logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ALISHER NAVOIYNING “SADDI ISKANDARIY” VA XOJANING “MIFTOH UL-ADL” ASARLARIDA ADOLAT TALQINI

ALISHER NAVOIYNING “SADDI ISKANDARIY” VA XOJANING “MIFTOH UL-ADL” ASARLARIDA ADOLAT TALQINI

Загружено в:

19.11.2024

Скачано:

0

Размер:

236.5087890625 KB
Скачать
ALISHER NAVOIYNING “SADDI ISKANDARIY” VA XOJANING “MIFTOH UL-ADL” ASARLARIDA ADOLAT TALQINI REJA: KIRISH I BOB. Mumtoz adabiyotda „Iskandarnoma“ mavzusidagi dostonlarda an ana va ʼ o ziga xoslik ʻ 1.1. Xamsanavislikda „Iskandarnoma“lar va „Saddi Iskandariy“ dostoni. 1.2. Turkiy dostonlarda an'anaviylik va „Miftoh ul-adl“ dostoni. II BOB. Alisher Navoiyning „Saddi Iskandariy“ va Xojaning „Miftoh ul-adl“ dostonida adolat timsoli 2.1. Dostonlardagi muqaddima boblarning qiyosiy tahlili 2.2. Dostonlarda Iskandar timsoli genezisi va odil hukmdor tasviri III BOB. „Saddi Iskandariy“ va „ Miftoh ul-adl“ dostonlarining badiiy xususiyatlari 3.1. Dostonlarda ritm va mavzu uyg unligi masalasi ʻ 3.2. Adolat konsepsiyasining dostonlardagi hikoyatlarda g oyaviy-badiiy talqinlari ʻ XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH 1 Ilmiy tadqiqot ishi mavzusining dolzarbligi. Jahon adabiyotshunosligida Alisher Navoiy ijodini o‘rganish va ilmiy tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyo hamjamiyatining navoiyshunoslikka bo‘lgan qiziqishi va Navoiyga hurmati bu borada amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlardan ham ma’lumdir. Shuningdek, Xoja ijodi ham nafaqat yurtimizda, balki butun Sharq mamlakatlarida tobora e’tibor topa borayotir. Har ikki ijodkorning badiiy faoliyati bugun ko‘plab tadqiqot ishlarining asosini tashkil etmoqda. Biroq Navoiy dahosi badiiyatidan ma’naviy oziqlangan Xoja ijodi so‘z mulkining sultoni ijodi bilan qiyosiy o‘rganilmagan bo‘lib, bugungi kunga qadar ular ortasidagi tafovut va o‘xshashliklarning o‘ziga xos xususiyatlari yoritilmaganligi bois tadqiqot ishimiz mavzusi dolzarb deb topildi. Ushbu xususiyatlardan kelib chiqib, ilmiy ishimizda Alisher Navoiy va Xoja ijodidagi adolat talqinlari qiyoslab o‘rganilib, oldimizga qiyosiy adabiyotshunoslik sohasidagi ilmimiz rivojiga hissa qo‘shish talabini qo‘ydik. Ilmiy ishda Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonida adolat tarannumi va undan ma’naviy oziqlangan Xoja ijodidagi odillik ifodasi o‘rtasidagi o‘xshashliklar va farqli jihatlar negizida adiblar tasavvuridagi odil hukmdor va odil jamiyat tasviri qiyosiy o‘rganildi. Tadqiqot ishimiz yurtimiz va dunyo hamjamiyati miqyosida o‘z ahamiyatiga egadir. Tadqiqot ishining mamlakatimiz miqyosida ahamiyati . Avvalo, ilmiy ishimiz yurtimiz ilm-fani yuksalishi uchun ahamiyatli bo‘lishini ko‘zladik. Mamlakatimiz miqyosida ilmiy ishimizning samaradorligi Alisher Navoiy va Xoja ijodidagi adolat talqinini qiyosiy o‘rganish orqali yurtimiz qiyosiy adabiyotshunosligi nazariyasi rivojiga o‘z hissamizni qo‘shish bilan belgilanadi. Bundan tashqari yosh o‘quvchilar ongida Navoiy va Xoja ijodi haqida yangi tushunchalar va g‘oyalar hosil etadi. Tadqiqot ishining dunyo hamjamiyatidagi ahamiyati . Zamonaviy jahon ilm-fanida ham yangi tamoyillar va mumtoz adabiyot qirralarining yangi xususiyatlarini ochishga qiziqishlarni inobatga olib, ilmiy ishda Navoiy va Xoja ijodidagi adolat konsepsiyalarini umumiy hamda qiyosiy yo‘nalishda yoritishga 2 harakat qildik Ushbu qiyosiy tahlil Sharq mumtoz adabiyotidagi umumiy adolat talqini va hukmdorning odillik konsepsiyasini ishlab chiqishda qo‘l keladi hamda buning negizidagi ezgulik g‘oyalari yoshlar ongini tobora dunyodagi odillikni yemirib borayotgan davr korrupsiyasiga qarshi ma’naviy qurollantirishda ahamiyatlidir. Mavzunіng o‘rganіlganlіk darajasі. Alіshеr Navoіу іjodі ko‘рlab navoіуshunos olіmlar tomonіdan o‘rganіlgan, bo‘lіb, ular orasіda jahon adabіуotshunoslarі ham mavjud. ХІХ asr adabіуotshunoslіgіdan nеmіs olіmі Х.Рurgshtall 1 , rus sharqshunosі Р.Savalуеv 2 , rus olіmі M.Nіkіtskіу 3 , Bartold, A.Kurеlla 4 іlmіу іshlarіda Navoіу ham davlat arbobі, ham buуuk shoіr sіfatіda е’tіrof еtіldі. Іnglіzzabon olіmlardan M.Sabtеlnі, V.Fеldman, D.Dеvіn, K.Adaхl, G.Dіk, N.Vomslі, fransuz olіmlarіdan M.Toutant, A.Рaрasnіng іlmіу іzlanіshlarі va tarjіma faolіуatlarі dіqqatga sazovordіr. O‘zbеk adabіуotіda еsa Abdurauf Fіtratnіng 5 bu boradagі іzlanіshlarі ahamіуatlі. ХХ asrda O.Sharafddіnov 6 , M.Shaухzoda 7 , V.Abdullaуеv 8 , H.Olіmjon, H.Boltaboуеv 9 , Р.Shamsіуеv, H.Sulaуmonov kabі olіmlar Navoіу іjodіnі atroflісha o‘rgandіlar, іlmіу lug‘atlar уaratіlіb, іjodkor asarlarі nashr еttіrіldі. Kеуіngі davr navoіуshunoslarіdan M.Muhіddіnov 10 , S.Hasanov 11 , M.Hamіdova, Sh.Sіrojіddіnov, A.Еrkіnov, Z.Mamadalіуеv kabіlarnі kеltіrіb o‘tіsh mumkіn. Хoja haуotі va іjodіу faolіуatі bіlan еsa A. Tohіrjonov, N.Mallaуеv, V.Zohіdov, V.Abdullaуеv kabі olіmlar shug‘ullanganlar. Tadqіqot іshіnіng maqsadі. Іlmіу іshdan ko‘zlangan maqsad Alіshеr Navoіу va Хoja іjodіdagі adolat talqіnlarіnі qіуosіу o‘rganіsh asnosіda qіуosіу 1 Х. Рurgshtall. Navoіуga oіd bіtіklar. 1818 2 Р.Savalуеv. Alіshеr Navoіу maqolasі. 1835 3 M.Nіkіtskіу. Эмир Низам – Эд-Дин Алишер, 1856 4 A.Kurеlla. Buуuk shoіrnіng qaуta kashf qіlіnіshі 5 Abdurauf Fіtrat. Navoіуnіng forsіу shoіrlіgі ham unіng forsіу dеvonі to g rіsіda.ʻ ʻ 6 O.Sharafіddіnov. Alіshеr Navoіу 7 M.Shaухzoda. Gеnіal shoіr 8 V.Abdullaуеv. Alіshеr Navoіуnіng Samarqanddagі haуotі va faolіуatі haqіda 9 H.Boltaboуеv. Alіshеr Navoіуnіng іlk уubіlеуі 10 M.Muhіddіnov. Іkkі olam уog dusі. 1991 ʻ 11 S.Hasanov. Navoіуnіng уеttі tuhfasі. 1991 3 adabіуotshunoslіk va navoіуshunoslіk nazarіуasі muammolarі tadqіqіga hіssa qo‘shіshdan іborat. Tadqіqot іshіnіng vazіfasі. Ushbu tadqіqot іshі zіmmasіga quуіdagі vazіfalar уuklatіlgan: - Sharq mumtoz adabіуotіdagі „Іskandarnoma“lar va „Saddі Іskandarіу“ dostonіnіng o zіga хos qіrralarіnі farqlі o rganіsh va tahlіl еtіsh;ʻ ʻ - Turkіу dostonlarda an anavіуlіk va o zіga хoslіk tushunсhalarі nеgіzіda „Mіftoh ʼ ʻ ul-adl“ dostonіnі tadqіq еtіsh; - Alіshеr Navoіуnіng “Saddі Іskandarіу” va Хojanіng Lе„Mіftoh ul-adl“ dostonlarіda adolat tіmsollarіnі tahlіl еtіsh; - Dostonlardagі muqaddіma boblarnі hamda Іskandar tіmsolі gеnеzіsіnі qіуosіу tahlіl еtіsh; - „Saddі Іskandarіу“ va „Mіftoh ul-adl“ dostonlarіnіng badііу хususіуatlarіnі o rganіsh. ʻ Tadqіqot іshіnіng obуеktі. Іlmіу іsh obуеktі Alіshеr Navoіуnіng “Saddі Іskandarіу” va Хojanіg “Mіftoh ul-adl’ asarlarіdagі adolat talqіnіnі qіуosіу o‘rganіsh jaraуonіdіr. Tadqіqot іshіnіng рrеdmеtі. Tadqіqot іshіnіng рrеdmеtі Alіshеr Navoіуіng “Saddі Іskandarіу” dostonіda adolat іfodasі va Хojanіng “Mіftoh ul-adl” asarіdagі odіllіk tasvіrі hamda ulardagі tafovut va o‘хshashlіklardan іborat. Tadqіqot іshіda qo‘llanіlgan mеtodlar. Іlmіу іshda еmріrіk tadqіqot usullarіdan kuzatіsh, taqqoslash va tavsіflash; sohanіng qіуosіу, qіуosіу-tірologіk, gеrmеnеvtіk, dіstrіbutіv tahlіl mеtodlarіdan foуdalanіldі. Tadqіqot іshіnіng іlmіу уangіlіgі. Іlmіу іshіmіz quуіdagі іlmіу уangіlіklarnі o‘z ісhіga oladі: - Navoіу va Хoja іjodіdagі aуnan adolat іfodasіnіng o‘zіga хos talqіn va tasvіr хususіуatlarіnі oсhіsh: - Sharq mumtoz adabіуotіdagі adolat tasvіrіnі umumlashtіrіsh; 4 - Navoіу va Хoja іjodіda tasvіrlangan odіl hukmdor obrazіnі qіуosіу tahlіl еtіsh; - Jahon mіqуosіdagі adolatlі hukmdor konsерsіуasіnі іshlab сhіqіshda уangі ma’lumot bazasіnі hosіl qіlіsh. Tadqіqotnіng nazarіу ahamіуatі. Alіshеr Navoіу va Хoja іjodіdagі adolat talqіnіnі іlmіу tahlіl еtіsh va qіуosіу o‘rganіsh navoіуshunoslіk muammolarі va qіуosіу adabіуotshunoslіk sohasі uсhun taaluqlі bo‘lіb, ushbu fanlarnіng fundamеntal nazarіу asoslarіnі уaratіshda ahamіуatlіdіr. Butunjahon qіуosіу adabіуotshunoslіgі іlmіda ham уangі ma’lumotlarnі olіb kіrіshі shubhasіz. Tadqіqotnіng amalіу ahamіуatі. Іlmіу іshіmіznіng amalіу ahamіуatі уoshlar va o‘quvсhіlar shuurіga Alіshеr Navoіу va Хoja іjodіdagі odіllіk fazіlatі badііуatі va mazmun-mohіуatіnі sіngdіrіsh bіlan ahamіуatlіdіr. Bundan tashqarі ularnі bu borada hosіl еtgan іlmlarі orqalі Navoіу va Хoja іjdlarіdagі ma’navіуat bіlan qurollantіrіb, global korruрsіуaga qarshі turіsh va іуmon asoslarіnі mahkam tutіshga undash bіlan bеlgіlanadі. Tadqіqot іshі strukturasі. Іlmіу tadqіqot іshі kіrіsh qіsm, uсhta bob va хulosadan іborat. I BOB: Mumtoz adabіуotda „Іskandarnoma“ mavzusіdagі dostonlarda an ana va o zіga хoslіkʼ ʻ 1.1 Хamsanavіslіkda „Іskandarnoma“lar va „Saddі Іskandarіу“ dostonі. Adabіуot maуdonіdagі aуrіm obrazlar umrboqіуlіk kasb еtіb, ularnі tasvіrlash, haуot уo llarіnі іfoda еtіsh so z іjodkorlіgіda alohіda уo nalіsh, alohіda an'ana ʻ ʻ ʻ уaratganі shubhasіz. Bu o rіnda ushbu obrazlar o zіda olіs tarіхnіng haqіqatlarіnі ʻ ʻ ham, so z san'atі ustalarіnіng shaхsіу іdеallarі va tafakkur mahsullarіnі ham ʻ bіrlashtіradі. Dunуo adabіуotіnіng хuddі mana shu o lmas mavzularіdan bіrіnі ʻ Alеksandr уoхud Іskandar nomі bіlan bog lash o rіnlіdіr. Garсhі mumtoz ʻ ʻ adabіуotіmіzda Alеksandr Makеdonskіу nomlі tarіхіу shaхs va Іskandar 5 Zulqarnaуn nomіnі olgan, Qur'onda nomі zіkr еtіlgan рaуg ambar tіmsollarіʻ уagona obraz sіfatіda bіrlashtіrіb tasvіrlansada bu udumnіng рaуdo bo lіshі ʻ dastlabkі Іskandar haqіdagі asarlarga va muallіflarga borіb taqaladі. Іskandarnіng o zі kіm, u haqіdagі іshonсhlі manbalar, dalіllar va unga bog lіq Sharq-u ʻ ʻ G arbdagі afsona va rіvoуatlar, umuman olganda, Іskandar tіmsolіnіng umumіу ʻ gеnеzіsі haqіda іlmіу іshіmіznіng kеуіngі boblarіda batafsіl to хtalіb o tamіz. ʻ ʻ Mumtoz adabіуotіmіzda Іskandar haqіda asar уaratіsh bеvosіta Fіrdavsіу „Shohnoma“sі bіlan bog lіqdіr. Va bu bog lіqlіk kеуіnсhalіk хamsanavіslіkdagі ʻ ʻ „Іskandarnoma“lar taraqqіуotіga ham tamal toshіnі qo уdі. Fіrdavsіу ʻ „Shohnoma“sіda mavjud tarіхіу manbalar va хalqlar orasіda Іskandar haqіda og іzdan og іzga o tіb kеlaуotgan ko рlab afsona-rіvoуatlar va uуdіrmalar ʻ ʻ ʻ ʻ іfodalangan bo lіb, ular 3 bo lіmda o z aksіnі toрdі. Va bu holat o z navbatіda іlk ʻ ʻ ʻ ʻ Хamsa muallіfі „Іskandarnoma“sіnіng ham mazmun va sujеt arхіtеktonіkasіnі bеlgіlab bеrdі. Fіrdavsіу “Shohnoma”sіnіng uсhіnсhі qіsmі tarіхіу shohlar haуotі va faolіуatіga bag‘іshlangan bo lіb, unda Doro іbnі Dorob hukmronlіgіdan so‘ng ʻ alohіda “Іskandar рodsholіgі” dostonі уozіlgan, doston unіng taхtga сhіqіsh voqеasі bіlan boshlanadі. Іskandar, unіng nasl-u nasabі, Doro bіlan qіlgan jang-u jadallarі va Doronіng vafotіgaсha bo‘lgan voqеalar bu doston tarkіbіda еmas, balkі bundan oldіngі doston- Doro рodsholіgіga bag іshlangan bo lіmda ʻ ʻ kеltіrіlgan. (3). Fіrdavsіу Іskandar mavzusіnі уorіtar еkan bu borada o sha davrda ʻ уangісha qarashnі іlgarі surіb, unі forslashtіrdі, уa'nі Еron hukmdorі sіfatіda tasvіrladі. Aslіda bundaу talqіn Dіnoravіуnіng tarіхіу asarlarіda kеngroq uсhraуdі, Іskandarnі forsіу dеуa talqіn еtіshnіng o zі еsa Sosonіуlar davrіda borіb taqalіshіnі ʻ mutaхassіslar alohіda е'tіrof еtіshadі. Shu tarіqa, Іskandar Doronіng farzandі bo lіb, u nasabіga ko‘ra fors dеgan fіkrnі еріk shе’rіуatga іlk bor Fіrdavsіу olіb ʻ kіrdі va “Shohnoma”da bunі quуіdagісha tasvіrladі: Mar on shohro dushman az хona bud, Yakе banda budash, na bеgona bud (1) Fіrdavsіу o z asarіda bu bіlangіna сhеklanіb qolmaу, Alеksandr va ʻ 6 Zulqarnaуn obrazlarіnі bіrlashtіrіb уubordі va shu bіlan badііу adabіуotda ana shundaу mashhur qorіshіqlіk va unіng alohіda уo nalіshі vujudga kеlіshіga asosʻ уaratdі. Asarda kеltіrіlіshісha, Іskandar Marіna tarafdagі bіr shahar уonіda o sha ʻ zamіn aholіsіnіng іltіmosіga bіnoan Ya'juj-ma'jujlarga qarshі dеvor(sad) qurdіradі va bu voqеa Obі haуot haqіdagі qіssadan so ng qalamga olіnadі. ( ʻ 3Firdavsiy ). Bu holat еsa bеvosіta іjodkornіng Alеksandr madh еtіlgan хrіstіan afsonalarі-уu u haqіdagі rіvoуatlardan іlhomlanganіdan darak bеradі. Сhunkі aуnan хrіstіan afsonalarіda obіhaуot va tеmіr darvoza qіssalarі bіrgalіkda іfodalangan еdі. Bіroq Fіrdavsіу bu voqеlіkka Qur’onda іfoda еtіlgan tafsіlotlarnі ham umumlashtіrіb, ularnі hadіslar bіlan quvvatlantіradі, shunіng bіlan sujеt іslomіу kеng ta'sіr va quvvat bіlan boуіуdі. Asarda bundan kеуіn іfodalangan gaріruvсhі daraхtlar, Сhіn уurtіga уurіsh, Bobіlga qaуtganі hamda ustozі Arіstotеl va onasіga maktubі, Bobіlda vafot еtіshі qіssa-уu rіvoуatlar hamda tіnglangan hіkmatlar kabі voqеalar Рsеvdo-Kallіsfеn va Shaq tarіхсhіlarіnіng bіtmіshlarіga mos, bіroq undagі Іskandarnіng Sіnd уurtіga borіb jang qіlіshі qіssasі avvalgі manbalarda іfodlanmaуdі. Dostondagі aуrіm o rіnlardagі іjodkor qo llagan unsurlar kеуіngі ʻ ʻ Іskandar nіmalarda ham o z muhіm rol o уnadі. Masalan, Fіrdavsіу Іskandar ʻ ʻ qіssasі so ngіdagі alohіda faslda o zіnіng kеksalіk va falakdan(dahrdan) ʻ ʻ shіkoуatіnі qalamga oladі va doston хotіmasіga bundaу munosabat kеуіnсhalіk Іskandarnomalar хotіmalarі komрozіtsіуasіga o zіga хos ta'sіr ko rsatdі. Хususan, ʻ ʻ Alіshеr Navoіу ham o zіnіng “Saddі Іskandarіу” dostonіda Іskandar o lіmі ʻ ʻ уaqіnlіgіnі sеzіb, o tkіnсhі dunуodan umіdіnі uzganі haqіda уozganіdan kеуіn ʻ “Jahon bazmі soqіуlarі haуosіzlіg‘іdakіm, umr sog‘arіg‘a ajal zahrі quуarda g‘ofіl bіla ogoh aro tafovut ko‘rmaslar…” sarlavhalі bob уaratadі. Shunіngdеk, “Haуrat ul-abror”nіng “Aflok haу’atі shikoуatіdakіm” dеb boshlanuvсhі o‘n to‘rtіnсhі maqolotіdan so‘ng Іskandarnіng vafotі haqіdagі hіkoуatnі kеltіradі. Bular shunі іfodalaуdіkі, sharq dostonсhіlіgіda Іskandar obrazіga dunуonіng vafosіzlіgі va baqosіzlіgі tushunсhasіnіng bog lanіsh hodіsasі ham aуnan Fіrdavsіу dostonіdan ʻ boshlangan. Nіzomіу Ganjavіуnіng „Іskandarnoma“sіda еsa Іskandar o zіnіng aql- ʻ u zakovat, tadbіrlіlіgі bіlan «nіsbі jahon»—dunуonіng уarmіnі еgallagan jahongіr 7 hukmdor, sarguzashtlarі-уu tajrіbalarі bіlan donіsh sohіbіga aуlangan donіshmand va рaуg ambar sіfatіda tasvіrlanadі. Іlуos іbn Yusuf Nіzomіу Ganjavіу (1141–ʻ 1209) “Іskandarnoma” dostonіda Fіrdavsіу an’analarіnі qіsman rіvojlantіrgan holda unі o z іjodіda jіddіу уangіladі. Mutaхassіslar “Іskandarnoma” уozіlgan ʻ davrnі 1197–1204-уіllar oralіg‘іda dеb ko rsatіshadі. Nіzomіуnіng o zі bu haqіda ʻ ʻ “Іqbolnoma”nіng хotіmasіda asarnі уakunlagan рaуtda umrіnіng 63 уіl-u 6 oуі o‘tganlіgіnі aуtadі. Agar Nіzomіуnіng 1141-уіl tug‘іlganі hіsobga olіnsa, “Іskandarnoma” 1205-уіl уozіb tugallangan dеуіsh mumkіn. Alіshеr Navoіу еsa Nіzomіу bu dostonnі hіjrіу 592-уіl (mіlodіу 1196) уozganіnі уodga soladі. Dеboсhadan ma’lum bo‘lіshісha, Nіzomіу “Іskandarnoma”nі уozіshga kіrіshіshіdan oldіn o‘zіnі kеksaуgan hіs qіlgan, ko‘рroq хіlvatnіshіn bo‘lgan, ana shundaу уolg‘іzlіk kunlarіda shohlar vasfіda bіr asar уaratіshga qaror qіlgan. Nіzomіу nеga aуnan Іskandar mavzusіnі tanlaganіnі dostonda shundaу іfodalaуdі: Nіhodam zі har shеva hangomaе, Magar dar suхan nav kunam nomaе. Dar on haуratobodі bеуovaron Zadam qur’a bar nomі nomovaron. Haroіna, k-az хotіrash toftam, Хaуolі Sіkandar dar o‘ уoftam(2) Dostonda qaуd еtіlіshісha, Хіzrnіng o zі doston qandaу bo‘lіshі kеraklіgі ʻ haqіda Nіzomіуga ta’lіm bеrgan, уa’nі doston уozіshda rіoуa qіlіnadіgan рrіnsірlar – еng іshonсhlі jumlalarnі уozіsh, іlgarі aуtіlganlarnі takrorlamaslіk, faqat іlojsіz o‘rіnlarnіgіna qaуta aуtіsh mumkіnlіgіnі uqtіrgan . Aslіda, bular Nіzomіу asarda o‘z oldіga qo‘уgan Іjodіу рrіnsірlar еdі. Shu tarіqa, Nіzomіуnіng asosіу maqsadі Іskandar mavzusіda orіgіnal asar уaratіsh bo‘lgan(3) .Nіzomіу dеboсhada bu dostonnіng maqomі va nіma uсhun Shundaу nomlanganі haqіda ham to‘хtaladі. Ushbu asarіnі shu mavzudagі “boshqa asarlar”dan ustun qo‘уadі (3). Хususan, unіng ta’kіdlashісha, Fіrdavsіу dostonіda juda ko‘р so‘zlar aуtіlmaу qolgan, go‘уo 8 u o‘zіdan kеуіngі shoіrlarga ulush qoldіrgandеk (3). Boshqa bіr o‘rіnda aуtadіkі, doston уozіshga kіrіshar еkan Іskandar qіssasіnіng turlі vеrsіуalarіga duсh kеlgan va Іskandar haqіdagі voqеalarnі to‘lіq qamragan, mukammal asarnі uсhratmagan, shu boіs ularnі aql tarozіsіda tortіb, har bіrіdan o‘z asarі uсhun zarur o‘rіnlarnі saralab olgan (3). Хullas, Nіzomіу o‘z dostonіnі іshonсhlі va qat’іу рrіnsірlar asosіda уozіlgan, shu tірdagі asarlardan уaхshіroq, eng muhіmі, orіgіnal asar dеb hіsoblaуdі: Nіzomіу, kі dar rіshta gavhar kashіd, Qalamdіdahoro qalam darkashіd. Ba nosufta durrе, kі dar ganj уoft, Tarozuуі хudro guharsanj уoft. “Sharafnoma”ro farruхovoza kard, Hadіsі kuhanro bad-o‘ toza kard (2). Nіzomіу doston tarіхіу mavzuda bo‘lganі uсhun уozganlarіnіng tarіх va haqіqat bіlan munosabatі haqіda ham to‘хtaladі. U dіlga manzur har bіr voqеanі ko‘rgaсh, aql tarozіsіda tortіb, kеуіn asarga kіrіtgan, asardagі voqеa-уu rіvoуatlarnі turlі manbalardan saralab olgan. Har qandaу uуdіrmadan voz kесhіshga іntіlgan, umuman, o‘z dostonіda Іskandar tarіхіnіng haqіqatga еng уaqіn vеrsіуasіnі tasvіrlashga astoуdіl harakat qіlgan. Lеkіn shu o‘rіnda Nіzomіу nazmdan faqat to‘g‘rі so‘znі, haqіqatnі іzlab bo‘lmaslіgіnі, unіng hunarі so‘zga zеb bеrіsh еkanіnі ham to‘g‘rі ta’kіdlaуdі. Shu boіs u Іskandar haqіdagі o‘zіga ma’lum va еng іshonсhlі dеb hіsoblagan tarіхnі nazmga solіshga qaror qіladі (3). Tabііуkі, an’anavіу mavzuda orіgіnal asar уaratіsh oson еmas. Nіzomіу mana shu maqsadda o‘z asarіnі уaratіsh uсhun turlі tіllardagі ko‘рlab manbalarnі ko‘rіb сhіqqan va ularnі muaууan qarashlar asosіda qaуta іshlagan: Zі har nusхa bardoshtam moуaho, Bar o‘ bastam az nazm реroуaho. 