logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ADABIYOT DARSLARIDA SHAVKAT RAHMON SHE’RIYATINING O‘QITILISHI

ADABIYOT DARSLARIDA SHAVKAT RAHMON SHE’RIYATINING O‘QITILISHI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

2253.03125 KB
Скачать
ADABIYOT D ARSLARIDA SHAVKAT RAHMON SHE’RIYATINING O‘QITILISHI Mundarija Kirish ………………………………………………………………………………4 I BOB. ADABIYOT DARSLARIDA LIRIK ASARLARNI O‘RGATISH …...7 1.1. Adabiyot darsliklarida lirik janrga oid nazariy ma’lumotlarning berilishi……………………………………………………………………………..7 1.2. Lirik asarlarni tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari………………..18 II BOB. O ‘QUVCHI-YOSHLARNING MA’NAVIY KAMOLOTIDA SHAVKAT RAHMON SHE’RIYATINING TUTGAN O‘RNI ………………34 2.1. Shavkat Rahmonning poetik mahorati………………………………….34 2.2. Adabiyot darslarida shoir she’riyatini o‘rgatish usullari………………..46 XULOSA …………………………………………………………………………54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………….56 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mаmlаkаtimizdа ta’lim sohasida аmаlgа oshirilаyotgаn islohotlаr boshqа fanlar qаtori zаmonаviy o‘zbek аdаbiyotini terаnroq аnglаsh vа tаdqiq etish imkonini hаm yаrаtmoqdа. Umumta’lim maktablarida o‘zbek mumtoz vа zаmonаviy аdаbiyotini xаlqаro miqyosdа o‘rgаnish bugungi kunimizning eng dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Zero, “Adabiyot – xalqning yuragi, elning ma’naviyat ko‘zgusi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak” 1 . Bugungi kunda yoshlarni ma’naviyatli, barkamol qilib tarbiyalashda badiiy adabiyotning o‘rni beqiyosdir. Xususan, iste’dodli shoir Shavkat Rahmon ijodi ham bu borada salmoqli o‘rin egallaydi. Uning she’rlari qaysi tilda bo‘lmasin, doimo sevib, ardoqlanib o‘qiladi. Ayniqsa, shoir tomonidan yaratilgan she’rlar o‘quvchi-yoshlarning ma’naviy kamolotida muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan adabiyot darslarida adibning poetik mahoratini o‘rganish va shu orqali o‘quvchilarning poetik tasavvurini rivojlantirish asosiy vazifalarimizdan biri bo‘lib qolmoqda. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: O‘zbek adabiyotshunosligida ijodkorlarning badiiy mahorati, xususan, badiiy obraz yaratish uslubini tadqiq qilishga doir tadqiqotlar soni ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu o‘rinda O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, N.Karimov, B.Nazarov, U.Normatov, A.Rasulov 2 singari adabiyotshunos olimlar tomonidan yaratilgan maqolalar, ocherklarni alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Shuningdek, hozirgi zamon she’riyati hamda she riy janrlar xilma-xilligiʼ haqida Izzat Sulton, N.Shukurov, R.Orzibekov, U.To‘ychiyev, T.Boboyev, А .Hojiahmedov, D.Quronov, E.Xudoyberdiyev, H.Umurov, I.Haqqulov, 1 ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентиШавкатМирзи ё евнинг Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий боғида барпо этилган Адиблар хиёбонининг очилишида сўзлаган нутқи . / Халқ сўзи, 2020, 21 май. №106 ( 7608 ) . 2 Qo‘shjonov M. Onaga ta’zim//Qishloq haqiqati.1982.-20 mart. Mamajonov S. Ona-tabiat ixtirosi// Sovet O‘zbekistoni. 1982.-16-may. Sharafiddinov O. Ona// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985. 5-mart.Normatov U. Taqdirlar romani// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985.27-noyabr. Rasulov A. Ardoqli adib. –T.,2001. -128 b. 2 U.Hamdam va boshqa adabiyotshunos olimlarning tadqiqotlari orqali nazariy ma lumotlarga ega bo‘lish mumkinʼ 3 . O‘zbek she’riyatining yetakchi vakillaridan biri Shavkat Rahmon she’riyati, uning so‘zga bo‘lgan munosabati, shoir she’rlarining boshqa ijodkorlar she’rlaridan ajratib turuvchi jihatlari R.Mullaxo‘jayeva tomonidan tadqiq qilingan 4 . Shoirning badiiy obraz va san’atlarni qo‘llashdagi mahorati, o‘xshatish va metaforalari ham tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan 5 . Malakaviy bitiruv ishimizning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ilm-fan, ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Shuningdek, taqqoslash, tavsiflash kabi metod va usullardan foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi adabiyot darsliklarida lirik janrning nazariy talqini, lirik asarlarni o‘rganishning samarali metod va usullari, Shavkat Rahmonning poetik mahorati, shoir she’rlarining o‘quvchi-yoshlar kamolotida tutgan o‘rni haqida ma’lumot berishdan iborat. Bitiruv-malakaviy ishning vazifalari: Adabiyot darsliklaridagi lirik janrlarga oid nazariy ma’lumotlarning ahamiyatini yoritish; Shavkat Rahmonning poetik mahoratini o‘rganish ; 3 Sulton I . Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005 ; Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. – Тошкент: Шарқ, 2004; Шукуров Н. Услублар ва жанрлар – Тошкент, 1973; Шукуров Н. Сўз сеҳри, шеър меҳри. – Самарқанд: Зарафшон, 1992; Норматов У. Ижод сеҳри. – Тошкент: Шарқ, 2007; Orzibekov R. O‘zbek lirik she’riyati janrlari. –Toshkent: O‘zFA “Fan” nashriyoti. 2006; Норматов У. Янги ўзбек адабиёти. – Тошкент: ЎзМУ нашриёти, 2007; Тўйчиев У. Лирик тур белгилари // Адабий тур ва жанрлар. III жилдлик. 2- жилд. –Тошкент: Фан, 1992; Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. -Тошкент: Ўзбекистон, 2002; Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият луғати. Тошкент: Янги аср авлоди, 2008; Қуронов Д. Адабиётшуносликка кириш. – Тошкент: Фан, 2007; Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2002; Умуров Ҳ. Таҳлил чизгилари. – Тошкент: “Муҳаррир” нашриёти, 2013; Ҳаққул И. Тақдир ва тафаккур. Эсселар ва адабий-танқидий мақолалар. – Тошкент: Шарқ, 2007; Ҳаққул И. Эътиқод ва ижод. – Тошкент: Фан, 2007; Улуғбек Ҳамдам. Янгиланиш эҳтиёжи. – Тошкент: Фан, 2007. 4 Муллахўжаева Р.80-йиллар ўзбек шеъриятида поэтик тафаккурнинг янгиланиши ва Шавкат Раҳмон ижоди.Фил.фан.бўйича фал.д-ри (PhD) диссерацияси автореферати. – Т.:2020. – 26 б. 5 Ю нусова Д. Ш авкат Ра ҳмон шеъриятида метафорани ҳосил қилувчи лексик-граммати л воситалар тадқиқи . Фил.фан.бўйича фал.д-ри(PhD) диссерацияси . – Навоий , 2021. – 142 бю 3 ijodkor she’rlarining o‘quvchi-yoshlar kamolotidagi ahamiyatini asoslash; Shavkat Rahmonning Vatan, tabiat mavzusidagi she’rlarini samarali metod va usullar yordamida o‘rganish; Tadqiqotning obyekti sifatida umumta’lim maktablarining 5-11-sinf adabiyot darsliklari olingan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Adabiyot darsliklarida lirik janrlarga oid nazariy ma’lumotlarning ahamiyati dalillangan; Adabiyot darslarida lirik asarlarni o‘rgatishning samarali usullari aniqlangan; Shavkat Rahmonning poetik mahorati uning tabiat va Vatan mavzusida yozilgan she’rlari orqali yoritilgan; adabiyot darslarida shoir she’riyati “ Bir parcha ”, “ 3*3 ” kabi usullar hamda “ begona band ” metodi yordamida o‘rganish asos langan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Mazkur mavzu yuzasidan jami 3 ta ilmiy maqola, jumladan, 1 tasi xorijiy jurnallarda hamda 1 tasi respublika konferensiyasida nashr etilgan. 4 I BOB. ADABIYOT DARSLARIDA LIRIK ASARLARNI O‘RGATISH 1.1. Adabiyot darsliklarida lirik janrga oid nazariy ma’lumotlarning berilishi O‘ziga xos yaratuvchi sifatida tevarak-atrofdagi narsa-hodisalarni o‘zgartirib, ularni o‘z maqsad-manfaatiga muvofiqlashtirishga harakat qilgani bois “koinot gultoji” deb ta’rif-tavsif etiladigan inson adabiyotning bosh mavzusidir. Uning sir- sinoatiga to‘la hayoti va o‘zi uchun ham, boshqalar uchun jumboq bo‘lgan ichki olami – qalb dunyosini aks ettirish uchun so‘z san’atida uchta tur mavjud. Bu uch tur ham inson aql-tafakkurining o‘ziga xos yaratuvchanligi mahsulidir. Ular inson dunyosini so‘zda suratlantirish, namoyon etish borasida uzoq izlanishlar oqibatida erishilgan natijadir. Inson tafakkurining bu kashfiyoti mustahkam zaminga asoslangani uchun ham Aristotel (er.avv. 384-322-yillar) “Poetika” asarida so‘z san’ati asarlarini uch tur – epos, lirika, dramaga bo‘lib sharhlaydi. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevaning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Adabiy tur – adabiy asarlarning nutqiy tashkillanishi, tasvir predmeti, obyekt va subyekt munosabati kabi jihatlari bilan umumiylik kasb etuvchi yirik guruhi. An’anaviy ravishda badiiy asarlar uchta katta guruhga – epik, lirik va dramatik turlarga ajratib kelinadi 6 . Adabiy-badiiy asarlarni ma’lum tur va janrlarga ajratish hamma davrlarda juda muhim hisoblangan. Bunday turlarga ajratish antik davrlardan boshlab faylasuflar tomonidan amalga oshirila boshlangan. Ana shunday faylasuflardan antik yunon faylasufi Aflotun ham o‘zining “Davlat” asarida ma’lum fikrlarini bildirib o‘tadi. Unga ko‘ra, har bir shoir o‘z tilidan bayon qilgan asari – lirika, o‘zgalarning gaplarini muloqot jarayonida tasvirlasa – drama, agarda bu har ikki holat aralash-qorishiq tarzda qo‘llansa – epos bo‘lishini aytib o‘tadi. “San’atni tabiatga “taqlid qilish” deb bilgan Arastu esa tabiatga uch xil yo‘sinda: 1) o‘zidan tashqaridagi narsa to‘g‘risida hikoya qilayotgandek (epos); 2) taqlidchi o‘z holicha qolgan, qiyofasini o‘zgartirmagan holda (lirika); 6 Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Darslik. – Toshkent., 2018. 120-b. 5 3) tasvirlanayotgan kishilarni faol harakatda taqdim etgan holda (drama) taqlid qilish mumkin, deb bilgan…” 7 Adabiy-badiiy asarlarni XVIII asrga qadar turlarga ajratishda taqlid usuli an’anaviy asos bo‘lib kelingan. Ammo nemis faylasufi Gegel bu usulni rad etib, badiiy asarlarni turlarga ajratishda asarda aynan nima tasvirlanayotganini asos qilib olish kerakligini asoslab beradi. Uning fikriga ko‘ra, epos ma’lum voqeani, lirika shoirning ruhiy kechinmalarini, drama esa harakatni tasvirlaydi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, Gegelning fikrini asosli deb topish mumkin. Lirika yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, cholg‘u asbobi degan ma’noni anglatib, u adabiy tur sifatida antik davrlardan buyon shakllanib kelingan va o‘zining ma’lum bir xususiyatlariga ham ega hisoblanadi. Lirikaning asosiy xususiyati, albatta, uning inson his-kechinmalarini tasvirlashidir. Uning boshqa adabiy turlardan farqli xususiyati esa voqelikni tasvirlamasligidir. Ammo lirik asarlarda ham ma’lum miqdordagina voqelik tasvirlanishi mumkin. Bunday holat lirik qahramonning hissiy kechinmalarini ifodalashda kichik-kichik voqelik parchalari keltirilgandagina kuzatiladi. Lirikaning asosiy obrazi – lirik qahramon (ba’zan u lirik subyеkt dеb ham yuritiladi). Ko‘pincha lirik qahramon dеganda, muallif tushuniladiki, bu har doim ham to‘g‘ri bo‘lavеrmaydi. Zеro, shoir o‘zining kеchinmalarini tasvirlashi ham, o‘zganing ruhiyatiga kirgan holda o‘sha “o‘zga shaxs” kеchinmalarini tasvirlashi ham mumkin. Bu o‘rinda yana bir muhim masala shuki, shе’rda hatto shoir o‘z kеchinmalarini tasvirlagan holda ham lirik qahramon bilan rеal shoir orasiga tеnglik alomati qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki L.Tolstoy aytmoqchi, har bir inson qalbida mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha qalblar imkoniyat tarzida mavjuddir, shunga ko‘ra, shoir o‘zganing holatiga kirishi, ma’lum hayotiy situatsiyadagi istalgan insonning kеchinmasini his qilishi ham mumkin. Masalan, Cho‘lponning “Mеn va boshqalar” shе’ri garchi lirik “mеn” tilidan bеrilgan bo‘lsa- da, uning lirik qahramoni shoir emas, balki o‘zbеk qizining umumlashma obrazi ekanligi oyday ravshan. Lirik qahramon, epik asar qahramonlaridan farqli o‘laroq, 7 Ulug‘ov A.Adabiyotshunoslik nazariyasi. Darslik. – Toshkent.,2018. 