ALGORITMLARNI TASVIRLASH USULLARI MAVZUSINI HAMKORLIK TEXNOLOGIYALAR ORQALI LOYIHALASHTIRISH
![ALGORITMLARNI TASVIRLASH USULLARI MAVZUSINI
HAMKORLIK TEXNOLOGIYALAR ORQALI
LOYIHALASHTIRISH
REJA:
I. KIRISH
II. ASOSIY QISM
1.1. Algoritmning asosiy xossalari
1.2. Algoritmning tasvirlash usullari
1.3. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining afzalliklari
1.4. Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari
III. AMALIY ISH
IV. XULOSA
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_1.png)
![I. K IRISH
Algoritmlar
Hisoblash eksperimenti.
Odatda tabiat yoki jamiyatda uchraydigan turli muammo,
masala yoki jarayonlarni o’rganishni EHM yordamida olib borish
uchun, birinchi navbatda, qaralayotgan masala, jarayon - obyektning
matematik ifodasi, ya’ni matematik modelini ko’rish kerak bo’ladi.
Qaralayotgan obyektning matematik modelini yaratish juda
murakkab jarayon bo’lib, o’rganilayotgan obyektga bog’liq ravishda
turli soha mutaxassislarining ishtiroki talab etiladi. Umuman, biror
masalani EHM yordamida yechishni quyidagi bosqichlarga ajratish
mumkin.
Obekt
Matematik Diskret Algoritm,
Muammoli, Dastur
modul Modul Yechish Usuli
Masala
Natija
Dasturni
va uning
Sozlash
Tahlili
1-rasm. Hisoblash eksperimentining sxemasi](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_2.png)
![Misol sifatida, kosmik kemani yyerdan Zuxro planetasiga eng
optimal trayektoriya bo’yicha uchirish masalasini hal qilish talab
qilingan bo’lsin.
Birinchi navbatda, qo’yilgan masala turli soha mutaxassislari
tomonidan atroflicha o’rganilishi va bu jarayonni ifodalaydigan eng
muhim - bo’lgan asosiy parametrlarni aniqlash kerak bo’ladi.
Masalan, fizik-astronom-injener tomonidan, masala qo’yilishining
o’rinli ekanligi, yani planetalar orasidagi masofa va
atmosfera qatlamlarining ta’siri, yer tortish kuchini yengib o’tish va
kemaning og’irligi, zarur bo’lgan yoqilg’ining optimal miqdori va
kosmik kemani qurishda qanday materiallardan foydalanish zarurligi,
inson sog’lig’iga ta’siri va sarflanadigan vaqt va yana turli tuman
ta’sirlarni hisobga olgan holda shu masalaning matematik modelini
tuzish zarur bo’ladi. Zikr etilgan ta’sirlarni va fizikaning qonunlarini
hisobga olgan holda bu masalani ifodalaydigan birorta differensial
yoki boshqa ko’rinishdagi modellovchi tenglama hosil qilish
mumkin bo’ladi. Balki, bu masalani bir nechta alohida masalalarga
bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir. Bu matematik modelni
o’rganish asosida bu masalani ijobiy yechish yoki hozirgi zamon
siviliziyatsiyasi bu masalani yechishga qodir emas degan xulosaga
ham kelish mumkin. Bu fikrlar, yuqorida keltirilgan jadvalning 2-
blokiga mos keladi.
Faraz qilaylik biz matematik modelni qurdik. Endi uni EHM da yechish
masalasi tug’iladi. Bizga ma’lumki, EHM faqat 0 va 1 diskret qiymatlar
va ular ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajara oladi xolos. Shuning
uchun matematik modelga mos diskret modelni qurish zaruriyati tug’iladi
(1-rasm, 3-blok). Odatda, matematik modellarga mos keluvchi diskret
modellar ko’p noma’lumli murakkab chiziqsiz algebraik tenglamalar
sistemasi (chekli ayirmali tenglamalar-sxemalar) ko’rinishida bo’ladi(4-
blok). Endi hosil bo’lgan diskret modelni sonli yechish usulini–algoritmini
yaratish zarur bo’ladi. Algoritm esa tuziladigan programma uchun asos](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_3.png)
![bo’ladi. Odatda, tuzilgan programmani ishchi holatga keltirish uchun
programmaning xato va kamchiliklarini tuzatish – sozlash zarur bo’ladi.
Olingan sonli natijalar hali programmaning to’g’ri ishlayotganligi
kafolatini bermaydi. Shuning uchun olingan natijalarni masalaning
mohiyatidan kelib chiqqan holda analiz qilish kerak bo’ladi. Agar olingan
natija o’rganilayotgan jarayonni ifodalamasa, masalani 1-rasmdagi sxema
asosida qaytadan ko’rib chiqish va zarur bo’lgan joylarda o’zgartirishlar
kiritish kerak bo’ladi. Bu jarayon, to kutilgan ijobiy yoki salbiy natija
olinguncha davom ettiriladi va bu takrorlanuvchi jarayonga hisoblash
eksperimenti deb ataladi. Odatda, hisoblash eksperimenti deganda
soddaroq holda, model, algoritm va programma uchligini (triadasini)
tushunish mumkin
1.1 Algoritmning asosiy xossalari
Algoritmning 5-ta asosiy xossasi bor.