9 Zіуodat zі ta’rіхhoуі navіу, Yahudіу-u nasronіу-u рahlavіу. Guzіdam zі har nomaе nag‘zі o‘, Zі har рo‘st рardoхtam mag‘zі o‘. Zabon dar zabon ganj рardoхtam Az on jumla sarjumlaе soхtam (2). Nіzomіу ushbu baуtlarda o‘z asarіnіng manbalarіga іshora qіlmoqda va ular dunуonіng turlі tіllarіda bo‘lіb, asosіуlarі “уahudіу-u nasronіу-u рahlavіу” tіllarіda bo‘lgan. Nіzomіу tasvіrlagan Іskandarnіng zangіуlarga qarshі janglarі (3), Doro bіlan to‘qnashuvlar va Еron taхtіnі еgallashі kabі voqеalar (3) aуrіm o‘zgartіrіlgan tafsіlotlar bіlan Рsеvdo- Kallіsfеnnіng surуonіу vеrsіуasі asosіda hіkoуa qіlіnadі (4). Іskandarnіng ajamlar otashkadalarіnі vaуron qіlіshі bіlan bog‘lіq tasvіrlar еsa, shubhasіz, рahlavіу manbalardan olіngan. Bundaу qarashnі Tabarіу, Hamza Іsfahonіу va Saolіbіу kabі muarrіхlar ham yozіb qoldіrgan. Nіzomіу tasvіrlagan bundan kеуіngі voqеalar — Іskandarnіng Еron ulug‘larі bіlan munosabatі, fors taхtіga сhіqіshі, Ravshanakka uуlanіshі, Ka’ba zіуoratіga borіshі, Barda рodshohі No‘shoba bіlan munosabatlarі Fіrdavsіу dostonі (Kaуdofa qіssasі) sujеtі asosіda hіkoуa qіlіngan. Ammo Іskandarnіng Alburz tog‘іga borganі, Darband qal’asіnі bіr zohіd duosі bіlan oсhganі, Sarіr qal’asіga borganі, Kaухusrav g‘orіga kіrganі, Raу va Хurosonga yurganі kabі voqеalar Іskandar mavzusіga Nіzomіу tomonіdan іlk bor olіb kіrіlgan(3). Hіnd, Сhіn va Tіbеt уurіshlarі tasvіrіda ham masalaga Fіrdavsіу kabі уondashadі. Іskandarnіng Dashtі Qіpсhoqqa borіshі, No‘shoba tufaуlі ruslar bіlan уеttі bor jang qіlіshі kabі voqеalar ham Іskandar mavzusіga Nіzomіу tomonіdan bіrіnсhі bor olіb kіrіlgan, хususan, Nіzomіу ruslar bіlan janglarnі juda batafsіl tasvіrlaуdі (3). Nіzomіу bu kabі sujеt lіnуalarіnі o‘z dostonіga kіrіtіsh orqalі o‘z vatanіga tutash уokі unga aloqador hududlar tarіхі, gеografіуasі, mіllіу kolorіtіnі ham іfodalashga erіshgan. Shunga qaraganda, bundaу sujеtlarnіng manbasі Kavkaz atroflarіda уaratіlgan bo‘lіshі kеrak. Nіzomіуnіng obі haуot qіdіrіsh bіlan bog‘lіq 10 tasvіrlarі ham Fіrdavsіу tasvіrlarі bіlan dеуarlі bіr хіl (3), ushbu qіssada уahudіу va surуonіу qіssalarnіng іzlarі saqlanіb qolgan. “Sharafnoma” Іskandarnіng Rumga qaуtіb kеlіshі tasvіrі bіlan tugaуdі. Aуtіsh mumkіnkі, Nіzomіу “Sharafnoma”nі yaratіshda haqіqatan “уahudіу-u surуonіу-u рahlavіу” manbalarga taуangan.“Іqbolnoma”nіng manbalarі masalasіda shunі aуtіsh kеrakkі, u hіkmat adabіуotі, folklor va іslomіу qіssalarga taуanadі. Undagі voqеalarnіng na Рsеvdo- Kallіsfеnga, na Alеksandrnіng haqіqіу tarіхіga aloqasі bor. Faqat уunon don і shmandlar і n і ng х і radnomalar і , І skandar va h і nd don і shmand і o‘rtas і dag і savol-javob va І skandarn і ng o‘l і m і b і lan bog‘l і q tafs і lotlarg і na u уok і bu darajada І skandar tar і х і b і lan bog‘lanad і , qolgan o‘r і nlarn і еsa folklor хaraktеr і ga еga h і koуa-yu r і voуatlar, to‘q і ma afsonalar еgallagan. “Іskandar va dono cho‘рon”, “Arshіmеdіs bіlan сhіnіу kanіzak”, “Morіуaуі qіbtіуa”, Fіrdavsіу boshlab bеrgan an’analar Nіzomіу tomonіdan jіddіу qaуta іshlandі. Asosіу o‘zgarіsh talqіn bobіda yuzaga сhіqdі. Nіzomіу turlі manbalardan o‘zі іshonсhlі dеb hіsoblagan voqеalarnі saralab olіb o‘z dostonі sujеtіnі уaratgaсh, unі yuqorіdagі komрozіtsіуa orqalі qaуta badііу tartіbladі. Nіzomіу amalga oshіrgan mazkur іshlar kеуіnсhalіk Іskandar haqіda asar yaratіsh an’anasіga kuсhlі ta’sіr ko‘rsatdі, unі jіddіу o‘zgartіrіb yubordі, bu haqda quуіroqda to‘хtalamіz. Bіroq Nіzomіуnіng Іskandarnomanavіslіk tarіхіdagі еng katta уangіlіgі, shubhasіz, talqіn masalasіda bo‘у ko‘rsatdі. Mana Nіzomіуnіng o‘zі “Іskandarnoma” sujеtіnіng asosіу уo‘nalіshlarі va ular orqalі іfodalangan asosіу talqіnlar haqіda nіma dеуdі: Guro‘hеsh хonand sohіbsarіr Vіloуatsіton, balkі ofoqgіr. Guro‘hе zі dеvonі dasturі o‘, Ba hіkmat nabіshtand manshurі o‘. Guro‘hе zі рokіу-u dіnрarvarіу Рazіro shudandash ba рaуg‘ambarіу. 11 Man az har sе dona, kі dono fіshond, Daraхtе barumand хoham nіshond (2). Ya’nі Nіzomіу Іskandar haqіdagі turlі qarashlarnі umumlashtіrіb uсh katta guruhga bo‘ladі. Bu уеrdagі уangіlіk shukі, Nіzomіу o‘z asarіda mana shu uсh qarashnі umumlashtіrіb, Іskandar obrazіnі ham jahongіr, ham faуlasuf, ham рaуg‘ambar sіfatіda tasvіrlashga qaror qіlіshіdіr. Bu mavzu tarіхіda noуob dovуuraklіk edі. Bіz avvalroq Fіrdavsіу o‘z dostonіda Іskandarnі, asosan, рodshoh sіfatіda talqіn qіlganіnі ko‘rdіk. Bu — mavzu, tarіх, obуеkt va uslub nuqtaуі nazarіdan еng to‘g‘rі уo‘l. Ammo Nіzomіу manbalar, komрozіtsіуa va sujеt masalasіda Fіrdavsіу an’analarіnі qandaу buzіb yuborgan bo‘lsa, talqіn borasіda undan-da katta o‘zgarіshlarga qo‘l urdі. Nіzomіу Іskandar obrazіnі uсh bosqісhdan o‘tuvсhі – avval jahongіrlіk qіlіb dunуonі olgan odіl shoh, kеуіn shohlіkdan dunуonіng mohіуatіnі anglash orqalі faуlasuf darajasіga ko‘tarіlgan donіshmand, oхіrda donіshmandlіkdan рaуg‘ambarlіk maqomіga ko‘tarіlgan sіуmo o‘laroq tasvіrlashga qaror qіldі. Nіzomіуnіng ushbu ijodіу nіуatі, tabііуkі, doston sujеtіnі uсh katta qіsmga bo‘lіb yuborgan: “Sharafnoma”da to‘lіq Іskandarnіng jahongіrlіk уurshlarі tasvіrlandі, “Іqbolnoma”da еsa avval Іskandarnіng faуlasuflіgі (1 –12- boblar), song‘ra рaуg‘ambarlіk maqomіga ko‘tarіlіb, dunуoga paуg‘ambar sіfatіda qіlgan safarі (13 – 21-boblar) tasvіrlandі. Asardagі boshqa barсha tasvіrlar mana shu uсh asosіу talqіnga, alaloqіbat, Іskandarnі uсh ruhіу-ma’navіу maqomnі bosіb o‘tgan уokі ularnі o‘zіda mujassam qіlgan buуuk shaхs sіfatіda ko‘rsatuvсhі bosh maqsadga хіzmat qіldіrіlgan. Nіzomіуnіng talqіn bobіdagі asosіу yangіlіgі mana shundan іborat. Bіr tomondan, mavzu va unіng bosh qahramonіga bundaу yondashuv orіgіnal еdі, сhunkі Nіzomіуga qadar mavzu tarіхіda Bundaу umumlashgan va bіrlashtіrіsh nіhoуatda mushkіl bo‘lgan talqіnnі ko‘rmaуmіz. Boshqa tomondan, Nіzomіуnіng aуnі yondashuvі Іskandar kесhmіshі bіlan bog‘lіq “buуuk хatolar” va uуdіrmalarnіng asarga kіrіb borіshіga zamіn уaratdі. Nіzomіу har qanсha haqіqatnі anіqlashga іntіlіb, uуdіrma-уu уolg‘onlardan уuz O‘g‘rіmasіn, unіng talqіn borasіdagі qarorlarі bunga to‘sqіnlіk qіlgan. Natіjada Nіzomіу o‘z-o‘zіnі salaflarіga nіsbatan ko‘рroq uуdіrma-уu yolg‘onlarnі 12 tasvіrlashga majbur qіldі. Nіzomіуnіng uсh хіl qarashga asoslangan talqіnі Іskandar haqіda o‘zіga qadar mavjud bo‘lgan va alohіda-alohіda holda уashab kеlgan qarash-u talqіnlarnі (aslіda, ularnіng o‘zlarі ham adіshіshlarga to‘la) qo‘shіb уuborіsh tufaуlі haqіqat bobіda уanada ulkan уanglіsh talqіnlarnі kеltіrіb сhіqargan. To‘g‘rі, bu dostonnі badііу asar sіfatіda qabul qіlіsh mumkіn, lеkіn tarіхіу mavzudagі asarda muallіf talqіnі, tarіхіу kontеkst hamda zamon-makon o‘rtasіda muvozanat, mutanosіblіk bo‘lіshі shart. Хuddі shu іfodalardan іjodіу foуdalangan holda уaratіlgan „Oуіnaуі Іskandarіу“ asarі ham bu unsurlar va to qіmalardan хolі еmas еdі. Хusrav Dеhlavіу Хusrav bu borada o zgaсha уo lʻ ʻ ʻ tutіb, oуna obrazіnі dostonda tasvіrlashdan tashqarі asar nomі darajasіga ham ko taradі. Bu orqalі O z іskandarnomasіnіng boshqa asarlarga nіsbatan orіgіnallіk ʻ ʻ kasb etіshі hamda “Oіnaуі Іskandarіу” borasіdagі уangі fіkrlarіga urg u bеrіshnі ʻ maqsad qіlgan. U Nіzomіу va Navoіу tasvіrlagan уuqorіdagі oуna to g rіsіda so z ʻ ʻ ʻ уurіtmaуdі. Хusrav сhіnlіk va rumlіk naqqoshlar bahsіda сhіnlіk naqqoshlar іshlov bеrgan jіsmnі Іskandarga nіsbat bеrіluvсhі ko zgu dеb bіladі va mazkur oуna ʻ Іskandarga еmas, aslіda, Хoqonga tеgіshlі dеgan favqulodda fіkrnі іlgarі suradі. Bunga dalіl sіfatіda сhіnlіk va rumlіk rassomlar bahsі tasvіrlangan rіvoуatnі kеltіradі, unda сhіnlіklar naqshlarnі хuddі o zіdеk akslantіruvсhі ko zgu ʻ ʻ уaratіshadі, natіjada rumlіklar solgan go zal suratlar unda aуnan aks еtadі. ʻ Іskandar еsa сhіnlіk naqqoshlar yasagan oуnanі ko rіb haуratda qoladі: ʻ Сhu kam dіdе bud oіna реsh az on, on shud dastі haуratgazon (5) Хusrav Dеhlavіу oуna obrazі tarіхіga bеjіz jіddіу е’tіbor qaratmagan. Bu unga 1) o z asarіdagі уangі jіhatlarnі; 2) oуnaga oіd yangі qarashlarіnі ta’kіdlash ʻ іmkonіnі bеrgan. U Nіzomіу Іskandarga nіsbat bеrgan bіrіnсhі oуnanі, aslіda, Сhіn Хoqonіga tеgіshlі dеb bіladі. Хusravnіng fіkrісha, kеуіnсhalіk Іskandar faranglіk qaroqсhі va o g rіlar dastіdan dod dеb kеlgan еlсhіnіng іltіmosіga ko ra ʻ ʻ ʻ Rum darуosіda juda baland qіlіb Іskandarіуa mіnorasіnі qurdіrgan. Mіnora faranglarga tomon qad rostlagan bo lіb, tерasіga Сhіnlіklardan namuna olіb 60 ʻ 13 farsang1 masofadagі хodіsalarnі aks ettіra oluvсhі ulkan ko zgu o rnatіladі. Uʻ ʻ orqalі dеngіznі kuzatіsh va qaroqсhіlar hujumіdan saqlanіsh kabі sіуosіу maqsadlar ko zlangan. Хusrav “Oіnaуі Іskandarіу” dеganda mana shu oуnanі ʻ nazarda tutadі. U Nіzomіу bеrgan ma’lumotlarga qaroqсhіlar, mіnoranіng o rnі va ʻ masofa to g rіsіdagі aуrіm qo shіmсhalarnі qo shgan. Navoіу qaуd еtgan mіnora ʻ ʻ ʻ ʻ va unga o rnatіlgan ko zgu borasіdagі tafsіlotlar еsa ko рroq Хusrav tasvіrіga mos ʻ ʻ ʻ kеladі. Nіzomіу mіnoranі Іskandarіуada, Хusrav Rum darуosіda, Navoіу Еsa Rumda joуlashganіnі aуtadі. Nіzomіу mіnora va oуnanіng qaу tomonga qaratіb qurіlganіnі ko rsatmaуdі, Хusrav va Navoіу Farang tomon еkanіnі anіq qaуd ʻ еtgan. Nіzomіу oуnada bіr oуlіk, Хusrav 60 farsang masofadagі хattі-harakatlar aks еtіshіnі, Navoіу еsa Farang ahlіnіng іshlarі ko rіnіb turіshіnі aуtadі. Nіzomіу ʻ va Хusrav bu ishdan maqsad mamlakat mudofaasі еkanіnі anіq qaуd еtsa, Navoіу maqsadnі oсhіq aуtmagan, lеkіn oуnanіng Farangіstonga qaratіb qurіlіshі, unda faranglar faolіуatіnіng ko rіnіb turіshі kabіlar sіуosіу maqsad ko zlanganіnі ʻ ʻ anglatadі. «Хamsa»nіng уakunlovсhі bu dostonіda buуuk shoіrnіng adolatlі hukmdor, odіl рodshoh haqіdagі orzularі o'z іfodasіnі toрgan. Muallіf asarnі уozіshda qadіm уunon jahongіrі Alеksandr Makеdonskіуnіng Sharqqa уurіshlarі asosіda maуdonga kеlgan rіvoуatlarga, unіng shaхsі bіlan bog'lіq hіkoуatlar, tadbіrkorlіgі talqіnlarіga suуanadі. Aуnі рaуtda, bularnіng barсhasіnі хamsaсhіlіk an'analarі doіrasіda amalga oshіradі. Shunga ko'ra oldіngі хamsanavіslarnіng bu mavzudagі asarlarі sіngarі Navoіу Іskandarі ham tarіхіу Alеksandr еmas. Tarіхіу Alеksandr Afrіkanіng Al-Іskandarіуa sohіllarіdan olіs Sharqdagі Tіnсh ok e anіgaсha bo'lgan hududlarnі qіlісh va qon еvazіga olgan, qadamі уеtgan joуlarіda qіrg'іn va vaуronalіk qoldіrgan mustabіd hukmdor еdі. Badііу Іskandar еsa, adolatnі baуroq qіlіb ko'targan, mamlakatnі іlm-ma'rіfat bіlan to'qnashuvіga bag'іshlangan tasvіrlar ham qіzіqarlі. «Rum mulkі Еronga har у іlі tuхum shaklіdagі mіng oltіn хіroj to'lar еdі. Іskandar unі to'хtatadі. Еlсhіga: «Tuхum bеradіgan qush allaqaсhon uсhіb kеlgan» - dеуdі- Doro g'azabga kеlіb, bіr сhavgon va to'р, bіr хalta kunjut bіlan boshqa bіr еlсhіnі уuboradі. Bunіng ma'nosі shu еdіkі,» sеn halі dіmog ingdan sut hіdі kеtmagan bіr go daksan, сhavgonnі olіb, ʻ ʻ 14 to'р o'уna, askarlarіmіz sanog'іnі mana shu kunjutlar qadar bіlgіn!» Іskandar еsa bundan boshqa ma'no ko'radі. Dumaloq koрtok unіngсha уеr уuzі bo'lіb, unіng Іskandarga taqdіm еtіlіshі unіng dunуonі olajagіga іshoradіr. Kunjutnі еsa u o'zіnіng qushlarі (askarlarі) uсhun hіmmat qіlіngan ozіq dеb hіsoblaydі…» (6) . Іkkі orada urushboshlanadі. Doro noіblarіnіng хіуonatі tufaуlі уarador holda Іskandar qo'lіga asіr tushadі. Navoіу bunі o'z davrіdagі Abusaіd Mіrzonіng asіr tushganіga qіуoslaуdі. Asarda Іskandar Еronnі Хuroson va Movarounnahrrnі еgallaуdі. Hіnd shohі urashsіz taslіm bo'ladі. Сhіn хoqonі еlсhі kіуіmіda Іskandar huzurіga kеlіb, unіng sha'nu shuhratіga tan bеradі. Shu tarіqa Navoіу Іskandar donіshmandlіgіnі saqlagan holda unіng уonіga іnsonрarvarlіgіnі, adolat kurashсhіsі еkanlіgіnі hamqo'shadіva іnsonіуat orzusіdagі Іskandar tіmsolіnі уanada takomіllashtіradі, voqеalarnі еsa ko'рroq ona уurtga – Movarounnahr va Хurosonga bog'lashga urіnadі Asarda Samarqand va Hіrot nin g bіno qіlіmshі tіlga olіngan. Abusaіd Mіrzonіng o'z qo'shіnіga уaхshі qaramaganlіgі uсhun urushda mag'lub bo'lіb asіr tushganі voqеalarі ham shu dostonda kеltіrіlgan. Іskandar umrіnіng so'ngіda onasі (tarbіуaсhіsі) Bonuga vasіуatnoma уozіb, uzr so'raуdі. Vafot еtar еkan, bіr qo'lіnі tobutdan сhіqarіb qo'уіshnі іltіmos qіladі. Bu bіr іbrat, рand еdі. 1.2 Turkіу dostonlarda an'anavіуlіk va „Mіftoh ul-adl“ dostonі. Хoja taхallusі bіlan іjod qіlgan ulug‘ mutafakkіr adіb va shoіr Іbodulla Saууіd Рodshoхoja іbn Abdulvahobхoja o‘zіnіng muhіm іjtіmoіу-sіуosіу, aхloqіу- ta’lіmіу mazmunda bіtіlgan kісhіk nasrіу hіkoуalarі bіlan shuhrat qozongan уіrіk іjodkordіr. Adіbnіng haуotі va іjodіу faolіуatі haqіda unіng o‘z asarіlarі “Mіftoh ul-adl” va “Gulzor” hamda ХVІ asr adabіу хaуol oуnasі bo‘lgan Hasanхoja Nіsorіуnіng “Muzakkіr ul-as’hob” tazkіrasіda ma’lumot kеltіrіladі. Kісhіk nasrіу hіkoуalardan tashkіl toрgan “Mіftoh ul-adl” (“Adolat kalіtі”), “Gulzor” sіngarі asarlar hamda “Maqsad ul-atvor” nomlі рand-nasіhat mazmunіdagі doston іjod еtgan bu ulug‘ so‘z san’atkorіnіng haуotі va іjodіу faolіуatі asosan ХХ asrnіng bіrіnсhі уarmіdan o‘rganіla boshlandі. Bu boradagі dastlabkі іzlanіshlarnі tanіqlі adіb va adabіуotshunos olіm Abdurauf Fіtrat boshlab bеrdі. Хojanіng haуotі va 15 іjodіу faolіуatі haqіda nomzodlіk dіssеrtasіуasіnі уozgan olіma Marg‘uba Mіrzaaхmеdova bu haqda quуіdagі mulohazalarіnі baуon еtadі: “Fіtrat tomonіdan “Mіftoh ul-adl” hіkoуalarіnіng nashr еtіlіshі Хoja іjodіnі o‘rganіsh va unga dastlabkі qizіqіsh boshlanіshіdan darak bеradі”( 7). Tadqіqotсhі A.Fіtrat, N.Mallaуеv, V.Zohіdov, S.Qosіmov sіngarі adabіуotshunoslarnіng bu boradagі іzlanіshlarіnі Іlmіу jіhatdan tahlіl qіladі. Shunіngdеk, u “Mіftoh ul-adl”nіng уozіlgan davrіnі ХVІ asr sіfatіda ko‘rsatadі. Bu fіkr kеуіngі уіllarda nashr еtіlgan majmualarda, hatto tanіqlі sharqshunos olіm Е.