121-b. 6 noplastik obraz sanaladi. Lirik asarda subyеktning noplastik obrazi yaratilgani bois ham u o‘quvchi tasavvurida tashqi ko‘rinishi bilan gavdalanmaydi, mavhumligicha qoladi, aniqrog‘i, o‘quvchi o‘zini uning o‘rnida ko‘radi, uning kеchinmalariga turtki bеrgan holatni his qiladi, ko‘nglidan kеchgan kеchinmalarni o‘z ko‘nglida ham kеchiradi, – o‘zini ko‘rolmaydi. Shoir va lirik qahramon munosabatini asosga olgan holda biz lirik asarlarni ikkiga: avtopsixologik va ijroviy lirikaga ajratamiz. Avtopsixologik lirika dеganda lirik qahramon bilan shoir shaxsiyati mos tushgan, ikkalasi bir-biriga yaqin bo‘lgan shе’rlar tushuniladi. Ya’ni, avtopsixologik shе’rlarda shoir o‘z qalbiga murojaat qiladi, o‘z-o‘zini ifodalaydi. Agar avtopsixologik lirikaga mansublik uchun shoir shaxsiyati va lirik qahramon orasidagi yaqinlik (aynan moslik emas) kifoya dеb qarasak, u holda lirik asarlarning aksariyati avtopsixologik xaraktеrga ega ekanligi ma’lum bo‘ladi. Shoir shaxsiyati bilan lirik qahramonning mos tushmasligi ochiq ko‘rinib turgan shе’rlarni ijroviy lirika (rus adabiyotshunosligida “ролевая лирика”) dеb yuritamiz. Bu xil shе’rlarning ijroviy lirika dеb nomlanishiga sabab shuki, ularda shoir o‘zga shaxs ruhiyatiga kiradi, go‘yo uning rolini o‘ynaydi va asarda uning qalbini suratlantiradi. Shuni yodda tutish lozimki, mazmun jihatidan ajratiluvchi janrlar (falsafiy, ishqiy, siyosiy va h.) bularning har biriga birdеk singishib kеtavеradi (ya’ni, avtopsixologik lirika ham, ijroviy lirika ham mazmunan falsafiy, ishqiy, siyosiy va h. bo‘lavеrishi mumkin). Ma’lumki, lirik asarlar asosan shе’riy nutq shaklida yoziladi, biroq “shе’riy asar” va “lirik asar” tushunchalarini bir-biridan farqlash joiz. Sababki, badiiy adabiyotda shе’riy yo‘lda yozilsa-da, lirikaga aloqador bo‘lmagan asarlar ham mavjud (epik dostonlar, shе’riy romanlar). Shuningdеk, lirik asar odatan hajmining kichikligi bilan xaraktеrlanadi, sababi u odatda lirik qahramon ko‘nglida lahzalar davomida kеchgan his-tuygu, o‘y-fikrni ifodalaydi. Ayni chog‘da, hozirgi shе’riyatda hajman birmuncha katta shе’rlar ham uchraydiki, ularda lirik qahramon ko‘nglida muayyan vaqt davomida kеchgan jarayonlar, his-tuygu va o‘y- fikrlarning kurashi, turfa evrilishlari qalamga olinadi. Jumladan, A.Oripovning “Bahor” shе’ri bunga yorqin misol bo‘la oladi. Mazkur shе’r davomida lirik 7 qahramonning kayfiyati (shunga mos tarzda shе’r ruhi, intonatsiyasi) bir nеcha bor o‘zgaradi: bahor kеlganidan quvonish – yo‘qotish iztiroblari – hayot va o‘lim haqidagi mushohadalar – isyon – itoat – yana bahor quvonchi. Shunga qaramay, lirik kеchinma vaqti uzaysa-da, “Bahor” shе’rida ham vaqt hissi “hozir”ligicha qoladi. Lirik asarlar odatda monologik nutq shakliga ega, ularda his-tuyg‘u, kеchinmalar lirik qahramon tilidan monolog tarzida ifodalanadi. Biroq bu lirikaga dialogik nutq shakli bеgona dеgani emas. Dialogik nutq lirik asarlarda ham uchraydi 8 . Dеmak, lirik turdagi asar ham boshqa adabiy turlarga xos xususiyatlarni qisman o‘ziga singdiradi. Jumladan, lirik asarda voqеlikka oid tafsilotlar (epik elеmеnt) juda kam bo‘lib, ular kеchinmani ifodalash, uning omillarini ko‘rsatishga yеtarli miqdordagina olinadi. Ya’ni, bu o‘rinda asosiy mе’yor – fragmеnt tarzida olingan epik elеmеntlarning lirik qahramon holatini tasavvur qilish uchun yеtarliligi. Shuningdеk, lirik asarda yana epik asarga xos voqеabandlik, dramatik asarga xos dialogik holatlar, o‘ziga xos “sahna” yaratish hollari ham uchraydi. Biroq har ikki holda ham bu elеmеntlar kеchinmani tasvirlash va ifodalashga xizmat qiladi, chunki lirik asar uchun voqеani yoki “sahna”ni tasvirlash maqsad bo‘lolmaydi, ular vosita xolos. Lirik turga mansub asarlarni janrlarga ajratishda ham turlicha prinsiplar mavjudligini ta’kidlash kеrak. Adabiyotshunoslikda ulardan ikkitasi – shakl xususiyatlaridan kеlib chiqib tasniflash hamda mazmun xususiyatlaridan kеlib chiqqan holda tasniflash kеngroq tarqalgan. Jumladan, o‘zbеk mumtoz adabiyotiga nazar soladigan bo‘lsak, unda shе’rlarning ko‘proq shakl xususiyatlaridan kеlib chiqilgan holda janrlarga ajratilishiga guvoh bolamiz. Masalan: ruboiy o‘zining to‘rt misradan tashkil topishi, hazaj bahrining axrab va axram shajaralarida yozilishi, ko‘proq a-a-b-a (kamroq a-a-a-a) tarzida qofiyalanishi kabi shakl ko‘rsatkichlari asosida ajratiladi; tuyuq o‘zining to‘rt misradan tarkib topishi, ramali musaddasi maqsur vaznida yozilishi, ko‘proq a-a-b-a tarzidagi va tajnisli qofiyaga ega bo‘lishi bilan xaraktеrlanadi; qit’a ikki yoki undan ortiq baytdan 8 Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. Darslik, 198-b. ziyo.uz. 8 tarkib topadi, juft misralari o‘zaro qofiyalangani holda toq misralari ochiq qoladi, vazn va mazmun jihatlaridan chеklanmaydi, – ko‘ramizki, bularning barida shakl xususiyatlari janrni bеlgilovchi asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu narsa, ayniqsa, musammatlarda (masnaviy, musallis, murabba’ va h), mustazod, tarkibband, tarjеband kabi janrlarda yana ham yorqinroq ko‘rinadi. Bulardan ko‘rinadiki, o‘zbеk mumtoz shе'riyatida o‘zining muayyan shakliy bеlgilariga ega bo‘lmish turg‘un shе’riy janrlar yеtakchi o‘rin tutgan. Shunisi ham borki, badiiy tafakkur taraqqiyotining muayyan bosqichida turg‘un janr shakllarining yеtakchi mavqе egallashi umuman jahon adabiyotida kuzatiladigan hodisadir. Masalan, Yevropa adabiyotidagi sonеt, rondo, rondеl, tеrsina, oktava kabi shakllar fikrimizni dalillash uchun yеtarli. Badiiy tafakkur rivojining kеyingi bosqichlarida jahon adabiyotida turg‘un shakllarni inkor qilish, shе’riyatning qat’iy ramkalar doirasidan erkinlik tomon intilishi kabi umumiy tеndеnsiya kuzatiladi. Buning natijasi o‘laroq, lirik asarlarni janrlarga ajratishda endilikda shakl xususiyatlaridan, aniqrog‘i, tashqi shakldan kеlib chiqish imkoni yo‘q. Shuningdеk, lirikani janrlarga ajratishda faqat mazmundan kеlib chiqish (ishqiy lirika, falsafiy lirika, siyosiy lirika qabilida ajratish) ham maqbul emas. Boz ustiga, bu holda janr mohiyatini buzib tushungan bo‘lib chiqiladi. Zеro, janr ma’lum bir mazmunni shakllantirish va ifodalashga xizmat qiluvchi shakl hodisasi ekanligi ayon haqiqatdir. Ma’lumki, klassik shе’riyatimizda faol ishlatilgan ayrim turg‘un janrlar (g‘azal, ruboiy, qasida va b.), shuningdеk, xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan turg‘un shе’riy shakllar (sonеt, rondo, tanka, xokku va b.) hozirgi shе’riyatda ham o‘z bo‘lsa-da qo‘llanadi. Buning ustiga, adabiyotshunos faqat hozirgi adabiyotni o‘rganish bilan chеklanmaydi, u, ayniqsa, nazariy masalalarni o‘rganish va xulosalar chiqarish jarayonida umuman jahon adabiyoti matеrialiga tayanadi. Shunga ko‘ra, o‘zbеk shе’riyatida qo‘llanilgan shе’riy janrlarni, bizningcha, tubandagicha janr turlariga ajratish mumkin: 1) shakl xususiyatlariga ko‘ra (bandning tarkiblanishi, qofiyalanish tartibi va h.) ajraluvchi janrlar: g‘azal, mustazod, tuyuq, ruboiy, tarjiband, tarkibband, musammatlar; 9 2) anjumanga mo‘ljallangan janrlar: nazira, badiha, muammo, chiston (lug‘z); 3) xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan janrlar: sonеt, xokku, tanka, oktava, oq shе’r, epigramma va h.; 4) hozirgi shе'riyat janrlari: avtopsixologik lirika (uning ko‘rinishlari sifatida mеditativ lirika va intеllеktual lirika), ijroviy lirika, tavsifiy lirika, voqеaband lirika. Kеltirilgan janrlarning aksariyati hozirgi o‘zbеk shе’riyatida qo‘llanadi, biroq ularning faollik darajasi turlicha ekanligini e’tiborda tutish kеrak. Masalan, mumtoz shе’riyatimizda eng faol sanalgan g‘azal janrida hozirda ham ancha faol ijod qilinadi, ruboiy, tuyuq janrlari haqida esa bunday dеb bo‘lmaydi. Yoki tarjiband, tarkibband, muammo singari janrlar hozirgi shе’riyatda dеyarli qo‘llanmaydi. Bu tabiiy ham. Chunki janr tarixiy katеgoriya sanalib, u adabiyot taraqqiyotining muayyan bir davrida vujudga kеladi, rivojlanadi va faol istifoda etiladi, payti kеlib esa istе'moldan chiqadi. Hozirgi shе’riyatda yaratilayotgan lirik asarlarni, agar ular mumtoz adabiyotimizdagi yoki xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan janrlarda yozilmagan bo‘lsa, umumiy nom bilan “shе’r”, “lirik shе’r” dеb yuritiladi. Hozirgi shе’riyatda qo‘llaniluvchi janrlarni yuqoridagicha turlarga ajratar ekanmiz, biz ularning shakl xususiyatlariga, biroq, mumtoz adabiyotdagidan farqli o‘laroq, ichki shakl xususiyatlariga tayanamiz. Jumladan, avtopsixologik shе’r dеganda, biz lirik qahramon va shoir shaxsiyati munosabatidan kеlib chiqamiz. Avtopsixologik shе’rlarning bir ko‘rinishi sifatida olingan mеditativ lirikaning prеdmеti shoir ko‘nglidirki, bunda shoir ko‘nglidan kеchayotgan oniy kеchinmalar, doim ham mantiqiy idrok etish va tushuntirish mushkul tuyg‘ular ifodalanadi (shu bois ham hozirda buni “kongil shе’riyati” dеb atamoqdalar). Umuman, lirikaga xos bo‘lgan lirik mеditatsiya (hissiy mushohada, his-tuyg‘uga yo‘g‘rilgan mushohada) mеditativ shе’riyatning asosini tashkil qiladi 9 . Lirik asarlar ichki ruhiyatni ochib berishda eng qulay adabiy tur hisoblanadi. Shuning uchun ham maktab darsliklarida lirik turga yetarlicha soatlar ajratilganini 9 Quronov D Adabiyotshunoslikka kirish. Darslik. 202-b. ziyo.uz. 10 ko‘rish mumkin. 5-sinf adabiyot darsligida lirik asarlarni o‘rganish uchun jami 19 soat ajratiladi. Undan tashqari o‘sha lirik asarlar yuzasidan nazorat ishlari ham tashkillashtirilgan. 5-sinf darsligida lirik turning sayohatnoma janri haqida tushuncha berib o‘tiladi. Darslikda o‘zida sayohat xotiralari va ular bilan bog‘liq tafsilotlarni aks ettirgan nasriy va she’riy asarni sayohatnoma deb beriladi. “Sayohatnoma”lar ko‘pincha she’riy shaklda yaratilgan. Ularning ichki tuzilishi quyidagicha: 1. Kirish, ya’ni sayohatga chiqish ehtiyoji, sabablari aytiladi; 2. Yo‘l xotiralari batafsil bayon etiladi; 3. Sayohatnomalardan muayyan xulosalar chiqariladi. Hozirgi davrimizda zamonaviy sayohatnomalar ham yaratilyapti. Adabiyot. 5-sinf uchun taqvim-mavzuiy reja Dar slar tartibi Mavzu nomi Soat Ta qvimiy muddat I chorak 13- dars Hamid Olimjonning hayoti va ijodi. “Oygul bilan Baxtiyor” ertak-dostonini o‘qish 14- dars “Oygul bilan Baxtiyor” ertak-dostonini o‘qish. II chorak Darslar tartibi Mavzu nomi So at Taq vimiy muddat 27- dars Mirtemir haqida ma’lumot. Bulit she’ri. 28- dars “Baliq ovi”, “Shudring” she’rlari 11 29- dars Mirtemir she’rlari tahlili III chorak 42- dars Bobuir ruboiylarini o‘qish, tahlil qilish. 44- dars “Sayohatnoma” asarini o‘qish va tahlil qilish 50- dars Abdulla Avloniyning hayoti va ijodi. “Vatanni suymak”, “Vatan” she’rlari IV chorak 55- dars Abdulla Avloniyning hayoti va ijodi. “Nido” dostoni 56- dars “Nido” dostonini o‘qish va uning tahlili 58- dars Abdulla Oripov hayoti va ijodi. “O‘zbekiston” qasidasi 59- dars “O‘zbekiston” qasidasini o‘qish va uning tahlili 63- dars Anvar Obidjonning hayoti va ijodi. “Hayotning har lahzasi go‘zal” she’ri 64- dars “Vatanjon”, “Tinch kunlar”, “Yer” she’rlarini o‘qish, tahlil qilish 6-sinf adabiyot darsligida esa lirik asarlar uchun 15 soat ajratilgan. Bu ham o‘z navbatida o‘quvchilarga lirika, uning turlari, xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot berish uchun yetarli deb belgilangan. 6-sinf adabiyot darsligida xalq og‘zaki ijodiga katta ahamiyat qaratilgan. Xalq og‘zaki ijodining xalq qo‘shiqlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. O‘zbek xalq qo‘shiqlarini 3 turga bo‘lib o‘qitiladi: 12 1. Mehnat qo‘shiqlari; 2. Mavsum-marosim qo‘shiqlari; 3. Lirik qo‘shiqlari. Bundan tashqari, ushbu darslikda aruz vazni bo‘yicha qofiya va radif haqida ham batafsil ma’lumotlar berib borilgan. Shuningdek, 7-sinfda ham lirik asarlar 19 soatni tashkil qilmoqda. Sinflar yuqorilagani sari dars soatlari ham kattalashib borganidek, lirik asarlarning turlari ham bir qadar murakkablashib bormoqda. Oddiy barmoq tizimidagi she’rlardan aruz tizimiga o‘tilayotganini ko‘rish mumkin. 8-sinf adabiyot darsligida lirik asarlar uchun ajratilgan soat jami 30 soatni tashkil qilmoqda. Undan tashqari qo‘shimcha nazorat ishi, musobaqalar uchun ham soat ajratilgan. 9-sinf darsligida esa 22 soat lirik asarlar o‘rganiladi. Unda nafaqat o‘zbek lirikasi, balki jahon adabiyotining go‘zal she’riyatini ham o‘r g anish mumkin bo‘ladi. 10-sind adabiyot darsligida ham lirik asarlar o‘rganilib, ular 20 soatni tashkil etadi. 11-sinf adabiyot darsligida lirik asarlar jami 14 soatni tashkil etmoqda. Adabiyot darsliklarida lirik janrga oid nazariy ma’lumotlar dastlab 6-sinfda beriladi. Qofiya va radif haqidagi ilk tushunchalar quyidagicha berilgan: 13 Qofiyadosh so‘zlarni tushuntirish uchun sodda matnli she’r tanlangan. Bu esa o‘quvchiga qofiya yanada tushunarliroq bo‘lishini ta’minlagan. Qofiyadosh so‘zlarning bir xil rangda berilishi ham o‘quvchi uchun g‘oyat muhim. Radif ham qofiya singari sodda tilda tushuntirilgan. Yuqoridagi matnga e ’ tibor qaratsak , bu o ‘ rinlarda nasriy va nazmiy asarlar 6- sinf o ‘ quvchilariga sodda va ravon usulda tushuntirilganiga guvoh bo ‘ lamiz . Ayniqsa, nazmiy asarlarga xos xususiyatlar aniq ifodalab berilgan. 14 Ma’lumki, badiiy adabiyotda metafora va o‘xshatish juda katta o‘rinni egallaydi. Bu tasviriy vositalarga murojaat qilmagan ijodkor bo‘lmasa kerak. Shu boisdan ham o‘quvchilar 6-sinfdayoq bu tasvir vositalari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishadi. Darslikda metafora va o‘xshatish haqida nazariy ma’lumotlar berilganidan so‘ng o‘quvchilarga quyidagi topshiriq berilgan. Bu topshiriq nazariy ma’lumotni yanada mustahkamlaydi. Bu topshiriq o‘quvchiga dastlab bir muncha qiyin bo‘lish mumkin. Shu tufayli topshiriqni o‘qituvchi yordamida bajarish lozim. 15 6- sinf adabiyot darsligida Azim Suyun she ’ rlari berilgandan so ‘ ng o ‘ quvchilar diqqatiga lirik qahramon haqidagi ma ’ lumotlar berilgan . Mazkur adabiyot darsligining ahamiyatli jihati shundaki , o ‘ quvchilar darslik orqali nafaqat nazariy ma ’ lumotlarga ega bo ‘ lishadi , balki ilk ijodiy mashqlarga ham kirishadi . Darslikda sinkveyn haqida ma’lumot beriladi: 16 Umuman olganda , 6- sinf adabiyot darsligida berilgan nazariy ma ’ lumotlar o ‘ quvchilarning adabiyotga oid nazariy fikrlariga poydevor vazifasini o ‘ taydi . Qofiya , radif , lirik qahramon , metafora , o ‘ xshatish , sinkveyn kabilar haqida ma ’ lumotlarga ega bo ‘ lgan o ‘ quvchilar yuqori sinf darsliklarida berilgan nazariy ma ’ lumotlarni hech qanday qiyinchiliklarsiz o ‘ zlashtira oladi . 