1. Diskretlilik (Cheklilik). Bu xossaning mazmuni
algoritmlarni doimo chekli qadamlardan iborat qilib bo’laklash
imkoniyati mavjudligida. Ya’ni uni chekli sondagi oddiy ko’rsatmalar
ketma-ketligi shaklida ifodalash mumkin. Agar kuzatilayotgan jarayonni
chekli qadamlardan iborat qilib qo’llay olmasak, uni algoritm deb
bo’lmaydi.
2. Tushunarlilik. Biz kundalik hayotimizda berilgan
algoritmlar bilan ishlayotgan elektron soatlar, mashinalar, dastgohlar,
kompyuterlar, turli avtomatik va mexanik qurilmalarni kuzatamiz.
Ijrochiga tavsiya etilayotgan ko’rsatmalar, uning uchun tushinarli
mazmunda bo’lishi shart, aks holda ijrochi oddiygina amalni ham bajara
olmaydi. Undan tashqari, ijrochi har qanday amalni bajara olmasligi ham
mumkin.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_4.png)
![Har bir ijrochining bajarishi mumkin bo’lgan ko’rsatmalar yoki
buyruqlar majmuasi mavjud, u ijrochining ko’rsatmalar tizimi
(sistemasi) deyiladi. Demak, ijrochi uchun berilayotgan har bir
ko’rsatma ijrochining ko’rsatmalar tizimiga mansub bo’lishi lozim.
Ko’rsatmalarni ijrochining ko’rsatmalar tizimiga tegishli
bo’ladigan qilib ifodalay bilishimiz muhim ahamiyatga ega. Masalan,
quyi sinfning a’lochi o’quvchisi "son kvadratga oshirilsin" degan
ko’rsatmani tushinmasligi natijasida bajara olmaydi, lekin "son o’zini
o’ziga ko’paytirilsin" shaklidagi ko’rsatmani bemalol bajaradi, chunki u
ko’rsatma mazmunidan ko’payirish amalini bajarish kerakligini
anglaydi.
3. Aniqlik. Ijrochiga berilayotgan ko’rsatmalar aniq mazmunda
bo’lishi zarur. CHunki ko’rsatmadagi noaniqliklar mo’ljaldagi maqsadga
erishishga olib kelmaydi. Odam uchun tushinarli bo’lgan "3-4 marta
silkitilsin", "5-10 daqiqa qizdirilsin", "1-2 qoshiq solinsin",
"tenglamalardan biri echilsin" kabi noaniq ko’rsatmalar robot yoki
kompyuterni qiyin ahvolga solib qo’yadi.
Bundan tashqari, ko’rsatmalarning qaysi ketma-ketlikda bajarilishi
ham muhim ahamiyatga ega. Demak, ko’rsatmalar aniq berilishi va faqat
algoritmda ko’rsatilgan tartibda bajarilishi shart ekan.
4. Ommaviylik. Har bir algoritm mazmuniga ko’ra bir turdagi
masalalarning barchasi uchun ham o’rinli bo’lishi kerak. YA’ni
masaladagi boshlang’ich ma’lumotlar qanday bo’lishidan qat’iy nazar
algorim shu xildagi har qanday masalani yechishga yaroqli bo’lishi
kerak. Masalan, ikki oddiy kasrning umumiy mahrajini topish algoritmi,
kasrlarni turlicha o’zgartirib bersangiz ham ularning umumiy
mahrajlarini aniqlab beraveradi. YOki uchburchanning yuzini topish](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_5.png)
![algoritmi, uchburchakning qanday bo’lishidan qat’iy nazar, uning yuzini
hisoblab beraveradi.
5. Natijaviylik. Har bir algoritm chekli sondagi qadamlardan so’ng
albatta natija berishi shart. Bajariladigan amallar ko’p bo’lsa ham baribir
natijaga olib kelishi kerak. CHekli qadamdan so’ng qo’yilgan masala
echimga ega emasligini aniqlash ham natija hisoblanadi. Agar
ko’rilayotgan jarayon cheksiz davom etib natija bermasa, uni algoritm
deb atay olmaymiz.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_6.png)
![1.2 Algoritmning tasvirlash usullari
Yuqorida ko’rilgan misollarda odatda biz masalani yechish
algoritmini so’zlar va matematik formulalar orqali ifodaladik. Lekin
algoritm boshqa ko’rinishlarda ham berilishi mumkin. Biz endi
algoritmlarning eng ko’p uchraydigan turlari bilan tanishamiz.
1. Algoritmning so’zlar orqali ifodalanishi. Bu usulda ijrochi
uchun beriladigan har bir ko’rsatma jumlalar, so’zlar orqali buyruq
shaklida beriladi.