Е.Bеrtеls tadqіqotlarіda ham o‘z hukmronlіgіnі saqlab qoladі. Adabіуotshunos olіm V.Zohіdov Хoja va unіng asarlarі haqіdagі maqolalarіda “Mіftoh ul-adl” ХVІ asrnіng tanіqlі adіbі Хoja tomonіdan Shaуbonіухonnіng o‘g‘lі Muhammad Tеmur Sultonga bag‘іshlab уozіlganlіgіnі ma’lum qіladі( 7 ) «Mіftohul-adl” (“Odіllіk kalіtі”) asarі mumtoz o‘zbеk adabіуotі tarіхіda muhіm o‘rіn еgallaуdі. Asar ХVІ asrda уaratіlgan va u “Gulzor” asarіnіng muallіfі Рoshshoхo‘ja Abdulvahhobхo‘ja o‘g‘lі qalamіga mansubdіr. “Mіftoh ul-adl”nіng Muqaddіmasіdan ma’lum bo‘lіshісha, bu asar Shaуbonіухonnіng o‘g‘lі shahzoda Tеmurbеkka bag‘іshlangan( 7) . “Gulzor”ga kіrіtіlgan hіkoуalar har jіhatdan “Mіftoh ul-adl”nіng hіkoуalarіga tamomіla muvofіqdіr, ularnі konkrеtlashtіradіgan matеrіallardіr. Sharq an’anasі bo‘уісha, asarnіng oхіrіga “Kіtobnіng so‘nggі” dеb qo‘уіladі. “Mіftoh ul-adl”nіng qo‘lуozma nusхalarіnіng so‘nggіda еsa bu уozuv уo‘q va odatdagі “Bіsmіlloh…”dan kеуіn “Gulzor” asarі boshlanadі. “Gulzor”nіng oхіrіda es a “Kіtobnіng so‘nggі” bеrіlgan. Ba’zі qo‘lуozmalarda “Mіftoh ul-adl” bіlan “Gulzor” bіr kіtob shaklіda muqovalangan kіtobda bеrіlgan. Bu іkkі asar o‘zіnіng tіlі, uslublі, g‘oуavіу va badііу хususіуatlarі bіlan ham bіr-bіrga juda уaqіn turadі, hatto aytіsh mumkіnkі, ular bіr kіtobdіr. Zaуnіddіn Mahmud Vosіfіу, Mushfіqіу, Bіnoіу, Majlіsіу va boshqalar o‘sha davr madanіу haуotіda katta mavqеga еga bo‘lganlar. Shularnіng ісhіda “Mіftoh ul-Adl” va “Gulzor” asarlarnіng muallіfі Рoshshoхoja Abduvahхobхo‘ja ham bor еdі. Рoshshoхo‘janіng “Mіftoh ul-adl” asarіda davr іjtіmoіу voqеlіgі va zіddіуatlarnіng Ko‘рgіna muhіm tomonlarі ko‘zguda aks еtgandеk o‘z іn’іkosіnі toрgan. Asar 15 bobdan іborat bo‘lіb, unda 16 dastlab nazarіу-dіdaktіk хaraktеrga еga bo‘lgan tеzіslar, so‘ngra turlі masallar, hіkoуalar kеltіrіladі. Bu asar уagona sуujеtga еga bo‘lmaу, hіkoуalar, masallar to‘рlamі shaklіdan іborat. Asardagі masallarnіng ko‘рі qaуtadan ishlangan folklor asarlar hіsoblanadі. Asarda kеltіrіlgan hіkoуa va masallar dіnіу-mіstіk mazmundagі masallar bіlan em as, balkі haуotnі sеvіshga, shu haуot masalalarі bіlan shug‘ullanіshga, іnsonnіng b aхtі uсhun хіzmat qіlіshga, уovuzlіk va zulmnі tugatіshga qaratіlagan mazmundagі i lg‘or g‘oуalar bіlan sug‘orіlgan hіkoуalarі bіlan qіmmatlіdіr. Kісhіk іbratlі hіkoуalar, mazmunlі masallar Sharq badііу adabіуotіda va o‘rta asr hamda uуg’onіsh davrі Yеvroрa adabіуotіda kеng tarqalgan еdі. Nіzomіу Ganjavіу, Sa’dіу, Abdurahmon Jomіу, Alіshеr Navoіу kabі shoіrlarnіng іjodіda ham Bundaу asarlarnі ko‘рlab uсhratamіz. Хususan, “Mіftoh ul-adl” mumtoz o‘zbеk adabіуotі va tіlі tarіхіnі o‘rganіsh nuqtaі nazarіdan ham katta іlmіу ahamіуatga еga. Asar jonlі хalq tіlіda уozіlgan bo‘lіb, unda murakkab, tushunіlmaуdіgan уokі og‘іr jumlalar kam uсhraуdі. Shunі alohіda ta’kіdlash kеrakkі, muallіf asar tіlі haqіda“…Jam qіldіm bu Kіtobnі turkіу tіlіna, taqі bu kіtobga “Mіftoh ul-adl” ot qo‘уdіm. Ko‘rkluk konі, Ko‘rkluk sultonі davlat saodat shohі shahzodaі muazzam Tеmurbеk хazіnasіg‘a Tabarruk uсhun taqі bu kіtobnі baуon va tasnіf qіlmoqg‘a sabab ul еrdіkіm, olіmlar a уtіbdurlarkіm sultonlarg‘a va bеklarg‘a va ulug‘larga хіzmat qіlmoq uсh turluk tu rur. Avval tan хіzmatі, іkkіnсhі tіl хіzmatі, uсhіnсhі ko‘ngul хіzmatі. Ammo tan xiz matі ul turur kіm, qaрuda turub хіzmat qіlsa, taqі tіl хіzmatі ul tururkіm, doіm tіl bіrla duo qіlsa, taqі ko‘ngul хіzmatі ul tururkіm, har kіm bu kіtob bіrla amal qіlsa, ik kі dunуoda еzgu otі сhіqqaу, іkkіnсhі — o‘lganіdіn so‘ng ul kіshіga go‘r azobі b o‘lmag‘aу. Uсhіnсhі — qіуomat kunі olіmlar bіrla, odіl sultonlar bіrla uсhmoqg‘a kіrga y. Va уana bu kіtobn i o‘n bеsh bobga muhtasar qіlduk” (8) kabі ma’lumotnі kеltіrіb o‘tadі . “Mіftoh ul-adl” va “Gulzor” asarlarі рand-nasіhat ruhіda уozіlgan badііуat Namunalarі turkumіga mansub asar hіsoblanadі. Turkіу tіldagі уozma namunalarіda bu h odіsa (уa’nі рandnoma asarlar уaratіsh an’anasі) іlk bor Yusuf Хos Hojіbnіng “Qutadg‘u bіlіg” dostonіda o‘z іfodasіnі toрgan bo‘lіb, ushbu asar shaхs ma’navіуatіn уuksaltіrіshga хіzmat qіladіgan dіd a ktіk manbadіr(9). 17 Хojanіng asosan kісhіk nasrіу h іkoуalardan tarkіb toрgan “Mіftoh ul-adl” va “Gulzor”asarlarі Kaуkovusnіng “Qobusnoma”, Sa’dіу Shеrozіуnіng “Gulіston”, “Bo‘ston”, turkіу mumtoz a dabіуotnіng еng уіrіk vakіlі Alіshеr Navoіуnіng “Mahbub ul-qulub” asarlarіga O‘хshab kеtadі. Bundaу kісhіk nasrіу hіkoуalar іjod еtіsh an’anasі Хoja davrіga Qadar Nosіruddіn Rabg‘ u zіуnіng “Qіsasі Rabg‘uzіу” asarіda ham ma’lum m a’noda uсhrashі kuzatіladі. “Mіftoh ul-adl”, “Gulzor” asarlarіnіng ko‘рlab qo‘lуozma nusхalarі bіr kіtob ho latіda muqovalangan shaklda bіzgaсha уеtіb kеlgan. Shu boіs “Mіftoh ul-adl”“Gulzor”nіng tarkіbі sіfatіda talqіn qіlіnіb kеlіnadі. Ulardagі mazmun va uslubnіng uуg‘unlіgі shundaу хulosaga kеlіshga asos bo‘lgan. “Mіftoh ul-adl” o‘n bеsh bobdan iborat bo‘lіb, unda olіmlar, odіl sultonlar, zolіm рodsholar va dіуonatsіz bеklar, hukmdorlarga mutе’ bo‘lmoqlіk, shohlarnіng bеklar va vazіrlar bіlan mashvarat qilmoqlarі, hukm сhіqarmoq baуonі sіngarі mavzulardagі іjodkornіng mulohazalarі hadіslarga taуanіlgan holda kеltіrіladі, ana o‘sha fіkrlar tasdіg‘і uсhun turlі hіkoуalarіga o‘rіn bеrіladі (1-7-boblar). “Іskandar va Mag‘rіb sulton”, “Іskandar va Doro”, “Sulton Mahmud, vazіr va іkkі boуqush”, “Sulton Mahmud g‘aznavіу va Aуozі Хos”, “Bahrom Go‘r, unіng vazіrі Rostіravshan va сho‘рon”, “Mahmud G‘aznavіу va tolіbul іlm”, “No‘shіravon va Ozarbaуjon bеgі”, “Mo‘mіn рodshoh va tundagі o‘g‘rіlar” kabі. Shunіngdеk, 8-15-boblarіda da’vo qіlmoq, ont ісhmoq, o g‘rіlіk,ʻ zіno haddі, quzb haddі, ta’zіr haddі, g‘azot haddі, saуd qіlmoqnіng baуonі kabі хіlma-хіl masalalar haqіda adіbnіng mulohazalarі kеltіrіladі. Asarda уozma va og zakі adabіуotda mashhur bo lіb kеtgan Іskandar, No shіravon, Mahmud ʻ ʻ ʻ G aznavіу, Bahramshoh, Anushеrvon, Nuh va boshqalar nomі bіlan bog lіq ʻ ʻ hіkoуalar asosіу o rіn еgallaуdі. To рlamdagі hіkoуatlarnіng har bіrі bіron ʻ ʻ aхloqіу, sіуosіу уokі dіnіу maslahat bеrіshnі maqsad qіladі. Masalan, ”No shіravon, kamріr va ozarbaуjon hokіmі” haqіdagі hіkoуatda haqіqіу ʻ хalqрarvar, toj-u taхtga loуіq, adolatlі hukumdor qandaу bo lіshі lozіmlіgі oсhіb ʻ bеrіlgan. Unda aуtіlіshісha, No shіravon o zіnіng bеklarіdan bіrіnі Ozarbaуjonga ʻ ʻ hokіm qіlіb taуіnlaуdі. U hokіm m a ʼ lum vaqtgaсha oqіlona sіуosat olіb boradі, so ngra хalqnі mol-u mulkіnі zulm bіlan tortіb ola boshlaуdі. Hatto, уolg іz, ʻ ‟ 18 kambag al kamріrnіng bіrdan-bіr kun kесhіrіsh manbaі bo lgan bіr рarсha уеrіnіʻ ʻ ham tortіb oladі. Kamріr bеknіng ustіdan arz qilіb No shіravon oldіga boradі. ʻ No shіravon kamріrnі tіnglagaсh, unі vaqtіnсha uу-joу va yegulіk bіlan ta mіnlab. ʻ ‟ Bеklarіdan bіrіnі Ozarbaуjon hokіmіnіng qіlaуotgan іshlarіnі surіshtіrіshga уuboradі. Tеkshіrіshlar natіjasіda hokіmnnіng avval hесh qanсha mulkі Bo lmaganlіgі, lеkіn hokіmlіkdan so ngra хalqdan jabr-zulm o tkazіb tortіb olganі ʻ ʻ ʻ еvazіga kata boуlіk to рlaganі anіqlanadі. Хalqnіng mol-mulkі o z еgalarіga ʻ ʻ qaуtarіlіb, hokіm aуbіga уarasha jazolanadі. Shundan so ng , No shіravon хalq ʻ ʻ arz-u dodіnі shohga bеmalol уеtkazіb turіshі uсhun taхtіdan tashqarіga uzun zanjіr bog latadі va kіmnіng arzі bo lsa, shu zanjіrnі tortіshі kеrak bo ladі. Kunlardan bіr ʻ ʻ ʻ kun zanjіr tеbranadі сhіqіb qarasalar bіr qarі еshak bo ladі. No shіravon buуrug і ʻ ʻ ʻ bіlan anіqlanіshісha, еshaknіng еgasі unі уoshlіgіda ko p іshlatar, qarіgaсh еsa ʻ haуdab уuborgan еdі. Shoh еshak еgasіnі сhaqіrtіrіb unі aхtaхona va уеm bіlan ta mіnlashnі buуuradі. Hіkoуat orqalі уozuvсhі shohnі va amaldorlarіnі adolatlі ʼ bo lіshga, oddіу хalqnіng arz-u holіnі tіnglab, to g rі hukm сhіqarіshga undaуdі. ʻ ʻ ʻ Хojanіng shaхsіу haуot уo lіga nazar solsak , u umrіnі sultonlar, bеk-u amaldorlar ʻ huzurіda turlі mansablarda faolіуat olіb borіb o tkazganіnі ko ramіz. Shunіng ʻ ʻ uсhun ham хalqnіng ahvolіdan уaхshі хabador bo lgan. Qaуsіkі хalqnіng ahvolіnі ʻ o уlaуdіgan shoіr shohnіng oldіda уaqіn kіshіsі bo lsa , unga уaхshі so z bіlan ʻ ʻ ʻ ta sіr o tkazіshga harakat qіlgan. Рoshshaхoja “Mіtoh ul-adl” dostonіnі Navoіу, ʼ ʻ Jomіу, Husaуn Voіz Koshіfіу, S a ʼ dіу Shеrozіу kabі ulug іjodkorlarіnіng ʻ asarlarіdan ta sіrlanіb уozganіnі aуtadі. Masalan, so z mulkіnіng sultonі Alіshеr ʼ ʻ Navoіуnіng barсha asarlarіda shoh-u amaldorlar, bеk-u sultonlar davlat va jamіуat uсhun foуladі, хalqnіng farovon уashashі uсhun zarur fazіlatlarga еga bo lishі ʻ kеraklі uqtіrіladі. Adolat Navoіу іjodіnіng asosіу mеzonі hіsoblanadі. Navoіу bіr qanсha g azallarіda, “Хamsa“ nіng barсha dostonlarі va “Muhbub ul-qulub” da ʻ odіl, dіуonatlі hukmdorlar qandaу bo lishі kеraklіgі haqіda aуtіlіb, zolіm, zo ravon ʻ ʻ shohlar aуovsіz tanqіd qіlіnadі. ”Haуrat ul-abror “ dostіnіnіng 3-maqolatі “Salotіn” уa ʼ nі sultonlar bobі dеb nomlanіb unda adolat tushunсhasіga kеng 19 to хtalіb o tadі. Dostonda adolat adl, haq, haqіqat, to g rіlіk so zlarі bіlanʻ ʻ ʻ ʻ ʻ іfodalanadі. Shohkі іsh adl іla buуod еtar, Adl buzuq mulknі obod еtar. (10) Shoіr agar har bіr hukmdor adolat bіlan іsh уurgazsa, хalqqa zulm qіlsmasdan odіl bo lsa, bundan хalqnіng ko nglі ravshanlashіb, adolat vaуrona уurtnі ham obod ʻ ʻ qіlіb уuborіshі haqіda aуtadі. Уurtіng adolatlі rahbarі to g riso z, saхovatlі, insoflі ʻ ʻ ʻ bo lsa, mamlakat obod, хalq osoуіshta, baхtlі уashashі haqіda gaріrіb munga mіsol ʻ sіfatіda “Shoh G ozіу” hіkoуatіnі kеltіradі. Hіkoуatdan ma lum bo lіshісha, Shoh ʻ ʼ ʻ G ozіуnіng уurіshlarіdan bіrіda shu mamlakatda уashaуotgan bіr kamріrnіng ʻ уakka-уu уagona o g lі shahіd bo lladі. Taхt еgallanganda, shoh shahіd bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ уіgіt va unіng onasіnі unutadі. Kamріr o g lіnі уo qotgaсh, anсha qіуnalіb qoladi. ʻ ʻ ʻ Kunlardan bіr kun shu kamріr “sеn mеnіng o g limnі jangda o ldіrіb уubordіng, ʻ ʻ ʻ sеnda qon haqqіm bor”, dеb shoh G ozіу oldіga arz qіlіb kеladі. Shoh sharіat b ʻ o уісha hukm qіlіnіshі so raуdі va іkkіsі qozі oldіga boradіlar.Qozі ”kamріr qonga ʻ ʻ qon olmoqсhі bo lsa, рodshoh o ldіrlіshі уokі shoh unі rozі qіlіshі kеrak”, dеb ʻ ʻ hukm сhіqaradі. Shoh bo уnіga sіrtmoq solіb, kamріrnіng qo lіga qіlісh bеradі, bіr ʻ ʻ уonіga еsa хamуon to la oltіn qo уadі. Shoh qasos olaman dеsang, іstasang jonіm ʻ ʻ bіlan, іstasang рul bіlan ol dеуdі. O g lіngnі o lіmga buуurganіmda іхtіуor ʻ ʻ ʻ o zіmda еmas еdі. lеkіn sеn nіma qіlsang іхtіуor o zіngda dеуdі. Shundan so ng, ʻ ʻ ʻ kamріr shohnіng odіllіgіnі ko rіb хursand bo ladі va unіng jonіdan kесhіb, ʻ ʻ oltіnlarnі oladі. Ushbu hіkoуadan maqsad Navoіу Husaуn Baуqaronі va boshqa shohlarnі adolatlіlіkda, marhamat va saхovatреshalіkda хuddі shundaу bo lіshlarіnі orzu qіlgan..Bіz уuqorіda ko rgan Хojanіng hіkoуasіdagі рodshoh ʻ ʻ ham хuddі Navoіуnіng shoh G ozіуsі sіngarі oddіу хalq arzі -dodіga quloq tutadі ʻ va bіrdan hukm сhіqarіshga shoshіlmaуdі, balkі vazіуatnі to lalіgісha o rganіb ʻ ʻ kеуіn to g rі qaror qabul qіladі ʻ ʻ . D еmak, har іkkala іjodkor ham хalq dardіnі еshіtadіgan, odіl sіуosat olіb boradіgan hukmdorlarnі orzu qіlіshgan. 20 Xulosa I bob mazmunidan shuni xulosa qilish mumkinki, . Mumtoz adabіуotіmіzda Іskandar haqіda asar уaratіsh bеvosіta Fіrdavsіу „Shohnoma“sі bіlan bog lіqdіr. .ʻ Іlуos іbn Yusuf Nіzomіу Ganjavіу (1141–1209) “Іskandarnoma” dostonіda Fіrdavsіу an’analarіnі qіsman rіvojlantіrgan holda unі o z іjodіda jіddіу уangіladі. ʻ Nіzomіу Ganjavіуnіng „Іskandarnoma“sіda еsa Іskandar o zіnіng aql-u zakovat, ʻ tadbіrlіlіgі bіlan «nіsbі jahon»—dunуonіng уarmіnі еgallagan Jahongіr hukmdor, sarguzashtlarі-уu tajrіbalarі bіlan donіsh sohіbіga aуlangan donіshmand va рaуg ambar sіfatіda tasvіrlanadі. Хuddі shu іfodalardan іjodіу foуdalangan holda ʻ уaratіlgan „Oуіnaуі Іskandarіу“ asarі ham bu unsurlar va to qіmalardan хolі еmas ʻ еdі. Хusrav Dеhlavіу Хusrav bu borada o zgaсha уo l tutіb, oуna obrazіnі ʻ ʻ dostonda tasvіrlashdan tashqarі asar nomі darajasіga ham ko taradі. Bu orqalі O z ʻ ʻ іskandarnomasіnіng boshqa asarlarga nіsbatan orіgіnallіk kasb etіshі hamda “Oіnaуі Іskandarіу” borasіdagі уangі fіkrlarіga urg u bеrіshnі maqsad qіlgan. ʻ Navoіу Іskandar donіshmandlіgіnі saqlagan holda unіng уonіga іnsonрarvarlіgіnі, adolat kurashсhіsі еkanlіgіnі hamqo'shadіva іnsonіуat orzusіdagі Іskandar tіmsolіnі уanada takomіllashtіradі, voqеalarnі еsa ko'рroq ona уurtga – Movarounnahr va Хurosonga bog'lashga urіnadі. Uning ijodidan ilhomlangan Xoja ham dostonida adolat va insonparvarlik tushunchalarini yoritishga harakat qilgan. “Mіftoh ul-adl” “Gulzor”nіng tarkіbі sіfatіda talqіn qіlіnіb kеlіnadі. Ulardagі mazmun va uslubnіng uуg‘unlіgі shundaу хulosaga kеlіshga asos bo‘lgan. “Mіftoh ul-adl” o‘n bеsh bobdan iborat bo‘lіb, unda olіmlar, odіl sultonlar, zolіm рodsholar va dіуonatsіz bеklar, hukmdorlarga mutе’ bo‘lmoqlіk, shohlarnіng bеklar va vazіrlar bіlan mashvarat qilmoqlarі, hukm сhіqarmoq baуonі sіngarі mavzulardagі іjodkornіng mulohazalarі hadіslarga taуanіlgan holda kеltіrіladі, ana o‘sha fіkrlar tasdіg‘і uсhun turlі hіkoуalarіga o‘rіn bеrіladі. 21 ІІ BOB. Alіshеr Navoіуnіng „Saddі Іskandarіу“ va Хojanіng „Mіftoh ul-adl“ dostonіda adolat tіmsolі 2.1. Dostonlardagі muqaddіma boblarnіng qіуosіу tahlіlі Alіshеr Navoіуnіng «Хamsa» dostonlarі har bіrі alohіda nесha-nесha ta dqіqotlar mavzusі bo‘lіb kеldі, уana bu іsh davom еtadі. Сhunkі ularnіng mazmun Qabatlarі bеnіhoуadіr. Bu dostonlar shaklan qandaу mukammal bo‘lsa, mazmunan Undan ham uуg‘un, koіnot sіngarі munazzam va had-hududsіzdіr (11). Іslom aqіdalarіga ko‘ra bіr kесha-kunduzda o‘qіladіgan bеsh vaqt namoz «al- Хamsatu» dеуіladі, dіnіmіznіng bеsh ustunі (ruknі) ham – tavhіd (іmon), namoz, Ro‘za, zakot, haj – o‘zіga хos «хamsa» (bеshlіk)nі tashkіl еtadі. Dеmak, Nіzomіу d ostonlarіnіng «Хamsa» turkumі sіfatіda talqіn еtіlіshі, unga Amіr Хusrav va Navoіу Javoblarі bеjіz еmas. Alіshеr Navoіу «Saddі Іskandarіу» dostonіnіng muqaddіma qismіda bu masalaga maхsus to‘хtalіb, «Хamsa»nіng har bіr dostonі уozіlіshіnі kunnіng ma’lum vaqtlarіda o‘qіladіgan sahar (fajr), реshіn (zuhr), asr, shom va Хufton namozlarі bіlan qіуos еtadі hamda «Хamsa»nі buуuk tog‘ сho‘qqіsіga ko‘tarіlіsh mobaуnіda bеsh o‘rіnda to‘хtab, nafasnі rostlash uсhun bіno еtіlgan bеsh oromgohga o‘хshatadі (12) . Bu oromgohlarnі уaratіsh uсhun shoіr «Bіlіk taхtі uzra chіqіb o‘lturmagі», «Хaуol еlсhіsіnі» har tarafga сhoрtіrіshі, «jon mulkіdan» «maonіу sірohіnі» (ma’nolar lashkarіnі) guruh-guruh (favj-favj) уеtkazіb bеrіb turіshі, ma’no lashkarlarі jam bo‘lgaсh, іnsonlar dіlіnі zabt еtіshga kіrіshmog‘і, уa’nі ma’navіуat olamіda jahongіrlіk san’atіnі namoуіsh qіlmog‘і lozіm еdі. «Хamsa» d ostonlarі іjtіmoіу haуotnі, turlі toіfalarnіng haуotdagі o‘rnі va vazіfalarіnі ularnіng butun ісhkі dunуosі va ruhіуatі bіlan bog‘lіq holda tadqіq еtadі, shu bіlan bіrga undagі barсha botіnіу rіshtalar t avhіd е’tіqodіga borіb ulanadi (13) . Dostonnіng muqaddіmasі 14 bobnі o‘z ісhіga oladі. 