozning bir ko‘rinishini shoir 44 “Siymin vodiy” she’rda quyidagicha talqin etadi: Siymin vodiy tarlonlari daryo kechgay, Shu kechuvda bargi xubob, anqo kechgay, Bo‘yi basti rayhonsifat laylo kechgay, Men yuzimni yerga bosib kuyaverdim, Kuygan sari seni qattiq suyaverdim. She’rga e’tibor qaratilsa, u siymin vodiy tarlonlari xususida so‘z yuritadi. Shoir tasavvuf tushunchasini ramziy ma’noda siymin vodiy deya e’tirof etadi. Tasavvufning mutasavvuflarini esa tarlon deya alqaydi. Ularning sabri bardoshi, bilimi, va anal haq uchun sa’yi harakatlarini tariqatning to‘rt aqidasi hisoblanmish SHARIAT, TARIQAT, MA’RIFAT, HAQIQAT tushunchalarini vodiylarga menziydi. Ularni bu vodiylarni kechishdagi shijoati va bardoshiga ofarinlar aytadi. Shoir she’ridagi kechuv tushunchasi mana shu haqiqatga asoslangandir. Biroq mana shi jahd ila kechuvni o‘z ongi va olamini bilan anglagan ijodkor bu yo‘lni bosib o‘tishni oldiga maqsad qiladi. Shu bois ham mazkur she’rda namoz ibodati talqini beriladiki, (Men yuzimni yerga bosib kuyaverdim) natijada qancha kuysa shuncha Ollohga bo‘lgan ishonchi ortib, islom aqidalariga bo‘lgan qarashlarida sobitqadam bo‘lib boraveradi. Islom dinining har bir aqidasi albatta, ishonchga asoslangan. “Siymin vodiy” she’rida esa mana shu ishonch she’rdagi bandlarning oxirgi har bir misrasida refren (kuygan sari seni qattiq sevaverdim) bo‘lib berilganligi bois takrorlanaveradi. Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Shoir bu tushunchani islom ahkomlari, aqidalari orqali beradi. Natijada shoirning kamolotga sari intilishi, Ollohga intilishi sifatida ifoda etiladi. Shoir anal haqqa erishish yo‘lini oriflik sifatida tasvir etadi. Shu bois ham she’rida qalandarona, darveshona holatlar kuzatiladi. Bundan tashqari namoz tushunchasini ham bir ko‘rinish sifatida ifoda eta olganki, bi ko‘rinishni ishonchga sobitqadamlik bilan belgilash mumkin bo‘ladi. Shoir Bahovuddin Naqshband tariqatini 45 davomchisidir. Hamda uning she’riyati “Vahdadul vujud” konsepsiyasiga asoslanadi. Shu bilan bir qatorda shoir she’riyatida “fanafilloh” tushunchasi o‘z tajassumini topgan bo‘lib, tuproq bilan yaraldik yana tuproqqa qaytamiz kabi tasvir etiladi. Yostig‘i xazondan, Kalishi xasdan, Choyshabi bodlarning latta-puttasi. Yalanglik kulbasi, Bamaylixotir, Uxlaydi kuzgina, qari qizgina. Munkillagan osmon hazillashadi, Cho‘g‘larni itqitar, do‘l-yomg‘ir separ. Qishning daydi qushchalarini Momiq daraxtlarga qo‘ndirar. O‘rnidan turadi qari qizgina. Ushbu she’rda shoir kuz fasli portretini yaratadi. Albatta, bu portret oddiygina portret emas. Shoir kuz faslini qari qiz qiyofasida ko‘radi. Shu bois kuzning bargxazonlari qari qizning yostig‘iga aylanadi, tevarak atrofga sochilayotgan xas esa kalishga aylanadi, yalang qolgan qir va adirlar esa uning kulbasiga aylanadi. Qari qiz tasviri kuz bilan omuxtalashib mana shu qiyofaga kiradi. Demak, ijodkor kuzni ham qari qizni ham mana shunday kayfiyatda kuzatadi. Ayniqsa, shoirning tabiat hodisalaridan foydalanishi ham kishini hayratga soladi. Uning nazdida osmonni munkillagan qariga mengzab, uni hazillashish holatida beradi. Bu hazil cho‘g‘larni itqitishida, do‘l-yomg‘ir sepishida, qishning daydi qushchalari esa momiq daraxtlarga qo‘ndirilishida o‘z aksini topadi. Shoir she’riyatida tun manzarasi ham mahorat darajasida tasvir etilgan. 46 Abduvali Qutbiddin tunga yangicha nigoh orqali boqadi, uning ruhiyati va kayfiyatini berish orqali noan’anaviy talqinni yuzaga keltiradi: Tun angrayar, angrayar Bir g‘altak temilishi. Qoravhiqqa tizilar Muloyim sadaf tishi. - Oh, tunim, tunim, tunim, O‘tmas arrami tishing. Shoir tunga nisbatan, tunga agraymoq tushunchasini beradi. Angraymoq aslida, tushuna olmagan voqelikka munosabat hamda hayratlanishning noaniq shakli. Bu holat aql bovar qilmas darajada mubolag‘aning bir ko‘rinishi. Shoir yulduzni onglilikning ongsizlikdagi ko‘rinishi sifatida tasvirlar ekas, tabiiyki, o‘quvchida bu holatga izoh talab qilinadi yoki so‘roq talab etiladi. Nega tun angraymoqda savoli qiynay boshlaydi. Keyingi misra uning aqlini shoshiradi. Chunki unda termilish endi angrayishning g‘alati tusini oladi va bir g‘altakka aylanadi. Aslida mana shu g‘alatilikda oddiy haqiqat yotadi. Bu koinotning bir g‘altak ko‘rinishini oladi. Koinotning termilishi esa tunda sanoqsiz koinotni charag‘on etadigan yulduzlardir. Muloyim sadaf tish esa, bizningcha oy. Bu oy hilol bo‘lganligi bois unga o‘tmas arrami tishing deya ritoriq so‘roq beriladi. She’rning ikkinchi bandida yulduzlar munchoq qiyofasiga kirsa, oy yog‘dusi ingichka yumshoq qilichga aylanadi, u ham o‘z nafbatida o‘tmaslashadi. O‘quvchida tabbiy savol tug‘iladi. Nega barcha jarayon o‘tmaslashmoqda? Bu savolga she’rning xotima qismida aftoda qalb duosi kiritiladiki, bu duo barcha o‘tmaslashgan jarayonga javob bo‘ladi. Shoirning boshida tug‘ilgan fikr, aytish mumkinki, uning jismiga turtki berib, hayajonga soladi, qoniga o‘t yoqib, ko‘ksida tipirchilab uyg‘onadi. Shunday holatda tabiiy she’r vujudga keladi. Abduvali Qutbiddin ham tabiat tasvirini berar ekan, unga ko‘proq jon baxshida etadi. Uning tabiatga munosabati, insonga 47 munosabatidek. Bulbullar mastona kashta gullarida, So‘zana chetida uxlagan laylak. Darparda ortida