2. Algoritmning formulalar bilan berilish usulidan matematika,
fizika, kimyo kabi aniq fanlardagi formulalarni o’rganishda
foydalaniladi. Bu usulni ba’zan analitik ifodalash deyiladi.
3. Algoritmlarning grafik shaklida tasvirlanishida algoritmlar
maxsus geometrik figuralar yordamida tasvirlanadi va bu grafik
ko’rinishi blok-sxema deyiladi.
4. Algoritmning jadval ko’rinishda berilishi. Algoritmning bu
tarzda tasvirlanishdan ham ko’p foydalanamiz. Masalan, maktabda
qo’llanib kelinayotgan to’rt xonali matematik jadvallar yoki turli xil
lotereyalar jadvallari.
Funktsiyalarning grafiklarini chizishda ham algoritmlarning qiymatlari
jadvali ko’rinishlaridan foydalanamiz. Bu kabi jadvallardan foydalanish
algoritmlari sodda bo’lgan tufayli ularni o’zlashtirib olish oson.
Yuqorida ko’rilgan algoritmlarning tasvirlash usullarining asosiy
maqsadi, qo’yilgan masalani yechish uchun zarur bo’lgan amallar](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_7.png)
![ketma-ketligining eng qulay holatinni aniqlash va shu bilan odam
tomonidan programma yozishni yanada osonlashtirishdan iborat. Aslida
programma ham algoritmning boshqa bir ko’rinishi bo’lib, u insonning
kompyuter bilan muloqotini qulayrok amalga oshirish uchun
mo’ljallangan.
Blok-sxemalarni tuzishda foydalaniladigan asosiy sodda geometrik
figuralar quyidagilardan iborat.
Oval (ellips shaklli), u algoritmning boshlanishi
yoki tugallashini belgilaydi.
To’g’ri burchakli to’rtburchak, qiymat berish yoki
tegishli ko’rsatmalarni bajarish jarayonini belgilaydi.
Parallelogramm, ma’lumotlarni kiritish yoki
chiqarishni belgilaydi.
Yordamchi algoritmga murojatni belgilaydi.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_8.png)
![Romb, shart tekshirishni belgilaydi va shart bajarilsa "ha",
tarmoq bo’yicha, aks holda "yo’q”-tarmog’i bo’yicha amallar
bajarilishini ta’minlaydi.
- Strelka - amallar ketma ketligining bajarilish yo’nalishini ko’rsatadi.
Blok-sxemalar bilan ishlashni yaxshilab o’zlashtirib olish zarur,
chunki bu usul algoritmlarni ifodalashning qulay vositalaridan biri bo’lib
programma tuzishni osonlashtiradi, programmalash qobiliyatini
mustahkamlaydi. Algoritmik tillarda blok - sxemaning asosiy
strukturalariga maxsus operatorlar mos keladi.
Misol sifatida 2.1 punktda keltirilgan ax 2
bx c 0 kvadrat tenglamani
yechish algoritmining blok-sxemasi quyida keltirilgan.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_9.png)
![ b D
X
1,2
2 a
X1, X2 Boshlash
Kiritish
a, b, c
D:=b 2
-4ac
D 0 Yechimga
ega emas
Natija
Chiziqli algoritmlar
Har qanday murakkab algoritmni ham uchta asosiy
struktura yordamida tasvirlash mumkin. Bular ketma-ketlik,
ayri va takrorlash strukturalaridir. Bu strukturalar asosida
chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi hisoblash
jarayonlarining algoritmlarini tuzish mumkin. Umuman
olganda algoritmlarni shartli ravishda quyidagi turlarga
ajratish mumkin:
- chiziqli algoritmlar,
- tarmoqlanuvchi algoritmlar,](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_10.png)
![- takrorlanuvchi yoki siklik algoritmlar,
- ichma-ich joylashgan siklik algoritmlar,
- rekurrent algoritmlar,
- takrorlanishlar soni oldindan no’malum algoritmlar,
- ketma-ket yaqinlashuvchi algoritmlar.
Faqat ketma-ket bajariladigan amallardan tashkil topgan
algoritmlarga-chiziqli algoritmlar deyiladi. Bunday algoritmni
ifodalash uchun ketma-ketlik strukturasi ishlatiladi.
Strukturada bajariladigan amal mos keluvchi shakl bilan
ko’rsatiladi. Chiziqli algoritmlarning blok - sxemasini
umumiy strukturasini quyidagi ko’rinishda ifodalash mumkin.
Boshlash
Kiritiladigan
qiymatlar
1- amal
2- amal
N- amal
Natija](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_11.png)
![Oxiri
1-misol. Uchburchak tomonlarining uzunligi bilan
berilgan. Uchburchakka ichki va tashqi chizilgan aylanalar
radiuslari va uzunliklari hisoblansin.
Ichki chizilgan aylana radiusi r = 2S/(a+b+c) tashqi chizilgan
aylananing radiusi R=
formulalar orqali hisoblanadi. Bu yerda S uchburchakning yuzi,
a,b,c uchburchak tomonlarining uzunliklari.