1.2. Lirik asarlarni tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari Badiiy adabiyot ilmiy adabiyotdan hayot haqiqatini jonli va jozibali tasvirlashi bilan tubdan farq qiladi. Badiiy asarlar 3 xil: epik, lirik va dramatik yo‘l bilan hayot haqiqatlarini tasvirlaydi. Ular orasida lirika o‘ziga xos o‘ringa egadir. Lirik asarlarni o‘qir ekanmiz, ularni mazmun-mohiyatiga ko‘ra ikki turga ajratgan holda tahlil qilishimiz mumkin bo‘ladi: 1) intim lirika shoirning hissiy olami va ruhiy kechinmalarini aks ettiradi; 2) ijtimoiy lirika real hayotda ro‘y bergan voqea-hodisalar tasvirlanadi. Lirika boshqa janr turlaridan tubdan farq qilar ekan, uni tahlil qilish, o‘rganish ham ana shunday farq qiladi. Chunki lirik asarlar hajm jihatidan qaralganda juda kichik bo‘lsa, mazmun jihatidan ham boshqalariga qaraganda juda siqiq bo‘ladi. Lirik asarlarni o‘rganar ekanmiz, ularni o‘qish jarayonida ham bir qancha talablarga, me’yorlarga tayanishimiz zarur. Negaki lirik asarning mazmundorligi, emotsionalligi, bo‘yoqdorligi hamda ta’sirchanligi uni o‘qish davomida yanada aniq va ko‘zga yaqqol tashlanadi. Shu bilan bir qatorda, lirik asarlarni o‘qir ekanmiz, ana shu o‘qish barobarida uning o‘ziga xosligini, shoirning yoki lirik qahramonning his-kechinmalarini, o‘ylarini, orzu-umidlarini ham to‘laligicha aks ettirishimiz zarurdir. Lirik asarlarni o‘rganar ekanmiz, bunda asosiy ikki narsaga e’tibor berishimiz shart: a) badiiy ifodali o‘qish texnikasini egallashga; b) she’rning badiiy til xususiyatlarini tahlil qilish masalasiga. Biz aynan nima uchun lirik asarlarni yoki aniqroq qilib aytganda she’rlarni badiiy ifodali o‘qish texnikasiga amal qilgan holda o‘qishi kerakligini asoslashimiz 17 mumkin. Chunki o‘quvchi ifodali o‘qish orqali she’rda shoir ifodalagan, tasvirlagan voqea-hodisa, obraz to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lishi mumkin. Bunga u har bir so‘z, har bir misra mazmunini chuqurlashtirish orqali erishadi. Mana shunday lirik asarlarni o‘rganish jarayonida she’riy asarlar turli shaklda tahlil qilinishini guvohi bo‘lamiz. Buni biz quyidagi ketma-ketlikda sanab o‘tishimiz mumkin: a) aniq reja asosida ifodali o‘qish; b) ayrim so‘z misralarga izoh berish; c) obrazlarni taqqoslash; d) suhbat tashkil etish. Agarda har bir lirik asar yuqoridagi ketma-ketlik asosida tahlil qilinsa, albatta, ko‘zlangan maqsadga erishiladi, asarning mazmuni aniq yoritiladi. Quyida shoir va shoiralarning lirik asarlarini mana shunday tahlil qilishimiz mumkin. Hamid Olimjon lirikasiga ko‘z tashlar ekanmiz, uning she’riy ijodini o‘z avlodini kayfiyatini kuylashdan boshlaganini payqash qiyin bo‘lmaydi. Chunki u shoir sifatida insonning tuyg‘u va kechinmalarini ifoda etuvchi, tasvirlovchi yorqin asarlar yaratgan. Uning vatan mavzusidagi she’rlari ham alohida bir tizimni tashkil etadi: Qulog‘imga noming kirganda Qumlik kabi tashna boqurman. Sening jannat vodiylaringda Nahrlarday to‘lib oqurman. Hamid Olimjonning boshqa so‘z ijodkorlaridan farqi shundaki, uning she’rlarini tushunishda, anglashda hech qanday qiyinchilik bo‘lmaydi, shuningdek , xalqchil, ravon va o‘qishli asarlar hisoblanadi. Yuqoridagi she’riy parchada ham mana shu xususiyatlar ko‘zga yaqqol tashlanganini guvohi bo‘lishimiz mumkin. Parchadagi har bir so‘z oddiy va tushunarli bo‘lsa-da, barchasi yig‘ilib, go‘yo ipga tizilgan marvariddek betakror qalb hislarini bayon etmoqda. Misralarda haqiqiy vatanparvar siymosi yaraqlab turibdi. Shoir lirikasida samimiy his va kechinmalar avj nuqtaga ko‘tarilganini ko‘rish mumkin. Shoir lirikasini tahlil qilar ekanmiz, 18 uning lirikasidagi yana bir farqqa ko‘zimiz tushadi. Uning muhabbatida ham, uning nafratida ham porloq alanga bor. Hamid Olimjon XX asr lirik she’riyatida Cho‘lpondan keyin birinchilardan bo‘lib, insonning boy va go‘zal ruhiy olamini nafis bo‘yoqlar bilan tasvirladi. Uning 1939-yildan keyingi ijodida lirik qahramonning ichki olami barcha jilvalari bilan aks eta boshladi. Sarbast she’r o‘rnida barmoqning latifligi, yalang‘och g‘oyalar o‘rniga tuyg‘ular nafosati yuzaga chiqdi. Umuminsoniy kechinmalarni tasvirlash jarayonida Hamid Olimjon iste’dodining yangi qirralari namoyon bo‘la boshladi: Tog‘da yurar ohu bir juvon, Sochimni taraydi shabboda . Menga bugun yaqindir osmon Bulutlardan tepamda poda. Adabiyotshunos Naim Karimov shunday deydi: “Hamid Olimjon o‘z lirikasi, Nekrasov aytmoqchiki, fikr nasrni, hayotbaxsh qudratga ega bo‘lgan fikr va g‘oyalarni yuksak she’riyat bilan uzviy ravishda birlashtira oladi. Uning lirikasida fikr va kechinmalar kitobxon qalbini hamisha maftun etuvchi, unga estetik zavq bag‘ishlovchi, uni nafosatning ilohiy olamiga olib kiruvchi shaklga egadir”. Bundan tashqari Asqad Muxtor ham shoirning ijod olamini tahlil qilar ekan mana shunday fikrlarini bildiradi: “Hamid Olimjon Sharqning eng yirik lirikalaridan. U lirikaning kuchiga chuqur ishonch bilan qaradi, o‘zining barcha janrdagi asarlarini lirikaning nafis sehri bilan sug‘ordi”. 10 Har bir ijodkor hoh u shoir bo‘lsin, hoh yozuvchi o‘z fikrini o‘quvchiga ma’lim tasviriy ifodalar orqali yetkazib berishga harakat qiladi. Poetik asarning hajm jihatdan ixchamligi va unda mazmun bayonidan ko‘ra hissiy kechinmalar ifodasining yetakchiligi matndagi har bir lisoniy vositaning muayyan vazifa bajarishini taqozo etadi. She’riy matn ma’nosining tinglovchi yoki o‘quvchiga ta’sir darajasini belgilashda ohangdorlik juda muhim o‘rin tutadi. She’riy matnda ohangdorlikni ta’min etadigan vositalardan biri bu parallelizmdir. Unga murojaat 10 Quvvatova D. Yangi o‘zbek adabiyoti(innovatsion usullar). O‘quv qo‘llanma. – Buxoro., 2022. 6-8-b. 19 etmagan shoir yoki shoira bo‘lmasa kerak. Ushbu usuldan foydalanishda esa har bir ijodkor o‘ziga xos yo‘lni tanlaydi. Tilning barcha sath unsurlari parallelizmni yuzaga kelishida ishtirok etgani bois, tadqiqotchilar ularni uchga – tovush, ritmik va kompozitsion parallelizmlarga bo‘lishadi va parallelizm deyilganda yonma-yon gaplar yoki nutq bo‘laklarining (ega, kesim, aniqlovchi va boshqa) bir xil sintaktik tizilishini tushunadilar. H.Homidiy va boshqalarning “Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati”da shunday izohlarni keltiradi: “Parallelizm – (gr. Parallelos – yonma-yon boruvchi) – poetik nutq usullaridan biri – ikki hodisani yonma-yon qo‘yib tasvirlash orqali ularni bir-biriga qiyos etish, qarama-qarshi qo‘yish usuli. Bu usul ikki hodisa (narsa) o‘rtasidagi o‘xshashlik poetik nutqning ifodali, tasvirning jonli va yorqin bo‘lishiga xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida bu tasviriy vositaga berilgan ta’riflar ham anchagina. Masalan, A.Hojiyev parallelizmni yonma-yon gaplar, sintagmalarni bir xil sintaktik qurilishiga ega bo‘lishi deb izohlaydi. Buni esa biz Zulfiyaning quyidagi misralari orqali ko‘rishimiz mumkin: Yo‘l yurdim, sog‘indim, to‘kildi baytim Xorijning shomlari, saharlarida, Ezgu istaklaring jaranglab aytdim, Osiyo, Afrika minbarlarida. Ushbu she’riy parchada parallelizmning go‘zal misollarini uchratishimiz mumkin. Masalan, birinchi misrada yo‘l yurdim, sog‘indim so‘zlari o‘zaro parallelizmni hosil qilish bilan bir qatorda she’rdagi ohangdorlikni ta’minlab kelmoqda. Bundan tashqari bunda lirik qahramonning vatanidan ancha vaqt olisdaligini, uni qanchalar sog‘inganligini ifodalash uchun bu so‘zlar parallel qo‘yilgan. She’rning ikkinchi va to‘rtinchi misralaridagi xorijning shomlari , saharlarida, Osiyo, Afrika minbarlarida ham o‘zaro parallellikni ko‘ramiz. Misralardagi bu tasviriy ifoda she’rning ma’nosini yanada oshirishga xizmat qilgan va o‘qishliligini oshirgan. Shoiraning “Bu oqshom” nomli she’rida ham parallelizmning yorqin namunasini uchratamiz: 20 Hamon ota-onam, ikki jahonim, Aziz yodi aro shikasta, butman. Ishqim – alangadir, qordir – hijronim, Sakson yil lovullab so‘nmagan o‘tman misralarda ishqni alangaga va hijronni qorga o‘xshatish orqali o‘zaro zid parallellikni hosil qilgan va bu tasvirning jonli va yorqinroq bo‘lishini ta’minlagan. Zulfiyaning vatanparvarlik haqidagi “Bag‘ringdan qo‘yma” she’rida parallellikni yuzaga chiqarayotgan birliklarni ko‘rib chiqamiz: Baxtdan baxtsizlikdan qolsam dovdirab, Senga qo‘shiq aytib, senga deyman dod. Yonsam suv sepasan, so‘nsam yondirib, Boshingga ko‘tarding onadan ziyod. Ushbu parchada zidlash orqali, ya’ni baxtdan – baxtsizlikdan, qo‘shiq aytmoq – dod demoq, yonmoq – so‘nmoq, suv sepmoq – yondirmoq birliklari parallelizmni hosil qilgan. Shoira ushbu she’rida o‘zaro zid birliklarni keltirish orqali baxtda ham, baxtsizlikda ham faqatgina o‘z vatanidan tayanch, yupanch topganligini e’tirof etmoqda. Shu ruhiyatni keyingi bandlarda qo‘llanilgan parallellizm yana davom ettiradi: Qonimdagi yonish, bebosh hislarim, Qoniqmas ta’bimni ziqlikka yo‘yma! Qaynoq sevgim, kuyim, sovuq jasadim, Ona Vatan, o‘tinch, bag‘ringdan qo‘yma! misralaridagi qaynoq sevgim, kuyim va sovuq jasadim birliklari ketma-ket qo‘llanib parallellikni yuzaga keltirgan. E’tibor qiladigan bo‘lsak, bu parallellik ham aynan zidlash orqali ifodalanib, musiqiylik, ohangdorlikni ta’minlashga xizmat qilgan. Shoira “Mening mehribon onaginam” she’rida ritorik so‘roq orqali parallelizmni eng go‘zal namunalarini yaratgan: Qaysi mintaqada nafasing hayot, Qayda kim yo‘liga ko‘zing muntazir! 21 Qaysi sayyorada ey, sen Odamzod, Farzanding bo‘shliqni etmoqda asir. She’rning keyingi bandida esa bu parallelizm yanada kuchaytirilgan: Qay qabila, qay cho‘l, qay cho‘qqi, qay g‘or, Sening ilk shodliging shohidi makon? Bunda joy nomlarini ketma-ket keltirib, ta’kid ma’nosini ifodalash uchun ularni parallel qo‘llagan. Shoira quyidagi misralarida ham parallelizmni shu maqsad yo‘lida ishlatadi: Sen tuproq, osmonim, qoyam, o‘t, nahrim, Sen so‘ggi nidomsan jon berar palla. Umuman olganda, shoira Zulfiya ijodida parallelizm muhim bir poetik vazifaga – ekspressivlikka xizmat qiladi va poetik individuallikni namoyon qiluvchi tasviriy-stilistik vositalardandir. Hozir yozilayotgan eng sara asarlarda o‘quvchini ruhiy muvozanatdan chiqarish, o‘yga toldirish, o‘z his-tuyg‘ularini tekshirishga, taftish qilishga harakatlantirish xususiyatlari juda kuchli. Chunki shoirlar so‘z tanlash jarayonida omonim, sinonim va antonimlardan ustalik bilan foydalanmoqdalar. Ana shunday shoirlardan yana biri Mahnud Toirdir. Uning she’rlarini o‘rganib, tahlil qilar ekanmiz fikrlarimiz o‘z isbotini topadi. Bugungi kunda tilga tizim sifatida qaralayotgan bir paytda tilshunoslikda lisoniy birliklarning ma’naviy munosabati, ularning o‘zaro o‘xshash va farqli xususiyati masalasi ko‘pgina tilshunoslarni o‘ziga qiziqtirib qo‘ymoqda. O‘tgan asrimizning 40-90-yillarigacha so‘zlararo ma’naviy munosabatlar sinonimiya bilan chegaralanib qoldi. Sistem tahlil usuli asosida olib borilgan keyingi kuzatishlardan tizimda ma’naviy munosabat rang-barang ekanligi oydinlashib, ularning graduonimiya, funksionimiya, ierarxionimiya kabi turlari ham farqlanadi. 11 So‘zlar shakl va mazmun munosabatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganiladi: a) sinonim (ma’nodosh so‘zlar); 11 Shukurov O., Boymatov B. O‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlar lug‘ati. Toshkent. – 2007. 7-bet. 22 b) omonim (shakldosh so‘zlar); c) antonim (zid ma’noli so‘zlar); d) paronim (ma’no farqlovchi so‘zlar). Ma’nodoshlik qatoridagi leksemaning bittasi dominanta (bosh) leksema bo‘lib, boshqalari shu leksema atrofida birlashadi, ma’nodoshlik qurshovi hosil qiladi. “ Dominanta ” yunoncha so‘z bo‘lib “ hukmron ” degan ma’noni anglatadi. Dominanta leksemaning yuqorida sanalgan barcha ifoda semasiga neytral, betaraf. Masalan, katta-ulkan-bahaybat-azim-buyuk-ulug‘ sinonimik qatori “kitobiylik”, “ko‘tarinkilik” ifoda semalari asosida tashkil topgan. Qatordagi katta leksemasida bu sema belgilanmagan (neytral), ulkan va bahaybat leksemalarida ifodalangan, oydinlashtirilgan. Ma’nodoshlik qatoridagi dominanta leksemaning bir qancha o‘ziga xos xususiyati bor: 1) dominanta leksemaning mazmuni boshqa leksemalarnikiga nisbatan “kambag‘alroq” bo‘ladi; 2) dominanta leksemaning qo‘llanish doirasi va miqdori va boshqa ma’nodoshlarnikiga qaraganda keng va ko‘p bo‘ladi; 3) dominanta leksema belgilanmagan ifoda semasiga ega bo‘lganligi bois istalgan vaqtda o‘z ma’nodoshlarini almashtira oladi; 4) ma’nodoshlik qatori mansub bo‘lgan katta tizimga faqat dominanta leksema kiradi 12 . Mana shunday ma’no nozikliklariga e’tibor qaratgan holda qalam tebratayotgan ijodkorlar orasida Mahmud Toirni alohida e’tirof etish mumkin. Quyidagi parchani tahlil qilsak: Quvonch qo‘shig‘idek ko‘z ochdi kurtak, Shodlik shakli bo‘lib tug‘ildi go‘dak, (“Yashash baxt” 34-bet) Yuqoridagi sinonim sifatida keltirilgan quvonch, shodlik so‘zlari insonlarga xos bo‘lgan his-tuyg‘u, kechinmalarni ifodalovchi so‘z bo‘ib, “ sevich, 12 Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. – 2009. 