shamol ko‘pirtirgan Bir kosa sharbat. Sen ich-ye, boshlanur ajib hikoya, Bahor jilmayadi chumchuq inidan. Senga musichalar yasar zinapoya, Yaproqdan. Qani tush! Adirlar ko‘ksini kesib beradi, Ohista o‘ltirib uchamiz baland. Biz uchun xumolar donlar teradi Ma’vo saltanati dalalaridan. Metaforaga asoslangan ushbu tasvirlarda shoir bahor faslini noan’anaviy shaklda tasvir etadi. Kashta gullari aslida so‘lim go‘shalar bog‘lar bo‘lib, shoir mana shu so‘lim bog‘da qo‘nim topgan bulbullarni mastonalik bilan kashta gullarida rohat olayotganligini, qolaversa, borliqni yasharishini so‘zana deya e’tirof etib, laylak mana shu so‘zananing bir chetida joy olganligi hamda qishni oxirgi kunlarini darparda qiyofasiga kiritib, ko‘tarilayotgan darparda ortida bahor tarovatini o‘zida olib elayotgan hissiyotni bir kosa sharbatga qiyoslaydi. Shoirning bu tasvirlar oralig‘ida rivoyatchi nutqi orqali bahor tarorvatini tasvirlab berish jarayonida o‘quvchiga ham ritorik murojaat etadiki, natijada bir kosa sharbatni xuddi o‘zining o‘quvchisiga taqdim etayotgan holatga tushamiz. Nazarimizda tasvir ob’yetik tabiatdan lirik qahramonga, lirik qahramondan esa o‘z o‘quvchisiga ko‘chadi. She’rning har bir misrasi ko‘tarinki, ruh, ko‘tarinki kayfiyat bilan o‘z o‘quvchisiga taqdim etilganki, natijada hayotsevar, tabiatsevar inson qalbi gupirib turadi. 48 “Fasllar almashinishi tabiatning o‘zgarmas qonuniyatining tabiiy jarayoni, hosilasi” 48 . Shu bois ham ijodkorlar fasllar almashinuviga bot-bot murojaat etishadi: Qorlar kuylab ketdi bahor elida, Men senga bitmadim birorta maktub. Qarimsiq fevralning yarim belida, Bahor kelib qoldi, Muzaffar mahbub. Yomg‘ir kuylab ketdi, yomg‘ir musiqa, Men seni ko‘rmadim tushimda hatto. Beg‘am sevgilimning titroq qo‘ynida, Yerga quvg‘in bo‘lgan men – Odam Ato. Abduvali Qutbiddin bahor faslini ushbu she’rida ham tilga oladi. Qorlarning iliq kunlar kelishi bilan erib bitishini shoir ularning kayfiyati orqali tajalli toptiradi. Uning nigohidagi qishning yakuni bo‘lgan fevralni qarimsiq sifatida bilan siylanishida esa bahorga bo‘lgan iliq munosabat yotadi. Chunki lirik kechinma bahor tarovatiga esh. Adabiyotshunos N.Rahimjonov ta’kid etganidek, tabiat, tirik mavjudot o‘z qonuniyatidan kelib chiquvchi ma’lum qarama-qarshiliklardan iborat; ularning uyg‘unlik kasb etish onini ilg‘ab olish oson emas. Abduvali Qutbiddin ham tabiatni inson va insonni tabiatning bir bo‘lagi deb biladi. . Ajralmas bu ikki birlikni esa Odam Ato obrazi orqali yorlaqaydi. Shoir insonga xos xususiyatni tabiatga ko‘chirib, tabiatga xos xususiyatni insonga ko‘chiradi. She’rga e’tibor qaratilsa, birinchi satrdayoq kayfiyat, manzara balqib turadi. Keyingi misralarda esa hissiyot, lirizmga boyib boradi. Shoir tabiat manzarasi uyg‘otgan fikr. Kayfiyat orqali his-tuyg‘ular to‘lqinini beradi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat psixologik holatlarda bunyod topgan. 48 Rahimjonov N. Mustaqillik davri adabiyoti. – Toshkent: Fan, 2007, 93-b. 49 Aslida tabiat inson hayotining jisman asosini belgilabgina qolmay, ma’naviy hayotining ham asosiy tayanchidir. Shu bois ham psixologik holatlar, kayfiyatlar ko‘chib o‘tishi tayin. Biroq ko‘chib o‘tayotgan jarayonda umr, taqdir, insonning o‘ziga xos xarakterlari namoyon bo‘ladi. Natijada tabiat g‘oyaviy-estetik maqsadni falsafiy-psixologik yo‘sinda yoritishga bo‘ysindiradi. Badiiy adabiyotda detallar muhim o‘rin tutadi. U asarning asosiy g‘oaysini beribgina qolmay, mazmunni boyirishga xizmat qiladi. Badiiy detallar milliy qadriyatlar bilan ham yo‘g‘rilgan bo‘lushi mumkin. Bu avvalo, ijodkorning xaql og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot hamda xalqning urf-odatlariyu, rasm-rusumlarni qanchalik mahorat darajasida eganlaganligi bilan aniqlanadi. Abduvali Qutbiddin “Afrosiyob” she’rida “tilla supurgi”, “charx”, “kulloh”, “yelpig‘ich”, “surmadon”, “chiroq” kabi badiiy detallarga murojaat etadi, bu badiiy detallar xalqona ruhni beribgina qolmay, she’rni arxaik so‘zlar bilan boyitishda shoirqa qo‘l keladi. Shoir aynan arxaik so‘zlarga murojaat etishi natijasida, xalqning boshidan o‘tgan har bir kunini mana shu arxaik so‘zlar orqali yodga soldiradi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida badiiy detallar muhim ahamiyatga ega. Shoir badiiy detallarni mazmun va g‘oyani berishda tasvir obyektiga olib kiradi. Detallarni oddiy kompozitsion vosita emas, balki xalqonalikning bir ko‘rinishi sifatida ifoda etadi. Natijada, “qurut”, “elak”, “qoqi”, “mayiz” singari detallar she’rda milliylikka xos bo‘lgan qarashlarni yoritishda yordam beradi. Shu bilan bir qatorda ijodkorning fantaziyasini ifodalashda ham qo‘l keladi.Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat tasviri oddiy tasvir emas. U ruhiy kayfiyatlarga yo‘g‘rilgan, insonning ruhiyatini ko‘chirib olgan poetik ko‘chimlarga asoslangan she’riyatdir. Shoir she’riyatida ko‘proq tabiat fasllaridan bahor va kuz fasli o‘rin olgan. Shoir bu fasllarga munosabat bildirar ekan, kuz fasliga gohida qariqiz deb yozg‘irinsa, gohida esa karimsiq deya uni siylaydi.Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat psixologik holatlarda bunyod topgan. Aslida tabiat inson hayotining jisman asosini belgilabgina qolmay, ma’naviy hayotining ham asosiy tayanchidir. Shu bois ham psixologik holatlar, kayfiyatlar ko‘chib o‘tishi tayin. Biroq ko‘chib o‘tayotgan jarayonda umr, taqdir, 50 insonning o‘ziga xos xarakterlari namoyon bo‘ladi. Natijada tabiat g‘oyaviy-estetik maqsadni falsafiy-psixologik yo‘sinda yoritishga bo‘ysindiradi. Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat tasviri oddiy tasvir emas. U ruhiy kayfiyatlarga yo‘g‘rilgan, insonning ruhiyatini ko‘chirib olgan poetik ko‘chimlarga asoslangan she’riyatdir. Shoir she’riyatida ko‘proq tabiat fasllaridan bahor va kuz fasli o‘rin olgan. Shoir bu fasllarga munosabat bildirar ekan, kuz fasliga gohida qariqiz deb yozg‘irinsa, gohida esa karimsiq deya uni siylaydi. 2.2. Shoirning “Xayol kechasi” she’rlar to’plamida badiiy, tasviriy vositalarning ifodalanishi. “San’atkor tuyg‘u, holatlarining ifodalovchisi so‘z, shunday bo‘ladiki, holat bor, ijodiy iztirob bor, lekin shu holat, iztirobning ifodachisi – monand so‘z yo‘q. Shunday paytda san’atkor yangi so‘z kashf etadi, so‘zlar olamida “yangi mehmon” ko‘z ochadi. Yangi so‘z tabiiy ehtiyoj, tanish holat ifodachisi sifatida tug‘ilsa, yashab ketadi, tilda o‘z o‘rnini topadi. Odatda, yangi so‘zlar so‘zlashuv, jonli tilda paydo bo‘lib, so‘ng badiiy adabiyotga kiradi. Lekin, san’atkorlar asarlarida tug‘ilib, jonli tilga qovushib ketgan so‘zlar oz emas. So‘nggi yillar o‘zbek she’riyatida so‘z izlash jarayoni kuchayib bormoqdaki, she’rlardagi yangi so‘zlar, eski so‘zlarning yangi ma’no qirralarini kashf etish ko‘zga tashlanmoqda” 49 . Shoir so‘z tanlashda juda ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Ko‘proq ohangni xalqonalikka yaqinlashtirih maqsadida xalq og‘zaki ijodiga murojaat kuzatiladi. Fikrimizga bir misol: Ko’zingni tiqma,bu mening boshpanam, Poygakda mo’ltayma,aslo qo’ymayman, Yurak deb atalgan qizil oftobadan O’zim qon ichgayman senga quymayman Barmog’ing niqtama mening peshonam 49 Rasulov A. Struktura va strukturalizm.// Mustaqillik davri adabiyoti.-Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. 2006,150-b. 51 Xati tirnog’ingla yozilmagandir. Men bilan xudoning o’rtasida g’am Arig’lari senla qazilmagandir 50 “Bugungi adabiy jarayonda so‘zlar zimmasiga yuklanayotgan ijtimoiy- falsafiy ma’no salmog‘i tobora ortib borayotgani quvonarli. Shoirlarimizning badiiy-estetik izlanishlarida so‘zlar teran ma’no qirralari bilan, to‘kin hissiyoti bilan uyg‘unlikda zuhur topayotir. She’riyatimizda so‘zni g‘oyat nozik va ingichka idrok etuvchi iste’dodli did hukmron” 51 . Ushbu she’riga e’tibor qarataylik: Qaysi kun- Giyohlar temir bo‘larlar. Qoyalar bosqonga, Oy temirchiga aylanar. Tayoqlar bolta bo‘ladi -u kun Yaproqlar o‘q bo‘lar, Shamollar o‘qdon. Mening ham ko‘zlarim bir nima bo‘lar- Yo qalqon, Yo kamon, Yo sopqon... Axir bu butun o‘z xalqi ma’anaviyatini, umidini o‘zida umumlashtiruvchi baytlar emasmi? Qachon giyoh temir bo‘lishi,temirchilarning og‘ir bolg‘asi qoya kabi bo‘lishi bu xalqning bor umidi kutishdir. “Mening ham ko‘zlarim bir nima bo‘lar” – bu baytda ko‘zlarning umidvor kutishi.Buning barchasi xalqning erkni istab kutishidir. Abduvali Qutbiddin she’rlarida millat dardini, orzu-umidlarini, intilishlarini aks etganini ko‘rishimiz mumkin: 50 Абдували Кутбиддин.Хаёл кечаси.-Тошкент.Ёзувчи.1994,Б.2 51 Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. – Toshkent: Fan. 2007, 232-b. 52 Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan, G‘iyqillayman eski eshikday. Shahdim o‘chgan, Qabog‘im so‘lgan, Bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan... 90-yillar arafasida yozilgan ushbu she’rda jamiyatdagi tartibsizliklar-u, adolatsizliklar, to‘s-to‘polon, ichidan kemirilib kelayotgan tuzum aks ettirilgan va uning nomidan aytilgan. U sirli, ramziy, majozga yo‘g‘rib yozadi. Rauf Parfini “yaralari ochiq shoir”,deb tanisak, Abduvali Qutbiddinni “yaralari yumiq shoir” sifatida taniymiz: Bebaho matoga tomgam dog‘dayin, O‘chmaydi shafaqlar ming yuvilsa ham. Sarsari, shaqillab o‘tsa-da yillar Sen o‘sha, o‘sha... Tomchila tasvirlab bo‘lmaydi seni, Hatto anglatolmas bilsa-da qo‘rshab. Tap-tarang tasmaday kokillaringni Taragan isyonlr bermas izohlab. Sen o‘sha, o‘sha... Abduvali Qutbiddinning she’rlarida ohanglar va rang-barangliklar, turfa chizgilar xuddi o‘quvchini qo‘yib yubormayotganga o‘xshaydi.Biz buni “Yashnash” she’rida kuzatamiz. Yuzlandimo bo‘shliqqa, Ena endi qo‘shiqman. Hur qizlaro tegramda Yo‘l yo‘q, deydi Eramga. 53 Bog‘i eram, eramo, Yashnayapti yaramo. Shoir aqlan emas, qalban his qilayotganini o‘zi ham ta’kidlaydi. Assalom,ey ahli qush, Boshim xayol, egnim tush. Ko‘krak qafasim sarob, Olar nafasim azob. Assalom,ey ahli gul, Boshim shamol,egnim yo‘l, Og‘zim-tamog‘im to‘zon, Chiqar nafasim xazon 52 . Olar nafasim azob” -deya o‘y -xayol azob berishini aytib,gul ahliga salom beradi.Abduvali Qutbiddinning she’rlarida ufurgan jumlalar kitobxonni o‘ziga rom qiladi. Abduvali Qutbiddinning she’rlarini maxsus tayyorgarliksiz tushunish birmuncha qiyin. Uning she’rlaridan bahra olish uchun islomiy bilimlardan xabardor bo‘lish lozim. Uning “Baliqning tishila tilimni tildim” misrasi bilan boshlanuvchi she’rining mohiyatini shu xil fikr tashkil etadi. Baliqning tishi-la tilimni tildim, Yuragimni urchuqday uch aylantirdim., Ko‘zimni qiynadim, Qiynog‘im qiziq… Yayradim. Indamay ruhimga ergashib oldim, Devona xayolim g‘ilmon sanadim. Tuf dedim botqoqqa Guliston qildim…. 