Blok-sxemani tuzamiz.
Boshlash
Kiritish a,b,c
p
a
b
c
2
S p ( p a )( p b )( p c )
R
abc
4 S
r 2 S
a b c](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_12.png)
![R,2
Tamomlash](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_13.png)
![Tarmoqlanuvchi algoritmlar
Agar hisoblash jarayoni biror bir berilgan shartning bajarilishiga
qarab turli tarmoqlar bo’yicha davom ettirilsa va hisoblash jarayonida
har bir tarmoq faqat bir marta bajarilsa, bunday hisoblash jarayonlariga
tarmoqlanuvchi algoritmlar deyiladi. Tarmoqlanuvchi algoritmlar uchun
ayri strukturasi ishlatiladi. Tarmoqlanuvchi strukturasi berilgan
shartning bajarilishiga qarab ko’rsatilgan tarmoqdan faqat bittasining
bajarilishini ta’minlaydi.
HA YO’Q
Shart
A amal B amal
Berilgan shart romb orqali ifodalanadi, r-berilgan shart. Agar shart
bajarilsa, "ha" tarmoq bo’yicha a amal, shart bajarilmasa "yo’q" tarmoq
bo’yicha b amal bajariladi.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_14.png)
![Tarmoqlanuvchi algoritmga tipik misol sifatida quyidagi sodda
misolni qaraylik.
1-misol .
Berilgan ning qiymatiga bog’liq holda, agar u musbat bo’lsa “ha”
tarmoq bo’yicha funksiyaning qiymati, aks holda
funksiyaning qiymati hisoblanadi.
2-misol. Berilgan sonlari ichidan eng kichigi aniqlansin.
Berilgan sonlardan eng kichigini m-deb belgilaylik.
Agar bo’lib, shart bajarilsa, bo’ladi,
aksincha shart bajarilsa, bo’ladi. Agar bo’lib,
shart bajarilsa bo’ladi, aksincha shart bajarilsa,
bo’ladi. Bu fikrlar quyidagi blok sxemada o’z aksini topgan.
Bu ayri strukturasidan 3 marta foydalanilgan.
Ko’pgina masalalarni yechishda, shart asosida tarmoqlanuvchi
algoritmlarning ikkita tarmog’idan bittasining ya’ni yoki «ha» eki
«yo’q» ning bajarilishi etarli bo’ladi. Bu holat tarmoqlanuvchi
algoritmning xususiy holi sifatida aylanish strukturasi deb atash
mumkin. Aylanish strukturasi qo’yidagi ko’rinishga ega:](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_15.png)
![Shart
amal
Takrorlanuvchi algoritmlar
Agar biror masalani yechish uchun tuzilgan zarur bo’lgan amallar
ketma-ketligining ma’lum bir qismi biror parametrga bog’lik ko’p marta
qayta bajarilsa, bunday algoritm takrorlanuvchi algoritm yoki siklik
algoritmlar deyiladi. Takrorlanuvchi algoritmlarga tipik misol sifatida
odatda qatorlarning yig’indisi yoki ko’patmasini hisoblash jarayonlarini
qarash mumkin. Quyidagi yig’indini hisoblash algoritmini tuzaylik.
Bu yig’indini hisoblash uchun da deb olamiz va
da ni hisoblaymiz. Bu yerda birinchi va ikkinchi
qadamlar uchun yig’indi hisoblandi va keyingi qadamda parametr yana
bittaga orttiriladi va navbatdagi raqam avvalgi yig’indi ning ustiga
qo’shiladi va bu jarayon shu tartibda to sharti bajarilmaguncha](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_16.png)
![davom ettiriladi va natijada izlangan yig’indiga ega bo’lamiz. Bu
fikrlarni quyidagi algoritm sifatida ifodalash mumkin.
1. n –berilgan bo’lsin,
2. i 0 berilsin,Bosh
3. S 0
berilsin,
4. hisoblansin,
n
5. S S i hisoblansin,
s=0
6. i<n tekshirilsin va bu shart
bajarilsa, 4-satrga qaytilsin,
i=0
aks holda keyingi qatorga o’tilsin,
s=s+i
7. S ning qiymati chop etilsin.
Yuqorida keltirilgan algoritm
va blok
i=i+1
ha Yo’q
sxemadan ko’rinib turibdiki
amallar ketma- i n S
ketligining ma’lum qismi parametr i ga
nisbatan N marta takrorlanyapti.
Tamom](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_17.png)
![Endi quyidagi ko’paytmaning algoritmini va blok sxemasini tuzib
ko’raylik. (1 dan n bo'lgan sonlarning ko'paytmasini odatda P! kabi
belgilanadi va faktorial deb ataladi)
– faktorialni quyidagi ko’rinishda ham yozish mumkin:](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_18.png)
![Rekurent algoritmlar.
Hisoblash jarayonida ba’zi
bir algoritmlarning o’ziga qayta
murojaat qilishga to’g’ri keladi.