113-bet. 23 xursandchilik ” ma’nolarini bildiradi. Ijobiylik har ikkala so‘zlarda ham mavjud bo‘lib, shoirning mahorati shundaki, u dunyoga kelishni, yaralishni betakror o‘xshatish orqali quvonch va shodlikka qiyoslaydi. Bu orqali aynan bir so‘zni takrorlashning oldini oladi va sinonimiyadan mohirona foydalanadi. Mana shunday holatni quyidagi parchada ham ko‘rish mumkin: Dard bo‘lganda dard ham pushaymon, Armonlikdan lol qolar armon, Ey daryodil, ey metin inson, Jonni o‘t ga soldingiz uztoz, Otash bo‘lib qoldingiz, uztoz. (“Oriyat ustuni edi”17-bet.) Yuqorida sinonimiyani hosil qiluvchi so‘zlar sifatida o‘t, otash so‘zlari keltirilgan. Lekin ushbu so‘zlarda bir-biridan ma’lum nozik farqlar ko‘zga tashlanadi. O‘t so‘zini oddiy neytral, dominanta so‘z deb qarash mumkin bo‘lsa, otash so‘ziga bunday qarab bo‘lmaydi. Chunki unda o‘tga nisbatan kuchlilik juda seziladi va unda ta’sirchanlik, emotsionallik yuqoriroqdir. Endi parchadagi ma’nosiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ushbu so‘zlar ko‘chma ma’noda ishlatilayotganini tushunish qiyin emas, shuningdek ular “kishi ruhiyatiga olov, alanga kabi kuydiruvchi, yondiruvchi holatni” anglatib kelib sinonimlikni hosil qilmoqda. Sening zabon ingda sachragan atir, Mening til larimda ishqiy bir satr. Visoling bir onlik munavvar nuri, Qirq yil yashab qo‘ygan umringa tatir. (“To‘rtlik” 296-bet.) Yuqoridagi misralarda zabon va til so‘zlari o‘zaro ma’nodoshlikni hosil qilmoqda. Ammo bu ma’nodoshlik xuddi yuqoridagi she’riy parchadagidek nozik farqlanishlarga ega. Sababi til va zabonda ham ana shunday tafovut bor. Til – jamiyatda aloqa munosabat quroli hisoblanib, neytral, dominanta so‘z bo‘lsa, zabon fors-tojik tillaridan o‘zlashib, ma’lum uslubiy xususiyatga ega. Zabon 24 ko‘proq badiiy uslubda qo‘llaniladigan, qo‘llanish doirasi chegaralangan so‘zdir. Ammo tilga nisbatan bunday deya olmaymiz, negaki til uslubiy xoslanmagan, qo‘llanish doirasi hamda davri chegaralanmagan, hech qanday uslubiy bo‘yoqqa ega bo‘lmagan so‘z hisoblanadi. Bahor , bemor kutgan malhamday shirin, Bahor , sevdim degan alhamday shirin. Mahmudga qay fasl ko‘klamday shirin, Bahor ga yetganlar omon bo‘lsinlar. (“Bahorga yetganlar omon bo‘lsinlar” 19-bet.) Ushbu she’riy parchada nafaqat sinonimlar, balki bir so‘zni qayta-qayta takrorlash ham ko‘zga yaqqol tashlanadi. Buning ortida ham uslubiy ma’no borligi shubhasizdir. Chunki bahor so‘zining birinchi, ikkinchi va to‘rtinchi misralarda takrorlanishi ham bejiz emas. Misralarda bahor so‘zini ketma-ket keltirish orqali ta’kilash yanada kuchaymoqda hamda ta’sirchanligini oshirishga ham xizmat qilmoqda. Ana endi sinonimiyaga e’tibor qaratsak, parchada bahor va ko‘klam so‘zlari o‘zaro ma’nodoshlik hosil qilmoqda. Ushbu so‘zlarning biri sof o‘zbekcha so‘z bo‘lsa, ikkinchisi o‘zlashgan qatlam bo‘lib, fors-tojik tilidan o‘zlashgan. Shoir uchinchi misrada ko‘klam so‘zini keltirish orqali yana bir takrorni oldini olgan. Negaki bundan oldingi va keyingi misralarda bahor so‘zi uch marta qo‘llanilgan. Agarda yana bir marta bahor so‘zini qo‘llaganida g‘alizlik paydo bo‘lgan bo‘lardi. Aslida ma’nodoshlik voqe bo‘lishi uchun lug‘aviy birliklar o‘zaro ma’lum tenglikka, bir xillikkagina emas, balki ayirmalarga ham ega bo‘lishi lozim. Leksema yoki frazemani tanlab ishlatishda har gal ana shu ayirmalar bilan hisoblashga to‘g‘ri keladi. O‘z fikrini anglatishga, o‘z munosabatini ifodalashga yagona o‘rinli leksema yoki frazemani sinonimiya qatoridan tanlab ola bilish kerak 13 . Til birliklarining o‘zaro zid munosabatidagi ma’nolarni anglatishi asosida guruhlanishiga antonimiya deyiladi (yunoncha anti – “zid,qarashi”, onyma – “ism”). Sinonim qatorida ikki va undan ortiq til birligi qatnashdi, chunki ular ayni 13 Tursunov U., Muxtorov A., Raxmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. – 1992. 119-bet. 25 bir voqelikni nomlaydi, ifodalaydi. Antonimiya munosabatida esa ikki til birligi qatnashadi, chunki bunday munosabat biri ikkinchisining aksi bo‘lgan voqelikni nomlaydigan, ifodalaydigan til birliklari orasida voqe bo‘ladi. Antonimlarni belgilashdagi asosiy o‘lchov-leksik ma’no, ya’ni so‘zlarining zid ma’no bildirishi, shu bilan birga so‘zlarning antonim ekanini belgilashda mantiqiy markaz prinsipidan o‘rinli foydalanish lozim 14 . Jahon tilshunosligida antonim haqidagi fikrlar Sh.Balli, V.Arnold, I.Galperin, V.Vinogradov, A.Yefimov, I.Golub va boshqa olimlarning ilmiy asarlarida o‘z aksini topgan. L.A.Vedenskaya antonimlarga asoslangan stilistik figuralardan oksimoron, akroteza kabi hodisalar qatoriga antitezani o‘rgangan. Nemis tilidagi antonimlarni o‘rgangan olim I.Gelblu antonim va antitezan o‘zaro aloqalari nuqtayi nazaridan tadqiq etgan. Shu o‘rinda olima antonimlarni tafakkuridagi qarama-qarshi tushunchalarni yuzaga keltiruvchi til vositasi sifatida qayd etiladi. G.M.Belova fransuz tili materiallari asosida antinimlarni yuzaga keltiruvchi lisoniy vositalar haqida fikr yuritadi. M.S.Kaplon esa antonimlarning stilistik xususiyatlari haqidagi fikrlarni asoslaydi. 15 Antonimlar ma’no jihatdan o‘zaro bog‘lanishli bo‘lar ekan, birini aytishimiz bilan tezda u so‘zning zid ma’nolisi xayolimizga keladi. Antonimlar tilimizning juda kuchli uslubiy vositalaridan biri hisoblanib, yozuvchi, shoirlar voqelikni narsa va hodisalarning xususiyatlaridagi farqlarini ochiq-oydin ko‘rsatishda, ularni bir- biriga qarama-qarshi qo‘yib tasvirlashda, kontrastlar hosil qilishda foydalanishadi. Ayniqsa, she’riy asarlarda boshqa adabiy turlarga qaraganda bir-biriga zid fikr va hissiyotlarni ifodalashda antiteza san’ati ko‘proq qo‘llanadi. Mana shunday badiiy san’atlardan mohirona foydalangan ijodkor Mahmud Toirdir. U she’rlarida antonimlarni betakror namunalaridan foydalangan: Hasad ni xazondek yoqsalar, Havas dan chaqmoqlar chaqsalar Ko‘zingga beminnat boqsalar 14 Raxmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati. Toshkent. – 1989. 10- bet. 15 Keldiyorova G. Antiteza talqinlariga doir. O‘zbek tili va adabiyot jurnali. Toshkent. – 2000/5. 57-bet. 26 Bir kamligi yolg‘on dunyoning (“Bir kamligi yolg‘on dunyoning” 24-bet) Ushbu parchada hasad va havas so‘zlari o‘zaro shakldoshlik hosil qilgan. Bunda “ hasad ” arabcha tildan olingan bo‘lib, kishiga xos, unga tegishli narsa, fazilatlarni ko‘ra olmaslik hissini bildiradi . “ havas ” so‘zi ham arabcha tildan olingan bo‘lib, qiziqish, zavq hissi, biror kimsa yo uning fazilatlariga shunday his tuyg‘uli munosabatini ifodalaydi. Shoir ushbu so‘zlarni qarama-qarshi qo‘yish orqali o‘z maqsadini, o‘y-fikrlarini yanada aniq va chiroyli ifodalashga harakat qilgan. Ularni ketma-ket keltirish esa ta’sirchanlikni, emotsionallikni oshirishga xizmat qilgan. Mana shunday ta’sirchanlikni keyingi parchada kuzatish mumkin: Kimga yersan, kimga to‘zonsan Buncha qimmat, buncha arzon san. Peshonamga nima yozgansan Dunyo, seni tushunib bo‘mas. (“Ajab” 26-bet.) Shoir yuqoridagi misralarda shakldoshlikni yanada ta’sirliroq, chiroyliroq ifodalash maqsadida birinchi va ikkinchi misralarda olmoshlarni takror keltiradi. Bu esa o‘z navbatida ta’kidni kuchaytirishga xizmat qilgan. Parchada qimmat hamda arzon so‘zlari o‘zaro shakldoshlik hosil qilib, ular ko‘chma ma’noda qo‘llanib, dunyoga nisbatan ishlatilgan. Goh u bebaho, goh qadri juda past ekanligi ko‘chma ma’noda ochib berilgan. Hech kim yovg‘on oshagisi yo‘q, Hech kim yomon yashagisi yo‘q Vale biri och dir, biri to‘q, Mehr ing ko‘pmi, qahr ing, ey hayot. (“Hayot” 6-bet) Bunda shoir “och va to‘q” sifatlari, “mehr va qahr” otlaridan foydalanib, antiteza san’atining go‘zal namunalaridan birini yaratgan deyish o‘rinlidir. Chunki ushbu misralarda mehr hamda qahr, och hamda to‘q otlari birvarakayiga ikkita antiteza san’atining betakror namunasidir. Yuqorida keltirilgan antonimlar hayotga 27 nisbatan qo‘llanilib, ko‘chma ma’no ifodalagan. Bilamizki, tilimizga qahr so‘zini olishimiz bilan darrov ortidan mehr so‘zi xayolimizda gavdalanadi. Shuningdek, to‘q deyishimiz bilan och so‘zini eslaymiz. Mana shu aslida antonimiyaning bosh qoidalaridan biridir. Bir beixtiyor ikkinchisini talab qiladi, aslida esa ikkovi bir- biriga zid bo‘lgan so‘zlar hisoblanadi. Odamzotning yoshin so‘rama, Mingga kirmas axir bandasi . Qayg‘u lari yerning ostida, Biz dunyoning yangi xanda si. Yuqoridagi misralarda shoir qayg‘u, xanda mavhum otlarini qo‘llash orqali antonimlik hosil qilgan. Bu so‘zlar orqali antonimlik hosil qilgan. Bu so‘zlar insondagi qarama-qarshi hissiy holatni ifodalagan. Ya’ni, qayg‘u – “boshga tushgan ruhiy azob, g‘am – musibat”, xanda – “kulgu, qahqaha”dir. Ushbu so‘zlar ketma-ket misralarda keltirilganligi bois, emotsionallik, ta’kid yana kuchaygan. Bu dunyoning bozorlaridan , Nima topding joningdan ortiq. Bu dunyoning mozorlaridan , Kimga qilding joningni tortiq. (“O‘zga uchun” 33-bet.) Bunda bozor va mozor o‘rin otlari matnda antonimlik hosil qilgan, ya’ni bu kontekstual antonimdir. Mozor – forscha “vafot etgaan kishilar dafn etiladigan joy, qabristonni” anglatsa, bozor forscha so‘z bo‘lib “aholi savdo-sotiq qiladigan maxsus joy”ni anglatadi 16 . Antonimlar ifoda planiga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1) avvalo, ifoda planiga ko‘ra antonimlar har xil bo‘ladi: katta-kichik, uzoq-yaqin; 2) bir asosdan ikki zid affikslar yordamida yasalgan bo‘ladi: ongli-ongsiz; 16 Po‘latova D. Mahmud Toir she’riyati leksik xususiyatlari. Dissertatsiya. Navoiy. – 2014. 39-bet. 28 3) bir so‘zning o‘zi ma’nolariga ko‘ra zidlanishga bo‘ladi: arqonning uchu birikmasida arqonning boshlanish qismi ham, tugallangan qismi ham nazarda tutiladi.Bu tilshunoslikda enantiosemiya deb yuritiladi. 17 Antonim so‘zlar hodisa va holatlarning ichki ziddiyatini ochishda kuchli stilistik vosita sifatida muhum rol o‘ynaydi. Zidlash munosabatini ifodalashning ko‘rinishlaridan yana biri oksimorondir. Kishi yoki predmetning tabiati va mohiyatiga xos bo‘lmagan zid belgini unga nisbatan qo‘llash orqali antonimik munosabat hosil qilish oksimoron (yunoncha oxumoron – “o‘tkir ma’noli bema’nilik”) deyiladi. Bunda to‘g‘ri ma’nolari bilan mantiqiy jihatdan muvofiq kelmaydigan so‘zlar bir-biri bilan uchrashadi, natijada komponentlari mohiyat e’tibori bilan bir-biriga tamomila qarama-qarshi bo‘lgan ko‘chma ma’nodagi birikma hosil bo‘ladi. Adabiyotlarda oksimoron siqiq va shuning uchun ham paradoksal mazmun kasb etuvchi antiteza deb qaraladi, biroq bu hamisha to‘g‘ri emas. Chunki antitezada zid ma’nodagi ikki so‘z bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilsa, oksimoronda mazmun jihatdan zid fikrlarni ifodalovchi so‘zlar ajralmaslik hosil qiladi. Masalan, Yashnab turib qurisa bog‘im, Yonib turib o‘chsa chirog‘im. Qaydan ketsin yurakdan dog‘im, Deyman otam qayon ketdilar, Derlar otang qayon ketdilar. (“Ota” 25-bet) Yuqorida “yashnab turib qurimoq”, “yonib turib o‘chmoq” birikmalarida oksimoron hodisasi kuzatiladi. Zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon, birikma holida qo‘llash orqali tasvirdagi ma’no kuchayganini ko‘rishimiz mumkin. Mahmud Toir o‘z ijodida antonimlardan mahorat bilan foydalana olgan ijodkordir. Zero antonimlar she’r ta’sirchanligini oshirishda, ma’noni kuchaytirishda, fikrni yorqin ifodalashda muhim ahamiyatga ega 18 . 17 Asqarova M., Yunusov R., Yo‘ldoshev M., Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi. Toshkent. – 2006. 75-bet. 18 Po‘latova D. Mahmud Toir she’riyati leksik xususiyatlari. Dissertatsiya. Navoiy. – 2014. 40 -bet. 29 O‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, shoir va yozuvchilar lirik asarlarni yaratishda juda ko‘plab badiiy san’atlarga murojaat qilar ekan. Chunki badiiy san’atlar, jumladan, metafora, paralellizm, sinonimiya, antonimiya kabilar shoirning ichki his-tuyg‘ularini ochib berishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Lirik asarlar ichki ruhiyatni ochib berishda eng qulay adabiy tur hisoblanadi. Umumta’lim maktab darsliklarida lirik asarlarning tahliliga katta e’tibor qaratilgan. Jumladan 6-sinf darsligida quyidagi topshiriqlar berilgan: Bu topshiriqlarning afzalligi shundaki , o ‘ quvchi shoirlarning she ’ rlarini qiyoslash orqali ularning poetik mahorati , novatorligi haqida tushunchalarga ega bo ‘ lib boradi . Darslik so ‘ nggida takrorlash uchun berilgan topshiriqlar ham o ‘ quvchining she ’ riyat haqidagi nazariy tushunchalarini yanada boyitadi . Dastlab she’r matni berilgan: Shundan so‘ng quyidagi topshiriqlar berilgan: 1. She’rda qanday manzara tasvirlangan? Fikringizni asoslang. 30 2. Bandlarning (har to‘rt qatorning) oxirida ishlatilgan fe’llarni solishtiring. Shoir nima maqsadda bandlarni har xil fe’llar bilan yakunlagan? O‘quvchilar bu savollarga javob berishi uchun ona tili fanidan leksikologiya bo‘limida o‘rgangan bilimlarini ishga solishi lozim bo‘ladi. Savollarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ular o‘quvchining fiklashiga, xotirasiga qaratilgan savollar ekanligiga amin bo‘lamiz. Xulosa qilib aytganda o‘quvchilarning lirik asarlar ustida bunday topshiriqlarni bajarishi ularning poetik tafakkurini shakllantiradi hamda so‘zdam foyadalanish mahoratini yanada oshiradi. 31 II BOB. O‘QUVCHI MA’NAVIY KAMOLOTIDA SHAVKAT RAHMON SHE’RIYATINING TUTGAN O‘RNI 2.1. Shavkat Rahmonning poetik mahorati Har bir ijod ahli badiiy asar yaratayotganida o‘ziga xos usuldan boradi. Bunda esa ijodkorga badiiy tasviriy vositalar fikrini yanada chiroyli va ta’sirliroq yetkazib berishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda esa shoirlarning she’rlarida asosiy tasviriy vosita sifatida metaforaning yetakchiligini aytish joizdir. Bu tasviriy ifodani o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos o‘rniga, ijod uslubiga ega bo‘lgan zabardast shoir Shavkat Rahmon she’rlarida ko‘rib chiqamiz. U she’rlaridagi kuyunchak ovozi va isyonkor ruhi bilan boshqa ijodkorlardan farq qiladi. Uning har bir so‘zni mahorat bilan tanlaganligini e’tirof etish joizdir. Adabiyotshunos olim Umarali Normatov ta’biri bilan aytganda, “Shavkat Rahmonning ilk she’rlaridan tortib so‘nggi misralarigacha qalbi, tabiati, butun borlig‘i vaziyatga qarab tovlanavermaydigan mustahkam e’tiqodi, sodda va mag‘rur, kurashchan va jasur siymosi mana men deb turibdi”. 