52 Абдували Кутбиддин.Хаёл кечаси.-Тошкент.Ёзувчи.1994,Б.9 54 Yayradim… 53 Bu misralarni o‘qigan kitobxonda kishi qiynoqdan ham yayrashi mumkinmi, degan tabiiy savol tug‘iladi. Bu yerda qiynoq jismoniy ma’noda emas, balki poklanish yo‘lidagi ruhiy azoblanish, ruhiy qiynoqdir.Kishi ko‘p gunohni tili orqali qiladi. Ma’lumki, baliq har jihatdan pok va begunoh. Chunki u hech qachon gapirmaydi. Shoir gunohlarga yo‘l qo‘ygan o‘z a’zolarini jazolash bilan poklanadi, tavba qilish bilan gunohlardan tozalanadi. Lirik qahramon shundan keyin pok bo‘lgan ruhiga ergashadi. Keyingi ishlari faqat ezgulikdir. Oqibatda jannatga erishadi Majnuntol darchasin ochdi, kiritdi, Yuz bitta qizidan birin tanladim. Xivich qasrlarda Barglandim biram… Yayradim. Dunyoni tark etdim, hur safar etdim, Yorimla tuyqusubexabar ketdim. O‘n besh kun to‘y berdim Dorulbaqoda… Yayradim, Yayradim, Yayradim-a-a-a-a! Guvohi bo‘layotganimizdek, Abduvali Qutbiddin o‘z g‘oyasini g‘ayritabiiy manzaralar, tasvirlar zamiriga singdiradi. Shoir she’riga oddiy baho berib bo‘lmaydi. Chunki bu she’rning mag‘zida o‘ziga xos talqinlar yotadiki, uni ilg‘ab olish esa kitobxonga topshiriladi. Chuqurroq mushohada qilinsa, uning mohiyati anglashilib boriladi. Abduvali Qutbiddining “Ona” nomli she’rida ham asosiy obraz sifatida ona 53 Абдували Кутбиддин.Хаёл кечаси.-Тошкент.Ёзувчи.1994,Б.6 55 timsoli gavdalangan. Lirik qahramon onaning kuchli bardoshiga, irodasiga tahsin o‘qiydi: Ona, Men, nima desam,yaroqsiz yaroq- Va uning parchasi. Yo‘q bu rost emas. Men – haddan tashqari kichkina qaboq- Baxtsizligim shuki-u omi-hassos… Ona-polvonim, bahodirim mening, Qanday ko‘tarasiz dunyo yukini. Bir zarrasi tegsa-tushadi larza, Jajji gardi tegsa- ketdim qoqinib. Ona-kulchadekkina sog‘inchim mayda, Bir pas…unutaman sizni,keyinchi… Judayam yengil ko‘tarolmayman Men uchun juda olam qiyinni…. U onasiga bo‘lgan sog‘inchini “kulchadek mayda” deya ta’riflaydi. Zum o‘tmay uni unutish mumkinligini ta’kidlaydi. Lekin bu tuyg‘uni ko‘tarib yurish- olamdagi eng og‘ir vazifa ekanligiga takror amin bo‘ladi. She’rda shoirning lirik qahramoni o‘zini “yaroqsiz yaroq”, “kichkina qaboq”qa qiyoslaydi.Onasini “polvonim,bahodirim” deya uning bardoshiga qoyil qoladi.Dunyo yukini ko‘tarishini tariflaydi va onasidan ko‘mak so‘raydi. Unga buyuk ehtiromini namoyon etadi. Bu kabi mazmuniy birlik o‘zaro yaxlit holda- buyuk ona timsolini yaratishga xizmat qiladi. A.Qutbiddin “Hajr” nomli she’rida oshiqning hijroni ifoda etilgan. Oshiq bu holatdan qutilish chorasini izlaydi.Hijronni qish kunuday uzun deydi va yoshim o‘tganda sog‘inchdan dil to‘lib ketganini aytadi. Biz bilamizki, kapalakda qon bo‘lmaydi. Chorasiz qolgan shoir “kapalak qonini topinglar menga” deydi: Hijron qish kuniday cho‘zilganida, 56 Kunlar ko‘k bag‘ridan uzilganida, Yoshim piyolaga suzilganida, Sog‘inchdan dil to‘lib buzilganida- Kapalak qonini topinglar menga. Yellar sudrab kirsa meni bog‘larga, Sarg‘atib to‘kilgan tillar qarg‘asa. Meni ostonada changlar tupurib, Visol keltiraman yo‘llar qarg‘asa- Kapalak qonini keltiring menga. She’rni o‘qir ekanmiz, tasvirlarning kapalak qoni bilan bog‘lanishi hamda har bir ruhiy tovlanishlarni mana shu tushunchalar zamiriga bog‘lashi ham notabiiy holatdek tuyiladi. Chunki shoir o‘z dardini, o‘z umr sahifalarini, o‘z hissiyotlarini joylar ekan, bir kunlik umrga ega bo‘lgan kapalakning beg‘ubor hayotining oliy bir ko‘rinishi, darajasi hamda xayollarining mahsulini bera oladi. Yaxshilik va yomonlik, oliyjanoblik va tubanlik kabi tushunchalarning kontrast qo‘yilishi esa shoirning “men”i bo‘lib beriladi. U o‘z hayotidagi bu kabi talotumlarni ifoda etar ekan, birina yechim sifatida kapalak qonini anglaydi. Bizga ma’lumki, aslida kapalakda hech qanday qon yo‘q. Demak, shoirning dardiga da’vo ham yo‘qdek. ”Ranj” she’riniga e’tibor qaratadigan bo‘lsak: Qayon endi,mohi anbarim, Bayon bo‘lmas bo‘ldi dardlarim, Ishq avjida o‘ldi mardlarim, Netay... (Chalg‘idi tovush.) Suvab chiqdim barcha darzlarni, Bo‘yab chiqdim arzlarni hatto, To‘lolmadim qarzlarim aslo, Netay 57 (Yirtildi kovush.) Abduvali Qutbiddin hali ko‘p o‘rganiladigan, atrofida bahs-u munozaralar ko‘payib boradigan iste’dod, o‘zligini saqlagani holda bugungi modernistik tafakkur izlanishlari jug‘rofiyasini ham shakliy, ham mazmunan qamrab olgan ko‘lamli shoirdir. Abduvali Qutbiddin so‘zni mohirona qo‘llaydi. U so‘zga kayfiyat bag‘ishlaydi. Milliy haroratni berish maqsadida milliy qadriyatlarga murojaa etadi. Natijada u qo‘llagan so‘zlar ko‘nglimizga, dilimizga yaqin va eshdir. Shoir “ishiqqa talangan”, “hakkaday hakkalar masxaraboz vaqt”, “shovqinlar shoshadir burab olmoqqa”, “Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan”, “G‘iyqillayman eski eshikday”, “bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan”, “Oy ham oylab yig‘laydi” singari misralarda shoir ko‘proq o‘z kayfiyatiga hamrox etadi. Shu bois misralardagi har bir so‘z va har bir tushuncha shoirning poetik olami hamda so‘z qo‘llash borasidagi o‘ziga xos uslubidan darak beradi. XULOSA Abduvali Qutbiddin so‘zni mohirona qo‘llaydi. U so‘zga kayfiyat bag‘ishlaydi. Milliy haroratni berish maqsadida milliy qadriyatlarga murojaa etadi. Natijada u qo‘llagan so‘zlar ko‘nglimizga, dilimizga yaqin va eshdir.Shoir so‘z qo‘llash borasida ko‘proq metaforalarga asoslanadi. “ishiqqa talangan”, “hakkaday hakkalar masxaraboz vaqt”, “shovqinlar shoshadir burab olmoqqa”, “Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan”, “G‘iyqillayman eski eshikday”, “bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan”, “Oy ham oylab yig‘laydi” singari misralarda shoir ko‘proq o‘z kayfiyatiga hamrox etadi. Shu bois misralardagi har bir so‘z va har bir tushuncha shoirning poetik olami hamda so‘z qo‘llash borasidagi o‘ziga xos uslubidan darak beradi.Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Shoir bu tushunchani islom ahkomlari, aqidalari orqali beradi. Natijada shoirning kamolot sari intilishi, Ollohga intilishi sifatida ifoda etiladi.Shoir anal haqqa erishish yo‘lini oriflik sifatida tasvir etadi. Shu bois ham she’rida qalandarona, darveshona holatlar kuzatiladi. Bundan tashqari namoz tushunchasini 58 ham bir ko‘rinish sifatida ifoda eta olganki, bu ko‘rinishni ishonchga sobitqadamlik bilan belgilash mumkin bo‘ladi. Shoir Bahovuddin Naqshband tariqatini davomchisidir. Hamda uning she’riyati “Vahdadul vujud” konsepsiyasiga asoslanadi. Shu bilan bir qatorda shoir she’riyatida “fanafilloh” tushunchasi o‘z tajassumini topgan bo‘lib, tuproq bilan yaraldik yana tuproqqa qaytamiz kabi tasvir etiladi. Abduvali Qutbiddin an’anaviy va noan’anaviy talqinlarni she’riyatiga singdira olgan ijodkordir. Uning ijodida baxshiyona, darveshona ohanglar an’anaviylikdan darak bersa, she’riyatidagi mazmun-mundarija, poetik g‘oya, tasvirdagi uslub noan’anaviylikni keltirib chiqargan. Shoir ijodida misralarda kichik harflar bilan yozish, g‘oyani bir qancha bandga bo‘lib tashlash, kayfiyatga kata e’tibor berish hamda punktasion belgilarga to‘liq rioya etmaslik holatlari kuzatiladi. Bu esa Abduvali Qutbiddinni modernistik ijodkor ekanligidan dalolat beradi.Shoir she’riyatida juda ko‘p bora milliy qadriyatlarga murojaat etadi. Biroq bu murojaatlarda zamonaviy talqinlar ustuvorlik kasb etadi. Natijada shoir xoh arxaik so‘zlarga murojaat etsa-da, xoh boshqa so’zlarga baribir metaforik talqinlar she’r g‘oyasini to‘liq qamrab olaveradi. Shu bois ham mazkur yo‘l faqat Abduvali Qutbiddinga tegishlidir.Abduvali Qutbiddin she’riyatida zamonaviy talqinlar milliy qadriyatlarga omuxtalashtirilgan holda beriladi. Shu bois uning misralarini o‘qigan o‘quvchi barcha tasvirlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘ra boshlaydi. Tasvirlarni berishda esa shoirga detallar qo‘l keladi. Badiiy adabiyotda detallar muhim o‘rin tutadi. U asarning asosiy g‘oaysini beribgina qolmay, mazmunni boyitishga xizmat qiladi. Badiiy detallar milliy qadriyatlar bilan ham yo‘g‘rilgan bo‘lushi mumkin. Bu avvalo, ijodkorning xaql og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot hamda xalqning urf- odatlaryi, rasm-rusumlarni qanchalik mahorat darajasida eganlaganligi bilan aniqlanadi. Abduvali Qutbiddin “Afrosiyob” she’rida “tilla supurgi”, “charx”, “kulloh”, “yelpig‘ich”, “surmadon”, “chiroq” kabi badiiy detallarga murojaat etadi, bu badiiy detallar xalqona ruhni beribgina qolmay, she’rni arxaik so‘zlar bilan boyitishda shoirga qo‘l keladi. Shoir aynan arxaik so‘zlarga murojaat etishii 59 natijasida, xalqni boshidan o‘tgan har bir kunini mana shu arxaik so‘zlar orqali yodga soldiradi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida badiiy detallar muhim ahamiyatga ega. Shoir badiiy detallarni mazmun va g‘oyani berishda tasvir obyektiga olib kiradi. Detallarni oddiy kompozitsion vosita emas, balki xalqonalikning bir ko‘rinishi sifatida ifoda etadi. Natijada, “qurut”, “elak”, “qoqi”, “mayiz” singari detallar she’rda milliylikka xos bo‘lgan qarashlarni yoritishda yordam beradi. Shu bilan bir qatorda ijodkorning fantaziyasini ifodalashda ham qo‘l keladi.Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat tasviri oddiy tasvir emas. U ruhiy kayfiyatlarga yo‘g‘rilgan, insonning ruhiyatini ko‘chirib olgan poetik ko‘chimlarga asoslangan she’riyatdir. Shoir she’riyatida ko‘proq tabiat fasllaridan bahor va kuz fasli o‘rin olgan. Shoir bu fasllarga munosabat bildirar ekan, kuz fasliga gohida qariqiz deb yozg‘irinsa, gohida esa karimsiq deya uni siylaydi.Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat psixologik holatlarda bunyod topgan. Aslida tabiat inson hayotining jisman asosini belgilabgina qolmay, ma’naviy hayotining ham asosiy tayanchidir. Shu bois ham psixologik holatlar, kayfiyatlar ko‘chib o‘tishi tayin. Biroq ko‘chib o‘tayotgan jarayonda umr, taqdir, insonning o‘ziga xos xarakterlari namoyon bo‘ladi. Natijada tabiat g‘oyaviy-estetik maqsadni falsafiy-psixologik yo‘sinda yoritishga bo‘ysindiradi. Abduvali Qutbiddin so‘zni mohirona qo‘llaydi. U so‘zga kayfiyat bag‘ishlaydi. Milliy haroratni berish maqsadida milliy qadriyatlarga murojaa etadi. Natijada u qo‘llagan so‘zlar ko‘nglimizga, dilimizga yaqin va eshdir. Shoir so‘z qo‘llash borasida ko‘proq metaforalarga asoslanadi. “ishiqqa talangan”, “hakkaday hakkalar masxaraboz vaqt”, “shovqinlar