O’ziga–o’zi
murojaat qiladigan algoritmlarga
rekurent algoritmlar yoki
rekursiya deb ataladi.
Bunday algoritmga misol
sifatida
Fibonachchi sonlarini
keltirish
mumkin. Ma’lumki, Fibonachchi
sonlari quyidagicha aniqlangan.
1-misol. a
0 =a
1 =1, a
i =a
i-
1 +a
i-2 i=2,3,4, Bosh
n
a
1 =1
a
2 =1
a
3 =a
2 +a
1
a
1 =a
2
a
2 =a
3 a
3
Bu rekkurent ifoda algoritmiga
mos keluvchi blok -sxema yuqorida keltirilgan. Eslatib, o’tamiz formuladagi i-
indeksga hojat yo’q, agar Fibonachchi sonining nomerini ham aniqlash zarur bo’lsa,
birorta parametr-kalit kiritish kerak bo’ladi.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_19.png)
![x
i2-misol. S
(2i i)!
1.3 Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining afzalliklari va istiqbollari.
Hamkorlikda o’qitish, komandada o’qitish, kichik guruhlarda o’qitish, hamkorlik
shakllari, taqlid harakatlari, madad harakatlari, o’zini-o’zi boshqarish, interaktiv
harakatlar.
Hamkorlikda o’qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi, jumladan, Amerikadagi
J.Xopkins universiteti professori – R.Slavin (1990), Minnesot universiteti professori
– R.Jonson, D.Jonson (1987), Koliforniya universiteti professori – SH.SHaron
(1988), tomonidan ishlab ishlab chiqilgan.
Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o’qitish, asosan
o’quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko’nikma va malakalarni
shakllantirish, Isroil va Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda
o’qitish, yuqorida qayd etilganidek, ko’proq o’quvchilar tomonidan o’quv materialini
qayta ishlash loyihalash faoliyatini rivojlantirish, o’quv bahsi va munozaralar
o’tkazishni nazarda tutadi.Mazkur g’oyalar bir-birini to’ldiradi, didaktik jihatdan
boyitadi va bir-birini taqozo etadi.
Hamkorlikda o’qitish g’oyasi didaktikada 1970 yillarda paydo bo’lgan. Hamkorlikda
o’qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada, Germaniya , Avstraliya,
Niderlandiya, YAponiya, Isroil mamlakatlari ta`lim muassasalarida keng qo’llanila
boshlagan.
Hamkorlikda o’qitishning asosiy g’oyasi – o’quv topshiriqlarini nafaqat birgalikda
bajarish, balki hamkorlikda o’qish o’rganishdir.
Hamkorlikda o’qitish har bir o’quvchini kundalik qizg’in aqliy mehnatga, ijodiy va
mustaqil fikr yuritishga o’rgatish, shaxs sifatida onglilik, mustaqillikni tarbiyalash,
har bir o’quvchida shaxsiy qadr qimmat tuyg’usini vujudga keltirish, o’z kuchi va
qobiliyatiga bo’lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda mas`uliyat hissini
shakllantirishni ko’zda tutadi.
1.4 Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi har bir o’quvchining tahlil olishdagi
muvafaqqiyati guruh muvafaqqiyatiga olib kelishini anglagan holda mustaqil va](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_20.png)
![sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o’quv topshiriqlarini to’liq va sifatli bajarishga
o’quv materialini puxta o’zlashtirishga, o’rtoqlariga hamkor bo’lib, o’zaro yordam
ubshtirishga zamin tayyorlaydi.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasida o’quvchilarni hamkorlikda o’qitishni tashkil
etishning bir necha metodlari mavjud:
1. Komandada o’qitish (R.Slavin) da o’quvchilar teng sonli ikki komandaga
ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a`zolari o’quv
topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o’quvchi mavzudan ko’zda tutilgan bilim ,
ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga e`tiborni qaratadi.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo’lgan R.Slavinning
ta`kidlashicha, o’quvchilarga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish uchun ko’rsatma
berilishi etarli emas. O’quvchilar tom ma`nodagi hamkorlik, har bir o’quvchining
qo’lga kiritgan muvafaqqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish
hissi, qulay ijtimoiy-psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada
o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas,
balki har bir o’quvchining kundalik natijasi avval qo’lga kiritilgan natija bilan
taqqoslanadi. SHundagina o’quvchilar o’zining dars davomida erishgan natijasi
komandaga foyda keltirishini anglagan holda mas`uliyatni his qilib, ko’proq
izlanishga, bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga intiladi.
2. Kichik guruhlarda hamkorlikda hamkorlikda o’qitish (R.Slavin, 1986).
Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o’quvchidan tashkil topadi. O’qituvchi avval
mavzuni tushuntiradi, so’ngra o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi.
O’quvchilarga berilgan o’quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o’quvchi
topshiriqning ma`lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o’quvchi o’zi
bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o’rtoqlarini o’qitadi, so’ngra guruh a`zolari
tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi.
O’qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida
bilimlarni nazorat qilib baholaydi.