19 Shoir ilk she’rlari orqali omma e’tiboriga tushadi. Ilk she’rlaridagi unitilmas badiiy obrazlar yaratish salohiyati uning keyingi she’rlarida ham sayqallanib, takrorlanmas ifoda yaratib boradi. Shavkat Rahmon umrining so‘nggi choragida tartib bergan kitobi “ Saylanma ” to‘plamidir. “Kitobdan faqat ilgari chop etilgan to‘plamlaridan saylangan lirik falsafiy she’rlargina emas, balki O‘zbekiston mustaqilligi arafasida va undan keyin, o‘lim to‘shagida qog‘ozga tushirilgan (shundan ba’zilari ilk bora e’lon qilinmoqda) badiiy mo‘jizalar ham o‘rin olgan. O‘ylaymizki, vido kitobi XX asr o‘zbek she’riyatida, umuman, umumturkiy adabiyotda chinakam hodisa bo‘lgan shoir shaxsiyati va uning ko‘ngil kengliklari-yu, yurak qirralari to‘g‘risida o‘quvchiga to‘la-to‘kis tasavvur beradi”. 20 Shoirning “Saylanma”ga kiritilgan she’rlarida asosan, tabiat vositachiligi yetakchilik qiladi. Unda shoir insondagi ma’lum o‘zgarishlar, kechinmalarni tabiatdagi o‘zgarishlarga o‘xshatish oraqali ifodalaydi. Masalan, shoirning “Yolg‘izlik” she’rida tabiatda sodir bo‘ladigan hodisa insondagi nozik his-tuyg‘ularga ko‘chganini guvohi bo‘lishimiz mumkin: 19 Улуғбек Ҳамдам. Шавкат Рахмонни хотирлаб. – Тошкент: Шарк, 2012, 114-115-б. 20 Улуғбек Ҳамдам. Шавкат Рахмонни хотирлаб. – Тошкент: Шарк, 2012, 114-115-б. 32 Qanday erta ketishdi ular! Ketdi qorsi, sho‘xi, dilbari, Chol bir umr kutdi qovjirab Suvsiz qolgan o‘zan singari. Ushbu she’rda shoir bir insonning yillar davomida o‘z farzandlarini kutishi natijasida qarilik davriga qadam qo‘yganini tasvirlaydi. She’rdagi bu tasvir esa suvsiz qovjirab qolgan o‘zanga o‘xshatish asnosida yanada ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qilmoqda. Bunday tasvirning yetakchiligini uning boshqa bir qator she’rlarida ham kuzatamiz. Uning quyidagi misralarida tabiat hodisasi metaforik o‘xshatish orqali juda chiroyli tasvirlanadi: Kelar qora rido kiygan tun, Sukunatning qushlarin suyar, Suronlardan horgan shaharni Silab-siypab uxlatib qo‘yar. Shoir ushbu she’rida tunning qoraligiga uning qora rido kiyganligini sabab qilib keltirmoqda. Mumtoz adabiyotda bu tasviriy ifoda esa husn-u talil san’ati deb ataladi. Shoir she’rlarida keltirilgan har bir tasviriy birlik o‘ziga xos vazifani bajaradi. Buni esa uning “ Odamdaraxt ” she’rida ham ko‘rishimiz mumkin: Fursat esa – Shoshqaloq bola Mevalarning xushbo‘yin tuyib, Atrofimda tinmay aylanar, Goh kunduzni, goh tunni kiyib... Bu she’rda esa vaqt, fursatning qanchalar tez o‘tayotganini, tun va kunning qanchalik tez o‘rin almashishini shoir shoshqaloq bolaga qiyos etadi. Chindan ham biz kichkina, mitti bolalarni qanchalar shoshqaloq bo‘lishini juda ko‘p marta guvohi bo‘lganmiz, albatta! Yoki bo‘lmasa, shoirning “Yoz ravishi” she’rida kun va tunning o‘rin almashish jarayonini takrorlanmas birliklar orqali tasvirlanganini ko‘rishimiz mumkin: Nurlarini yig‘ib olar kun, 33 Osmon yerga tashlar soyasin. Yulduzlarin yoqib qo‘yar tun, Kesib qo‘yar oyning poyasin... Guvohi bo‘lganimizdek, Shavkat Rahmon qalamining o‘tkirligi, rostgo‘yligi va asliyatni boricha tasvirlashi bilan boshqalardan tubdan farq qiladi. Uning she’rlarida vatanga muhabbat, insoniylik bilan bir qatorda tabiat manzaralari yetakchilik qiladi. She’riy nutq tarkibidagi har bir so‘z muayyan ma’no-mazmunga egadir. Chunki adabiyotdagi boshqa janr turlariga qaraganda so‘zning poetik ma’noga ega bo‘lishi she’riy asarlarda to‘laqonli kuzatiladi. Biroq har bir ijodkor so‘zlarni qo‘llashda turlicha usul va uslublardan foylanadilar. Ularning qo‘llayotgan har bir so‘zlarida ichki kechinmalari, dardlari aks etishi va birgina so‘z bilan o‘sha she’rni yozishiga nima sabab bo‘lganini ham ko‘rsata oladilar. Albatta, bunda shoir hamda shoiralarning so‘z tanlashlaridagi mahoratlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Ulardan she’riy induviduallik mahorati talab etiladi. Ana shunday mahoratli shoirlardan biri Shavkat Rahmon she’riyati bilan qisqacha tanishishimiz mumkin. Uning she’rlaridagi an’anaviylik ko‘zga tashlanadi. Masalan, uning she’rlarida tog‘, tosh, quyosh, sukunat, ko‘ngil, shabboda, yurak, daraxt, bulut, daryo, yo‘l, kapalak, oy, shamol, so‘z kabi obrazlarni keltirish mumkin. Shoir she’rlaridagi ana shunday obrazlar orqali o‘zining ichki kechinmalarini, his-tuyg‘ularini ifodalaydi. Bu orqali esa jonlantirish san’atini hosil qiladi. Jonlantirish (adabiyotda) – istiora turlaridan biri, odamlarga xos sifatlarni jonsiz hodisa va buyumlarga ko‘chirish. Jonlantirish inson tafakkuri bilan bog‘liq. Inson voqelikdagi narsa va hodisalarni qiyoslash, o‘xshatishlar, bo‘rttirishlar orqali jonliroq va aniqroq tasavvur qilishga, aniq, ilmiy tafakkur qilish bilan birga badiiy fikrlashga ham intiladi. Shuning uchun jonlantirish faqat badiiy asarlarda emas, jonli tilda ham uchraydi: “dengiz hayqiradi”, “daraxt yig‘laydi” va b. Jonlantirish o‘zbek adabiyoti tarixida ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: a) tashxis – shaxsga xos sifatlarni jonsiz narsalar va hodisalarga berish; b) intoq – narsa va hodisalarni nutq egasi qilib ko‘rsatish. 34 Shavkat Rahmon she’riyatida jonlantirishning har ikki ko‘rinishini ham kuzatish mumkin. Shoirning “Sayohat” she’rida quyidagicha bayon etiladi: Tabiatning xilvat burchagi: Unutilgan, yovvoyi tuproq, Huvillagan tog‘-u toshlarni Qari quyosh sevadi ko‘proq. Shoir ushbu mirsalarda jonlantirishning birinchi turi, ya’ni tashxis san’atini vujudga keltirgan. Bunda quyoshning yur yuzidagi jamiki yerlariga, tog‘-u toshlarga, yalangliklarga, hatto xilvat burchaklargacha bir xilda nur taratishi insondagi sevish, yaxshi ko‘rish tuyg‘usiga o‘xshatilmoqda. She’rning keyingi mirsalarida jonlantirish san’atining yanada go‘zal namunalari keltiriladi: Xabar berib shamol yugurdi Bu dunyoga kelganim haqda, Uzlatdagi tog‘lar qo‘zg‘aldi, Sarosima qo‘pti har yoqda. Yuqoridagi misralardan farqli o‘laroq bu misralarda intoq san’ati ham qo‘llanganligini guvohi bo‘lamiz. Bunda shamolning esishi, xuddi shoirning kelgani haqda xabar berish uchun yugurayotganga o‘xshatiladi. Bundan tashqari unga insonga xos bo‘lgan so‘zlash, xabar yetkazish xususiyatlari ham ko‘chirib o‘tkazilgan. Keyingi misrada esa qo‘zg‘alish, siljish xususiyatlari tog‘larga o‘tkaziladi. Misralardagi umumiy ma’noni jamlasak, shoirning dunyoga kelishi hammani sarosimaga solib qo‘yganini, na shamol va na tog‘lar joyida tinch turolganini tushunish qiyin emas. Yaholat shoirning keyingi she’rida ham kuzatiladi: Tong ko‘ylagi unsiz yirtilar, Chaqnab ketar oftob tig‘lari, It huradi, hangraydi eshak, Qay hovlida go‘dak yig‘ladi. Shoir ushbu misralar orqali tabiat hodisalarini yanada chiroyliroq tasvirlashga harakat qiladi. Bunda tong otishi xuddi uning ko‘ylagi yirtilishi va 35 undan quyosh tig‘larini otishi orqali sodir bo‘lgandek tasvirlanadi. Yana shunday holatni uning quyidagi she’rida ham ko‘rish mumkin: Tong ochar ko‘zlarin erinib Sevinchdan yig‘laydi qiyoqlar, Chechaklar jilmayar sevinib, Shamolda cho‘milar giyohlar. Aslida erinish x islati insonlarda sodir bo‘ladigan jarayon hisoblansa-da, ammo shoir tongni sekin-asta otishini erinishga qiyoslaydi. Bundan tashqari, tongdagi shudringni xuddi gullarni sevinchdan yig‘lashiga, gullarni ochilishini esa quvonchdan jilmayishga mengzaydi. Ko‘rinib turibdiki, jonlantirish san’ati o‘xshatish, qiyoslash asosida yuzaga chiqarilar ekan, shoir ushbu san’at turidan fikrini yanada chiroyli, aniq va betakror ifodalashda juda ko‘p o‘rinlarda foydalangan. Shoir Shavkat Rahmon she’riyatida faol qo‘llanuvchi quyosh obrazining ma’no qirralari ham shoir yashagan davr va uning dolzarb muammolari bilan bog‘liq individual mazmun kasb etgan. Quyosh shoir she’rlarida nafaqat tabiat tasviri uchun vosita, balki u ramziy ma’nolarga ega. Shoir “Yaxshi niyat” she’rida shunday yozadi: Kelajak bor hali bag‘rida Yuz mingta quyoshi porlagan. Ishonma hech qachon, ishonma Qo‘lida quroli borlarga. Bu o‘rinda quyosh shoir orzu qilgan porloq kelajakning metaforik obraziga aylangan. Quyosh tabiatdagidek bitta emas, yuz mingta. Ana shu yuz mingtalikning o‘zi o‘quvchi ongida o‘zgacha assotsatsiya uyg‘otadi. Matnda quyoshlarning porlashi yorug‘ kunlarning poetik ifodasi bo‘lib kelmoqda. Quyosh obrazining ma’no qirralari she’rdan-she’rga ochila boradi. “Odam uzoq yashar” deb boshlanuvchi she’rda quyosh obrazi tashbeh bo‘lib keladi: ... agar do‘sti bo‘lsa har qutlug‘ sahar bahaybat quyoshday uyg‘onadigan. 36 She’rning umumpoetik mazmuni “qutlug‘ sahar”, “do‘st”, “bahaybat quyoshday”, “uyg‘onadigan” so‘zlari asosida yuzaga chiqadi. Keltirilgan so‘zlar ichida quyosh va sahar faol poetik obrazlar sirasiga kiradi, misra mazmuni aynan shu obrazlarga tayanadi. Quyoshning tabiiy belgi-xususiyatlari metaforik ma’noni yuzaga chiqishiga ko‘maklashadi. Uning yorug‘ligi, harorati, barcha tiriklikka quvvat, kuch, hayot manbalaridan biri ekanligi do‘stning qanday fazilatlarga egaligini aniqlashtiradi. Quyosh juda ulkan-bahaybat va u uyg‘otgan sahar albatta, qutlug‘ keladi. She’rning lirik qahramoni ana shunday ulug‘ do‘stni orzu qilmoqda. Ulug‘ do‘st esa yuz ming quyosh obrazida ifodalangan porloq kelajak fuqorosidir. Bu o‘rinda alohida-alohida mazmunga ega she’rlar o‘z holida mustaqil asar bo‘lsa- da, ularni yagona g‘oya birlashtiradi. Shoir she’rlaridagi an’anaviy obrazlarga bir- birini to‘ldiruvchi poetik mazmun yuklagan. Shavkat Rahmon she’rlaridagi quyosh obrazining poetik ma’no ko‘lamini yanada aniqroq belgilab, umumlashtirish uchun quyidagi namunalarni ko‘rib chiqsak: Tabiatning xilvat burchagi: Unutilgan, yovvoyi tuproq, Huvillagan tog‘-u toshlarni Qari quyosh sevadi ko‘proq. Ushbu to‘rtlikdagi tuproqning yovvoyi, tog‘u toshlarning huvillagan epitetlariga qari quyosh obrazining jonlantirilgan sevgisi o‘zgacha ma’no bag‘ishlaydi. Tayanch ramziiy obraz – quyosh asosida shoir ifodalagan poetik mazmunga oydinlik kiradi. Ya’ni borliq qanchalik o‘zgarmasin, vaqt-u zamon aylanib taqdir o‘z hukmini chiqarmasin, quyoshning chin muhabbati o‘zgarmay qolaveradi. Uning muhabbatiga muqobil kuch topilmaydi. Yoki: Chiza olsang rangin dunyoni, rangin bo‘lsa quyoshi, oyi, sendan buyuk musavvir bo‘lmas, 37 bo‘lmas sendan buyukroq shoir. Shuningdek, Sharq uyqudan uyg‘onar go‘zal, quyosh chiqishiga o‘xshaydi bu hol, hozircha u yozgi jaziramada, hozircha dunyoga boqadi mudroq... Ammo uyqusidan Uyg‘onar go‘zal, Hayrat qamrab olar hamma narsani. Sharq quyosh singari uyg‘ongan mahal Dunyo sezib qolar uxlayotganin... Keltirilgan misollarning aksariyat qismida quyosh obraziga ko‘chma ma’no yuklagan bo‘lsa, keyingi to‘rtlik peyzaj namunasi sifatida keladi. Manzaralar ifodasida ham tagma’no mazmun yashiringan. Tahlil etilgan namunalar asosida quyosh obrazining umumlashma poetik ma’nosi mehr-muhabbat, porloq kelajak ekanligini anglaymiz. Shavkat Rahmon she’riyatida an’anaviy poetik obrazlar ijtimoiy ma’no olganligi bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy mazmunli she’rlarni publitsistikaga yaqin baholaydilar. She’riyatning publitsistikaga moyilligi mavzu va g’oyaning ijtimoiylashuvi natijasida yuzaga keladi. She’rning ijtimoiy mavzuga tegishliligi uning qusuri emas. Aksincha, ijtimoiy asossiz asar muallaq qoladi. Muhimi, mavzuning qanday yoritilganida, asarning badiiy yuksak darajada, asl san’at mezonlariga uyg’un ifoda topishida. Yana bir jihat – ijtimoiylikning umuminsoniy muammolarga daxldorligida ko‘rinadi. “Gang daryo bo‘yida…”, deb boshlanuvchi “Qo‘shiq” she’rida publitsistik ruh ustuvor. Ushbu she’rlarining badiiylikka daxldorligini Shavkat Rahmon she’riyatiga xos an’anaviy – tog’, tosh kabi obrazlarning matnda yangi poetik mazmun ifodalab kelishi ta’minlagan. Mehr - u muhabbatga, sog’inchga t o‘ liq 38 q o‘ shiqlar uchadi tog’lardan oshib – adashgan dunyoni chaqirar qizlar, larzaga tushadi tog’larning toshi . She’rda qo‘shiqning tog’lardan oshib, toshlarni larzaga keltirishi shunchaki qayd emas. Tosh obraziga yuklangan poetik ma’no shoir ijodining boshqa namunalaridagi ayni obraz semantikasiga qiyos etilsa, yanada aniq ko‘rinadi. Bu o ‘ rinda “Yana savol”, “Gullayotgan tosh” deb boshlanuvchi she’rlar alohida diqqatga sazovor. “Yana savol” she’riga diqqat qilaylik: Oyog‘imga botmon toshlarni bolalikdan bog‘lab qo‘ydi kim? Endi xalos bo ‘ lmoqqa yetmas yovuzlardan asragan umrim. Xudo bergan soniyalarni xarob qildi qaysi g ‘ alamis? Agarda shu toshlar bo ‘ lmasa, Uchar edik samolarda biz . Tosh – yuk, lirik qahramon – bolakaydan oyog’iga bu toshlarni kim bog‘laganini hayron bo‘lib so‘raydi. Xudo bergan qimmatli soniyalarni qaysi g’alamis xarob qilganligini bilgisi keladi. Tosh obrazi orqali ifodalanayotgan poetik ma’no “agarda tosh bo‘lmasa, “uchar edik samolarda biz” misrasi vositasida aniqlashadi. Yuqorida keltirilgan “Qo‘shiq” she’rida aytilgan, toshlarning larzaga kelishi bilan bog’liq tasvir zamirida lirik qahramonning og’ir yukdan forig’ bo‘lishi bayon qilinadi. Tosh – dard, hasrat, armon. Insonni toshdan faqat mehr, muhabbat forig’ aylaydi. “Yo‘lovchi” she’rida tosh obrazining ramziy ma’nosini shoir birmuncha ochiqroq bayon etgan: o‘ ttiz uch yoshimda o‘ ttiz uch ming yil hasrati, dog’i bor qarashlarimda, 39 sangtarosh x o‘ rsinar qadimdan buyon olam toshlarini taroshlar ekan… Bu o‘rinda tosh