shoshadir burab olmoqqa”, “Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan”, “G‘iyqillayman eski eshikday”, “bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan”, “Oy ham oylab yig‘laydi” singari misralarda shoir ko‘proq o‘z kayfiyatiga hamrox etadi. Shu bois misralardagi har bir so‘z va har bir tushuncha shoirning poetik olami hamda so‘z qo‘llash borasidagi o‘ziga xos uslubidan darak beradi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Shoir bu tushunchani islom ahkomlari, aqidalari orqali beradi. Natijada 60 shoirning kamolot sari intilishi, Ollohga intilishi sifatida ifoda etiladi. Shoir anal haqqa erishish yo‘lini oriflik sifatida tasvir etadi. Shu bois ham she’rida qalandarona, darveshona holatlar kuzatiladi. Bundan tashqari namoz tushunchasini ham bir ko‘rinish sifatida ifoda eta olganki, bu ko‘rinishni ishonchga sobitqadamlik bilan belgilash mumkin bo‘ladi. Shoir Bahovuddin Naqshband tariqatini davomchisidir. Hamda uning she’riyati “Vahdadul vujud” konsepsiyasiga asoslanadi. Shu bilan bir qatorda shoir she’riyatida “fanafilloh” tushunchasi o‘z tajassumini topgan bo‘lib, tuproq bilan yaraldik yana tuproqqa qaytamiz kabi tasvir etiladi. Xulosa qilib aytganda Abduvali Qutbiddin she’riyati bugungi kun adabiyotining yorqin va nurli bir xazinasidirki, u asrlar maboynida adabiyotga va uning ahliga xizmat qilishiga aminmiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: I. Ijtimoiy – siyosiy adabiyotlar: 1. ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентиШавкатМирзи ё евнинг Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий боғида барпо этилган Адиблар хиёбонининг очилишида сўзлаган нутқи . / Халқ сўзи, 2020, 21 май. №106 ( 7608 ) . II. lmiy va badiiy adabiyotlar: 1. Abdug‘ofur Rasulov “Tanqid, talqin, baholash”. T., “Fan” nashriyoti. 2006. 2. Abduvali Qutbiddin. “Nayson” T.G‘. G‘ulom nashriyoti. – 1988 . 61 3. Abduvali Qutbiddin. “She’rlar” kitobi so‘z boshisi Ibrohim G‘ofurov “Tafakkur shakllari” jurnali. 4. Абдували Кутбиддин . Хаёл кечаси .- Тошкент . Ёзувчи .1994. 5. Abduvali Qutbiddin. Bor. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2011. 6. Aziz Said. Ismim “Oh”dir mening. http://kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/aziz-said-ismim-ohdir- mening.html 7. Aziz Said. Go’yibdan do’st bilan suhbatlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002 8. Botirxon Akram “Fasohat mulkining sohibqironi” T., “O‘zbekiston” 1991. 9. Boltaboyev H . Islom tasavvufi manbalari . Tasavvuf nazariyasi va tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005 . 10. Boltaboyev H. Sharq mumtoz poetikasi. Manba va talqinlar. – Toshkent: “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 11. Bo‘ronov Q. Tasavvuf falsafasi xususida – Toshkent: Yozuvchi, 2000 12. Davronova M. Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi. Filol.fan.dok (DSc).dissert. – Samarqand, 2019. 13. Ernazarova G. Hozirgi o’zbek she’riyatida tasavvuf an’analari. Filol.fan.bo’yicha falsafa, fan.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2022. 14. Hamdam.U.Yangilanish ehtiyoji.-Toshkent: Fan,2007. 15. Haqqulov I. Tasavvuf saboqlari. – Buxoro: “Buxoro”, 2000 . 16. Ibrohim Haqqul. Tasavvuf: tarix, mohiyat va tadqiq talablari.// O‘zbek tili va adabiyoti jurnali , 2017, 4- son. 17. Jamol Kamol. Lirik she’riyat. – Toshkent: Fan, 1988. 18. Komilov N. Xizr chashmasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005 19. Mamatqulova N. Modern she’riyatda yangicha talqinlar.// Yoshlik jurnali, 2003, 4-son, 29-b. 62 20. Muhiddinov M. Komil inson – adabiyot ediali. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005 21. Normatov.U. Ijod sehri. -T .,Sharq, 2007. 22. Qodirov P. Ma’naviyat, modernism va absurd.// Mustaqillik davri afdabiyoti. – Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2006. 23. Qutbiddin Abduvali. Izohsiz lug’at.// Sharq yulduzi, 1990, 10-son. 24. Qutbiddin A. Baxtli yil. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 1987 . 25. Rahimjonov N. Mustaqillik davri she’riyati. – Toshkent: Fan, 2007. 26. Rasulov A. Struktura va strukturalizm.// Mustaqillik davri adabiyoti.- Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. 2006. 27. Salohiy D. Tasavvuf va badiiy ijod. – Toshkent: Navro‘z, 2018 . 28. Valixo‘jayev B. Buyuk ma’naviy murshid. – Toshkent: Fan, 2004 . 29. Xolova.M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filologiya fanlari bo’yicha falsafa,dok,dis,avtoref.(PhD),-Samarqand,2018. 30. Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Тошкент: Ўқитувчи, 1979. 31. Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent: sharq, 2008. 32. Xursanov D. Hozirgi o’zbek she’riyatida xronotop poetikasi. Filol.fan.bo’yicha fals.doktori (PhD) dis.avtoref.- Samarqand, 2020. 33. Xurshid Do‘stmuhammad. Ijod – ko‘ngil munavvarligi. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2011. 34. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. –Toshkent: Sharq, 2004. II. Internet manbalari 1. Abduvali Qutbiddin hayoti, faoliyati, asarlari, mukofotlari https://baxtiyor.uz/abduvali-qutbiddin-haqida-ma-lumot/ 63 2. Abduvali Qutbiddin. She’rlar & «Nayson» va «Xayol kechasi» to‘plamlari | Xurshid Davron kutubxonasi https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/abduvali- qutbiddin-sherlar-nayson-va-xayol-kechasi-toplamlari.html 3. Aziz Said. Ismim “Oh”dir mening. http :// kh - davron . uz / kutubxona / multimedia / aziz - said - ismim - ohdir - mening . html 4. https :// qalampir . uz / uz / news / tanik - li - zhurnalist - abduvali - k - utbiddin - vafot - etdi - 11555 5. https :// qalampir . uz / uz / news / tanik - li - zhurnalist - abduvali - k - utbiddin - vafot - etdi - 11555 6. https:// ziyouz. com kutubxonasi. 64