O’quvchilarning kichik guruhlardagi o’quv faoliyati o’yin (turnir, musobaqa)
shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin.
O’qituvchi va o’quvchining hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda asosiy
e`tibor o’zaro munosabatning rivojlanishini o’rganishga qaratiladi, o’qitishni guruhli
tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_21.png)
![Psixolog A.V. Petrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kelib
chiqishini o’rganib, ta`lim jarayonidagi o’qituvchining o’quvchilar bilan
hamkorligini tashkil qilish faqat ularni muloqotga ehtiyojini qondirish vositasi emas ,
balki o’quv materialini o’zlashtirishning ham vositasi ekanligini ta`kidlagan edi.
O’zaro hamkorlikning muhim omili va o’quvchilarning o’zaro munosabati
xususiyatini belgilovchi asos o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorligining shakllaridir.
Hamkorlikdagi o’quv faoliyati o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining va
birgalikdagi xatti-harakatlarining alohida turidirki, u o’zlashtirish ob`ektini, bilim
faoliyatining barcha qismlarini qayta qurishni ta`minlaydi.
Hamkorlikdagi o’quv faoliyatining maqsadi o’zlashtiriladigan faoliyat va
birgalikdagi harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mexanizmini
yaratishdir. Hamkorlikdagi faoliyatning mahsuli o’quvchilar ilgari surgan yangi
g’oyalar va o’zlashtirilayotgan faoliyatning mohiyatiga bog’liq maqsadlar va
sheriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshqarish istaklarining yuzaga kelishidir.
Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi
hatti-harakatlarining tizimini tushunish kerak. Bunday xatti-harakat o’qituvchining
o’quvchiga ko’rsatadigan yordamidan boshlanadi;
O’quvchilarning faolligi asta-sekin o’sib borib, butunlay ularning o’zi boshqaradigan
amaliy va aqliy harakatiga aylanadi; o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi munosbata
esa sheriklik pozitsiyasi xususiyatiga ega bo’ladi.
Pedagogika – psixologiya fanida hamkorlikning 8 ta shakli mavjud. Ular
quyidagilardan iboratdir:
1. faoliyatga kirish;
2. mustaqil harakatlar o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorlikda bajaradilar;
3. o’qituvchi harakatni boshlab beradi va unga o’quvchini jalb etadi;
4. taqlid harakatlari (o’qituvchidan ibrat olgan o’quvchi anna shu namuna asosida
harakat qiladi);
5. madad harakatlari (o’qituvchi o’quvchiga oraliq mAqsadni va unga erish
usullarini tanlashda yordam beradi va oxirgi natijani nazorat qiladi);
6. o’zini – o’zi boshqarish harakatlari (o’qituvchi umumiy maqsadni ko’rsatishda
oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi);
7. o’zini – o’zi ko’rsatuvchi harakatlar;
8. o’zini – o’zi uyushtiruvchi harakatlar.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_22.png)
![III. AMALIY ISH
1-Misol: Massiv elementlari yig’indisi
using System; using
System.Text;
namespace massiv
{
class Program
{
static void Main( string [] args)
{
int s = 0;
int [] a = new int [5]; a[0] =
6;
a[1] = 3;
a[2] = 7;
a[3] = 5;
a[4] = 2;
s=a[0]+a[1]+a[2]+a[3]+a[4];
Console .Write( "s=" +s);
Console .ReadKey();
}
}
}
Natija: S=23;](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_23.png)
![2-MISOL I kki o’lchovli massiv elementlarini o’rta arifmetigini hisoblash.
using System; using
System.Text;
namespace massiv
{ class Program
{
static void Main( string [] args)
{ int n,k,i,j,s=0; Console .WriteLine( "massivni
kiriting!" ); Console .Write( "n=" );
n= int .Parse( Console .ReadLine());
Console .Write( "k=" );
k= int .Parse( Console .ReadLine());
int [,] a= new int [n,k];
for (i=0;i<n;i++)
for (j=0;j<k;j++)
a[i,j]= int .Parse( Console .ReadLine());
for (i=0;i<n;i++){
for (j=0;j<k;j++)
s=s+a[i,j];}
Console .WriteLine( "yig'indisi =" +s); Console .WriteLine( "o'rta
arifmetigi =" +(s*1.0)/n); Console .ReadKey(); } } }
Natija: Ikki o’lchovli massiv elementlarini s ga yig’adigan va o’rta
arifmetigini hisoblab ekranga chop etadi!](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_24.png)
![IV. XULOSA
Xulosa qilib aytganda Algoritm bilan ishlashish barcha turdagi
dasturlash tillarida ishlash imkoniyatini yengillashtirib beradi. Har bir
dasturning dastlab algaritmini yaratib olgan maqul. Agar biz
dasturimizning ketma ketligini bilmasak, u dastur biz oylagandan
koproq hajmni egallashi mumkin ekan. Men C# dasturi strukturasi
haqida, belgilar bayoni, algoritm va dastur tushunchasi,
ma’lumotlarni kiritish va chiqarish operatorlari hamda dasturda
ishlatiladigan toifalar, ifodalar va ko’nikmalarga ega bo`ldim .