obrazining ko‘hna hasrat, armonlarning dog’i ekanligi, san’at esa ushbu dardlarni kuylash barobarida ko‘ngillarni yoritib, kishilarni ezgulik yo‘liga chorlashi aniq aytilgan. Shavkat Rahmon t o‘ plamlaridan birini “Gullayotgan tosh” deb nomlagan. Ushbu nomdagi she’r esa tosh obrazining ramziy ma’nosini yanada muayyanlashtirish barobarida shoir she’rlarining g’oyaviy mundarijasini an’anaviy tosh obrazi tevaragiga jamlaydi. “Gullayotgan tosh” she’rida Shavkat Rahmonning tosh obraziga yuklagan poetik ma’nosi yanada mukammallashib, teranlashib, tadrijiylikning o‘ziga xos yuksak darajasiga yetganligini anglaymiz. Aslida tosh obrazi fol`klor va adabiyotda qadimdan kelayotgan an’anaviy obrazlardan biridir. Badiiy obraz tabiatini tadqiq etgan D.Rajabov tosh obrazining ushbu jihatlariga alohida e’tibor qaratib, adabiyotshunos I.Haqqulovning “(tuproq singari tosh ham Ahmad Yassaviy hikmatlaridagi ramziy obrazlardan). Tosh obrazning umumturk adabiyotiga kirib kelishi va ma’lum mavqega erishganligining o‘ziga xos diniy- axloqiy, falsafiy mifologik asoslari bor” , degan fikrlariga tayanib, Shavkat Rahmonning “Gullayotgan tosh” she’rini tahlil etgan. Tadqiqotchi (olim)D.Rajabov tosh obrazi xususida to‘xtalib, “she’rning boshidan-oxirigacha birgina badiiy obraz gullash uchun qulay fursat kutayotgan tosh obrazi hukmronlik qiladi. Bu tosh Haqiqat. Bu tosh ulug’ bobokalonimiz Temur haqidagi, Dukchi eshon haqidagi, asr boshidagi buyuk to‘ntarish haqidagi, bizning “bosmachi” avlodlarimiz haqidagi badarg’a qilingan haqiqat. Shuning uchun minglab kaltabinlar, bu haqiqatlarni “tun”ga, “tosh”ga aylantargan nokaslar gurzisini d o‘ laytirib toshning gullamasligini istaydilar. Shuning uchun u shoirni o‘tkir ko‘zlariga tobora shubhaliday ko‘rinadi, uni yanada qiziqtiradi. Bu tosh esa gullash mumkin b o‘ lgan asrni kutib yotibdi. Balkim tosh hoziroq gullayotgandir, 40 ming rangli jiloda yashnab, o‘ zgarib, balki bu gullarni k o‘ rmayotgandir hattoki shoirning o‘ tkir k o‘ zlari. Saksoninchi yillarda bunday qora toshning siri – “gulli” jozibasi haqida gapirish oson emasdi. Lirik qahramon orzusida o‘ sha “gullayotgan tosh”ni k o‘ rish niyati ustun. Tosh bu o‘rinda ramziylik kasb etadi” , deb yozgan. Har qanday she’r agar u chinakam san’atga daxldor bo‘lsa, bir qancha talqinlarga imkon beradi. Chunki o‘quvchi o‘z ko‘ngli, dunyoqarashi, tabiati va bilim tajribalaridan kelib chiqib she’rni qabul qiladi va sharhlaydi. “Gullayotgan tosh” ham xuddi shunday serqatlam mazmunga ega. D.Rajabov she’rdagi tosh ramzining ma’nosini haqiqat deb anglab, talqin etgan bo‘lsa, uni xato deb aytish noo‘rin. Lekin biz “gullayotgan tosh”ni shoirning boshqa she’rlaridagi tosh obrazi ifodalagan ma’nolar qamrovida olib so‘ngra talqin etish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. Chunki Shavkat Rahmon she’riyatidagi an’anaviy xarakter olgan poetik obrazlar o‘ziga xos umumiy mazmunga ega va bu ma’nolar ko‘lami she’rdan-she’rga aniqlashib biri ikkinchisini to‘ldirib keladi. Biz yuqorida “Yana savol” she’rida tosh obrazi dard, hasrat, armon ma’nolarida kelganligini aniqlagan edik. Shavkat Rahmon “Gullayotgan tosh” she’rida esa bu toshni trillion marotaba kichraytirilgan tunga mengzaydi. Qora tosh – qora tun. Tun va toshning qoraligi esa kishi k o‘ zi ilg’amas holatni beradi. Lekin bu jonsiz, sirlarini yashirib uxlayotgan tosh jonliday, bir kun to‘satdan gullaydigandek ko‘rinadi. o‘tkinchilarni kuzatib, mangu harakatning yukini yelkasiga olib, qaysi asrga sirini ochish mumkinligini o‘ylayotgandek tuyuladi. Shavkat Rahmon she’riga befarq va olomonchi ommaga qarama-qarshi shoir obrazini olib kiradi. Olomon: “Tosh ham gullaydimi” deb o‘dag’aylasa, shoir “tosh albatta gullaydi”, “Balki tosh hoziroq gullayotgandir, ming rangli jiloda yashnab, o‘zgarib, balki bu gullarni ko‘rmayotgandir hatto shoirning ham o‘tkir ko‘zlari” deb xotima yasaydi. Gullayotgan qora tosh qanday tosh? U nega shunday qora? 41 Olomonning g’ashini keltirib, harakati bilan bezovta qilgan tosh obrazi zamirida qanday poetik ma’no yashirin? Muallif bu she’rda ham ijtimoiy mavzuni qalamga olgan. She’rda xalq, shoir va olomon munosabati aks etayotganligiga shoir obrazi va uning xitobi guvohlik beradi. Qora tosh esa xalqning ko‘ngil tubidagi dardi, armonlari, ushalmay qolgan orzularidir. Lekin bu dard ochilib, tosh qotgan armonlar harakatga kelsa, xalq qudratli kuchgaaylanadi. Toshning gullashi ushbu jarayonlarning ramziy ifodasidir. Xalqni uyg’otishga chorlovchi shoir ham bu ulkan jarayonning yetilib kelganligini dabdurustdan bilmay qolishi mumkin. U ilg’aydi, istaydi. Lekin jarayonni boshqara olmaydi. Shavkat Rahmon she’rlarida ijtimoiy mavzuning yetakchi o‘ringa chiqishi undagi an’anaviy obrazlarga ham ijtimoiy mazmun yuklanishi bilan alohida ajralib turadi. Shavkat Rahmon she’riyatida faol qo‘llaniluvchi poetik obrazlardan yana biri sukunatdir. Shoir sukunatga sifatlar beradi. “Manzara” she’rida shunday yozilgan: Oq sukunat porlar saharda, kun nurida yonib, yaraqlab, chopib kirar sovuq shaharga yalangoyoq yashil daraxtlar . Otayotgan tong, sovuq shahar manzarasi, tonggi oq sukunatni kun nuriga burkanib, yashil kiyib kelayotgan daraxtlar buzmoqda. Yanada aniqroq aytilsa, bahorning tabiatda o‘z hukmini yurgizayotgani shoir diqqatini tortgan. She’rning poetik ma’no qatlamlari shu bilangina chegaralanib qolmaydi. Shoir she’riyatida ustuvor ko‘rinish olgan g’oyaga tayanib qaralsa, oq sukunat qo‘ynidan kun nurida yog’dulanib, sovuq shaharga harorat olib kelgan yashil daraxtlar obrazi zamiridagi ma’no vatan muhabbati, yurt g’ururiga to‘yinib, uning ozod bo‘lishi istagida yolqinlanayotgan yangi avlodning ramziy ifodasiga aylanganligini anglaymiz. Y o‘ llar qadim… tutlar qarigan… suvlar simob kabi yaltirar. 42 Sukunatning teran qa’rida uyg’onmoqda saslar qaltirab . Qari tutlar guvoh, qadim yo‘llarda izlari qolgan, simobdek yaltirab tinch oqayotgan suvda akslanib, vaqt charxpalagida aylanayotgan armonning sasi uzoq cho‘zilgan sukunatni buzib ovoz bermoqda. Ovoz esa avvalo, shoir qalbida aks- sado uyg’otadi. Sukunatning sasi va uning turli belgi, nishonalari shoir she’riyatida alohida e’tiborni tortadi. Shu sababli ham Shavkat Rahmon she’riyatida sukunat oddiy emas; u – “ulkan sukut”,“qorong’u sukut”, “joduli sukut”. Sukunatning sifatlari jamlanib, umumiy bir maxrajga keladi. Bir qaraganda, ularning ma’nosi bir-birini inkor etayotgandek ko‘rinadi, lekin umumiy mahrajda sukunatning tub mazmuni umumiylik kasb etadi. Sukunat shoir she’riyatida uzoq kutilgan, orzudagi ulkan portlash oldidagi tin olingan holat, voqelik, jarayonlarning turfa ko‘rinishlarini ifodalaydi. Bu ichida bo‘ron uyg’onib kelayotgan kuchning, ulkan kurashga chog’lanayotgan xalq sabr-toqatining sukuti. Sukut alomati rizo emas. Sukut kurashning ibtidosidir. Afsonaviy, zangori diyor, bag’ri t o‘ la joduli sukun. Shoxlar aro tobora k o‘ proq Nurlarini oqizadi kun . Safsarlashar oqshomgi osmon, kun chekinar qorli tog’larga, sukunatning munis qushlari uchib kelar kuzgi bog’larga . Kelar qora rido kiygan tun, sukunatning qushlarin suyar, suronlardan horgan shaharni silab-siypab uxlatib q o‘ yar . 43 Keltirilgan misollarda sukut va sukunat nohaqliklar, boy berilgan erk oldida ojizlik, ishonchsizlik va faoliyatsizlikning ko‘chma ma’nosini anglatyapti. Shavkat Rahmon she’riyatida biz yuqorida to‘xtalgan an’anaviy obrazlar unga zamondosh, davradosh shoirlar ijodida ham qo‘llangan bo‘lishiga qaramay, ular o‘ziga xos tarzda poetik ma’nolar olganligini kuzatamiz. Ushbu misollar har bir ijodkorning s o‘ zga, obrazga individual yondashib, o‘ z dunyoqarashi, intilishi, orzu-istaklarini ifodalashini bildiradi. Shoirning estetik olami, ideallari u yaratgan asarlarning mavzu mazmuni qatorida poetik ifoda shakllarida ham namoyon bo‘ladi 21 . 2.2. Adabiyot darslarida shoir she’riyatini o‘rgatish yo‘llari Mavzu: Shavkat Rahmon. “Tong ochar ko‘zlarin...”, “Turkiylar”, “Jangda o‘lgan emas biror bahodir”, “Baxt so‘zi” she’rlari. She’rxonlik musobaqasi. Darsning maqsadi : Bu mavzu 4 soatga mo‘ljallangan bo‘lib unda biz Shavkat Rahmonning hayoti va ijodini to‘liq ravishda o‘quvchilarga yetkazib beramiz. Shavkat Rahmonning hayoti 1-darsimizga mo‘ljallangan bo‘lib, uni o‘quvchilar bilan birgalikda muhokamali ravishda ularga o‘rgatiladi. 2- va 3-soatda Shavkat Rahmonning she’rlariga nazar solgan holda ularning tahlili va yod olinishi ko‘zda tutilgan. 4-soatimizda esa Shavkat Rahmon va boshqa ayrim ijodkorlar she’rlari asosida she’rxonlik musobaqasi o‘tkaziladi. 1 - soatda o‘quvchilarga Shavkat Rahmon shaxsiyati va ijodi haqida ma’lumotlar beriladi. Asarlari chuqur tahlil qilinadi. Uning she’rlari qiyosiy tahlil qilinadi. Darsning borishi: 1) Tashkiliy qism. 2) O‘tilgan mavzuni mustahkamlash. 3) Yangi mavzu bayoni. Aqliy hujum. 4) Ijodkor umrbayoni bilan tanishish. 5) She’rni ifodali o‘qish. 21 Sharq jurnali, 2012, N4. 44 6) Guruhlarga bo‘lib ishlash. 7) She’r matni bilan ishlash. 8) Fikrlar himoyasi. 9) O‘quvchilarga uyga vazifa berish. Tashkiliy qism. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan salomlashadi, sinfni dars o‘tish uchun tayyor holda ekanligini nazorat qiladi va davomat oladi. O‘tilgan mavzu Halima Xudoyberdiyeva va uning “Dorilamon kunlar keldi...”, “Begim, sizni tabiat...”, “Shunchaki” she’rlarini o‘rganish va tahlil qilish bo‘lgan. Uni mustahkamlash uchun o‘quvchilarga topshiriqlar beriladi. Bunda “BBxB” metodidan foydalaniladi. Topshiriqlar tekshiriladi va o‘quvchilar baholanadi. Ijodkor umrbayoni va ijodi haqida ma’lumot berish; XX asr o‘zbеk shе’riyatining o‘ziga xos vakili, millatparvar shoir Shavkat Rahmon 1950- yilning 12-sеntabrida O‘sh shahrida tug‘ilgan. Shoirning otasi Rahmonbеrdi asli Shahrixon tumanidagi Saroy qishlog‘idan bo‘lib, taqdirning taqozosi bilan O‘sh shahriga kеlib, turg‘un bo‘lib qolgandi. Onasi Oftobxon ham asli Shahrixon tumanidan edi. Shavkat Rahmonning otasi ham, onasi ham savdo ishlari bilan shug‘ullanib, erta ko‘klamdan to kеch kuzga qadar Pomir tog‘i etaklaridagi Sarmo‘g‘ul yaylovlaridagi chorvadorlarni kеrakli oziq-ovqat va uy- ro‘zg‘or buyumlari bilan ta’minlashar edi. Savdo xodimlari bo‘lishgan ota-ona uzoq tog‘ yaylovlarida haftalab qolib kеtishar, uydagi barcha yumushlar xayolchan, ammo tirishqoq, mehnatsevar to‘ng‘ich farzand Shavkatning zimmasida bo‘lardi. Shoir hayot yo‘li haqidagi qiziqarli ma’lumotlar o‘quvchilarga yetkazib berilganidan so‘ng, dastlab, o‘qituvchi uning she’rlarini ifodali va ravon qilib o‘qib beradi. Va “B ir parcha ’ metodidan foydalaniladi. “Bir parcha” metodi. Ushbu metodda o‘quvchilar uchta guruhga bo‘linadi. Ularga shoirning she’rlari bo‘lib beriladi. O‘quvchilar she’rlardan bir parchadan tahlil qilishlari kerak bo‘ladi: 1-guruh o‘quvchilari : 45 Nahot, shе’rlar aytdim bo‘shliqqa qarab, nahotki, sovrildi olov so‘zlarim, nahotki, haq bo‘lsa, el-u yurt asli quruq so‘zlar dеgan gumroh do‘stlarim? Shoirning ushbu misralariga izoh bering. 2-guruh o‘quvchilari : Zulfiqor ruh kеrak, kеrak chin yog‘du, chin ishq yolqinlari bag‘rimga to‘lsin, jismimni toblasin faqat chin og‘riq, chеchaklar qop-qora bo‘lsa-da, bo‘lsin. Adibning ushbu misralariga e’tibor bering. 3-guruh o‘quvchilari : Tong ochar ko‘zlarin erinib, sеvinchdan yig‘laydi qiyoqlar, chеchaklar jilmayar sеvinib, shamolda cho‘milar giyohlar. Shoirning ushbu misrasi qaysi shahar tasvirlangan va nima uchun? Ushbu topshiriqni berishdan maqsad o‘quvchilarda badiiy asarga bo‘lgan mustaqil fikrlarni shakllantirish. O‘zining fikrini boshqalarga ravon va tushunarli yetkazishni o‘rganishga yordam beradi. Bundan tashqari o‘quvchilar guruhda qanday ishlash kerakligini, bir-birini fikrini eshitishni, unga munosabat bildirishni o‘rgatadi. Eng asosiysi, shoirimizni uchchala parchasini bir-biriga o‘xshash va farqli tomonlarini tahlil qila olishni o‘rganadilar. Bu metodning ijobiy tomonlaridir. Albatta, salbiy tomoni ham mavjud, bu ham bo‘lsa, o‘quvchilar fikrlarini ifodalash jarayonida vaqt ko‘proq sarflanishi mumkin. Ammo bu ham mustaqil fikr yuritish uchun foydalidir. 46 Uyga vazifa. O‘quvchilarga shoirning she’rlarini oxirigacha tahlilini yakunlab kelish uyga vazifa etib beriladi. Uning ijodiga tegishli muammoli savollar beriladi: 2-soatda O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun “Begona band” metodidan foydalaniladi. Bunda o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga topshiriq tayyorlagan bo‘ladi. Topshiriqda o‘tilgan darsdagi shoirlarning she’rlaridan bir misradan keltiriladi. Ularning orasida begona she’rdan misol ham keltirilgan bo‘ladi. O‘quvchilar aynan o‘sha begona mirsalarni qaysi ekanligini topishlari kerak bo‘ladi. O‘quvchilar 5 nafardan 6 ta guruhga bo‘linishadi. Qaysi guruh tez va to‘g‘ri bajargan bo‘lsa guruh a’zolari 5 ball bilan baholanadi. “ Begona band ” : 1. Qarodir yuraging o‘ch-mehr aro,.. 2. Tong ochar ko‘zlarin erinib, 3. S еvinchdan yig‘laydi qiyoqlar, 1. O‘ttiz to‘rt yoshida beva qoldi u, 2. Zulfiqor ruh kеrak, 3. K еrak chin yog‘du, 1. Bir butun vatanni istayman, xolos. 2. Nahot, shе’rlar aytdim 3. B o‘shliqqa qarab, 1. Dutor pardasida uyg‘onur nola. 2. J ismimni toblasin faqat chin og‘riq, 3. C hеchaklar qop-qora bo‘lsa-da, bo‘lsin. 1. Nozigim, sen qachon hordiq bilarsan? 