ABDUVALI QUTBIDDIN SHERIYATIDA TASVIRIY VOSITALARNING FOYALANISHI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………… I BOB. HOZIRGI O’ZBEK SHE’RIYATIDA ABDUVALI QUTBIDDIN IJODINING O’RGANILISHI. 1.1.Abduvali Qutbiddinning hayoti, adabiy merosi va she’rlarida an’anaviy hamda noan’anaviy talqin tamoyillari …………………………………….. 1.2.Shoir ijodining o’ziga xos xususiyatlari va badiiy detallarning o‘rni…... II BOB. ABDUVALI QUTBIDDIN SHE’RIYATIDA TASVIRIY VOSITALARNING IFODALANISHI. 2.1.Abduvali Qutbiddinning “Nayson” she’riy to’plamida tasviriy vositalarning o’rni. ………………………………....……………………………………… 2.2.Shoirning “Xayol kechasi” she’rlar to’plamida badiiy, tasviriy vositalarning ifodalanishi………………………………………………………………....... XULOSA…………………………………………………………... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………….... 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Inson o‘zini o‘tkinchiligini anglagandan buyon yashagan umrini abadiylashtirishga urunib keladi. Odamning bu boradagi intilishlari badiiy adabiyotda, ayniqsa, yorqin va jozibali yo‘sinda namoyon bo‘ladi. Shu boisdan badiiy adabiyotning mohiyatini anglab yetish nafaqat filolog mutaxassis, balki o‘zi haqida o‘ylaydigan har bir fikr kishisi uchun o‘ta muhim 1 . Shu boisdan ham mamlakatimizda so‘nggi yillarda ta’limning barcha bosqichlarida adabiyotga, uning o‘qitilishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Zero , “ Adabiyot – xalqning yuragi, elning ma’naviyat ko‘zgusi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak” 2 . Hozirgi kunda yoshlarni ma’naviyatli, barkamol qilib tarbiyalashda badiiy adabiyotning o‘rni beqiyosdir. Jahon adabiyotshunosligida milliy qadriyatlarga bo’lgan munosabat, ularning talqin etilishi hamda xalqona urf-odatlarning tobora ijodkor olamidagi badiiy bo’yoqlar asosida ijod zaminiga kirib borishi eng qiziqarli va bahstalab masalalardan biriga aylanib ulgurgan. Shu bois o’zbek adabiyotida XX asrda ijod etgan har bir ijodkor bu masalaga alohida yondashadi. Adabiyotshnoslikda esa ularga va ularning bu boradagi izlanishlariga tegishli baho berishga intiladi. Ayniqsa, ijoddagi xalqonalik, xalq urf-odatlarining tobora sentizlashib borishi va shu asosda milliy qadriyatlar talqini borasidagi izlanishlar bugungi adabiyotshunoslikning asosiy muammosi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan XX asr o’zbek adabiyotida munosib o’ringa ega bo’lgan Abduvali Qutbiddin hayotini, ijodini, uning mahoratini ,o’ziga xos milliy qadriyatlar talqinini o’rganish va u yaratgan asarlarning ahamiyatini shu nuqtai nazardan asoslash o’zbek adabiyotshunosligidagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 1 ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентиШавкатМирзи ё евнинг Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий боғида барпо этилган Адиблар хиёбонининг очилишида сўзлаган нутқи . / Халқ сўзи, 2020, 21 май. №106 ( 7608 ) . 2 https://kh-davron.uz/ 2

Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Abduvali Qutbiddin XX asr oxirlari va XXI asr boshlarida o’zbek sheriyatiga kirib keldi. U yaratgan she’riyat modern asosida yuzaga kelgan bo'lsa-da, biroq undagi xalq qadriyatlarining birlashishi va xalq turmush tarzining noan’anaviy shaklda berishi bilan she’riyati muhim qimmatga ega. Bu tushunchalarning bosh mezonga ko’tarilishi esa, shoir badiiy mahoratini belgilovchi xususiyatlaridandir. Zotan, “…adabiyot va san’atga,madaniyatga e’tibor … bu, avvalo, xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekan” i ayni haqiqatdir. Madaniyatga, adabiyotga e’tiborning bir ko’rinishi esa shoir Abduvali Qutbiddin ijodini o’rganish bilan ham belgilash mumkin. Chunki, shoir she’riyatining milliy qadriyatlar muuammosi asosida o’rganish va undagi tasvitiy vositalarning turli-tuman ko’rinishlarini tahlil etish yuqoridagi fikrlarning amaldagi ijrosi bo’libgina qolmay, mazkur tadqiqotning bugungi kundagi dolzarbligini asoslaydi. Malakaviy bitiruv ishimizning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ilm-fan, ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasviriy vositlarning o’rni,ahamiyati, xalqona qadriyatlarni anglash borasida unda modern, tasavvuf va xalqona qadriyatlarning ifoda etilishi, tasvirlanishi borasidagi izlanishlarini aniqlash,xalq urf-odatlari va kundalik turmushi sharoitida tasvir etilgan xususiyatlarga baho berish va tadqiq etish mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi sanaladi. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Abduvali Qutbiddin she’riyati , undagi turli xil tasviriy vositalarning ahamiyati, xalqona qadriyatlarning ifodalanishi hamda modern va tasavvuf asosida berilgan tushunchalarni xalqona qadriyat asosida aniqlashdan iborat; - Shoirning hayot yo’li,adabiy merosini, ijod olamini tadqiq etish; - Shoir she’riyatida tasviriy vositalar va xalqona qadriyatlar borasidagi izlanishlarini aniqlash; - Modern tushunchalari haqida fikr yuritish; - Tasavvuf tushunchalarini xalq qadriyatlari bilan chambarchas bog’langanligini tadqiq etish; - Shoir she’riyatida xalqona qadriyatlar tamoyilini ko’rsatib beruvchi omillarga urg’u berish; - She’riyatdagi xalqona qadriyatlarni mahorat darajasida tasvur etilganligini aniqlashdan iborat. Tadqiqotning obyekti. Ijodkorning badiiy olami va u yaratgan yaratiqlar tadqiqotning asosiy obyekti sanaladi.Qiyosiy tahlilni amalga oshirish maqsadida XX asr o’zbek shoirlarining to’plamlari BMIga jalb etildi.Tadqiqotning 3