Algoritmlash va dasturlash tillari bo’yicha yozilgan bir necha kitoblar
bilan tanishib chiqdim va ulardan o’zimga kerakli malumotlarni
oldim. Kurs ishimda programmalash texnologiyalari masalalari,
algoritmlar, ularning xossalari, tasvirlash usullari va tipik
algoritmlarga blok sxemalar tuzish masalalari qaralgan.](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_25.png)
![V. FOYDALANGAN ADABIYOTLAR.
1. Markushevich A. I. Teoriya analiticheskix funktsiy. V 2-x t. – M.: Nauka,
1968. T.2. – 624s
2. Goluzin G.M. Geometricheskaya teoriya funktsii kompleksnogo
peremennogo. – M. : Nauka, 1976.– 540 s.
3. B. V. SHabat. Vvedenie v kompleksnıy analiz. 1–chast. M.N. 1989.
4. G. Xudayberganov, A. Vorisov, X. Mansurov. Kompleks analiz. Toshkent,
«Universitet», 1998.
5. G. Xudayberganov, A. Vorisov, X. Mansurov. Kompleks analiz.Karshi.
«Nasaf», 2003.
6. Virt N. Algoritmı strukturı dannıx programmı.-M.:Mir, 1985.-405s.
7. Aripov M.M., Imomov T., Irmuhamedov Z.M. va boshqalar.
Informatika. Axborot texnologiyalari. Toshkent, 1-qism. 2002, 2-qism.
2003
8. http://ziyonet.uz
http://google.ru](/data/documents/df38a292-aae0-49b1-b74d-72a790a0f1fe/page_26.png)
ALGORITMLARNI TASVIRLASH USULLARI MAVZUSINI HAMKORLIK TEXNOLOGIYALAR ORQALI LOYIHALASHTIRISH REJA: I. KIRISH II. ASOSIY QISM 1.1. Algoritmning asosiy xossalari 1.2. Algoritmning tasvirlash usullari 1.3. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining afzalliklari 1.4. Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari III. AMALIY ISH IV. XULOSA V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. K IRISH Algoritmlar Hisoblash eksperimenti. Odatda tabiat yoki jamiyatda uchraydigan turli muammo, masala yoki jarayonlarni o’rganishni EHM yordamida olib borish uchun, birinchi navbatda, qaralayotgan masala, jarayon - obyektning matematik ifodasi, ya’ni matematik modelini ko’rish kerak bo’ladi. Qaralayotgan obyektning matematik modelini yaratish juda murakkab jarayon bo’lib, o’rganilayotgan obyektga bog’liq ravishda turli soha mutaxassislarining ishtiroki talab etiladi. Umuman, biror masalani EHM yordamida yechishni quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin. Obekt Matematik Diskret Algoritm, Muammoli, Dastur modul Modul Yechish Usuli Masala Natija Dasturni va uning Sozlash Tahlili 1-rasm. Hisoblash eksperimentining sxemasi
Misol sifatida, kosmik kemani yyerdan Zuxro planetasiga eng optimal trayektoriya bo’yicha uchirish masalasini hal qilish talab qilingan bo’lsin. Birinchi navbatda, qo’yilgan masala turli soha mutaxassislari tomonidan atroflicha o’rganilishi va bu jarayonni ifodalaydigan eng muhim - bo’lgan asosiy parametrlarni aniqlash kerak bo’ladi. Masalan, fizik-astronom-injener tomonidan, masala qo’yilishining o’rinli ekanligi, yani planetalar orasidagi masofa va atmosfera qatlamlarining ta’siri, yer tortish kuchini yengib o’tish va kemaning og’irligi, zarur bo’lgan yoqilg’ining optimal miqdori va kosmik kemani qurishda qanday materiallardan foydalanish zarurligi, inson sog’lig’iga ta’siri va sarflanadigan vaqt va yana turli tuman ta’sirlarni hisobga olgan holda shu masalaning matematik modelini tuzish zarur bo’ladi. Zikr etilgan ta’sirlarni va fizikaning qonunlarini hisobga olgan holda bu masalani ifodalaydigan birorta differensial yoki boshqa ko’rinishdagi modellovchi tenglama hosil qilish mumkin bo’ladi. Balki, bu masalani bir nechta alohida masalalarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir. Bu matematik modelni o’rganish asosida bu masalani ijobiy yechish yoki hozirgi zamon siviliziyatsiyasi bu masalani yechishga qodir emas degan xulosaga ham kelish mumkin. Bu fikrlar, yuqorida keltirilgan jadvalning 2- blokiga mos keladi. Faraz qilaylik biz matematik modelni qurdik. Endi uni EHM da yechish masalasi tug’iladi. Bizga ma’lumki, EHM faqat 0 va 1 diskret qiymatlar va ular ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajara oladi xolos. Shuning uchun matematik modelga mos diskret modelni qurish zaruriyati tug’iladi (1-rasm, 3-blok). Odatda, matematik modellarga mos keluvchi diskret modellar ko’p noma’lumli murakkab chiziqsiz algebraik tenglamalar sistemasi (chekli ayirmali tenglamalar-sxemalar) ko’rinishida bo’ladi(4- blok). Endi hosil bo’lgan diskret modelni sonli yechish usulini–algoritmini yaratish zarur bo’ladi. Algoritm esa tuziladigan programma uchun asos