2. C hеchaklar jilmayar sеvinib, 47 3. S hamolda cho‘milar giyohlar. 1. Falak peshtoqiga bayroqni ildik, 2. J ismimni toblasin faqat chin og‘riq, 3. C hеchaklar qop-qora bo‘lsa-da, bo‘lsin. Savollarni javobi tekshiriladi. O‘quvchilar baholanadi. Ushbu metodni qo‘llashdan maqsad o‘quvchilarni ushbu mavzuni qanchalik o‘zlashtirganliklarini bilishdir. Bu she’rlar bilan tanishar ekan , qanchalik yodida saqladi, shoir she’rida nimalarni ifodala y di degan savollarga javob berishadi. Bu metod o‘quvchilarga s hoirlarni ng she’rlarini bir-biri dan farqlashga yordam beradi. Ushbu metoddan so‘ng yangi metod orqali mavzu mustahkamlanadi. 3*3 metodi: Bu metod mavzu yuzasidan dastlab 3*1 shaklida 3 ta ma’lumot, so‘ng 3*2 shaklida 6 ta ma’lumot va oxirida 3*3 shaklida 9 ta ma’lumot yoziladi. Natijada bir mavzu yuzasidan 18 ta ma’lumot jamlanadi. Uyga vazifa. Dastlab sinf 4 guruhga ajratiladi, so‘ngra har bir guruhga mavzu yuzasidan topshiriqlar beriladi. 1-guruh o‘quvchilari : Shavkat Rahmonning quyidagi she’riga o‘z fikringizni bildiring. TONG OCHAR KO‘ZLARIN... Tong ochar ko‘zlarin erinib, sеvinchdan yig‘laydi qiyoqlar, chеchaklar jilmayar sеvinib, shamolda cho‘milar giyohlar. O‘ynoqi shu’lalar — bolalar jimgina tarqalar sayxonga, o‘rgimchak to‘qiydi tolalar, xonqizi boradi mеhmonga. “ Shavkat Rahmon she’rlarida ham faol qo llanuvchi poetik obrazlarʻ talaygina va ularning aksariyati shoir ijodida an’anaviy xarakterga ega. Jumladan, 48 quyosh, yulduz, oy, tog , tosh, daryo, yo l, bulut, daraxt, shamol, shabboda,ʻ ʻ sukunat, oq, kapalak, yurak, ko z, ko ngil, so z kabi. Keltirilgan obrazlarning ʻ ʻ ʻ ko pchiligi boshqa davr she’riyatida, xususan, mumtoz adabiyotda ham ʻ qo llanilgan. Bu o rinda so z o zgarmaydi. Faqat so zning poetik ma’no qamrovi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kengayadi, so z qayta kashf etilib yangilanadi. Albatta, an’anaviylik, izchillik ʻ hech qachon yo qolib ketmaydi. Shavkat Rahmon she’riyatida faol poetik obrazlar ʻ biri ikkinchisi bilan mazmunan mantiqiy bog liq holda keladi. Bu holat quyosh, ʻ sukunat va tog obrazlari qiyosida yanada yorqin namoyon bo ladi” ʻ ʻ 22 . Darhaqiqat, shoir ijodini kuzatganimizda oy, tog , tosh, daryo, yo l, bulut kabi so‘zlarga ko‘p ʻ ʻ murojaat qilganini guvohi bo‘lamiz. “Tong ochar ko‘zlarin…” she’rida shoir qiyoqlar, chеchaklar, giyohlar, o‘rgimchak, xonqizi, chigirtka kabi so‘zlarga murojaat qiladi. Bu kabi so’zlarga poetik jilo bera olgan. She’rning o‘quvchilar uchun tarbiyaviy ahamiyati shundaki, she’rni tahliliga kirishgan o‘quvchi o‘zini tabiatning bir bo‘lagi sifatida his qila boshlaydi. Har bir yaratiqning tabiatni bir ajralmas qismi ekanligiga amin bo‘ladi. O‘quvchilarga dars davomida she’rni tahlil qilishlari uchun quyidagi topshiriqni berish maqsadga muvofiq: She’r matnidan jonlantirishga hamda metaforaga oid misollarni toping. JONLANTIRISH METAFORA 22 Ю нусова Д. Ш авкат Ра ҳмон шеъриятида метафорани ҳосил қилувчи лексик-граммати к воситалар тадқиқи . Фил.фан.бўйича фал.д-ри (PhD) диссертацияси . – Навоий , 2021. – 142 б. 49 O‘quvchilar she’r matnidan metaforaga hamda jonlantirishga oid misollarni topib, jadvallarni to‘ldiradi. O‘quvchilar bu kabi topshiriqlar ustida ishlash davomida so‘zdan foydalanish qobiliyatlarini yanada oshiradilar. 2-guruh o‘quvchilari : Shavkat Rahmonning quyidagi she’riga o‘z fikringizni bildiring. TURKIYLAR Qilichin tashladi bеklar, nihoyat, bosildi tulporlar, tig‘lar suroni, urhoga o‘rgangan tillarda oyat, turkiylar tanidi komil xudoni. Qilichlar zangladi... falokat hushyor, turkiylar quvvatin bеrdi yerlarga. Mazkur she’rni tahlil qilish uchun “Solishtiramiz” usulidan foydalanamiz. Buning uchun “Turkiylar” she’ri bilan Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasini solishtirish lozim bo‘ladi. Solishtiramiz: 1.Juft bo’lib ishlang. Har ikki she’rdagi o‘xshash va farqli jihatlarni toping. Jadvalni daftaringizga to‘ldiring. Shavkat Rahmon she’riga xos xususiyatlar Erkin Vohidov she’riga xos xususiyatlar Har ikki she’rga xos xususiyatlar 50 3-guruh o‘quvchilari : Shavkat Rahmonning quyidagi she’riga o‘z fikringizni bildiring. JANGDA O‘LGAN EMAS BIROR BAHODIR Jangda o‘lgan emas biror bahodir, bari halok bo‘lgan xiyonatlardan, toshday uxlaganda to‘shlarin ochib yo zahar qo‘shilgan ziyofatlardan. Biror asotirda bahodirlarni hattoki yuz boshli ajdar yemagan, ming bir sinoatli yalmog‘izlar ham tog‘larni o‘ynagan devlar yengmagan. Bari halok bo‘lgan xiyonatlardan, bariga orqadan sanchilgan xanjar. Quyidagi she’r bo‘yicha topshiriqlar ustida ishlaymiz. Juft-juft bo‘lib ishlang. She’rni o’qing va jadvalni to‘ldiring. She’r Asosiy g‘oyasi Asosiy g‘oyani ifodalaydigan kalit so‘zlar 51 1 2 3 4 5 6 4-guruh o‘quvchilari : Shavkat Rahmonning quyidagi she’riga o‘z fikringizni bildiring. BAXT SO‘ZI Baxtiyorman degan birgina so‘zni aytish uchun kerak qancha kuch-chidam, garchi “baxt” so‘zlarning eng yoqimligi, garchi tursa hamki tilning uchida. Og‘ir botmasmikin bu so‘z kimgadir, tegib ketmasmikin oh-vohlariga, qandoq bardosh berib yashayman keyin baxtsiz kimsalarning nigohlariga. baxt so‘zin aytaman eldan keyinroq. Topshiriq. Yuqoridagi she’riy parchalarni tahlil qiling va parchadagi metaforalar hamda o‘xshatishlarni aniqlab, ularni tahlil qiling. O‘XSHATISH METAFORA 52 O‘quvchilar she’r matnidan metaforaga hamda o‘xshatishga oid misollarni topib, jadvallarni to‘ldiradi. O‘quvchilar mazkur topshiriqlarni bajarish mobaynida tasviriy vositalar haqida to‘liqroq fikrlarga ega bo‘ladilar. 3-soatda Darsning borishi Dars davomida o‘quvchilar o‘z guruhiga o‘qituvchi tomonidan berilgan she’riy parchalardagi misollarni guruh bilan kelishgan holda ochib berishi nazarda tutiladi. 1-guruh o‘quvchilari: “O‘rgimchak to‘qiydi tolalar, xonqizi boradi mеhmonga” misralari mazmuni va “Chigirtka qayraydi ovozin” satrida tasvirlangan holatni tushuntiring. 2-guruh o‘quvchilari: “Yovga tеrs qaragan musulmon emas”. Ushbu parcha orqali shoirning ichki kechinmalarini ifodalashga harakat qiling. 3-guruh o‘quvchilari: “Har gal bahodirlar yiqilar ekan kurakka sanchilgan nomard tig‘idan, qayta tirilganday bo‘lardi nogoh har bir bolakayning qorachig‘ida” 53 to‘rtligini izohlang. Bahodirlarning bolakaylar nigohida tirilganday bo‘lishi sababini anglating. Shavkat Rahmon she’rlarini tahlil qilish davomida uning poetik mahoratini qofiyalar orqali o‘rganamiz. Janri Qofiyalanish tartibi Asosiy g‘oyasi Asosiy g‘oyani ifodalaydigan kalit so‘zlar 1 2 3 4 5 4-guruh o‘quvchilari: Shoirning: “G‘am so‘zin elimdan avvalroq aytdim, baxt so‘zin aytaman eldan keyinroq” , — dеyishi sababini anglating. Dars yakunida o‘quvchilarning fikri tinglanib, kamchiliklari to‘ldiriladi va o‘quvchilarga tushuntiriladi. Uyga vazifa : She ’ rlarni yod olish. 4-soatda Dars davomida Dastlab o‘quvchilar bilan o‘tilgan darslarga doir “Aqliy hujum” metodi bo‘yicha qisqa savol-javob ishlab chiqiladi. Bunda o‘quvchilarning esda saqlash qobiliyati, zehni o‘tkirligi, topqirligi hamda chaqqonligi tekshiriladi. Qisqa savol- javobdan so‘ng, o‘quvchilar baholanadi. Ushbu savol-javobdan so‘ng darsning keyingi qismiga o‘tiladi. Navbatdagi qismda esa darsimiz “Davra suhbati” metodi bilan davom ettiriladi. Ushbu metodda o‘quvchilar sinfxonada aylana stol atrofida joylashgan holda o‘tilgan 54 mavzu yuzasidan tashkil qilingan muammoli savollarga birgalikda javob izlashadi hamda fikr va mulohazalarini bildirishadi. “Davra suhbati” metodi qo‘llanilganda stol-stullar aylana shaklda joylashtirilishi lozim, chunki bunday holda joylashganda o‘quvchilar bir-birlari bilan fikr almashishlari yanada yaxshiroq bo‘ladi. O‘quvchilar o‘rtasida she’rxonlik musobaqasi tashkil etiladi. Musobaqada Shavkat Rahmon ijodidan , shuningdek, mustaqillik davri adabiyoti namayondalarining asarlaridan foydalaniladi. Dars jarayoni she’riy musobaqa bilan davom ettiriladi. Bunda sinf o‘quvchilari ikkita katta guruhga bo‘linishadi va musobaqa tashkil etiladi. Musobaqa davomida o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar aytgan she’rlar tinglanadi va asar mazmuni o‘quvchidan so‘raladi. O‘quvchidan qoniqarli sharh olmagan jarayonda o‘qituvchi fikrni mustahkamlaydi. 55 Xulosa Bugungi texnika va texnologiya shiddat bilan rivojlanayotgan bir davrda o‘quvchilarni badiiy asar o‘qishga rag’batlantirish, she’riy matnlar tahliliga qiziqtirish murakkab vazifalarimizdan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, ta’lim maskanlarida adabiyot o‘qitishning yangi shakllari va metodlarini kashf qilish, tajriba orttirish, adabiyot darslarini noan’anaviy tarzda tashkil qilish har biri adabiyot o‘qituvchisi oldida turgan ko‘ndalang masaladir. “ Har bir dars – o‘qilmagan yangi bir badiiy asar, Dars tashkil qiluvchi o‘ziga xos san’atkordir”. Darhaqiqat, darsning samaradorligi o‘qituvchi tanlagan yo‘lga, ya’ni usulga va metodga bog’liq. Adabiyot darslarini zamonaviy usulda tashkil qilish bizning bosh vazifamizdir. Sababi adabiyot nafaqat fan, balki u san’at hamdir. Adabiyot o‘quvchilarning ma’naviy kamolotga erishtirishdek sehrli kuchga ega. Shu kabi masalalarni e’tiborga olgan holda biz bitiruv malakaviy ishimizni “ Adabiyot d arslarida Shavkat Rahmon she’riyatining o‘qitilishi ” deb nomladik va mazkur tadqiqot ishida adabiyot darsliklarida lirik janrning nazariy talqini, lirik asarlarni o‘ rganishning samarali metod va usullari, Shavkat Rahmonning poetik mahorati, shoir she’rlarining o‘ quvchi-yoshlar kamolotida tutgan o‘ rni haqida ma’lumot berish ni maqsad qildik. Bitiruv ishimizning birinchi bobi “ A dabiyot darslarida lirik asarlarni o‘rgatish ” deb nomlangan. Ushbu bobimiz “ Adabiyot darsliklarida lirik janrga oid nazariy ma’lumotlarning berilishi”, “Lirik asarlarni tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari” nomli ikki fasldan tarkib topgan. Mazkur o‘rinlarda a dabiyot darsliklarida lirik janrga oid nazariy ma’lumotlarni, lirik asarlarni tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritishga harakat qildik. Tadqiqotimizning ikkinchi bobi “ O ‘quvchi ma’naviy kamolotida Shavkat Rahmon she’riyatining tutgan o‘rni ” deb nomlangan. Mazkur bobi ikki fasldan iborat bo‘lib, birinchi fasli Shavkat Rahmonning poetik mahoratiga bag‘ishlangan. M azkur qismda shoirning badiiy mahorati umumta’lim adabiyot darsliklaridagi she’rlari asosida yoritib berilgan. Shoir she’riyatida faol qo‘llangan jonlantirish, o‘xshatish kabi tasviriy vositalarga namunalar keltirilgan. Ayniqsa, Shavkat 56 Rahmon she’riyatida faol qo‘llanuvchi quyosh obrazining ma’no qirralar ini to‘liqroq yoritishga harakat qildik . Bitiruv malakaviy ishimizning so‘nggi faslida Shavkat Rahmon she’riyatining adabiyot darslarida o‘rganilishi haqida fikrlar berdik. Shoirning “Tong ochar ko‘zlarin...”, “Turkiylar”, “Jangda o‘lgan emas biror bahodir”, “Baxt so‘zi” kabi she’rlarini o‘rgatishning turli usullari haqida ma’lumotlar berdik. Adabiyot darslarida o‘quvchilarga lirik asarlarni “Bir parcha”, “3*3”, “Begona band” kabi turli metod va usullar yordamida o‘rgatish o‘quvchilarning bilim olish jarayonidagi eshitish, ko‘rish, his qilish kabi ko‘nikmalarini yanada rivojlantiradi. Shavkat Rahmon she’rlarini o‘quvchilarga ma’nosini tushuntirish eng dolzarb masala hisoblanadi. Chunki adib yashagan davr o‘z fikrlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytish o‘sha davr nuqtayi nazaridan qiyin edi. Shuning uchun adib asarlarini birinchi marta o‘qiganda tushunish maktab yoshidagi ayrim o‘quvchilar uchun og‘irlik qiladi. Bizning maqsad esa adib asarlarini nihoyatda oson ravishda o‘quvchilarga yetkazishdan iborat. 57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh. Ta’lim sifat va samaradorligini oshirishda innovatsion yondashuv. - Guliston: 2018. 2. Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: Ўзбекистон. 2016. 14-бет . 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 20-oktabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni. Manba: https://lex.uz/docx/5058351 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-son Farmoni. Manba: https://lex.uz/docx/4561730 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 20-oktabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni. Manba: https://lex.uz/docs/5058351 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni. Manba: https://lex.uz/docs/5058351 II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 7. Адаби ё т назарияси. Икки томлик. 1-том. – Тошкент: Фан, 1978. 415 б. 8. Адаби ё т назарияси. Икки томлик. 2-том. – Тошкент: Фан, 9. Аhmedova H. O‘zbek tili o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari. – Toshkent, 2012. 10. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5- sinf, O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. Ma’naviyat, –T.: 200 3 -yil. 58 11. Azizxo jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –ʻ T.: 2003. - 174 b. 12. Бадриев A., Худойбердиев А. Адабиёт ўқитиш методикаси. – С.: 2003. 13. Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Ўқитувчи. 1967. – Б.239 бет. 14. Зуннунов А. Мактабда адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: 2010. 15. Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. T.: 2018-yil. 16. Jo‘rayev R.H., Zushunov A. “Ta’lim jarayonida o‘quv fanlarini integratsiyalash omillari. O‘qituvchilar uchun o‘quv qo‘llanma”. – T., Sharq. 