predmetini Abduvali Qutbiddinning “Bor”, “Xayol kechasi”, “Nayson” kabi she’riy to’plamlari hamda adabiyotshunoslikda olib borilgan xalqona qadriyatlar borasidagi tadqiqotlar, izlanishlar tashlik etib,shoir she’riyatini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqotning amaliy yaratilganligi hamda milliy mentalitetga xos predmatlarning asosiy planga olib chiqiladi va shu yo’l orqali shoir mahorati aniqlanib, shoir ijodini tadqiq etishda ilmiy-nazariy manba vazifasini o’taydi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasviriy vositalarning ifodalanishi, xalqona qadriyatlarning tasvirlanishi masalasi maxsus tadqiqot obyekti sifatida o’rganilmoqda. Shoirning poetik olami hamda mahorati,o’ziga xos uslubi va detallardan foydalanishdagi o’ziga xosliklar tadqiq etiladi. Mazkur tadqiqot ishida shoirning o’ziga xos uslubi xalqona qadriyatlarni bera olish talqin tamoyillari asosida ochib beriladi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4

I BOB. HOZIRGI O’ZBEK SHE’RIYATIDA ABDUVALI QUTBIDDIN IJODINING O’RGANILISHI. 1.1.Abduvali Qutbiddinning hayoti, adabiy merosi va she’rlarida an’anaviy hamda noan’anaviy talqin tamoyillari Abduvali Qutbiddin 1960-yil 20-iyunda Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahrida tug ilgan. Taniqli olim, shayxʻ Qutbiddin Muhitdinov ning nabirasi. Dastlab Qarshidagi o rta maktabda, keyin ToshDU (hozirgi O zMU)ning ʻ ʻ jurnalistika fakultetida o qigan (1978—1983). Samarqand viloyatining ʻ „Zarafshon“ gazetasida (1983—1985), G afur G ulom nomidagi Adabiyot va ʻ ʻ san at nashriyotida, „Yozuvchi“ nashriyotida, O zbekiston milliy ʼ ʻ teleradiokompaniyasida, „Xalq so zi“ gazetasida turli lavozimlarda xizmat qilgan. ʻ 2019-yil 8-dekabrda vafot etgan. Yoshlar Ittifoqi tomonidan ta sis etilgan Usmon Nosir mukofoti laureati (1993), ʼ „Oltin qalam“ mukofoti hamda O zbekiston Respublikasida xizmat ko rsatgan ʻ ʻ jurnalist faxriy unvoni va „Do stlik“ ordeni ʻ sohibi (1997). O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a zosi. ʻ ʼ Zarafshon“ gazetasi, G afur ʻ G ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyoti, ʻ ʼ O zteleradiokompaniyasi, ʻ „Yangi asr avlodi“ nashriyoti, „Xalq so zi“ gazetasida turli lavozimlarda ʻ faoliyat ko rsatgan. Abduvali Qutbiddinning „Nayson“ (1988), „Humo“ (1989), „Baxtli ʻ yil“ (1991), „Xayol kechasi“ (1994), „Sen va sen uchun“ (1996), „Uzoqdan olisga“ (2007) „Bor“ (2011), „Da vat“ (2014)kabi kitoblari chop etilgan. ʼ 2020-yili O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi „Ijod“ jamoat fondi ʻ tomonidan „So z chamani“ turkumida shoirning she riy to plami chop etilgan. ʻ ʼ ʻ Uning ijodi ko plab dissertatsiyalar uchun tadqiqot manbasi sifatida ilmiy ʻ o rganildi. Mahfuza Davronovaning „Hozirgi o zbek she riyatida individual uslub ʻ ʻ ʼ poetikasi (U. Azim, I. Mirzo, Faxriyor va A. Qutbiddin she riyati misolida)“ ʼ (Samarqand, 2019) mavzusidagi doktorlik (DSs), Maftuna Xolovaning „O zbek ʻ modern she riyati poetikasi“ (Samarqand, 2018), Gulnoza Oripovaning ʼ „Mustaqillik davri o zbek she riyatining g oyaviy-estetik va badiiy xususiyatlari“ ʻ ʼ ʻ (Farg ona, 2019) va Dilshod Xursanovning „Hozirgi o zbek she riyatida xronotop ʻ ʻ ʼ poetikasi“ (Samarqand, 2020) mavzusidagi falsafa doktori (PhD) dissertatsiyalarida, jumladan, Abduvali Qutbiddin she riyati xususiyatlari ham ʼ ilmiy tahlil etilgan.Yuqorida shoirning hayot yo’li haqida ma’lumot keltirar ekanmiz, uning qanchalik o’z ustida hormay-tolmay izlanishlar qiladigam shaxs sifatida ko’ramiz.Mening fikrimcha bir insonning qanday qalbli shaxs ekanligini uning tarjimai holi emas,balki atrofidagi insonlarga bo’lgan munosabatida yaqqol ko’zga tashlanadi. Abduvali Qutbiddin shaxsi haqida , noyob she’riyati haqida qalam tebratishdan oldin yana bir bor taniqli adabiyotshunos olimlar Ibrohim G‘ofurov, Botirxon Akram, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Ibrohim Haqqul kabi bu soha vakillarining mehnatlari-yu zahmatlarini dildan his etdim. Ularning shoir ijodiga oid fikr-mulohazalaridan, tahlil-u talqinlaridan bir qancha ma’lumotlar,tushunchalar oldim. Ustozlarning hayratomuz mushohadalari, 5

Похожие

ABDUVALI QUTBIDDIN SHE’RIYATIDA MILLIY QADRIYATLAR
Tasviriy san'at darslarida manzara ishlash orqali faoliyatini rivojlantirish usullari (Tog’ manzarasi misolida)
NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA)
O‘ZBEK TILIDA KO‘MAKCHILASHAYOTGAN SO‘ZLAR VA ULARNING TARIXIY TARAQQIYOTI
ABDULLA ORIPOVNING HAJVIYANAVISLIK MAHORATI