bo’ladi. Odatda, tuzilgan programmani ishchi holatga keltirish uchun programmaning xato va kamchiliklarini tuzatish – sozlash zarur bo’ladi. Olingan sonli natijalar hali programmaning to’g’ri ishlayotganligi kafolatini bermaydi. Shuning uchun olingan natijalarni masalaning mohiyatidan kelib chiqqan holda analiz qilish kerak bo’ladi. Agar olingan natija o’rganilayotgan jarayonni ifodalamasa, masalani 1-rasmdagi sxema asosida qaytadan ko’rib chiqish va zarur bo’lgan joylarda o’zgartirishlar kiritish kerak bo’ladi. Bu jarayon, to kutilgan ijobiy yoki salbiy natija olinguncha davom ettiriladi va bu takrorlanuvchi jarayonga hisoblash eksperimenti deb ataladi. Odatda, hisoblash eksperimenti deganda soddaroq holda, model, algoritm va programma uchligini (triadasini) tushunish mumkin 1.1 Algoritmning asosiy xossalari Algoritmning 5-ta asosiy xossasi bor. 1. Diskretlilik (Cheklilik). Bu xossaning mazmuni algoritmlarni doimo chekli qadamlardan iborat qilib bo’laklash imkoniyati mavjudligida. Ya’ni uni chekli sondagi oddiy ko’rsatmalar ketma-ketligi shaklida ifodalash mumkin. Agar kuzatilayotgan jarayonni chekli qadamlardan iborat qilib qo’llay olmasak, uni algoritm deb bo’lmaydi. 2. Tushunarlilik. Biz kundalik hayotimizda berilgan algoritmlar bilan ishlayotgan elektron soatlar, mashinalar, dastgohlar, kompyuterlar, turli avtomatik va mexanik qurilmalarni kuzatamiz. Ijrochiga tavsiya etilayotgan ko’rsatmalar, uning uchun tushinarli mazmunda bo’lishi shart, aks holda ijrochi oddiygina amalni ham bajara olmaydi. Undan tashqari, ijrochi har qanday amalni bajara olmasligi ham mumkin.
Har bir ijrochining bajarishi mumkin bo’lgan ko’rsatmalar yoki buyruqlar majmuasi mavjud, u ijrochining ko’rsatmalar tizimi (sistemasi) deyiladi. Demak, ijrochi uchun berilayotgan har bir ko’rsatma ijrochining ko’rsatmalar tizimiga mansub bo’lishi lozim. Ko’rsatmalarni ijrochining ko’rsatmalar tizimiga tegishli bo’ladigan qilib ifodalay bilishimiz muhim ahamiyatga ega. Masalan, quyi sinfning a’lochi o’quvchisi "son kvadratga oshirilsin" degan ko’rsatmani tushinmasligi natijasida bajara olmaydi, lekin "son o’zini o’ziga ko’paytirilsin" shaklidagi ko’rsatmani bemalol bajaradi, chunki u ko’rsatma mazmunidan ko’payirish amalini bajarish kerakligini anglaydi. 3. Aniqlik. Ijrochiga berilayotgan ko’rsatmalar aniq mazmunda bo’lishi zarur. CHunki ko’rsatmadagi noaniqliklar mo’ljaldagi maqsadga erishishga olib kelmaydi. Odam uchun tushinarli bo’lgan "3-4 marta silkitilsin", "5-10 daqiqa qizdirilsin", "1-2 qoshiq solinsin", "tenglamalardan biri echilsin" kabi noaniq ko’rsatmalar robot yoki kompyuterni qiyin ahvolga solib qo’yadi. Bundan tashqari, ko’rsatmalarning qaysi ketma-ketlikda bajarilishi ham muhim ahamiyatga ega. Demak, ko’rsatmalar aniq berilishi va faqat algoritmda ko’rsatilgan tartibda bajarilishi shart ekan. 4. Ommaviylik. Har bir algoritm mazmuniga ko’ra bir turdagi masalalarning barchasi uchun ham o’rinli bo’lishi kerak. YA’ni masaladagi boshlang’ich ma’lumotlar qanday bo’lishidan qat’iy nazar algorim shu xildagi har qanday masalani yechishga yaroqli bo’lishi kerak. Masalan, ikki oddiy kasrning umumiy mahrajini topish algoritmi, kasrlarni turlicha o’zgartirib bersangiz ham ularning umumiy mahrajlarini aniqlab beraveradi. YOki uchburchanning yuzini topish