2006- y. 17. Niyozmetova R.X. Uzluksiz ta’lim tizimida o‘zbek adabiyotini o‘rgatish metodikasi. –T.:2010. 18. Rajabova I. Adabiyot darslarini intеrfaol usullarda tashkil etish. – Toshkеnt: Tamaddun, 2010. 19. To‘xliyеv B. Adabiyot o‘qitish mеtodikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 20. To‘xliyеv B., Niyozmеtova R. va b. Til va adabiyot ta’limining zamonaviy tеxnologiyalari. – Toshkеnt: 2011. 21. To‘xliyev B. “Adabiyot o‘qitish metodikasi”. – Toshkent., 2010. 22. To‘xliyev B. va b. Til va adabiyot ta'limining zamonaviy texnologiyalari. - T.: TDPU,2011.-211 b. 23. Uzviylashtirilgan o‘quv dasturini joriy etish bo‘yicha tavsiyalar, o‘quv mavzular (5-9 sinf. o‘zbek tili va adabiyot). 24. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflari uchun adabiyotdan r е jalashtirish. – Toshkent: RTM, 2011. 25. Usmonova K., Xayitov A. Adabiyot va adabiyot fanlarini o‘qitishda ta’limt е xnologiyalaridan foydalanish. – Toshk е nt: 2011. 59 26. Saidahmedov N. Pedagogik amaliyotda yangi pedagogik texnologiyalarni qo llash texnologiyalari. ʻ T.: 2000. - 46 b. 27. Safarova R.G‘. Darslik – pedagogik tizimning axborot modeli sifatida. // Ta’limda yangi pedagogik texnologiyalar: muammolar va yechimlar. – T.: 1999, 29-30 b. 28. Саримсоқов Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. – Тошкент: 2004 й. 127 б. 29. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 30. Улуғов А. Адабиётшунослик назарияси. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2018. 308 б. 31. Yo‘ldoshev J.G., Usmanov L. A. “Pedagogik texnologiya asoslari” – Toshkent. 2001-y. 32. Yo‘ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. - Toshkent, 2007. 33. Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асолари. – Тошкент : Камалак, 2016. 34. Yo‘ldoshov J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari (Uslubiy qo‘llanma). T.: 2004 35. Yo‘ldosh е v Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. – Toshk е nt: O‘qituvchi, 1996. 36. Yo‘ldosh е v Q. Yoniq so‘z. – Toshk е nt: Yangi asr avlodi, 2006. 37. Yo‘ldosh е v Q., Maday е v O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish m е todikasi. –Toshk е nt: O‘qituvchi, 1994. 38. Қуронов Д. ва бошқ. Адаби ё тшунослик луғати. –Т.: Академнашр, 2010. 397 б. 39. ҲамдамовУ . Бадиийтафаккуртадрижи . – Тошкент : Янгиасравлоди , 2002. 199 б . 40. Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. – Тошкент:Ўқитувчи, 1979. – Б. 238. 60 III. DARSLIKLAR 41. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R.,Rizayev Sh. Adabiyot, 5- sinf majmua . Ma’naviyat, – T.: 2004-yil. 42. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5- sinf darslik. “Sharq” Nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. – T.: 2007-yil. 43. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot, 5- sinf darslik. “Sharq” Nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. – T.: 2015-yil. 44. Ahmedov S., B.Qosimov, R., Qo chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot:ʻ Umumiy o rta ta lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik ʻ ʼ . – T.: 2020. 194-bet. 45. Mirzayeva Z., Jalilov K. Umumiy o‘rta ta’liм мaktablarining 6-sinfi uchun darslik. –T., 2022. 224-b. 46. To‘qliyev B., Karimov B., Usmonova K. O‘rta ta’lim muassasalarining 10-sinfi va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik-majmua. II qism. – T., 2017. 184-b. IV. BADIIY ADABIYOTLAR 47. Зулфия . Асарлар. Икки томлик,1-том. Шеърлар. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. –142б. 48. Раҳмон Ш. Сайланма. – Т.: Шарқ,1997. – Б.5. 49. Раҳмон Ш . Юрак қирралари. – Т.: Адабиёт ва саънат нашриёти, 1981. 50. Раҳмон Ш. Ҳулво. – Т.: Ёш гвардия, 1978. 51. Раҳмон Ш. Уйғоқ тошлар. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саънат нашриёти, 1986. V. Internet manbalari: www.ziyonet.uz www.natlib.uz www.khurshiddavron.uz 61 www.kitob.uz www.ziyo.uzkutubxona 62

ADABIYOT D ARSLARIDA SHAVKAT RAHMON SHE’RIYATINING O‘QITILISHI Mundarija Kirish ………………………………………………………………………………4 I BOB. ADABIYOT DARSLARIDA LIRIK ASARLARNI O‘RGATISH …...7 1.1. Adabiyot darsliklarida lirik janrga oid nazariy ma’lumotlarning berilishi……………………………………………………………………………..7 1.2. Lirik asarlarni tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari………………..18 II BOB. O ‘QUVCHI-YOSHLARNING MA’NAVIY KAMOLOTIDA SHAVKAT RAHMON SHE’RIYATINING TUTGAN O‘RNI ………………34 2.1. Shavkat Rahmonning poetik mahorati………………………………….34 2.2. Adabiyot darslarida shoir she’riyatini o‘rgatish usullari………………..46 XULOSA …………………………………………………………………………54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………….56

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mаmlаkаtimizdа ta’lim sohasida аmаlgа oshirilаyotgаn islohotlаr boshqа fanlar qаtori zаmonаviy o‘zbek аdаbiyotini terаnroq аnglаsh vа tаdqiq etish imkonini hаm yаrаtmoqdа. Umumta’lim maktablarida o‘zbek mumtoz vа zаmonаviy аdаbiyotini xаlqаro miqyosdа o‘rgаnish bugungi kunimizning eng dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Zero, “Adabiyot – xalqning yuragi, elning ma’naviyat ko‘zgusi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak” 1 . Bugungi kunda yoshlarni ma’naviyatli, barkamol qilib tarbiyalashda badiiy adabiyotning o‘rni beqiyosdir. Xususan, iste’dodli shoir Shavkat Rahmon ijodi ham bu borada salmoqli o‘rin egallaydi. Uning she’rlari qaysi tilda bo‘lmasin, doimo sevib, ardoqlanib o‘qiladi. Ayniqsa, shoir tomonidan yaratilgan she’rlar o‘quvchi-yoshlarning ma’naviy kamolotida muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan adabiyot darslarida adibning poetik mahoratini o‘rganish va shu orqali o‘quvchilarning poetik tasavvurini rivojlantirish asosiy vazifalarimizdan biri bo‘lib qolmoqda. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: O‘zbek adabiyotshunosligida ijodkorlarning badiiy mahorati, xususan, badiiy obraz yaratish uslubini tadqiq qilishga doir tadqiqotlar soni ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu o‘rinda O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, N.Karimov, B.Nazarov, U.Normatov, A.Rasulov 2 singari adabiyotshunos olimlar tomonidan yaratilgan maqolalar, ocherklarni alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Shuningdek, hozirgi zamon she’riyati hamda she riy janrlar xilma-xilligiʼ haqida Izzat Sulton, N.Shukurov, R.Orzibekov, U.To‘ychiyev, T.Boboyev, А .Hojiahmedov, D.Quronov, E.Xudoyberdiyev, H.Umurov, I.Haqqulov, 1 ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентиШавкатМирзи ё евнинг Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий боғида барпо этилган Адиблар хиёбонининг очилишида сўзлаган нутқи . / Халқ сўзи, 2020, 21 май. №106 ( 7608 ) . 2 Qo‘shjonov M. Onaga ta’zim//Qishloq haqiqati.1982.-20 mart. Mamajonov S. Ona-tabiat ixtirosi// Sovet O‘zbekistoni. 1982.-16-may. Sharafiddinov O. Ona// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985. 5-mart.Normatov U. Taqdirlar romani// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985.27-noyabr. Rasulov A. Ardoqli adib. –T.,2001. -128 b. 2

U.Hamdam va boshqa adabiyotshunos olimlarning tadqiqotlari orqali nazariy ma lumotlarga ega bo‘lish mumkinʼ 3 . O‘zbek she’riyatining yetakchi vakillaridan biri Shavkat Rahmon she’riyati, uning so‘zga bo‘lgan munosabati, shoir she’rlarining boshqa ijodkorlar she’rlaridan ajratib turuvchi jihatlari R.Mullaxo‘jayeva tomonidan tadqiq qilingan 4 . Shoirning badiiy obraz va san’atlarni qo‘llashdagi mahorati, o‘xshatish va metaforalari ham tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan 5 . Malakaviy bitiruv ishimizning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ilm-fan, ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Shuningdek, taqqoslash, tavsiflash kabi metod va usullardan foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi adabiyot darsliklarida lirik janrning nazariy talqini, lirik asarlarni o‘rganishning samarali metod va usullari, Shavkat Rahmonning poetik mahorati, shoir she’rlarining o‘quvchi-yoshlar kamolotida tutgan o‘rni haqida ma’lumot berishdan iborat. Bitiruv-malakaviy ishning vazifalari: Adabiyot darsliklaridagi lirik janrlarga oid nazariy ma’lumotlarning ahamiyatini yoritish; Shavkat Rahmonning poetik mahoratini o‘rganish ; 3 Sulton I . Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005 ; Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. – Тошкент: Шарқ, 2004; Шукуров Н. Услублар ва жанрлар – Тошкент, 1973; Шукуров Н. Сўз сеҳри, шеър меҳри. – Самарқанд: Зарафшон, 1992; Норматов У. Ижод сеҳри. – Тошкент: Шарқ, 2007; Orzibekov R. O‘zbek lirik she’riyati janrlari. –Toshkent: O‘zFA “Fan” nashriyoti. 2006; Норматов У. Янги ўзбек адабиёти. – Тошкент: ЎзМУ нашриёти, 2007; Тўйчиев У. Лирик тур белгилари // Адабий тур ва жанрлар. III жилдлик. 2- жилд. –Тошкент: Фан, 1992; Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. -Тошкент: Ўзбекистон, 2002; Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият луғати. Тошкент: Янги аср авлоди, 2008; Қуронов Д. Адабиётшуносликка кириш. – Тошкент: Фан, 2007; Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2002; Умуров Ҳ. Таҳлил чизгилари. – Тошкент: “Муҳаррир” нашриёти, 2013; Ҳаққул И. Тақдир ва тафаккур. Эсселар ва адабий-танқидий мақолалар. – Тошкент: Шарқ, 2007; Ҳаққул И. Эътиқод ва ижод. – Тошкент: Фан, 2007; Улуғбек Ҳамдам. Янгиланиш эҳтиёжи. – Тошкент: Фан, 2007. 4 Муллахўжаева Р.80-йиллар ўзбек шеъриятида поэтик тафаккурнинг янгиланиши ва Шавкат Раҳмон ижоди.Фил.фан.бўйича фал.д-ри (PhD) диссерацияси автореферати. – Т.:2020. – 26 б. 5 Ю нусова Д. Ш авкат Ра ҳмон шеъриятида метафорани ҳосил қилувчи лексик-граммати л воситалар тадқиқи . Фил.фан.бўйича фал.д-ри(PhD) диссерацияси . – Навоий , 2021. – 142 бю 3

ijodkor she’rlarining o‘quvchi-yoshlar kamolotidagi ahamiyatini asoslash; Shavkat Rahmonning Vatan, tabiat mavzusidagi she’rlarini samarali metod va usullar yordamida o‘rganish; Tadqiqotning obyekti sifatida umumta’lim maktablarining 5-11-sinf adabiyot darsliklari olingan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Adabiyot darsliklarida lirik janrlarga oid nazariy ma’lumotlarning ahamiyati dalillangan; Adabiyot darslarida lirik asarlarni o‘rgatishning samarali usullari aniqlangan; Shavkat Rahmonning poetik mahorati uning tabiat va Vatan mavzusida yozilgan she’rlari orqali yoritilgan; adabiyot darslarida shoir she’riyati “ Bir parcha ”, “ 3*3 ” kabi usullar hamda “ begona band ” metodi yordamida o‘rganish asos langan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Mazkur mavzu yuzasidan jami 3 ta ilmiy maqola, jumladan, 1 tasi xorijiy jurnallarda hamda 1 tasi respublika konferensiyasida nashr etilgan. 4

I BOB. ADABIYOT DARSLARIDA LIRIK ASARLARNI O‘RGATISH 1.1. Adabiyot darsliklarida lirik janrga oid nazariy ma’lumotlarning berilishi O‘ziga xos yaratuvchi sifatida tevarak-atrofdagi narsa-hodisalarni o‘zgartirib, ularni o‘z maqsad-manfaatiga muvofiqlashtirishga harakat qilgani bois “koinot gultoji” deb ta’rif-tavsif etiladigan inson adabiyotning bosh mavzusidir. Uning sir- sinoatiga to‘la hayoti va o‘zi uchun ham, boshqalar uchun jumboq bo‘lgan ichki olami – qalb dunyosini aks ettirish uchun so‘z san’atida uchta tur mavjud. Bu uch tur ham inson aql-tafakkurining o‘ziga xos yaratuvchanligi mahsulidir. Ular inson dunyosini so‘zda suratlantirish, namoyon etish borasida uzoq izlanishlar oqibatida erishilgan natijadir. Inson tafakkurining bu kashfiyoti mustahkam zaminga asoslangani uchun ham Aristotel (er.avv. 384-322-yillar) “Poetika” asarida so‘z san’ati asarlarini uch tur – epos, lirika, dramaga bo‘lib sharhlaydi. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevaning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da: “Adabiy tur – adabiy asarlarning nutqiy tashkillanishi, tasvir predmeti, obyekt va subyekt munosabati kabi jihatlari bilan umumiylik kasb etuvchi yirik guruhi. An’anaviy ravishda badiiy asarlar uchta katta guruhga – epik, lirik va dramatik turlarga ajratib kelinadi 6 . Adabiy-badiiy asarlarni ma’lum tur va janrlarga ajratish hamma davrlarda juda muhim hisoblangan. Bunday turlarga ajratish antik davrlardan boshlab faylasuflar tomonidan amalga oshirila boshlangan. Ana shunday faylasuflardan antik yunon faylasufi Aflotun ham o‘zining “Davlat” asarida ma’lum fikrlarini bildirib o‘tadi. Unga ko‘ra, har bir shoir o‘z tilidan bayon qilgan asari – lirika, o‘zgalarning gaplarini muloqot jarayonida tasvirlasa – drama, agarda bu har ikki holat aralash-qorishiq tarzda qo‘llansa – epos bo‘lishini aytib o‘tadi. “San’atni tabiatga “taqlid qilish” deb bilgan Arastu esa tabiatga uch xil yo‘sinda: 1) o‘zidan tashqaridagi narsa to‘g‘risida hikoya qilayotgandek (epos); 2) taqlidchi o‘z holicha qolgan, qiyofasini o‘zgartirmagan holda (lirika); 6 Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Darslik. – Toshkent., 2018. 120-b. 5

Похожие

ADABIYOT DARSLARIDA O‘QUVCHILARNING OG‘ZAKI VA YOZMA NUTQINI OSHIRISH YO‘LLARI
O‘ZBEK SHE’RIYATINING LINGVOKULTUROLOGIK XUSUSIYATI
O‘ZBEK SHE’RIYATINING LINGVOKULTUROLOGIK XUSUSIYATLARI
ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINING HAYOTI VA IJODINI O‘RGATISH USULLARI (5-6-SINF DARSLIGI MISOLIDA
Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishi