Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili MUNDARIJA: I bob. Xamsachilik an’anasida ishqiy dostonlarning o‘rni 1.1. Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi ishqiy dostonlarning g‘oyaviy yo‘nalishi 1.2. Farhod va Majnun timsollarining ma’rifiy ahamiyati Bob bo‘yicha xulosalar II bob.’’Farhod va Shirin’’ va ‘’Layli va Majnun’’ dostonlarida oshiq timsoli 2.1. Farhod obrazi ginezisi va Navoiy ijodida badiiy talqini…………………… 2.2. Majnun obrazi ginezisi va Navoiy ijodida o‘rni…………………………… Bob bo‘yicha xulosalar III bob. Alisher Navoiyning ishqiy dostonlarida Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili 3.1. Farhod va Majnun – komillik timsoli 3.2. Farhod va Majnun timsollarining takomillashishida dostondagi ramziy obrazlarning ahamiyati …… Bob bo‘yicha xulosalar Umumiy xulosalar …………………….…………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………….… 3

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, Alisher Navoiy ijod i hamma davrlar uchun muhim mavzular va g‘oyalar mushtarakligida benihoya katta ahamiyatga molik. Shu bois bo‘lsa kerak, uning asarlarida yoritilmagan masala yo‘q hisobi ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Uning qalamiga mansub durdonlar tasavvufiy, tarixiy, islomiy, tarbiyaviy kabi qator sohalar, adabiyotshunoslik, tilshunoslik, she’rshunoslik va boshqa fanlarga oidligi bilan diqqatimizni tortadi. Alisher Navoiy yodgorlik majmuining dunyoning barcha chekkasida ochilishi, mamlakatimizda shoir nomida shahar, ko‘cha, bog‘ va ta’lim maskanlari barpo etilishi millatimiz ma’naviy yuksalishi salohiyatini tiklaydi. Mamlakatimizda Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev boshchiligida mamlakat strategik rivojining bosh omillari belgilanar ekan, “Mana shu strategiyaga muvofiq, barcha soha va tarmoqlar qatori madaniyat va san'at, adabiyot, ommaviy axborot vositalari ravnaqini yangi bosqichga ko‘tarishni biz o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz... Avvalo xalqimizning yaratuvchilik dahosi bilan bunyod etilgan noyob merosini har tomonlama chuqur o‘rganish, yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk alloma va nuktadon shoirlarning hayoti va ilmiy-ijodiy faoliyati haqida yaxlit tasavvur uyg‘otish, yosh avlodni gumanistik g‘oyalar, milliy g‘urur va iftixor ruhida tarbiyalashdek ezgu maqsadlarni ko‘zda tutadi” 1 . Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” dostonlari fanda ancha keng o‘rganilgan asarlar sirasiga kiradi. Biroq bu bilan asar har tomonlama tadqiq etildi, degan fikrni bildirish tugal xulosa bo‘la olmasligini olimlarimiz tomonidan keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar ham isbotlamoqda. Tarixdan ma’lumki, temuriylar davrida, shu jumladan, Husayn Boyqaro hukmronligida madaniy yuksalishlar bo‘ldi. Buni shu davrda yetishib chiqqan ko‘p 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги “Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир” нутқи // http://uza.uz/oz/politics/adabyet-va-sanat- madaniyatnirivozhlantirish-khal-imiz-mana-03-08-2017 4

sonli shoir, rassom, xattot, sozanda, tarixchi va shu kabi sohalarda ma’lum mavqiyega erishgan siymolar misolida aniq tasavvur qilishimiz mumkin. Yaratuvchanlikka asoslangan bunday muhit tabi i y ravishda har bir ijodkor oldiga muayyan maqsadlarni qo‘yar edi. Aytish mumkinki, Alisher Navoiy dahosining eng muhim jihatlaridan biri ulug‘ maqsad bilan bog‘liq. Tadqiqotlarda asosli tarzda eslatib kelinayotganidek, Navoiy o‘zining har bir asarini, birinchi navbatda, o‘z xalqining milliy manfaatlarini ko‘zlab, turkiy, ya’ni hozirgi til bilan aytganda, o‘zbek kitobxonlari uchun yozgan. U, masalan, ona tilida “Xamsa” yaratishga kirishar ekan, o‘zidan oldingi xamsanavislar forsiyzabon o‘quvchilarni qanday xursand qilgan bo‘lsalar, o‘zi ham turkiy tilda so‘zlashuvchi kitobxonlarga shunday xursandchilik baxsh etmoqchi bo‘lganini “Hayrat ul-abror” dostonining boshlanish qismida quyidagicha bayon etadi [Qarang: Hayitmetov, 3]: Kim bu yo‘l ichraki, alar soldi gom, Bir necha gom o‘lsa, manga ham xirom. Forsiy o‘ldi chu alarg‘a ado, Turk i y ila qilsam ani ibtido. Forsiy el topti chu xursandlik, Turk dog‘i topsa barumandlik 2 . Ushbu e’tirof ulug‘ Navoiy maqsadlarining naqadar buyukligidan dalolat berish barobarida, mamlakat fuqarolari, ayniqsa, yosh avlodni vatanparvarlik, elsevarlik ruhida tarbiyalashda alohida ahamiyat kasb etishi o‘z-o‘zidan ma’lum. Akademik B.N.Valixo‘jayev xamsachilik genezisi va bu yo‘lda Navoiyning o‘rni masalasiga to‘xtalar ekan, shunday xulosaga keladi: “Abdurahmon Jomiy Alisher Navoiy “Xamsa”sini mutolaa qilgach, o‘zining shu vaqtgacha bo‘lgan xamsa-beshlik yozish niyatini o‘zgartirib, bu an’anaga “tarki toza” kiritish maqsadida o‘zi mo‘ljallagan xamsa-beshlikni yettilik - “Haft avrang”ga aylantirishni lozim topgan ko‘rinadi. Jomiyning Alisher Navoiy “Xamsa”siga 2 Navoiy , VII , 55 5

bergan bahosida ham shunga ishora borday tuyuladi” [Valixo‘jayev, 18]. Bunda olim Abdurahmon Jomiyning “Xiradnoma y i Iskandariy” asaridagi fikrlarni nazarda tutadi. “Xamsa” yozish an’anasiga Alisher Navoiyning munosabati haqidagi fikrlarga ko‘ra, natijada, “Haft avrang” 1486-yilda, ya’ni “Silsilat uz-zahab” dostoning uchinchi daftari yozilgandan keyin maydonga keldi. Chunki Abdurahmon Jomiy 1468-1472 - yillar orasida yozgan “Silsilat uz-zahab” dostoning birinchi daftari- qismini yanada rivojlantirib, uning ikkinchi (1485) va uch i nchi (1486) daftarlarini ham yozib tugatdi hamda 1480 - yilda bitilgan “Salomon va Absol” dostonini ham avval mo‘ljallangan xamsasi dostonlari sirasiga qo‘shib, “Haft avrang” nomidagi yettilik turkumini maydonga keltirdi. Tadqiqotning obekti va predmeti. Ushbu MDda obekt qilib, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” dostonlarining yetakchi qahramonlari Farhod va Majnun timsollarini qiyoslab o‘rganish masalasi olindi. Uning predmeti materiallar bilan bog‘liqlikda xarakterlanadi. Alisher Navoiy “Xamsa”si o‘ziga xosligi bilan alohida ajralib turar ekan, undagi timsollarni o‘rganish ham muhim ahamiyatga egadir. Alisher Navoiy “Xamsa”sining har bir dostoni, shu jumladan, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”lar ham so‘z san’atining hayratlanarli durdonasi sifatida boqiy asarlar hisoblanadi. Albatta, bu dostonlarda shoir yashab ijod etgan davrning ilg‘or falsafasi, ahloqiy qadriyatlari va shoirning ularga bo‘lgan munosabati, so‘z san’atkori sifatidagi yondashuvi o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun ham “Farhod va Shirin” XV asrdan boshlab faqat o‘zbek adabiyotida emas, balki Sharqdagi ko‘pgina qo‘shni-qardosh adabiyotlarda ham shuhrat qozondi. Tadqiqotning metodologik asosi va metodlari. Navoiyshunoslik sohasi mutaxassislarining, chunonchi, S.Ayniy, A. Fitrat, O.Sharafiddinov, Oybek, V.Zohidov, V.Abdullayev, I.Sulton, A.Hayitmetov, N.Mallayev, T.Jalilov, S.Erkinov, B.Valixo‘jayev, A.Qayumov, T.Ahmedov, H.Qudratullayev, 6

N.Komilov, S. G‘aniyeva, T.G‘afurjonova, N.Komilov, M.Muhiddinov, I.Haqqulov, M.Oripov kabi olimlarning, nashr ishlarini amalgam oshirishgan P.Shamsiyev, H.Zaripov tadqiqotlarida bayon etilganlar ishning metodologik asosini tashkil qiladi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. MDda ko‘zlangan maqsad Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlilini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, ularning komil inson sifatidagi xususiyatlarini ko‘rsatishdan iboratdir. Mavzuning ilmiy yangiligi. Alisher Navoiy ishqiy dostonlarining g‘oyaviy yo‘nalishini belgilashda yetakchi timsollarning ahamiyati quyidagi yangiliklarda gavdalandi: xamsanavislikda ishqnoma tsiklidagi dostonlar o‘ziga xosligi, hamda Navoiy dostonlaridagi ishqiy dostonlarda an’ana va o‘ziga xoslik masalasi aniqlashtirildi; Alisher Navoiy ijodida oshiq obrazlarining poetik takomili va ishqiy dostonlar irfoniy-tasavvufiy talqini ochib berildi; Farhod va Majnun timsollari misolivf muayyan mulohazalarning umumlashtirilib irfoniy jihatdan tahlil etilib, hamda bugungi kundagi ahamiyati ochib berildi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati xususida aytish mumkinki, kuzatishlar natijalari sohaga oid ishlanmalar yaratish va uslubiy adabiyotlar tayyorlashda ma’lumot vazifasini bajaradi. Shuningdek, undan adabiyot o‘qituvchilari ham o‘z faoliyat jarayonida foydalanishlari mumkin. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi . Ish umumiy tavsif, uch bobdan iborat asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini tashkil qiladi. 7