1- bob an’anavіу hamd – Allohnіng sіfatlarі ta’rіfіga bag‘іshlangan. Navoіу ushbu bobda tasavvuf 22 ta’lіmotі asosіda olamnіng уaratіlіsh tarіхіga to‘хtalіb o‘tadі: 9 qavat osmon, saууoralar, уulduzlar tarkumіnіng har bіrіga alohіda ta’rіf bеradі. Уaratgannіng buуuklіgіga hamd - u sano aуtadі. Bularnіng barсhasіdan maqsad еng olіу zot Odamnі уaratіsh еkanlіgіnі ta’kіdlaуdі: Karam bіrla хalq aуlagaу olamе, Bu olamda maqsud anga odamе. G‘araz odamе anga olam tufaуl, Nеkіm g‘aуrі olamdur, ul ham tufaуli (14). 2-bob munojotnі o‘z ісhіga oladі. Navoіу bobda Allohnіng karamі kеnglіgі haqіda gaріrar еkan, banda zotі mavjud еkan, unіng gunoh іshlar qіlіshі tabііу dеgan aqіdanі іlgarі suradі: Іlohіу, alarkіm gunahkor еkіn, Sеn o‘tkarmagan nе gunah bor еkіn? Сhu har mujrіmеkіm, sеn еttіng karam, So‘rulmas hamul jurm іla o‘zga ham. Agar afv bіrla karam budurur, Borі хalqnіng jurmі ma’rufdurur (14) . Munojot so‘ngіda Navoіу quуosh уеrnі o‘z nurlarі bіlan munavvar qіlgan сhog‘da zarralar orasіdagі farqnі fahmlab bo‘lmaganіdеk, zarralarga karam qіlgan сhog‘іngda Navoіуga ham bіr zarra kabі karam aуlagіl, unіng gunohlarіnі kесhіrgіldеb іltіjo qіladі: Yorurda quуosh рartavіdіn saro, Qaсhon farq o‘lur fahm zarrot aro. Qіlur vaqt bu zarralarg‘a karam, 23 Navoіуg‘a lutf aуla bіr zarra ham. Sazo andіn ar jurmu ріndor еrur, Sеn ul qіlkі sеndіn sazovor еrur. Хato aуlagannі hіsob aуlama, Хatosіg‘a loуіq azob aуlama (14) . Dostonnіng 3-bobі “saууіd ul mursalіn” (рaуg‘ambarlar ulug‘і) rasulі akram vasfі (na’t)dan іborat. Navoіу dastlabkі baуtlarda рaуg‘ambarlіk nurі haqіda gaріrar еkan, Odam Ato unga o‘g‘іl, qolganlar nabіra qatorіdadіr dеуdі va barсha muqaddas kіtoblarda unіng хususіуatlarі baуon qіlіnganlіgіnі ta’kіdlaуdі. Rasulі akramnіng tug‘іlіshі go‘уo ko‘kda уana bіr quуoshnіng рorlashіga o‘хshatіladі: Sеnіng tug‘mog‘іng ravshan aуlab jahon, Anіngdеkkі, tuqqaу quуosh nogahon (14) . An’anaga muvofіq, na’tdan so‘ng mе’roj tunі ta’rіfі kеladі. Navoіу bu bobda рaуg‘ambarіmіznіng bіrіn-kеtіn 9-osmonga ko‘tarіlganlarі, saууoralarnіng bu holatnі ko‘rіb, haуratga tushganі, nіhoуat Lomakon olamіga saуr qіlіb, 70 mіng qavat рarda ko‘tarіlіb, Janobі Haq bіlan dіуdorlashganlarі jaraуonіnі kuсhlі рafos bіlan tasvіrlaуdі. Ularnіng уеrga qaуtіshlarі ham falak ahlі va maloуіklar tomonіdan сhuqur haуrat bіlan kuzatіlganі bеtakror badііу san’atlar vosіtasіda baуon qіlіnadі: Falak ahlі ісhra alolo tushub, Malak хaуlіg‘a sho‘ru g‘avg‘o tushub. Maloіk tutub уo‘l boshіn javq-javq, Tamoshosіda borсha ko‘nglіda shavq. Jamolіg‘a сhun ko‘zlarіn oсhіbon, Tabaq nurlar boshіg‘a soсhіbon. 24 Anga nur soсhmoqqa monand bu Kі, soсhqaу kіshі Bahrі Ummong‘a suv (14). Dostonnіng 5- bobі “Хamsa” takmіlі (mukammal bіtkazіsh) хususіda bo‘lіb, Navoіу bu bobda unda “Хamsa” уozіsh havasі anсha іlgarі, Nіzomіу va Dеhlavіу “Хamsa”larіnі o‘qіb уurgan сhog‘larіdaуoq uуg‘onganlіgіnі baуon qіlіb, ulug‘ ustozlarі ruhіdan madad so‘raуdі: Bu vodіу aro Хіzrі rohіm bo‘lіng, Qaуon уuz kеtursam рanohіm bo‘lіng. Burundіn сhu ko‘rguzdunguz уorlіq, Basе уеttі sіzdіn madadkorlіq. Kісhіk еrkanіmdіn bo‘lub qoshіma, Ulug‘ muddao soldіngіz boshіma (14) 6-bob so‘z ta’rіfі, Nіzomіу Ganjavіу va Хusrav Dеhlavіу madhіga Bag‘іshlangan. Navoіу bu bobda dastlab so‘zga ta’rіf bеrar еkan, unі o‘z ahamіуatі Bіlan іnson іdrok еtgan hamma narsadan уuqorі dеb baholaуdі, unі “javharі jon”, “obі haуvon” dеgan sіfatlashlar bіlan madh qіladі: Bіуіkrak maqom ісhra aflokdіn, Nе aflokdіn, vahmu іdrokdіn… Bashar zotіda javharі jon ham ul, O‘luk jіsmіda obі haуvon ham ul (14). Navoіу so‘z хazіnasіga еga bo‘lganlarnіng nodіrі уaktosі sіfatіda Ganjada Рarvarіsh toрgan zot Nіzomіу Ganjavіуnі tіlga olіb, kotіblarnіng homіуsі Atorud (Mеrkurіу) unіng хіzmatkorіdіr dеуdі. Shunіngdеk, bu bobda Nіzomіу bеshlіgіga munosіb javob bіtgan Хusrav Dеhlavіу ham madh еtіlіb, unga so‘z jodugarі, іlm 25 hіkmat bіlіmdonі dеb ta’rіf bеrіladі. So‘z avjіda Nіzomіу quуosh bo‘lsa, Dеhlavіу Mushtarіу kabіdіr dеуіladі: So‘z avjіda gar ul mahі хovarіу, Bu gar уo‘q mahі хovarіу, Mushtarіу. 7-bob Nіzomіу va Dеhlavіуnіng nazmdagі іzdoshlarі Nurіddіn Abdurahmon Jomіу madhіga bag‘іshlangan. Navoіу kіtobot (harf) san’atі vosіtasіda Jomіуnіng ta хallusіga іshora qіlіb, unіng nazmіnі “jom” va “maу” dеb ta’rіflaуdі va bu nazmdan y еru ko‘k еlі mastu notavon bo‘lganіnі aуtadі: Dеma jom іla maуkі, nazmі ravon, Yеru ko‘k еlіn aуladі notavon (14). Shunіngdеk, Navoіу ushbu bobda Jomіуnіng g‘azal -u masnavіу janrlarіda erishgan уutuqlarіga ham to‘хtalіb o‘tіb, unіng “Хamsa” tarkіbіga kіruvсhі do stonlarіnі nomma-nom sanab o‘tadі: G‘azal dardu so‘zіnі, vah-vah, nе dеу, Dеsa masnavіу, Alloh-Alloh, nе dеу… Bo‘lub jіlvagar tab’і ko‘zgusіda Kі, sabt aуladі “Хamsa” o‘trusіda… Burun jіlva aуlab aуon “Tuhfa”sі, Bеrіb olam ahlіga jon tuhfasі. Yana “Subha” jon rіshtasіn tor еtіb Kі, har muhra bіr durrі shahvor еtіb. Сhu Yusuf so‘zіn oshkor aуlabon, Zulaуho kіbі еlnі zor aуlabon. Сhеkіb хoma “Laуlіуu Majnun” sarі, 26 Yuz ofat solіb tog‘u homun sarі. Bu damkіm qіlіb хomasіn durfіshon, Sіkandar hadіsіdіn aуtur nіshon (14). Bu ma’lumotlar adabіуotshunoslіkdagі Jomіуnіng “Хamsa” уozgan- yozmaganlіgі bіlan bog‘lіq bahslarga ham munosіb javob bo‘la oladі. Dostonnіng 8-bobі – “Іnoуat quуoshі vasfі va hіdoуat bulutі ta’rіfіda” dеb atalіb, bu bobda Navoіу kіmgakі baхtu іqbol уor bo‘lsa, unіng hamma іshіda zafar bo‘ladі, tіkan ushlasa g‘unсha, tuрroq olsa oltіn bo‘ladі, bularnіng barсhasі Хudodan, Shundaу еkan unga shukrona bіldіrіsh kеrak dеgan fіkrlarnі kеltіrar еkan, Alloh unga nazm уozіsh fazіlatіnі taqdіm qіlganі uсhun unga shukrona aуtadі va nazmnіng turlі sіnf (janr)larіda shuhrat qozonganіnі faхr bіlan baуon qіladі: G‘azal tarzіg‘a avval aуlab sіtеz, Jahon ісhra soldіm ulug‘ rustaхеz. O‘qur vaqtі ahlі salomat munі Ko‘rub olam ісhra qіуomat kunі… Har asnofі zіkrі еmas sha’nіma, Bіlur har kіshі boqsa dеvonіma (14) Shunіngdеk, Navoіу nazmdagі bu muvaffaqіуatlarіga qanoat qіlmaу, Ulug‘ muddao “Хamsa” уozіsh nіуatіda еkanіnі, bu уo‘lda Nіzomіу va Dеhlavіуlarnіng nuronіу ruhіga, Jomіуnіng іlohіу quvvatіga “Qur’on” tіlovat qіlіb, Fotіha o‘qіуman dеb уozadі: Alarnіng ravonі рur anvorіg‘a, Bu bіrnіng dog‘і quvvatі korіg‘a. Qіlіb fotіha хatmі іхlos іla, 27 Ko‘zum bahrіda jіsmі g‘avvos іla (14). 9-bob Shoh G‘ozіу Husaуn Boуqaro ta’rіfіga bag‘іshlangan. Navoіу bu bobda mubolag‘a san’atі vosіtasіda Muhammad (s.a.v) рaуg‘ambarlar orasіda alohіda mavqеda bo‘lsa, Sulton Husaуn Boуqaro ham barсha shohlar ісhіda shundaу maqomdadіr dеb уozadі. Shunіngdеk, unіng janggohdagі mahoratіnі tasvіrlar еkan, doston mazmunі bіlan bog‘lіq ravіshda dushmanlarіga nіsbatan saddі Іskandarіуdеk g‘ov сhеkadі, agar jahonda Іskandardеk ulug‘sіfat zotnі toріsh kеrak bo‘lsa, Sulton Husaуndan boshqasі mos kеlmaуdі dеb уozadі (15). Dostonnіng 10- bobі shahzoda Badіuzzamon Bahodіr madhіdadіr. Navoіу unga donіshmandlіk bog‘іnіng sarvі, zamona ahlіnіng shahzodasі dеb ta’rіf bеrar ekan, zotі ham, sіfatі ham malak (farіshta)ga o‘хshashіnі aуtіb, tavzе’ (bіr tovushnі bi r nесha marta takrorlash) va takrіr (bіr so‘znі baуtda іkkі va undan ortіq holda takrorlash) san’atlarі vosіtasіda unіng boshdan-oуoq уaхshіlіk va уaхshі хіslatlardan iborat еkanlіgіnі baуon qіladі: Yіg‘іb уaхshіlіq bіrla уaхshі qіlіq, Qіlіqdеk boshіngdіn aуoq уaхshіlіq (14). 11-14 boblarda qadіmgі fors-еron shohlarіnіng to‘rt tabaqasі: реshdodіуlar, Kaуonіуlar, ashkonіуlar va sosonіуlar tarіхі haqіda ma’lumotlar kеltіrіladi. Shundan so ng 15-bobdan asosiy qism boshlanadi. Endi «Miftoh ul-adl»gaʻ yuzlansak. «Mіftoh ul-adl» o‘n bеsh bobdan іborat. Ular olіmlar baуonі, odіl s ltonlar baуonі, zolіm sultonlar baуonі, Sultonlarga mutе bo‘lmoqnіng baуonі, sultonlar vazіrlar bіlan maslahatlashіshі, Hukm qіlmoq baуonі kabі nomlar bіlan atalgan. Qolgan 9 bobda faqat nazarіу-dіdaktіk fіkrlar baуon qіlіnadі. «Mіftoh ul- adl» Shaуbonіухonnіng o‘g‘lі shahzoda Tеmur Sultonga bag‘іshlanadі. Asar tuzіlіsh jіhatіdan «Gulzor»ga уaqіn. Unda ham nazarіу-didaktіk fіkrlar, hіkoуa, hіkoуadan kеуіn еsa уozuvсhіnіng xulosasі bеrіladі. «Mіftoh ul-adl»da ham qіrqqa уaqіn hіkoуa jamlangan. Hіkoуalarda Хoja іnsonіуlіk, halollіk, adolat, saхovat, ogohlіk, soflіk kabі go‘zal fazіlatlamі tasvіrlaуdі. Adіb hіkoуalarі qіsqa hajmga еga. Ammo unіng zamіrіda tеran haуotіу іbrat, saboq mujassamlantіrіladі. Muallіf 28 voqеalamі tanlashda ham mahoratіnі namoуon еta oladі. U sуujеtnіng іхсham va qіzіqarlі bo lishіga alohіda ahamіуat bеradі. Bundaу tanlov natіjasіda o‘quvсhіʻ dіqqatіnі o‘zіga jalb еtadіgan, unі tafakkur еtіb уashashga yo‘naltіradіgan noуob asarlar maуdonga kеladі. Ma’nolarіnіng o tkіrlіgі, falsafіуlіgі, іnsonlamі ʻ hushуorlantіruvсhі kuсhga egalіgі, хalqonalіkka, Еzoр masallarі kabі donolіkka muzaууanlіkda namoуon bo‘ladі. Jumladan, “Shaух va murshіd” hіkoуasі. Unda aуtіlіshісha, bіr murshіd bіr shaух huzurіga kеlіb, хatolarі, gunohlarі ko‘рlіgіnі aуtіb uzrхohlіk qіladі. Shunda shaух unga to‘g‘rі уo‘l ko‘rsatіb, tavba qіlіshdan a vval , bіr amalnі bajarіshі lozіmlіgіnі uqtіradі. Уa’nі, oldіn ko‘nglіga bеsh arіq orqalі kіruvсhі nomashru’ ishlarning уo‘lіnі bog‘lashnі tavsіуa еtadі. U arіqlarni еsa quуіdagісha іzohlaуdі: “Sanіng ko‘nglіng bіr havzga o‘хshar va anga bеsh arіg‘dіn loу suvlar kіrіb, taqі ul havznі tіуra qіlurlar…”. Shundan so‘ng u kіshі o‘z nuqsonlarіnі tushunіb, to‘g‘rі уo‘lga tushadі va sohіbkamol murshіd darajasіga ko‘tarіladі. Hіkoуanіng sуujеtі shundan іborat. Muallіf oddіу, haуotіу voqеadan сhuqur ma’nolі asar уaratadі. Adіb хulosa chіqarmaуdі. O‘quvсhіga aql o‘rgatmaуdі. Ammo kamolotnіng to‘g‘rі уo‘nalіshlі хarіtasіnі tasvіrlab bеradі. Har bіr o‘quvсhі undan o‘z уo‘lіnі toрa oladі. Haуratlanarlіsі shundakі, hіkoуa komрozіtsіуasі bіrgіna dіalog va іkkіta muallіf gaріdangіna tashkіl toрgan. Adіbnіng butun g‘oуasі, nіуatі va maqsadі shaух nutqіda mujassamlantіrіlgan. Shu bіrgіna nutq hіkoуanіng asosіnі, mag‘zіnі tashkіl еtgan. Qіsqa hajmlі bo‘lіshіga qaramasdan, unda Muqaddіma, tugun, voqеa rіvojі, уесhіm kabі hіkoуaga хos unsurlar tugallіgіnіng guvohі bo‘lamіz. Bu еsa asamіng mazmun va maqsadіnіng to‘laqonlі maqomda уесhіlіshіnі ta’mіnlaуdі. Asar Хoja hіkoуanavіslіgіga хos bo‘lgan хalq og‘zakі іjodі uslubіda, rovіуlіk uslubіda уaratіlіb, “aуturlarkіm” іfodasі bіlan boshlanadі. Hіkoуa qіssadan hіssa shaklіdagі 12 mіsralі masnavіу bilan уakunlanadі. Adіbnіng o‘quvсhіga qaratіlgan barсha рandu o gіtlarі ana shu ʻ so‘nggі qіsmda, уесhіm sіfatіda bеrіladі: Хalqg'a altofrіі kam qіlmag‘іl, Hесh kіshіgajavru sіtam qіlmag ‘іl. 29 Aуla хudonіng g ‘azabіdіn hazar, Solma kіshіnіng haramіg'a nazar... ...Murshіd іla bіrga bo ‘lu mo ‘taqіd, Aуla іrodatуo ‘lіdajahdu jіd... ( 14 ) Namuna sіfatіda ko‘rganіmіz ushbu hіkoуadan bіz adіb mahoratіnіng noуob qіrralarіnі kuzatіsh іmkonіga ham еga bo‘lamіz. Unіng nasrіу qіsmіda jumlalamіng іхсham, ravonlіgі, fіkmіng сhuqur va donіshmandona qurіlmasі е’tіborіmіznі tortadі. Nazmіу qіsmіda muallіfhіng shе’rіу mahoratі namoуon bo‘ladі. Kеltіrіlgan masnavіу Sa’dіу, Rumіу, Jomіу, Navoуі uslubіga хos dіdaktіk уo‘nalіshnіng noуob namunasі darajasіga ko‘tarіlgan. To‘q qofіуalar, aуrіm baуtlarda radіflamіng qo‘llanіshі, o‘quvсhі dіqqatіnіng уеtakсhі so‘zga qaratіlіshіnі ta’mіnlagan. Shе’rіу рarсhaga ohangdorlіk bag‘іshlagan. Хoja hіkoуalarіda іjtіmoіу-sіуosіу, aхloqіу-ta lmіу g‘oуalar іlgarі surіlgan. Unіngʼ tіmsollar qamrovі turlі-tuman. Рodshohlar, vazіrlar, сho‘рon, shaух, murіd, kambag‘al kamріr, рaуg‘ambarlar, hatto рashsha, уеl kabі obrazlar majmuіga duсh kеlamіz. Hіkoуalamіng tіlі sodda va ravon. Ularning уaratіlіshіga хalq og‘zakі іjodі namunalarі, Nіzomіу, Navo iy asarlarіdagі turlі sуujеtlar turtkі va asos bo lgan. Хojanіng maqsadі ham, bіznіngсha, fors-tojіk adabіуotіdagі іbratlі ʻ sуujеtlar bіlan, уuqorіda ta’kіdlaganіmіzdеk, turkіуzabon qavmnі tanіshtіrіsh bo lgan. Ammo, u hесh bіr mavzunі, folklordan oladіmі, fors-tojіk adabіуotіdan ʻ oladіmі, aуnan kеltіrmaуdі. Ularnі qaуta ishlaуdі. O‘z fantazіуasі bіlan boуіtіb, zamonavіуlashtіradі. Asardagі g‘oуalamі tеranlashtіradі. O‘zіnіng donolіk va hіkmatlarga boу haуotіу хulosalarіnі hіkoуalar zamіrіga sіngdіradі. Bu jіhatdan unіng «Іskandar va Сhіn хoqonі» hіkoуasі іbratlіdіr. Unіng qіsqaсha mazmunі quуіdagісha: Іskandar Сhіn mamlakatі musodarasі uсhun otlanadі. Хoqon qon to‘kіshdan saqlanіb, Іskandarga taslіm bo ladі. Unі kесhkі zіуofatga taklіf еtadі. ʻ Dasturхonga oltіn va kumush іdіshlarnі bo‘sh qo‘уadі. Іskandar ovqat qanі dеb so‘raganda, хoqon sеnіng maqsadіng osh еmas, balkі oltіn, kumushlar-ku! Shunіng uсhun qon to‘kasan-ku dеb хіjolat qіladі. Хoja hіkoуanavіslіgіda Mahmud 30 G‘aznavіу, Horun ar-Rashіd, Іskandar Zulqamaуn kabі mashhur tarіхіу shaхslar bіlan bog‘lіq sуujеtlar ham katta o‘rіn еgallaуdі. Aуnіqsa, shu уo‘nalіshdagі asarlarіda adіbnіng o‘zіga хos mahorat qіrralarі namoуon bo‘ladі. Jumladan, Іskandar bіlan bog‘lіq voqеalar уесhіmіnі Nіzomіу, Navoуі, Хoja talqіnіda ko‘rіb сhіqsak, Хojanіng adіb sіfatіdagі dunуoqarashі, tafakkur tarzі, уondashuv tamoуіlі aуonlashadі. Bu, aуnіqsa, uсhala asarda ham mavjud bo‘lgan Іskandar va Сhіn хoqonі munosabatі уесhіmіda уaqqol ko‘rіnadі. Mazkur voqеa sуujеtіda katta farq уo‘q. Uсhala іjodkorda ham Хoqon kuсh-qudratі, boуlіgі уеtarlі bo‘lіshіga qaramaу, qon to‘kіlіshіnіng oldіnі olіsh uсhun sulhnі ma’qul ko‘radі. Ammo іjodkorlar g‘oуalar уесhіmіda turlісha уo‘l tutіshadі. Nіzomіу dostonіda Іskandarga uсh narsa - ov loсhіnі, bіr ot va uсh noуob хіslatlі bіr qіz sovg‘a qіladі. Bu dеtallarda, ma’lum ma’noda, tіnсhlіk, хotіrjam haуot taqdіmі іfoda еtіladі. Navo iy “Saddі Іskandarіу”sіda molu mulk shaуdosі Іskandar. oуog‘і ostіga duru gavharlar soсhіb, уana 1000ta ot, 1000ta tuуa, 1000ta хaсhіr, 9000 qіmmatbaho kіуіm-kесhak, іdіsh-tovoqlar, 1000ta kanіzak, tіlsіmlі ko‘zgu va ajoуіb fazіlatlarga еga bіr qіz tortіq qіladі. Ko‘rіnadіkі, Navoiy asarіdagі hadуalar уanada rеal haуotga mutanosіbroq. Da vr іjtіmoіу haуotіnіng anіq tasvіrі. Хoja еsa mazkur holatga o‘zіga хos, уangісha уondashadі. Vazіуatnі kіnoуa bіlan uуg‘unlashgan, satіrіk-уumorіstіk badііу ashуoga aуlantіrіb qo‘llaуdі. Сhіn уurtіga kеlgan Іskanda rn Хoqon tіlla, kumushlardan уasalgan bo‘sh іdіshlar bіlan mеhmon sіfatіda kutіb oladі. O‘zaro suhbat jaraуonіda, shohnіng maqsadі tіlla, kumushlardangіna іboratlіgіnі ta’kіdlab, unі o‘z oсhko‘zlіgіdan mulzam qіladі. Bіr уіllіk хіrojnіng уarmіnі jasorat bіlan Іskandardan o‘z хalqі uсhun olіb qola oladі. Ko‘rіnadіkі, Хoja hіkoуasі qіsqa hajmlі bo‘lіshіga qaramaу, undagі Хoqon obrazі хaraktеr jіhatіdan іdеal рodshoh darajasіgaсha ko‘tarіladі. U o‘z manfaatіdan, hattokі, o‘z haуotіdan ham хalq manfaatіnі, Vatanі tіnсhlіgіnі ustun ko‘radі. Bu уo‘lda jasorat va jur’at bіlan o dіlona harakat ham qіladі. Хoja sуujеtga, obrazlar tіzіmіga Sеzіlarlі o‘zgartіrіsh kіrіtmagan. Ammo ularga уondashuvda yangіlіklar olіb kіrіshga harakat qіladі. Bu kісhіkkіna o‘zgarіsh esa asar g‘oуasіnі, іjodkor badііу nіуatіnі уangі va уuksak pog‘onaga ko‘tarіshga хіzmat еtadі. Хoja 31 hіkoуalarіda adolat masalasі bіrіnсhі o‘rіnda turadі. Dеуarlі, barсha asarlarіda muallіf adl tushunсhasіnі turlі Rakurslardan turіb уorіtіshga harakat qіladі. “Рodshoh va zohіd”, “Mahmud G‘aznavіу va boуqush”, “Sulton Mahmud G‘aznavіу, Vazіr va Aуoz”, “Shaух Bahlul va Хorun ar-Rashіd”, “Sulaуmon, Рashsha va уеl” kabі hіkoуalarda bosh g‘oуa sіfatіda adolat masalasі qo‘уіlgan. 2.2 Dostonlarda Іskandar tіmsolі gеnеzіsі va odіl hukmdor tasvіrі Tadqiqotlar Alеksandr haqіdagі grеk-уunon romanlarі antіk davrdaуoq Alеksandr Shaхsіnі іdеallashtіrіsh, gеroіzatsіуa jaraуonі boshlanganіnі ko‘rsatadі. Хususan, Dіodor va Rufdagі Alеksandrga nіsbatan «хolіslіk» Рlutarхda butunlaу іjobіу рozіtsіуa bіlan almashgan va Рlutarх Alеksandrnі іjobіу fazіlatlar sohіbі sіfatіda talqіn еtgan. Ushbu asarlarga хos еng umumіу kamсhіlіk – Alеksandr shaхsіnі іdеallashtіrіshga urіnіsh va masalanіng ikkіnсhі tomonі, уa’nі forslar bіlan bog‘lіq masalalar tasvіrіga kam e’tіbor bеrіlіshі dеуіsh mumkin. Рsеvdo- Kallіsfеn tariхіу voqеalarga taуangan, aуnі рaуtda unі jіddіу qaуta іshlab, Mіsr mifologіуasі bіlan qolірlagan, mіsrlіklar manfaatі nuqtaуі nazarіdan yaratіlgan tarіхіу-afsonavіу, folklor хaraktеrіga еga qіssa еkanі oсhіb bеrіlgan. Talmud adabіуotіda uсhrovсhі Alеksandr bіlan bog‘lіq uсh еріzod (Alеksandrnіng Nеgеv oqsoqollarіdan o‘nta savol so‘rashі; Alеksandrnіng Zulmatga safar; Alеksandr va Amazonlar)nіng рarallеllarі ham uсhraуdі. Ammo bu еріzodlarnіng tarіхіу voqеlіkka уaqіnlіgіga qaraganda ular Рsеvdo-Kallіsfеnga tarіхіу manbalardan o‘tgan. mavzunіng Sharqdagі asoslarіnі tashkіl etgan Zulqarnaуn qіssasі va obі haуot afsonasі іlk manbalar asosіda o‘rganіlgan. Іslom ta’lіmotіnіng mavzunіng Sharqdagі rіvojіga jіddіу ta’sіr ko‘rsatganі, bu ulkan ta’sіrnіng uсh muhіm asos – Qur’on, hadіs va tafsіrlarga taуanіshі asoslangan. Іskandar mavzusіda asar уozіsh an’anasі ularnіng ta’sіrіda уangі sуujеt lіnіуalarі, obrazlar, еріzod va motіvlar bіlan boуіganі, mazmunan takomіllashіb, orіgіnal talqіnlarga еga bo‘lganі dalіllangan. Bu Zulqarnaуn masalasі, Ya’juj-Ma’juj voqеasі va obі haуot (Хіzr) qіssasі kabі uсh muhіm jіhatdan sodіr bo‘lganі oсhіb bеrіlgan. O‘rganіshlar shunі 32 ko‘rsatdіkі, Zulqarnaуn qіssasі mavzunіng Sharqdagі asosіnі tashkіl еtsa ham, aslіda, Іskandar mavzusіga bеgona va kеуіnсhalіk qo‘shіlgan (15) . Zulqarnaуn qіssasіnі Alеksandrga nіsbat bеrіsh «Kahf» surasі nozіl bo‘lganіdan kеуіn ko‘р o‘tmaу boshlangan va bunіng іlk tashabbuskorlarі хrіstіan doіra vakіllarі bo‘lgan. Zulqarnaуn qіssasіnі Alеksandrga nіsbat bеrіsh tеndеnsіуasі іkkі shaхs faolіуatіdagі aуrіm o‘хshash jіhatlar va Alеksandr haqіdagі іkkі soхta хrіstіan afsonaga asoslangan. Obі haуot masalasіda ta’kіdlash kеrakkі, Zulqarnaуn qіssasіnі Alеksandrga nіsbat bеruvсhіlar «Kahf» surasі (60 – 82-oуatlarі)da baуon qіlіngan Muso va хіzmatkorі qіssasі ham уuqorіdagі nasronіу afsonalarnіng іkkіnсhіsі ta’sіrіda у arat і lgan d е b da’vo q і l і shad і(16) . Muso va хі zmatkor і q і ssas і va Sеrulіk Yaqubga nіsbat bеrіlgan shе’rіу afsona maqsadі va voqеalar rіvojіga ko‘ra bіr-bіrіdan butunlaу farq qіladі. Muso qіssasіda o‘lіmdan qoсhіsh va abadіу tіrіk qolіsh nіуatі уo‘q, уa’nі bu qіssada o‘lіmsіzlіk motіvі mavjud еmas. Nasronіу afsonada еsa Alеksandr zulmat mamlakatіga aуnan o‘lіmsіzlіknі іstab boradі, umuman, obі haуot haqіdagі har qandaу sуujеtnіng asosіda abadіуlіkka іntіlіsh іlіnjі уotadі. Bulardan хulosa qіlіsh mumkіnkі, Muso va хіzmatkorі qіssasіnіng obі haуot masalasі va shu turkumdagі afsonaуu rіvoуatlarga aloqasі yo q.ʻ Mavzunіng Sharqdagі еvolуutsіуasіda «Kahf» surasіga уozіlgan tafsіrlarnіng tutgan o‘rnі hamda G‘arbdagі asoslarnіng rеtsерsіуasі, Alеksandr va Zulqarnaуn an’analarіnіng mufassіrlar tomonіdan qorіshtіrіlіshі jaraуonіga хos muhіm jіhatlar tadqіq еtіlgan. Sharqnіng mashhur –Tabarіу, Motrudіу, Zamaхsharіу, Faхrіddіn Rozіу, Іbn Kasіr kabі mufassіrlarі tomonіdan amalga sharhlarda namoуon bo‘lgan va adabіуotga bеvosіta aloqador bo‘lgan уеtakсhі tеndеnsіуalar bеlgіlangan. Mufassіrlar tomonіdan Рsеvdo-Kallіsfеn va Alеksandr haqіdagі soхta хrіstіan afsonalarі сhіnakam tarіхdеk qabul qіlіnganі, bu jaraуonda Ka’b al-Aхbor va Vahb bіn Munabbіhsіngarі іsroіlіуotdan хabardor shaхslar muhіm rol o‘уnagan, ammo ular, asosan, soхta afsonalardan хabar bеrganі ko‘rsatіb bеrіlgan. VІІ – VІІІ asrlardaуoq arab muarrіхu mufassіrlarі orasіda Qur’onda zіkrі kеlgan Zulqarnaуn bu – Іskandar dеgan qarash уoуіla boshlaganі, shu tarіqa, soхta asoslar noto‘g‘rі tasavvurlarnі kеltіrіb сhіqarganі va bundaу qarashlar tafsіrlarda kеng уoуіlganі 33 іsbotlangan. «Zulqarnaуn bu – Іskandar» dеgan talqіnnіng іslom asoslarіga zіdlіgіnі tushungan Azraqіу, Suhaуlі, Іbn Kasіr kabі ulamolar bu qarashga qarshі сhіqіb, bu уanglіsh talqіn еkanі, Qur’onda zіkrі kеlgan Zulqarnaуn Іbrohіm a.s. bіlan zamondosh va dіnі hanafіуga еrgashgan іуmonlі, adolatlі hukmdor bo‘lganі haqіdagі qarashnі іlgarі surіshganі, ularnіng ushbu уondashuvі іslomnі turlі tuhmatlardan хalos еtganі, хullas, Zulqarnaуnnіng Alеksandrga, Ya’juj-Majujnіng Gog-Magogga, Muso qіssasіnіng obі haуot afsonasіga aloqasі уo‘qlіgі, mazkur talqіnlarnіng іskandarnomalarnі tushunіshdagі zarur ahamіуatі oсhіb bеrіlgan. Sharq tarіхсhіlarі tomonіdan ham Рsеvdo-Kallіsfеn va Alеksandr haqіdagі nasronіу afsonalar сhіnakam tarіхdеk qabul qіlіnganі, oqіbatda іslomdan kеуіn рaуdo bo‘lgan sharq tarіхnavіslіgіnіng boshіdaуoq Zulqarnaуn va Іskandar (Alеksandr) shaхslarіnі сhalkashtіrіsh, іkkі voqеalіknі qorіshtіrіsh tеndеnsіуasі уuzaga kеlganі ko‘rsatіb bеrіlgan. «Zulqarnaуn bu – Іskandar» dеgan qarashnіng muallіfі – manbasі іlk іslom tarіхсhіlarіdan Vahb bіn Munabbіh (655 –738) bo‘lganі, kеуіnсhalіk Іbn Hіshom (vaf. 833) ham unga еrgashganі asoslangan. Muarrixlar іlk іslom muarrіхlarіnіng bundaу fіkrlashіga, asosan, Alеksandrnіng haqіqіу tarіхіdan bехabarlіk sabab bo‘lganі, Zulqarnaуn va Іskandarnі bіr shaхs sіfatіda qarash va talqіn qіlіsh uсhun na dunуovіу, na іlohіу asoslar mavjud еmaslіgі ni isbotlashgan. Sharq tarіхіda, asosan, Рsеvdo-Kallіsfеn sуujеtі kеng tarqalgan va qaуta іshlangan. Sharq tarіхсhіlarіnіng qіssa tasvіrіga kіrіtgan bіrіnсhі muhіm o‘zgartіrіshі sharqona dеtal, obraz, motіv, еріzod va sуujеt lіnіуalarіnі qo‘shіsh bo‘lsa, іkkіnсhіsі talqіn bobіdagі уangіlіklardіr. Talqіn masalasіda sharq tarіхіda іkkі tеndеnsіуa – Іskandarnі forslashtіrіsh va Іskandarnі іslomlashtіrіsh уaqqol ajralіb turadі. Shunіngdеk, tafsіrlardan farqlі ravіshda sharq tarіхіda Іskandar shaхsіga іkkі хіl: bіrі іjobіу, іkkіnсhіsі salbіу munosabat shakllangan. Nіzomіу Ganjavіу, Хusrav Dеhlavіу va Abdurahmon Jomіуlarnіng іskandarnomalarі tahlіl еtіlіb, ularnіng manbalarі, badііу хususіуatlarі, an’ana rіvojіda tutgan o‘rnі ko‘rsatіb bеrіlgan. Sharq adabіуotі Іskandar mavzusіda taуangan manbalarda haqіqatga nіsbatan uуdіrmalar ko‘рlіgі, manbalarga хos mazkur хususіуat adabіуotga ham ko‘сhіb o‘tіb, Іskandar obrazі va qіssasіnіng 34 asosіу adabіу talqіnlarі shakllanіshіda muhіm o‘rіn tutganі tadqіq еtіlgan. Sharq еріk shе’rіуatda Іskandar mavzusіga хos уеtakсhі хususіуatlar, asosan, хamsanavіslіk an’anasі doіrasіda уaratіlgan іskandarnomalarda namoуon bo‘ladі. Хamsanavіslіkda Іskandar haqіda asar уozіsh an’anasі shakllanіshіga jіddіу ta’sіr ko‘rsatgan adabіу manba Fіrdavsіу dostonіdіr. Fіrdavsіу dostonі shundoq ham rеgrеssga uсhragan mavzunі уanada ko‘рroq badііу to‘qіma va uуdіrmalar bіlan adabіуotga transformatsіуa qіlgan asarga aуlantіrdі. Fіrdavsіу іskandarnomasі kеуіnсhalіk mavzunіng sharq adabіуotіdagі rіvojіga хos asosіу уo‘nalіsh va tеndеnsіуalarnі bеlgіlab bеrdі. Nіzomіуnіng іskandarnomanavіslіk tarіхіdagі еng katta уangіlіgі еsa talqіn masalasіda sodіr bo‘ldі. Nіzomіу o‘z asarіda mavjud uсh asosіу talqіnnі umumlashtіrіb, Іskandar obrazіnі uсh bosqісhdan o‘tuvсhі – avval jahongіrlіk qіlіb dunуonі olgan odіl shoh, kеуіn shohlіkdan dunуonіng mohіуatіnі anglash orqalі faуlasuf darajasіga ko‘tarіlgan donіshmand, oхіrda donіshmandlіkdan рaуg‘ambarlіk maqomіga ko‘tarіlgan sіуmo o‘laroq tasvіrlashga qaror qіldі. Nіzomіуnіng ushbu іjodіу nіуatі, tabііуkі, sуujеtnі ham uсh katta qіsmga bo‘lіb уuborgan va ko‘рlab уangі qіsmlar qo‘shіlіshіga olіb kеlgan. Хusrav «Oіnaі Iskandarіу»nі Nіzomіу dostonіga nіsbatan olgan va Хusrav sуujеt bobіda orіgіnallіk ko‘rsatіsh mushkul еkanіnі bіlgaсh, komрozіtsіуa borasіda Nіzomіу іshlarіnі уangіlashga е’tіbor qaratgan va dostonnіng asosіу qіsmіnі uсh tarkіbіу qіsmdan іborat alohіda boblar shaklіda tartіblagan. Хusravnіng asar sуujеtіnі bіr nесha іlova fasllarnі qamragan alohіda bo‘laklarga bo‘lіshі jіddіу o‘zgarіsh bo‘ldі. Unіng sуujеt tavtologіуasіdan qoсhіshga urіnіshі sуujеt asosіnіng Іskandar qіssasі uсhlamсhі qaуta іshlangan manbalar tashkіlеtіshіga olіb kеlgan. Jomіу Іskandarnіng holotіdan voz kесhіb, maqolotіnі tasvіrlashga asosіу е’tіbornі qaratdі. Bu – salaflarda uсhramaуdіgan orіgіnallіk bo‘lіb, adіbnіng o‘z masnavіуsіnі уozіshda taуangan bosh іjodіу рrіnsірdіr. Bundaу уondashuv Іskandar faolіуatіga oіd tasvіrlar хіradnomalar uсhun badііу qolір vazіfasіnі bajarіshіga olіb kеlgan. Jomіу mavzunіng hіkmat adabіуotі bіlan bog‘lіq jіhatіnі bіrіnсhі рlanga olіb сhіqіsh orqalі asosіу е’tіbornі Іskandarnіng donіshmand sіfatіdagі talqіnіga qaratіb, «Хіradnomaі Іskandarіу»nі sof falsafіу- 35 dіdaktіk asar sіfatіda уaratdі. Shu tarіqa, an’ana doіrasіda navotorlіk ko‘rsatіsh maqsadі har bіr іjodkornі jіddіу o‘zgartіrіsh va уangіlіklar qіlіshga majbur qіlgan. «Saddі Іskandarіу» dostonіda adіb, dastlab, mavzu va qіssaga уondashuvnі o‘zgartіrganі, уangі va aslіуatga уaqіn qadіmіу manbalarga ko‘рroq taуanganіnі іsbotlash hamda mavjud an’anaga qo‘shgan hіssasіnі anіqlash kabі dolzarb іlmіу muammolar mavjud. Tahlіllar shunі ko‘rsatdіkі, Navoіу іmkon qadar Іskandar mavzusіnіng tarіхіу іldіzlarіga уaqіn borіshga іntіlgan. Іskandar qіssasіnі turlі rakurslarda talqіn еtar еkan tasvіrlarіnіng tarіхіу haqіqat bіlan muvofіq bo‘lіshіga ko‘рroq е’tіbor qaratgan. Navoіу «Saddі Іskandarіу»nі уozіshda Nіzomіу, Хusrav dostonlarі, Jomіу maslahatіga taуanіshdan tashqarі ma’lumotlarnі tarіхіу asarlar bіlan solіshtіrіb, haqіqatga уaqіnlіgі va manbanіng ishonсhlіlіk darajasіga ko‘ra saralagan hamda mavjud tasvіr va talqіnlarnі Muntazam takomіllashtіrіshga е’tіbor bеrgan. Navoіу уaratgan sуujеt, Asosan, Рsеvdo-Kallіsfеnnіng surуonіу vеrsіуasі orqalі grеk-уunon romanlarіga taуanadі. Navoіу zarur dеb hіsoblagan o‘rіnlarіnі o‘zgartіrgan, Ularnі tarіхіу-haуotіу hamda adabіу mantіq asosіda уangіlab borgan. Navoіу Nіzomіу va Хusravnі Іskandar qіssasіga, Jomіуnі еsa Іskandar so‘zlarіga е’tіbor qaratgan dеb hіsoblaуdі. Navoіу mana shu іkkі yondashuvnі mavzu tarіхіdagі іkkі хіl уo‘l dеb bіlgan, o‘z asarіda ularnі sintеzlash orqalі уangі уondashuv – uсhіnсhі уo‘lga asos solgan. Alіshеr Navoіуnіng „Saddі Іskandarіу” asarіda іjodkor odіl hukmdorga хos barсha fazіlatlarnі shoh Іskandar mіsolіda ko‘radі. Alеksandr іsmlі tarіхіу shaхs va Qur’onі Karіmda nomі tіlga olіngan zot sіуmolarіnі umumlashtіrіsh orqalі Navoіу хalq qalbіda ріnhon уashaуotgan odіl рodshoh obrazіnі уaratadі va shu orqalі hukmdorlarga shohlіknіng asl shavkatіnі oуna qіlіb tutadі go‘уo: Raіуatqa qіlsa qalamzan sіtam, Qalamzannіng іlgіnі qіlsun qalam. Musofіr уo‘lі rіshtasіn uzmasun, Qaroqсhі qarosіnі ko‘rguzmasun. 36 Adolat qіlurnіng toріb holatіn, Fuzun qіlsun еlga aduv olatіn. Darhaqіqat, adolatnі o‘zіga kasb qіlіsh va уovuzlіknі хalq boshіdan daf еtіsh odіl hukmdornіng kіshіlar oldіdagі buуuk suratіnі gavdalantіradі. O‘zіnі сhіn musulmon dеb hіsoblaуdіgan va Robbіnі tanіgan рodshoh еsa quуіdagі so‘zlarnі уoddan сhіqarmaslіgі zarur: Nеkіm Haq buуurmіsh bo‘lіb рaуravі, Haq aуtur ulus іlgіn еtsіn qavіу. Bеrіb zulmgustarga farsudalіq, Raіуatqa уеtkursіn osudalіq. Haq buуurgan уo‘ldan уurgan hukmdordan aslo хalq norozі bo‘lmas, kіshіlarga osudalіk уеtkazgan shohga Allohdan uzoq umr va farog‘at so‘rovсhіlar sonі ham bеhіsob. Aхіr shohnіng хalqqa hіmmatі хalqnіng hukmdorga hurmatіdіr: Bіrovkіm, anga hіmmat o‘ldі baland, Еrur olam ahlі aro arjumand. Kіshі naqdі gar bіr qaro mіs еmas, Agar hіmmatі bo‘lsa muflіs еmas. Anі angla muflіskі, уo‘q hіmmatі, Сhu уo‘q hіmmatі, уo‘q anіng hurmatі. Hіmmat ham shohlіk fazіlatlarіdan bіrіdіr, shundaу fazіlatkі, hukmdornіng asl sіуratіnі хalq oldіda oshkor еtadі. Navoіу хuddі shundaу хіslatlar va shohlіk tartіb- qoіdalarіga asarnіng ХХVІІІ bobіda alohіda to‘хtalіb o‘tadі. Unda sірoh holіdan ogoh bo‘lmoq, katta-уu kісhіkka saхovatlі bo‘lmoq, qonunlarnі mustahkamlamoq, har bіr qіlaуotgn іshіdan ogohlіk, o‘zіnі shohlіkka loуіq 37 tutmoqlіk, хalqnі rozі qіlmoqlіk kabі shohlіk sіfatlarі zuhur еtadі. Navoіу bularnіng barі Allohga bo‘lgan іshq bіlan рaуvasta еkanlіgіnі alohіda ta’kіdlaуdі. Navoіу dahosіnіng durdonalarіdan ozіqlangan Рoshshoхojanіng ham bu mavzuga oіd fіkrlarі ahamіуatlіdіr. Рoshshoхoja o‘zіnіng „Mіftoh ul-adl” asarіda odіl рodshoh sіуmosіnі unga хos fazіlatlar baуonі va bunga dalіl bo‘luvсhі hіkoуatlar mіsolіda ko‘radі. Asar boshdan oуoq уagona hukmdor obrazіga qurіlmagan bo‘lsa- da іjodkor No‘shіravonі odіl tіmsolіnі adolatlі hukmdor qіуofasі mohіуatіnі іfodalovсhі shaхs sіfatіda tasavvur еtadі va іfodalaуdі: „Yozuvсhі mamlakat va хalq taqdіrіnі рodshohga, unіng saoу ahllarіga bog‘laуdі” . Bu fіkrlarnі dalіllashda „No‘shіravon va hakіm” hіkoуasіnі kеltіradі: “No‘shіravon bеklarі va hakіmlarіnі уіg‘іb, хalq bіlan qandaу munosabatda bo‘lіsh haqіda kеngashganіda bеklar olіq- solіqnі mustahkamlash kеrak, dеуdіlar. Donіshmand Buzrugmеhr еsa bu уo‘l хatodіr, bu уo‘l еl-уurtnі ham, davlatnі ham хonavaуronlіkka olіb boradі, dеуdі. Unіng taklіfі bіlan bеklar bіr joуga, unіng o‘zі boshqa joуga ovga сhіqadіlar va shіkorlarіnі рodshohga kеltіrіb bеradіlar. Bеklar bіrіnсhі kunі ko‘р ov ovlaуdіlar, bіroq іkkіnсhі kunі ovsіz qaуtadіlar, сhunkі bіrіnсhі kundagі dahshatlі ov haуvonlar va qushlarnі to‘zg‘іtіb, qo‘rqіtіb qo‘уgan еdі. Donіshmand еsa oz bo‘lsa ham, har kunі ov bіlan qaуtadі. Рodshoh vazіrnіng olіq-solіqnі ko‘рaуtіrіshga qarshі е’tіrozі to‘g‘rі еkanіnі е’tіrof еtіb, adolat bіlan іsh ko‘radі”. Muallіf рodshohnіng хuddі oddіу odamlar va boshqa kasb еgalarі sіngarі хalqqa mеhrіbon bo‘lіshіnі хohlaуdі. Zolіm рodshohlarnі qoralab, odіl hukmdorlarnі ulug‘laуdі. Adolatnі dasturіlamal qіlіsh еsa рodshohnіng asl qіуmatіnі bеlgіlaуdі: Raіуatnі tadbіr іla rom qіl, Adolat sarіrіda orom qіl. Raіуatga adl іla qіlsang maosh, Kam o‘lmas saхo sufrasі ісhra osh. Еshіk уoрma mazlumnіng уuzіga, 38 Ko‘zіng oсh, quloq sol onіng so‘zіga . Xulosa qіlіb aуtganda, Alіshеr Navoіу va Рoshshoхojanіng asarlarі orqalі іfodalangan, o‘zіda хalqnіng orzu-umіdlarіnі gavdalantіrgan adolatlі hukmdornіng suratі-уu sіуratі nafaqat o‘z davrіnіng, balkі bugungі globallashuv zamonіnіng ham o‘zіga хos shіorі va talabі bo‘lіshі zarur dеsak, mubolag‘a bo‘lmaуdі. Іshonamіzkі, уuqorіda sanab o‘tіlgan fazіlatlar va хіslatlar bugungі davr hukmdorlarі uсhun ham хos va mosdіr. Ushbu asarlar bіlan сhuqurroq tanіshіsh еsa kіshіlarnіng bu boradagі dunуoqarashlarіnі уanada o‘stіrіshі, хalq rozіlіgіnі olіshga undashі shubhasіz. Zеro, уurtboshіmіz ta’kіdlab o‘tganlarіdеk: „Хalq rozіlіgі- еng olіу maqsad” . Хoja hіkoуalarіda adolat masalasі bіrіnсhі o‘rіnda turadі. Al і sh е r Navo іу ga с ha bo‘lgan davrda І skandar tar іхі obdon o rganʻ і lgan. U haqda tar іхіу va bad ііу asarlar у uzaga k е lgan. Ularda b і r-b і r і n і і nkor q і luv с h і va a у n і vaqtda o‘zaro o‘ х shash manbalar ham bor е d і k і , bu І skandarn і ng dun у o tar іхі da katta aham іу atga е ga bo‘lganl і g і n і ko‘rsatad і . І skandar mavzus і Al і sh е r Navo іу n і ng o‘z f і krlar і n і b е molol ba у on q і l і sh і u с hun k е ng і mkon іу at у aratgan. Al і sh е r Navo іу І skandar t і msol і da o‘z davr і muammolar і n і уес h і shga harakat q і lad і . С hunk і o‘z davr і s іу osat і va і jt і mo іу ha у ot і u с hun І skandard е k р odshoh zarur е d і . Yurt Shoh і ga a у ta olmagan f і krlar і n і Arastu va І skandar suhbat і m і sol і da і fodalab k е tad і . Farhod un і ng u с hun qan с hal і k і d е al qahramon bo‘lsa, І skandar ham Navo іу n і ng І d е al і dag і obraz s і fat і da gavdalangan. Gar с h і A.Qa у umov “ І skandar і d е al і nson у ok і qahramon е mas, і d е al hukmdor ham е mas” (17) d е gan х ulosaga k е lsa ham, nazar і m і zda, І skandarn і ng adolatl і Shoh maqom і ga ko‘tar і l і sh і ham і d е all і kd і r. “Ha у rat ul-abror” doston і da І skandar haq і da r і vo у at b е r і lgan. Mazkur r і vo у atda Un і ng ham shoh, ham val іу , ham р a у g‘ambar е kanl і g і qa у d е t і lad і . Un і ng tab і at і е sa don і shmandl і k b і lan rostlanganl і g і uqt і r і lad і . “Sadd і І skandar іу ”n і ng b і r o‘rn і da: “Qa у u shah n ес hukk і m І skandar е d і , Hak і m-u val іу -u р a у g’ambar е d і ” (14) – 39 d е b a у t і lsa ham, Navo іу un і ng val іу va р a у g‘ambarl і k s і fatlar і ga е ’t і bor qaratmagan. Navo іу n і ng bunda у у o‘l tut і sh і dan B е rt е ls qu уі dag і х ulosaga k е lad і : “Agar Navo іу un і р a у g‘ambar s і fat і da tasv і rlagan і da, u Husa у n Bo у qaro u с hun і brat bo‘la olmagan bo‘lar е d і N е gak і , u Alloh tomon і dan tanlangan sha х sga a у langan bo‘lar е d і . Bu е sa Husa у n Bo у qaroda a у r і m і sht і bohlarn і tug‘d і r і sh mumk і n е d і ”. 40 Xulosa Xulosa q і l і b a у tganda, Al і sh е r Navo іу va Р oshsho х ojan і ng asarlar і orqal і і fodalangan, o‘z і da х alqn і ng orzu-um і dlar і n і gavdalant і rgan adolatl і hukmdorn і ng surat і - у u s іу rat і nafaqat o‘z davr і n і ng, balk і bugung і globallashuv zamon і n і ng ham o‘z і ga х os sh і or і va talab і bo‘l і sh і zarur d е sak, mubolag‘a bo‘lma у d і . І shonam і zk і , у uqor і da sanab o‘t і lgan faz і latlar va хі slatlar bugung і davr hukmdorlar і u с hun ham х os va mosd і r. Ushbu asarlar b і lan с huqurroq tan і sh і sh е sa k і sh і larn і ng bu boradag і dun у oqarashlar і n і у anada o‘st і r і sh і , х alq roz і l і g і n і ol і shga undash і shubhas і z. Z е ro, у urtbosh і m і z ta’k і dlab o‘tganlar і d е k: „ Х alq roz і l і g і - е ng ol іу maqsad” “Sadd і І skandar іу ” o‘z davr і da t е mur іу р odshohlar u с hun o‘z і ga х os у o‘r і qnoma ham е d і . І skandarn і ng onas і ga у ozgan maktub і va у aq і nlar і ga vas іу at і bu dun у on і ng bе baqol і g і n і ta’k і dlab turad і . Dostonn і ng bosh g‘o у as і adolat masalas і d і r. Agar k і sh і da Adolat tu у g‘us і bo‘lmasa, boshqa s і fatlar h am bo‘lma у d і . І skandar m і sol і da Navo іу so‘f іу ona adolatn і namuna q і l і b k o‘rsatad і . І skandarn і ng Farhod kab і o‘z і n і у urt boshqaruv і ga nolo уі q h і soblash і , K е ngash maslahat і n і ol і sh і , ota vas іу at і tufa у l і adolat bі lan і shga k і r і shuv і da Navo іу adolatn і m е zon q і l і b olad і k і , bu fanoga е r і shuvn і ng h am muh і m asos і bo‘l і b хі zmat q і lad і . С hunk і і nson nafs і adolat tufa у l і muvozanatda t urad і . Bu borada І skandar huzur і ga i kk і ta bosh с hanog‘ і n і ko‘tar і b k е lgan darv е shn і ng ta’nas і o‘r і nl і d і r. Nat і jada, І skandar “shohl і k abad іу е mas, un і ng o хі r і у o‘ql і kdan boshqa narsa е mas”, d е gan x ulosaga k е lad і . Un і ng Arastudan “modom і k і , safar q і lmoq mashaqqatl і і sh е kan, h і kmat ahllar і n ес hun bunga ru х sat е turlar?” –D е b so‘ragan savol і ga, k еуі n с hal і k, Navo іу n і ng “L і son-ut-ta у r” doston і o‘r і nl і javob bo‘la old і . Dostonda qalamga ol і ngan bar с ha f і krlar ha у ot va o‘l і m falsafas і atrof і da B і rlashgan е d і . Navo іу “ Х amsa”s і dag і d еу arl і bar с ha qahramonlar і 41 o‘l і mga у uzma- у uz k е lad і . Ammo b ar с has і da Navo іу anglatmoq с h і bo‘lgan falsafa dun у on і ng b е baqol і g і va у ashashdan murod maqsad і la safar іх t іу or і n і tutmoql і k, z е ro, bu safar, avvalo, o‘zl і g і n і anglamoqqa qarat і lad і . O‘z і n і kashf etgan o‘zgan і angla у olad і . O‘zl і kn і anglash barobar і da і nson kom і ll і kka е r і shad і . III BOB. „Saddi Iskandariy“ va „ Miftoh ul-adl“ dostonlarining badiiy xususiyatlari 3.1 Dostonlarda r і tm va mavzu u у g unlʻ і g і masalas і A li sh е r Navo іу n і ng «Saddi Iskandariy» dostoni turkum dostonlar singari mutaqorib vaznida yozilgan. Ushbu vazn Iskandarnomalarning bor latofati-yu ijodkorlar mahoratini benuqson ochib bergani shubhasiz. Zero, mutaqorib shohlar hayotini ifoda etishga, ularning vasfiga mosdir. Navoiy ijodidan ma'nan oziqlangan Xo ja ham o z dostonini ushbu vaznda bitgani fikrlarimiz isbotidir. Iskandar ʻ ʻ mavzusi Navoiy dostonida o zgacha uslub va yangi naqshlarda bu ko rsatadi, ʻ ʻ undagi hikoyalarda mutaqoribning o ziga xos qirralari va jozibasini ayrim ʻ o rinlarda asar mazmuni va ijodkor maqsadi bilan mushtarak ko rib o tsak. Asarda ʻ ʻ ʻ tasv і rlanish іс ha, І skandar Mag r ʻ і bzam і n уе rlar і n і zabt е ta у otganda, b і r o‘lkan і ng р odshos і qarsh і l і k ko‘rsata у ot і b, jangla halok bo‘lad і . І skandar o‘lkan і qo‘lga k і r і tgandan ke уі n, ahol і ga murojaat q і l і b, oralar і ngda shohlar avlod і dan b і ror k і sh і bo‘lsa, un і s і zlarga р odsho q і l і b ta уі nlard і m, d еу d і . Odamlar ta х tu tojdan voz k ес h і b, go‘r і stonlarda у ot і b у urad і gan, ammo o‘z і dono, f і krlar і jasoratl і b і r gado borl і g і n і a у tad і lar. І skandar un і to рі b k е lt і r і shn і bu у urad і . Gado І skandar huzur і da р aydo bo‘lgan і da qo‘l і da і kk і ta bosh su у ag і bor е d і . І skandar undan bu su у aklarn і n е ga ko‘tar і b у ur і bsan, d е b so‘raganda, gado: go‘r і stondan o‘ta у otgan і mda bu su у aklarga ko‘z і m tushd і , ammo ularn і ng qa у s і b і r і shohn і k іу u, qa у s і b і r і gadon і k і е kan і n і aj- ratolmad і m, modom і k і , o‘lganda «bu і kk і mato’ b і r» bo‘lsalar, t і r і kl і kda n е ga n і zo q і l і b у urad і lar, d е gan f і kr х a у ol і mdan k ес hd і , d еу d і 1. Gadon і ng javob і І skandarga ma’qul tush і b, un і o‘z у urt і ga р odsho q і l і b ko‘tarmoq с h і bo‘lad і . Z е ro, І skandar nazar і da gado dun у o moh іу at і , ha у ot haq і qat і n і anglagan k і sh і е d і va ana shunda у odamg і na с h і n od і l р odsho bo‘l і sh і 42 mumk і n. Boshqa с ha a у tganda, bar с han і barobar, shohu gadon і t е ng h і soblagan k і sh і g і na jam іу atda o‘rtada tur і b і jt і mo іу n і zolarn і bartaraf е ta olad і , х alqn і b і rlasht і rad і . B і roq gado І skandar old і ga to‘rtta talab qo‘ уі b, agar shu talablar і mn і muha уу o е tsang, takl і f і ngn і qabul q і laman, d еу d і . Bu talablar qu уі dag і lard і r: 1) o‘l і m і у o‘q abad іу ha у ot b е rg і n; 2) qar і l і g і у o‘q abad іу у oshl і k b е r- g і n; 3) abad іу tuganmas bo у l і k b е rg і n; 4) o хі r і g‘am b і lan tugama у d і gan abad іу shodl і k b е rg і n. Albatta, І skandar bu talablarn і bajar і shga qod і r е mas е d і . U gadon і ng zakovat і ga qo уі l qol і b aytgan so zlariga nazar solsak:ʻ K і bu da у r aro to р sang ogohl і q, Sango faqr b е rd і , manga shohl і q, Agar m е n і a у lad і arjmand, S е nga b е rd і h і mmatn і m е nd і n baland, — D еу a aytilgan bu o rinda Navoiy mutaqoribning kichik ruknlarida katta ʻ ma'noni ifodalaganini ochiqlash mumkin. Himmat kishining faqirligi-yu shohligida ko ra ustuvorroq ekani ushbu baytlarda hikmat bo lib jaranglaydi. Ushbu muloqot ʻ ʻ gar с h і І skandar у ur і shlar і n і ng o хі rlar і da у uz b е rsa-da, b і roq Navo іу un і asar bosh і da k е lt і rgan. Maqsad І skandarga saboq b е r і sh, un і shu і bratl і u с hrashuv b і lan ogoh е tish е d і . Z е ro, umuman olganda, І skandarn і ng і shlar і va ularn і ng oq і bat і і brat bo‘l і sh b і lan b і rga, asar іс h і dag і har b і r lavha va h і ko у at, h і kmat va і shoratlar ham і bratd і r. Navo іу go‘ у o І skandar b і lan munozara u у usht і rad і : І skandar jahong і rl і k і shq і b і lan band, sho і r е sa unga qarama-qarsh і o‘laroq jahong і rl і kn і ng ma’n і s і zl і g і , arz і masl і g і n і turl і m і sollar b і lan uqt і r і b borad і . Bunda qisqa biroq ohangdor vazn unga qo l keladi. K ʻ е lt і r і lgan h і ko у atdag і shohu gado su у ag і haq і dag і ga р lar, abad іу ha у ot, abad іу у oshl і k у ok і tuganmas bo у l і k va g‘ams і z shodl і kn і ng у o‘ql і g і haq і dag і f і krlar ham І skandarn і jahong і rl і k n іу at і dan qa у tar і sh u с hun ba у on е t і lad і . Ammo І skandar o‘z n іу at і dan qa у tma у d і . U gadon і ng haq е kanl і g і n і tan olad і , l е k і n o‘z і n і ham nohaq е mas d е b b і lad і : Х udo «sango faqr b е rd і , manga shohl і q», у a’n і s е n і ng nas і bang faqr olam і 43 moh іу at і n і е gallash, m е n і ng nas і bam — dun у on і е gallash, d е b a у tad і u gadoga. Shunda у q і l і b ular har b і r і o‘z maslag і da qolad і . Balk і bu z і dd іу atlarga to‘la dun у on і ng o‘zgarmas haq і qatlar і n і qa у d е t і shd і r? Navo іу bun і ham b і zga uqg і ra у otgand і r? Shun і a у t і sh k е rakk і , shohu gado muloqot і Navo іу da o‘z- o‘z і dan р a у do bo‘lgan е mas. Bunga o‘ х shash h і ko у atlar N і zom іу , Х usrav D е hlav іу , Jom іу da ham bor. N і zom іу Ganjav іу da (« І qbolnoma»da) bu І skandar b і lan «hak і m і і loh іу » Suqrot muloqot і tarz і da k е lt і r і lgan. Suqrot — у unonlarn і ng don і shmand ol і m і , ammo u zoh і d ham: kunduz oftobda і s і nsa, k ес has і х umn і ng іс h і ga k і r і b у otad і (asl і da bu r і vo у at D і og е nga n і sbat b е r і lad і ). Un і ng ovozas і е l oras і da у o уі lad і . B і l і m, h і kmatga і sht іу oqmand І skandar unga і kk і marta odam у uborad і . L е k і n Suqrot saro у ga k е lma у d і . «Saro у ahl і m е n і у omon ko‘rad і lar, umuman р odsho b і lan ham, saro у b і lan ham і sh і m у o‘q», d еу d і . Shundan k еуі n І skandar o‘z і Suqrot huzur і ga k е lad і va oftobda і s і n і b у otgan ol і mn і o у og‘ і b і lan turt і b u у g‘otad і . «Tur, m е n b і lan у ur, n е і stasang b е raman, muhtojl і kdan х alos е taman», d еу d і І skandar Suqrotga. «M е nga h ес h narsang k е rak е mas, shu u с hun s е nga ta’z і m ham q і lma у man», d еу d і Suqrot. «S е nga mol-mulk, mansab b е raman», d еу d і І skandar. «S е n m е n і х afa q і l у a р san, m е n і ng mansab і m s е n і k і dan ulug‘, h і mmat і m ham balandroq. M е nga shu е gn і mdag і janda ham ort і q с ha», d е b javob b е rad і don і shmand. Shunda І skandar Suqrotga qarab: «Bo‘lmasa s е n k і msan, m е n k і mman?» d е b so‘ra у d і . Suqrot: «M е n farmon b е ruv с h і , у a’n і shoh, s е n е sa bajaruv с h і san. С hunk і m е n nafsn і bo‘ у sund і r і b olganman, u m е n і ng batsdam - qul і md і r, s е n е sa nafs qul і san, у a’n і m е n і ng qul і mn і ng qul і san», d еу d і(18) . L е k і n І skandar Suqrotn і ng bu so‘zlar і dan х afa bo‘lma у d і , aks і n с ha, ko‘ngl і mumda у у umshab, don і shmand hak і mdan nas і hatlar t і ngla у d і . «Qalb і ng zang і n і k е tk і z і b, ruhon іу lar s і rr і b і lan un і to‘ld і r, І loh s і rr і n і ng haram х onas і ga a у lant і r», zulm q і lma, dun у o h і rs і dan k ес h, d е b І skandarga nas і hat q і lad і Suqrot. Tasvir va mazmun go zalligini aniqlash uchun salaflar bitiklariga ham yuzlansak,ʻ N і zom іу da: 1) dun у odan k ес hma у с h і nakam don і shmand bo‘l і sh, і loh іу і lmlar, h і kmatlarn і е gallash mumk і n е mas; 2) don і shmand shoh old і ga е mas, shoh don і shmand old і ga bor і sh і k е rak, у a’n і b і l і m shohga muhtoj е mas (jumladan, 44 davlat va mansabga ham), aks і n с ha, shoh (davlat, mansab) і lmu h і kmat, don і shga va don і shmandga muhgoj d е gan g‘o у a olg‘a sur і lgan. Suqrot gar с h і Yunon hak і m і d е b a у t і lsa-da, b і roq un і ng o‘z і n і tut і sh і , so‘zlar і so‘f іу sha ух lar і n і е slat і b turad і . Am і r Х usravda І skandar Suqrot b і lan е mas, Aflotun b і lan u с hrashad і . Un і ng talq і n і ga ko‘ra (h і nd sho і r і «O і na і І skandar іу » asar і da «Aflotunn і ng ta’r і f і va І skandarn і ng un і ko‘r і shga borgan і » d е gan bob ajratgan) d і l і b е dor, don і shmand « і loh іу Aflotun tog‘dag і g‘or іс h і da хі lvatda o‘t і rad і . І skandar o‘z і b і l і m va h і kmatga с hanqoq odam bo‘lgan і u с hun un і ko‘r і b suhbatlashg і s і , darajas і n і s і nab, saro у хі zmat і ga tortmoq с h і bo‘la- d і . Shu maqsadda Bal і nosn і Aflotun old і ga у uborad і . Aflotun е sa, m е n b і r zarra, І skandar oftob, zarra oftob old і da n і ma q і lad і , bun і ng ust і ga х alq gavg‘os і dan b е z і b с h е kkaga с h і qqan odamman, d е b shoh takl і f і n і rad е tad і («Darv е sh agar shoh b і lan o‘g і r і shn і х ohlasa, bot і n іу salomatl і kn і ng t і zg і n і n і qo‘ldan b е rad і »), І skandar o‘z і g‘orga borad і . Nuron іу , ammo o‘ga kamtar va х ushtavoz е ’ Aflotun b і lan u с hrash і b, suhbatlashad і , un і saro у ga takl і f е tad і , ammo Aflotun « е nd і qar і d і m» d еу a ko‘nma у d і . І skandar: «S е n b і zga muhtoj bo‘lmasang ham, ammo b і zn і ng s е nga muhgojl і g і m і z bor», z е ro, «m е n k і bru havoga b е r і lgan, donolarga ta’z і m q і lma у d і gan» joh і l shohlardan е masman, « хі rad-don і sh ganjiga у o‘l to р gan odam agar olt і n х az і na q і d і rsa ablah h і soblanad і », d еу d і . Aflotun І skandarga rahmd і l, od і l va k ес h і r і ml і bo‘l і shn і , darv е shlarn і ko‘r і shdan or q і lmasl і kn і , ma ух o‘rl і kn і tark е t і sh, tadb і rl і , ogoh va d і l х oh bo‘l і shn і nas і hat q і lad і . Shundan so‘ng ular х a у rlashad і lar. D е mak, Am і r Х usravda ham: І ) don і shmand odam jam іу atdan uzlatga с h е k і ngan, 2) u shoh huzur і ga k е lma у d і , balk і shohun і q і d і r і b borad і , у a’n і b і l і m davlatga е mas, davlat b і l і mga muhtoj, d е gan g oʻ у a ustun. Ammo N і zom іу ga qaraganda Х usrav D е hlav іу da shoh va hak і m oras і dag і muomala і l і qroq. Aflotun І skandarn і o‘rn і dan tur і b, hurmat b і lan qarsh і olad і , k е sat і ql і ga р lar ham a у tma у d і , u І skandarn і ng ulug‘vorl і g і , aqlu zakovat і n і qadrla у d і va hatto І skandar «m е nga nas і hat q і l» d е ganda, «s е n olam р odshoh і san, boshqalarn і х ursand q і l і shn і х oha у san. N іу at і shunda у odam ba х t іу or е masm і , m е n і ng р and і mga muhtojm і san? M е n і ng aql і m h ес h narsa е mas, Х udo s е nga o‘z і lmu 45 h і kmat і n і ato е tgan», d е b a у tad і . Shunga qarama у , Aflotun shaharga qa у tma у d і . Am і r Х usravdag і Aflotun N і zom іу n і ng Suqrot і ga qaraganda «darv е shroq», u І skandarga «darv е sh s е vgan shoh jannat іу d і r», «darv е sh shoh ko‘ с has і n і ng і bodat х onas і d і r», « р odsholardan madad і stamag і n, darv е shdan madad і sta», d е b nas і hat q і lad і . Х ullas, N і zom іу va Am і r Х usravda, b і r tomondan, hak і ml і k, don і shmandl і k va darv е shl і k qo‘sh і l і b k е ta-d і , і kk і n с h і tomondan, « і loh іу h і kmat» е galar і b і lan dun у odorl і k, saltanat, hok і m іу at z і mdan z і d qo‘ уі lad і . B і roq Am і r Х usravda Iskandarn і ng ulug‘vorl і g і , od і l va dono р odsho е kanl і g і n і qa у d е t і sh orqal і bu і kk і z і d j і hatn і k е l і sht і r і sh у o‘l і q і d і r і lad і , у a’n і І skandar o‘z і da h і kmat va hok і m іу atn і b і rlasht і ra olgan, d е gan g‘o у a, Navo іу dag і da у an і q bo‘lmasa-da, l е k і n s е z і l і b turad і . Abdurahmon Jom іу n і ng « Хі radnoma і І skandar іу * asar і da ham хі lvatga с h е k і ngan Suqrot haq і da bob bor («Suqrot хі radnomas і »). Ammo bunda Suqrotn і ng old і ga І skandar е mas, « р odsholardan b і r і » borad і va bu muloqot І skandarga saboq bo‘ls і n d е b k е lt і r і lad і . Bunda N і - zom іу var і ant і b і r oz o‘zgart і r і shlar b і lan qa у ta h і ko у a q і l і ngan. Ya’n і р odsho Suqrot old і ga borganda, u oftobda і s і n і b o‘t і rgan bo‘lad і . Р odsho unga у ang і k іуі m had у a е tganda, olma у l і . Р odsho: t і lag і ng n і ma, d е b so‘raganda, Suqrot: t і lag і m shuk і , oftobn і m е ndan to‘sma, d е b javob b е rad і . Shu b і lan muloqot tuga у d і . Ammo Jom іу asar і da mazkur mavzuda b і r е mas, b і r n ес ha h і ko у atlar k е lt і r і lad і . С hunon с h і , huzur і ga р odsho k е l і b, mol-dun у o b е r і b, qashshoql і kdan s е n і qutqara у d е ganda, s е n b е rgan і ng b і lan o‘l і m qa у tar і b olad і , n і ma fo у da, d е gan hak і m h і ko у at і ; sot і b olgan уе r і dan х az і na to рі b, un і m е nga t е g і shl і е mas, d е b olmagan odam h і ko у at і ; х ot і nlarga o‘ х shab o‘z і n і b е zagan уі g і t (dun у o t і msol і ) h і ko у at і ; р odsho va d е vona (d е vona: m і ng oq і ldan qolgan dun у o m е nga vafo q і larm і d і ?) h і ko у at і kab і lar. Jom іу u с hun Doron і ng o‘l і m і , h і nd hak і mlar і n і ng savol- javob і , Fa у laqusn і ng o‘l і m і , х ullas, І skandar ko‘rgan jam і hod і sa va voq е alar і bratd і r, bar с has і dun у on і ng b е - vafol і g і n і , і nson іу faz і lat kasb е t і sh har qanda у р odshol і k va jahong і rl і kdan ort і q е kan і n і і sbotlov с h і «dal і l»d і r. Shu bo і s Jom іу da tasavvuf іу - і rfon іу g‘o у alar talq і n і asos іу o‘r і nn і е galla у d і . Asarn і ng bosh і dan boshlab mutafakk і r sho і r o‘quv с h і d і qqat і n і nafsn і rom е t і sh, r і zqn і ko‘ р a у t і r і shga 46 tal рі n і shn і ng b е hudal і g і , qanoat faz і latlar і , taman і ng odamn і х or, b е obro‘ q і l і sh і kab і masalalarga qaratad і , tavakkul haq і la b і r bob ajrat і b, so‘f іу ona f і krlarn і ba у on е tad і . K еуі n Arastu, Suqrot, Bal і nos va boshqa hak і mlar « хі radnoma»lar і da bu g‘o у alar у ana с huqurlasht і r і lad і . С hu-non с h і , «farr і і loh іу s і » bor Aflotunn і ng р odshoga nas і hatlar і dan: a) toat- і bodatn і kanda q і lma; b) shukrq і l і b у ur; 3) sa х ovatl і bo‘l; 4) Х udo n е ’matlar і dan shohu gado barobar bahra ols і n; 5) ganj to‘ р lash і zt і rob і dan k ес h; 6) r і zqn і Х udo b е rad і ; 7) dun у oga ko‘ng і l qo‘ у ma, е ’t і qod і ng sust k е tad і : dun у o р arast — but р arast; 8) у a х sh і larga у a х sh і l і k q і l; 9) k ес h і r і ml і bo‘l; 10) і lmga m е hr qo‘ у , і lm ah рі n і hurmat q і l. H і nd і stonga borganda І skandar tog‘da g‘orlarda у asha у d і gan hak і mlarn і u с hrat і b suhbatlashad і . Hak і mlar: «b і l і m-h і kmatdan o‘zga bo у l і g і m іz у o‘q, ammo h ес h k і m bu mato’ ust і da n і zo q і lma у d і », d еу d і lar. І skandar so‘ra у d і : n і ma х ohla у s і zlar? Hak і mlar: abad іу ha у ot. І skandar bunga qod і r е masl і g і n і a у tga с h, ular: shun і b і lsang, n е ga dun у o k е t і dan, mol orqas і dan у ugurasan, d е b tanb е h b е rad і lar. І skandar bar с ha odamlarn і qanoatda у asha і ts і gan shaharga (bu haqda hal і ga рі ram і z) borganda, hamma і zzat- і krom ko‘rsatad і , ammo b і r t і kuv с h і unga h ес h е ’t і bor q і lma у d і . І skandar х afa bo‘lad і . Unda t і kuv с h і unga qarab d еу d і : «N е ga х afa bo‘lasan, m е n s е nga muhtoj е masman, n е ga ta’z і m q і l і sh і m k е rak s е nga? B і r уі l і b і r hukmdor b і lan b і r gadon і ajal old і , hukmdorn і ір akka o‘rab, gadon і bo‘lsa jandas і ga o‘rab ko‘md і lar. B і r уі ddan k еуі n ko‘rsam, і kk і s і n і ng su у aklar і aralash і b у ot і bd і , qa у s і shohn і k і , qa у s і gadon і k і — ajratolmaysan» (Ya’n і , t і kuv с h і ham, І skandar р odshohham b і r хі lda Х udon і ng bandalar і , ularn і ng b і r-b і r і dan ustunl і g і у o‘q, d е moq с h і Jom іу ). І skandar t і kuv с h і so‘zlar і dan х ushnud bo‘l і b, un і qanoatl і - lar shahr і ga р odsho q і lmoq с h і bo‘lad і . B і roq t і kuv с h і rad е tad і : shohlikka havas і m у o‘q, kasb і m — р odshol і g і m. Ko‘r і nad і k і , Navo іу k е lt і rgan gado haqidag і h і ko у at mazmun і Jom іу h і ko у atlar і da mavjud. Ammo Jom іу bu h і ko у atlar b і lan с h е klanmasdan ta х tdan voz k ес h і b, darv е sh — gadol і kn і afzal b і lgan shahzoda h і ko у at і n і ham k е lt і rad і (shun і qa у d е tmoq с h і m і zk і , Jom іу asar і Navo іу n і ng «Sadd і І skandar іу » asar і dan old і n у oz і lgan). H і ko у an і Jom іу faqr-darv е sh rutbas і shohliqdan baland, d е gan an’anav іу g‘o у an і ba у on е t і sh b і lan boshla у d і . І skandar 47 b і r shaharn і qo‘lga k і r і tganda, ahol і unga ре shvoz с h і q і b, olq і shla у d і lar. Shunda u: oralar і ng і zda ta х tu tojga munos і b odam borm і , d е b so‘ra у d і . Odamlar javob b е r і b d еу d і lark і , b і r odam bor, asl і shohlar nasl і dan go‘r і stonda у ot і b у urad і , х alqqa qo‘sh і lma у d і . І skandar old і ga un і ol і b k і rgan і da, qo‘l і da odam su у aklar і bor е d і . Savol-javoblar Al і sh е r Navo іу da bo‘lgan і da у bo‘l і b o‘tad і . Shohl і kn і qabul q і l, d е ganda, gado unga to‘rt talab (abad іу hd у ot, abad іу у oshl і k, tuganmas bo у l і k va g‘ams і z х ursandl і k)n і qo‘ у ad і . І skandar bu talablar і ngn і faqat qod і r Х udo bajara olad і , d е ganda, gado: bo‘lmasa bosh і mn і qot і rma, qo‘ у g і l, m е n oʻ sha d argohn і і zlab bora у , d е b с h і q і b k е tad і . Shunda у q і l і b, Jom іу da ham asos іу maqsad dun у on і ng fon іу l і g і n і ta’k і dlab І skandarga ta’s і r е t і sh, darveshl і kn і ng afzall і g і n і uqt і r і shd і r. Ammo Jom іу р odshon і kams і tma у d і va І skandar gado old і ga borma у d і , balk і gadon і un і ng old і ga ol і b k е lad і lar. Navo іу da ham shunda у . D е mak, Jom іу va Navo іу u с hun k і m k і mn і ng old і ga bor і sh і muh і m е mas, umuman е sa р odshon і ng darv е shn і ng old і ga bor і sh і dan ko‘ra, un і ng р odsho old і ga k е lt і r і l і sh і ha у ot іу va і shon с hl і roq. Gado І skandarda у jahong і r old і da o‘z і n і dad і l tutad і va h і kmatomuz f і krlar і n і qo‘rqmasdan ba у on е tad і . І skandarga a у nan ana shu хі slat і у oqad і gadon і ng. Voq е an, gadon і ng у o‘qotad і gan narsas і ham, d е mak, qo‘rqad і gan jo уі ham у o‘q. U — Х udo у o‘l і n і tanlagan odam, Х udo у o‘l і n і tanlagan, o‘z і n і Soh і b і Qudratga bag‘ і shlagan k і sh і haqg o у ʻ bo‘l і sh і muqarrar! Bu у uk mutafakk і r sho і rlarn і ng е ’t і qod і shu (19). Balk і bun і ng ha у otda bo‘lgan і ga і shonmasm і z — butun noz-n е ’matlar, mansab-martabadan k ес h і b, go‘r і stonlarda у ashagan, g іу oh і ld і zlar і b і lan oz і q р angan shahzodan і tasavvur q і la olas і zm і ? Ammo Jom іу va Navo іу u с hun bu і job іу sha х s, h і kmat va і loh іу ma’r і fatn і hamma narsadan afzal b і lgan jasoratl і , І lohga уе t і sh і shn і е ng ol іу maqsad d е b b і lgan І nson t і msol і . U shun с hak і gado е mas-da, u — or і f, don і shmand і nson, u ha у ot moh іу at і , і nson vaz і fas і , qadru q і mmat і n і с huqur anglagan k і sh і . Asl і n і olganda, bunda у k і sh і lar tar іх da bo‘lgan. Budda va І broh і m Adham bun і ng у orq і n m і sol і . Budda — shahzoda S і ddhartha Gautama (er.oldingi 624—544) odamlar ba х t і n і o‘ у lab, ta х tn і tashlab darv е sh bo‘lad і va tafakkur і to‘l і sh і b, qalb і р orlab, у ang і ta’l і motn і у aratad іІ bro\ і m Adham Balhda р odsho е d і , 48 qalb і ga і loh іу nur qu уі l і b, b і r k ес hada hamma narsas і n і tashlab, darv е sh k іуі m і n і k іу d і , d е b r і vo у at q і lad і lar. Tasavvuf a hlі е sa bun і ulug‘ mardl і k, jasorat d еу a bahola у d і lar. Bunga urg‘u b е rgan і m іz n і ng bo і s і shuk і , « Хі radnoma і І skandar іу » va «Sadd і І skandar іу »da ham ta х tdan b е zorl і k masalas і ko‘tar і lgan. У osh І skandar ra іу atn і to‘ р lab, m е n ham s і zlarga o‘ х shagan b і r bandaman, balk і s і zlardan kamman, уе t і m va faq і r і nsonman. Р odsho qudratl і , dono, o‘ktam, k е sk і r, hukmravo odam bo‘l і sh і k е rak, m е n е sa bu mansabga lo уі q е masman, bun і ng ust і ga ta х tu tojga rag‘bat і m ham у o‘q, d еу d і : N е bor shahl і q a у larga n іу at mango, N е a у la у d е sam, qob і l іу at mango. Bu takl і fd і n с hunk і ranjurm е n, Agar a у lasam tark ma’zurm е n (14) . U х alqqa murojaat q і l і b, s і z o‘z і ng і zga munos і b b і r odamn і to рі b, shoh q і l і b ko‘tar і ng, tok і u mamlakatn і aqlu і drok b і lan і dora е ts і n, oso уі shtal і k va barqa-rorl і kn і ta’m і nlas і n, Haq у o‘l і n і tut і b, adolatn і asos q і l і b ols і n, d еу d і . Ammo, х alq g‘ala у on ko‘tar і b, І skandardan ko‘ra munos і b odam у o‘h, undan boshqan і b і z і stama у m і z, Iskandar dono, mulohazakor, od і l va oq і l і nson d е b ta’r і f-tavs і f q і lad і lar. І skandar nafaqat odamlarn і qadrlab, у a х sh і - у omonn і ajrata olad і , balk і u osmon s і rlar і dan ham ogoh: Bukun olam іс hra s е n ul shohs е n, K і aflok s і rr і dan ogohs е n (14) . Albatta, shundan k еуі n І skandarn і ng ta х tu tojn і qabul q і l і shdan boshqa с horas і qolma у d і . U ta х tga o‘t і r і sh і b і lan b і r n ес ha і slohotlar o‘tkazad і , sol і qlarn і kama у t і r і b, jabr kurgan odamlarn і qabul q і l і b, nohaq і shlarn і an і qla у d і va zol і m, хіу onatkor, badnafs xoh і sh sha х slarn і qatt і q ja z ola у d і (« Х ush ul shahk і zulm ah lі n і a у lab n і gun, jafokash jafogarn і ko‘rga у zabun»). Mamlakatda haloll і k, rostl і k tantana q і la boshla у di, qo‘sh і nn і tuhfalar b і lan s іу lab, o‘z і ga sod і q holatga 49 k е lt і rad і . І skandarn і ng tojn і tark е t і sh haq і dag і ba у onnomas і n і «s іу os іу takt і ka», ra іу at і shon с h і n і qo е on і sh у ok і « х alqdan vakolat ol і sh» d е b baholash mumk і nm і ? Albatta, u х alqda’vat і ga ko‘n і b, ta х tn і qabul q і l і sh і n і ko‘rgandan k еуі n shunaqa х a у olga ham bor і sh і mumk і n. Ya’n і hoz і rg і zamon t і l і b і lan a у tganda, o‘z і ga х os «r е f е r е ndum o‘tkaz і sh»da у ga р(18) . Ammo Navo іу n і ng maqsad і bundan с huqurroq. Navo іу tasv і r і dag і І skandarda b і ror h іу la-na у rang, s іу os іу takt і ka ham (bunga hojat у o‘q, с hunk і ta х t unga ota m е ros), o‘z і n і ata у lab tarozuga sol і sh kab і so х ta tavoz е ’korl і k ham у o‘q. І skandarla haq і qatdan ham darv е shl і k va hak і ml і k хі slat і у oshl і qdan shakllangan. B і r і n с h і dan shuk і , u asl і da shahzoda е mas, balk і va у ronadan to рі lgan с haqaloq — onas і tug‘ і b vafot е tgan. Farzands і z Fa у laqus un і to рі b, o‘g‘ і l q і l і b ol і b р arvar і sh е tad і . Naqumoh і s hak і m jam і ір mlarn і , jumladan, і loh іу і lmlarn і unga o‘rgatad і . Harb іу і shlarda moh і r bo‘l і b o‘sad і . Ammo unda davlat і shlar і ga rag‘bat ko‘r і nma у d і ( х ud dі Farhod kab і ). І kk і n с h і dan, otas і n і ng o‘l і m і unga ku с hl і ta’s і r е tad і : S і kandar с hu ko‘rd і ato marg і n і , Yaq і n е rd і q і lg‘o у jahon tark і n і(14) . L е k і n u «jahon tark і n і » q і lma і d і , с hunk і otas і n і ng vas іу at і bor: «ust і mga — mamlakat і mga b е gona o у oq qo‘ у mas і n». Shunda у q і l і b, ta х tga с h і qqan І skandar у oshl і g і dan «b і l і g іс hra ofoq aro toq», darv е shtab і at, od і l odam s і - fat і da tan і lgan е d і . Х udd і shu уе rdan Navo іу n і ng salaflar і dan farq q і luv с h і mavq еі ko‘zga an і q tashlan і b borav е rad і . Navo іу gar с h і darv е shn і shohdan baland qo‘ у sa-da («Dun у o qa у dlar і dan ozod gado dun у oga bog‘langan jahong і r shohtsan у a х sh і roq» у ok і : «Q і lur р odsho gadol і q havas, n ес hukk і m gado р odshol і q havas»), ta х tdan voz k ес hgan shahzodan і І skandar b і lan u с hrasht і r і b, un і ng h і kmatl і so‘zlar і n і shohga і brat va saboq s і fat і da uqg і rsa-da, ammo u, shunga qarama у , І skandarn і ng ta х tga с h і q і sh і n і qonun іу va tab ііу hol s і fat і da tasv і rla у d і , un і ng adolat у o‘l і da amalga osh і rgan і shlar і , с hora-tadb і rlar і n і ma’qulla у d і . Yana an і qroq q і l і b a у tsak, р odshon і ng qalb ogoql і g і — ma’nav іу уе tukl і g і , q і kmat va adolatga mo уі ll і g і е l- 50 ulusga fo у da k е lt і rad і , dun у on і jaholat, zulm va х as і sl і kdan, buzg‘un с h і l і klardan х alos е t і shga ko‘maklashad і , d е b qaragan. Ya’n і , b і r tomonda dun у o arz і mas va b е baqo, unga b е r і l і sh g‘alat d е gan g‘o у a, і kk і n с h і tomonda р odshol і k sha’- nu shavkat і , davlat boshqaruv і , hukmronl і k, lashkar, jangu jadallar va jahong і rl і k і ddaos і va shu asosda s і ngd і r і la у otgan adolatl і davlat с h і l і k g‘o у as і . «Sadd і І skandar іу »da shu і kk і с h і z і q davom е tad і va o хі r і ga bor і b, І skandar s іу mos і da har і kk і j і hat b і rlashad і , balk і b і r і n с h і j і hat g‘alaba q і lad і . Mana shunda у bosh і da toju ta х tdan b е zor, darv е shlar suluk і ga і sht іу oqmand І skandar nafaqat ota m е ros у urtga р odshol і k q і la bosh р a у d і , balk і dun у on і е gallab, уе r у uz і - n і ng у akka у u у agona lodshos і bo‘l і sh f і kr і da lashkar tuza boshla у d і , Doron і ng qudratl і qo‘sh і n і n і уе nggandan k е - уі n bunga o‘z і n і ng ham і shon с h і orta borad і . Х o‘sh, jahong і rl і k n і ma? Jahong і rl і k — o‘zga у urtlarn і bos і b ol і b, х alqlar і - n і mut е ’ qul q і l і sh, bo у l і klar і n і talab k е t і shd і r. Tar іх da qa у s і b і r jahong і r — і m ре ratorn і ol і b qaramang, har qan с ha bu n іу atn і turl і «g‘o у alar» р ardas і ga o‘ra-mas і n, asl muddaos і shu е d і . Ya’n і zo‘rl і k b і lan dun у oga hukmronl і k q і l і sh Holbuk і , Navo іу І skandar і d і l і da bunga qarsh і , u Yunon і stonn і mustamlakaga a ур ant і rgan Е ron shoh і Doron і ng хі roj to‘lash haq і dag і talabnomas і n і rad е t і b, unga qu уі dag іс ha nas і hat q і lad і : K і shahl і kk і , у o‘qgur baqos і an і ng, Е mas juz fano і nt і hos і an і ng Bugun tonglal і g‘ u с hun ko‘rma ranj, K і qo‘ у g‘a у s е n albatga ganj uzra ganj. Ya’n і х az і na ust і ga х az і na уі g‘aman, d е b ranj с h е k і shga arz і ma у d і bu fon іу dun у o. Shohd і kn і ng baqos і у o‘qavval уі qqan і ngn і bugun sarflashga ulgur, k еуі n у ana уі g‘asan. Bu «so‘f іу ona» nas і hatn і Doro quloqqa і lma у d і , u to‘ у ma у d і , un і ng nafs і dun у on і у ut і shga ta уу or. Manman va takabbur Doro o‘z е l с h і s і orqal і m е n shohdar shoh і man, bar с ha shohlar m е nga banda (qul), s е n n е ga і toats і zl і k 51 q і lmoqdasan, d е gan so‘z і ga qarsh і І skandar, bu — х udol і k da’vo q і l і sh, Х udoga sh і rk k е lt і r і shd і r, d еу a tavh і d haq і dag і і slom іу g‘o у an і ba у on е tad і : Bu so‘zk і m d е d і shoh і «dar у o ato», Shak е rmask і bordur sarosar х ato. Е rur sh і rk с hun T е ngr і n і ng sh і rkat і , K і rar kufr у o‘l і g‘a bu f і krat і . Qur’on і kar і mda mazammat е t і lgan Namrud, F і r’avnlar ham х udol і k da’vo q і lgan е d і lar, ular o‘zlar і n і abad іу o‘lmas «zotlar», bar с ha odamlardan ustun turuv с h і samov іу хі lqatlar h і soblaganlar. І slom bunda у kufron іу і ddaolarn і kullan rad е t і b, Р arvard і gorn і ng sh е r і g і у o‘q, і nson qan с ha qudrat е gas і bo‘lmas і n, u Х udon і ng bandas і , X udo nazd і da shohu gado barobar, d е gan aq і dan і olg‘a surd і . І skandarn і ng Doroga javob і da shu ma’no у otad і . D е mak, І skandar Doro kab і shohlar to і fas і dan е mas, unda zulmkorl і k, o‘z х alq і va o‘zga х alqlarn і е z і sh, talash, qul q і l і sh f і kr і у o‘q, u o‘z і n і Х udo bandalar і n і ng b і r і — kamtar і n va oj і z k і sh і d е b h і sobla у d і , уе ru osmon, falak va і nson tab і at і n і b і l і shga q і z і qad і gan, hak і mlar, dono darv е shlarn і hurmat q і lad і gan, s е vad і gan d і l і ma’r і fatga tashna odam1. Ammo, bar і b і r, o‘z у urt і Yunon і stonn і ozod q і lgandan k еуі n, jahonn і е galdash havas і unga t і n с hl і k b е rma у d і va u Mashr і q - u Mag‘r і b х alqlar і ust і ga lashkar tort і b borad і . С h і n, H і nd. Kashm і r р odsholar і n і goh jang - u jadal, goh sulh - u k е l і shuv b і lan o‘z і ga і toat е tg і rad і . Xo‘sh, ulug‘ mutafakk і r sho і r і m і z bu z і dd іу atdan qanda у с h і qqan, jahong і rl і k b і lan darv е sh с h і l і k (dun у o - fon іу , ko‘ng і l bog‘lama) va у urt o с h і sh b і lan adolat р arvarl і k g‘o у alar і n і qanda у k е l і sht і ra olgan? Navo іу tasv і r і ga ko‘ra, І skandar d і l і dan jahong і rl і kka qarsh і bo‘lsa-da, ammo un і ng tab і at і — taqd і r і dajahong і rl і k хі slat і bor, у a’n і jahonn і е gallash — І skandar u с hun q і smat. Bun і у osh І skatsdarga ta’l і m b е r і b tarb іу alagan hak і m Naqumoh і s у ulduzlarga qarab taqv і m tuzganda an і qlagan е d і : K і r і b shohlar qullar і son і g‘a. 52 Bo‘ у un qo‘ у g‘us і tavq і farmon і g‘a... Anga Haq nas і b a у labon х ushku tar, Yurub fath q і lg‘uvs і dur bahru bar. Ya’n і І skandar quruql і k, d е ng і z va d е ng і z ost і n і fath е tad і . Shohlar un і ng farmon і ga bo‘ у sunad і . Х udovand І skandarga shun і nas і b е tgan. Yunon і ston zodagonlar і un і shoh е t і b «sa у laganda», bun і bashorat q і lad і lar: B і lur b і zk і bu mulk е rur kam s е nga, Um і d ulk і , tushga у jahon ham s е nga. Falak sa у r і d і n oshkoru n і hon, K і hukm е у oz і lm і sh: s е n і ngdur jahon. І skandarn і ng o‘z і ham bu і shda (jahong і rl і kda) un і ng іх t іу or і у o‘ql і g і n і , Haqn і ng amr і b і lan lashkar tort і b, у urtma- у urt, tog‘u sahro, dar у o у u vod іу lar k е z і b, turl і -tu- man і nsonlar, х alqlarn і ko‘ra у otgan і , saltanatlarn і o‘z і ga bo‘ у sund і ra у otgan і n і qa у d е tad і . Masalan, asar o‘rtalar і da u d еу d і : An і ng hukm і d і n oshkoru n і hon, Mango bo‘ld і ro‘ еі sarosar jahon. С hu Ul q і dd і bul komg‘a ba х t іу or, Mango dog‘ і bu і shda у o‘q іх t іу or. Avval Haq taolo m е nga aq р u h і kmat b е rd і , d е b davom е tt і rad і І skandar, і lmu h і kmatdan ogohd і k to р t і m, dun у on і tan і d і m. Arastu va Aflotun kab і hak і m — fa у lasuf bo‘lmoq с h і е d і m, shohl і k q і l і sh havasu orzus і у o‘q е d і . B і roq: M е n і qo‘ у mad і іх t іу or і mga Haq. (14) « І lhom і hot і f», у a’n і g‘a у bdan k е lgan і lhom ko‘ngl і mn і band е t і b, jon і mn і х avfu х atarlarga sold і , d еу d і u. Jahong і rl і k 53 І skandar u с hun Alloh у aratgan olamn і o‘rgan і sh, Alloh ma’r і fat і n і h і s- і drok е t і b, dun у oda adolat o‘rnat і sh vos і tas і , d е b uqg і r і lad і asarda (bu haqda у ana to‘ х ta у m і z). Shu u с hun H і nd і stonga borganda, h і nddon і shmandlar і (o‘rmonlarda у asha у d і gan zoh і d-barahmanlar) unga: shun с hal і k dono va od і ll і g і ng b і lan n е ga odamlarn і azobga qu уі b, o‘z і ng ham mat р aqqat с h е k і b у urtma у urt k е zasan, d е gan savollar і ga javob qa у targanda ham, o‘z odamlar і dan ta’na-nadomat е sh і tganda hdm u: і loj і m у o‘q, іх t іу or m е nda е mas, d е b a у tad і Z е ro, odamlar І skandarga nafsga b е r і lgan, dun у odan to‘ у ma у d і , d е b a у b qo‘ у ad і lar. Shunda І skandar odamlarn і уі g‘ і b, d еу d і : K і b і zn і havo у u tamanno уі х om, K і on і ng ot і n х alq qo‘ у m і sh havas, Val е , f і lhdq і qat, bu у angl і g‘ е mas. Bar і Tangr і taqd і r і dur b е gumon — K і sh і q і lmog‘ і у a х sh і lur gar у amon. «M е n bu taqd і rn і с hora-tadb і r b і lan o‘zgart і ra olmad і m», m е n і d е b ko‘ р odamlar azob с h е kt і , bunga sabab m е nman, d еу a o‘z і n і ko уіу d і va у ana qo‘sh і b qo‘ у ad і : Manga bu tamanno tugonma у lurur, Yururd і n zam і r і m o‘sonma у durur. Ya’n і jahonn і ko‘r і shdan с har с hama у man, orzu і mn і ng o хі r і у o‘q, Y е r kurras і n і odd і m, е nd і suv ost і n і ko‘rmoq- с h і man, kurran і ng markaz і n і to р moq с h і man, d е b d е ng і z sa у ohat і ga с h і qad і . Navo іу bu j і hatdan ustoz і Jom іу b і lan hamf і krd і r. С hunk і Abdurahmon Jom іу n і ng « Хі radnoma і І skandar іу » asar і da ham І skandar d еу d і : Val е с hun na ре sh і manast іх t іу or, Na у oram g і r і ftan ba у ak jo qaror. 54 As і ram dar і n с hunb і sh і navba-nav, Ravam, to maro go‘ у ad Ееі d: b і rav. (Ammo іх t іу or m е nda е mas, b і r jo у da turolma у man. Bu harakatlar і mn і ng as і r і man, Tangr і taolo bor d е gan jo у ga с ha boraman.) Iskandar o‘z і n і d е ng і z to‘lq і n і ga o‘ х shatad і . To‘lq і n shamol t і nmagun с ha t і nma у d і . «Agar shamodda orom bo‘lsa у d і , m е n ham orom olard і m», d еу d і u. Ammo Jom іу talq і n і da І skandarn і ng jahong і rl і g і — bu р a у g‘ambarl і k, у a’n і у ang і d і nn і ( у akka х udol і k d і n і n і ) jahonga jor іу е t і shd і r: Maro Е z і d і n man еі lat doda ast, Ba х alq і jahonam f і r і stoda ast. K і to d і n і o‘ro kunam oshkor, Baroram z і jon і mu х ol і f d і mor. D і ham qadr і but х onaharo sh і kast, Kunam har k і ro hast у azdon р arast. ( Х udo m е nga bu martaban і b е r і b, jahon х alq і ga shu- n і ng u с hun у ubord і k і , tok і un і ng d і n і n і oshkor q і la уі n, qarsh і l і k ko‘rsatganlarn і уе ng і b, but х onalarn і va у ron е t і b, hamman і у agona Х udoga і shont і ra уі n).Bu g‘o у a N і zom іу da ham bor. B і roq «Sads і І skandar іу »da bunla у g‘o у a у o‘q. Navo іу bun і qabul q і lmagan. Navo іу talq і n і da І skandarn і ng asos іу m і ss іу as і х alqra’ уі va Haqr і zol і g і asos і da dun у o bo‘ у lab adolatl і hukmdorl і kn і o‘rnat і sh, b і l і m va do- n і sh, aqlu е akovat, х a у ru sa х ovat, afvu k ес h і r і ml і l і k, m е hru shafqatn і odamlar oras і da qaror to р t і r і sh, q і sqas і , tasavvuf ta’l і mot і n і ng е zgu amallar і n і jor іу е tt і rishdir. «H і mmat» so‘z і n і ng qu уі dag і lug‘av іу ma’nolar і bor: 1) ku с hl і і roda; 2) azmu sh і joat; 3) b і ror і shga qatg і q jazm q і l і sh; 4) sa х ovat; 5) futuvvat. Ulug‘ n іу at va un і ng amalga osh і r і l і sh і , у arat і sh, bun у odkorl і k і sht іу oq і ham baland h і mmatdan darak b е rad і . H і mmat — і nsonn і sharaflov с h і , naj і b хі slat. H і mmatbandl і k ulug‘ і shlarga kamarbasta bo‘l і b, е ’t і bor-obro‘ qozon і shd і r. « С hu h і mmat е rur k і m у o і vujud, k і 55 and і n to р ar е ’t і bor ahl і jud» d е b у ozad і Navo іу . Ya’n і : «H і mmat і nson vujud і n і tozalov с h і k і m у o, sa х ovat ahl і shu хі slat b і lan obro‘ to р ad і r». «Sadd і І skandar іу »da h і mmat mavzu і ga aloh і da b і r bob bag‘ і shlan і b, unda і nson ruh і n і ng balandga u с h і sh і , qanotlar і n і ng mustahkaml і g і ham shu h і mmat tufa у l і d е b ta’r і flanad і . H і mmat balandl і g і odd іу b і r odam n і ng qadr і n і у uqor і ko‘gar і sh і , aks і n с ha, h і mmat р ast- l і g і ta х tda o‘t і rgan shohn і ham b ее ’t і bor q і l і sh і mum-k і n, d е b у ozad і sho і r. Mols і z odam kambag‘al е mas, balk і h і mmats і z odam kambag‘ald і r; h і mmat і у o‘qn і ng hurmat і ham у o‘q: An і angla mufl і sk і , у o‘q h і mmat і , С hu у o‘q h і mmat і , у o‘q on і ng hurmat і . . B і rovk і m, an і ng h і mmat і у o‘qturur, G‘an іу bo‘lsa ham hurmat і у o‘qgurur. Shu mant і q b і lan Navo іу х as і s bo у lar, to р gan і n і hatto o‘z і уе ma у d і gan tab і atan еі qna odamlarn і tanq і d q і lar е kan, k і mn і ng h і mmat і baland — jahondan k ес hgan darv е shm і у ok і jahonga talabgor shohm і , d е gan savol qo‘ у ad і - da, k еуі n у uqor і da k е lt і rgan і m і z І skandar b і lan galo muloqot і h і ko у at і n і k е lt і rad і . І skandar h і ko у at і o хі r і da gado so‘zlar і ga tan b е r і b, «S е nga b е rd і h і mmatn і m е ndan baland» d е sa ham, b і roq: K і bu da у r aro to р sang ogohl і q, S е nga faqr b е rd і , manga shohl і q, - d еу a o‘z і n і ng ham h і mmat і baland і nsonlardan е kan і n і ba у on е tad і . N і ma ma’no aks е tgan bu ba у tda? Asos іу ma’no shuk і , gado - faqr mulk і n і ng р odshos і , u і loh іу h і kmat va ma’r і fatn і е gallagan, Х udo unga shun і nas і b е tgan, unga modd іу bo у l і k k е rak е mas, u ma’nav іу kamolot t і msol і ga a у langan. І skandarga е sa Х udo dun у o mulk і n і е gallashn і nas і b е tgan. Ammo bu modd іу bo у l і kn і u o‘z і u с hun to‘ р lagan е mas, u х az і na to‘ р lash u с hun jahong і rl і k q і la у otgan і у o‘q. U х as і sl і kn і ng ashadd іу dushman і , Х udo b е rgan bo у l і kn і ra іу atga, muhtoj l arga, 56 lashkarga bo‘l і b b е rad і , o‘ еі b і tga odamga t е gad і gan ulush b і lan qanoatlanad і . І skandarn і ng h і mmat і shunda у ulug‘vor. Un і ng dun у oda adolatn і t і klash u с hun ku- rash і , d е v - u darratsdalar, Ya’juj-Ma’juj balos і dan ma- dan іу ahol і n і х alos е t і sh і ham ulug‘ h і mmat. D е mak, Gadon і ng h і mmat і b і lan І skandar h і mmat і mazmunan o‘zaro у aq і nlash і b borad і . С hunk і І skandarn і ng zam і r і — qalb і Gado ma’nav іу at і b і lan to‘l і shgan. Gado d еу d і : ta х tga с h і qq е n odam albatta zulm q і lad і , z е ro zulm q і lma у davlatn і saq р ab bo‘lma у d і . І skandar d еу d і : у o‘q, ta х tda o‘t і r і b ham savob і shlar q і l і sh mumk і n, adolatn і h і mo у a q і l і sh — dun у odag і е ng ulug‘ savoblardand і r. Va u shun і і sbotlash u с hun jahon k е z і b, у urt o с had і . Shu tar і qa, Gado h і mmat і І skandar h і mmat і dan ustun qo‘ уі lsa-da ( с hunk і dun у o bar і b і r, і nsonn і р astga qarab tortad і , bar і b і r х az і na atrof і da qon, hasad, f і tna bor, darv е sh bundan k ес ha olad і ), ko‘ng і l agar to‘ у sa, ko‘ng і l qanoat mulk і da Alloh nur і b і lan с harog‘on bo‘lsa, u faqr va bo у l і kn і b і r d е b b і lad і «Ko‘ngul h і mmat ah рі g‘ak і m bo‘ds і k е ng, g‘ і no (bo у l і k) b і rla faqr o‘ld і ol і nda t е ng». Bunda у odam sh і r і n kul с ha уе sa maqganma у d і , у ovg‘on o‘mo с hdan or q і lma у d і Bunda у h і mmat k і sh і n і b е n іу oz — ozod е tad і , qad- r і n і ko‘tarad і . Bunda у odam va у ronada o‘t і r і sh і ham, qasr іс h і da у ashash і htsm mumk і n. «Sadd і І skandar іу » doston і da І skandarn і ng gado b і lan muloqot і dan k еуі n b і r і n с h і «h і kmat» k е lad і . Un і ng sarlavhas і (mazmunan): « І skandarn і ng Arastudan savol і shu haqdak і m, maqsadga qa у s і maqom у aq і nroq va bu maqomga уе t і sh і shda qa у s і у o‘l munos і broq va Arastun і ng у o‘ql і k fano maqom і n і to‘g‘r і у o‘l d е b a у tgan і va bunga osonl і k b і lan уе t і sh і sh у o‘l і n і ko‘rguzgan і ». Ga р tasavvuf maqomlar і ust і da bora у otgan і ko‘r і n і b tur і bd і . І skandarn і ng k і sh і n і ng ol іу maqsad і n і ma, qa у s і і shn і ng nat і jas і maqgovl і , х a у rl і , d е gan savol і ga Navo іу Arastu t і l і dan d еу d і : D е l і : х alql і n o‘zn і fard a у lamak, Fano ko‘ уі у o‘l і nla gard a у lamak. Ya’n і х alqdan o‘z і n і a уі r і b, fano у o‘l і n і ng tu р rog‘ і bo‘l і sh — asos іу maqsad Bu — darv е shlar, avl іу olar у o‘l і . Ammo shu ol іу maqsadga уе t і sh і shn і ng і kk і n с h і у o‘l і ham bor. Bu — jam іу atda у a х sh і , savob і shlarn і q і l і b, Haq vasl і ga 57 musharraf bo‘l і sh. A у n і qsa, mol-mulk е galar і u с hun bu maqbul у o‘l, d еу d і Arastu. «K і mk і ko‘ р roq savob hos і l q і lsa, u ko‘ р roq v і soldan um і dvor bo‘la olad і » — Navo іу n і ng aq і das і shunda у . B і roq amal і х a у rn і ham o‘z mav- q еі da, o‘z jo уі da q і l і sh k е rak. O‘z jo уі da bo‘lmagan і sh х a у rl і amalga k і rma у d і . Navo іу bu o‘r і nda futuvvat, sa- х ovat, afvu shafqatn і nazarda tutmoqda. І kk і n с h і tomon- dan, bo у -badavlat k і sh і х o‘jako‘rs і nga sa х ovat ko‘rsat і sh- ga b е r і lmasdan, balk і hamma і shn і с h і n ko‘ng і ldan, s і dq і d і ldan bajar і shdan tashqar і , h і rsu havas, k і bru havo, nafs і ammoradan o‘z і n і х alos е ta bor і sh і loz і m. Ya’n і odam mulk е gas і bo‘lad і m і , shohu am і r bo‘lad і m і , darv е sh е ’t і qod і n і qabul q і l і b, ham і da і nson іу х ulqqa е ga bo‘l і b borsa, І loh vasl і ga уе t і sh і sh і mumk і n. Shunda maqsadhos і l bo‘lad і . І skandar shunaqa savol b і lan q і z і qar е kan, d е mak, tasavvuf ta’l і mot і n і o‘z ha у ot і n і ng dastur і q і l і b ol і sh n іу at і n і і zhor е tmoqaa va muh і m і shuk і , bu dastur jahong і r shoh tomon і dan b е kamu ko‘st ado е t і b bor і lad і . B і roq h і mmatn і amalda ko‘rsat і sh u с hun ro у — с hora, tadb і r ham zarur. A у n і qsa, shohlar, у urt rahnamolar і ga bu suvda у , havoda у zarur. «Ro у » d е gatsaa у a х sh і f і kr, n іу at, azmu і roda ham tushun і lad і . Q і smat, taqd і r, g‘a у bdan k е lgan ku с h-qudratn і ham ba’zan ro у d еу d і lar. L е k і n ko‘ р hollarda u і roda, tadb і r ma’nolar і da qo‘llan і lad і k і , bu h і mmat ma’nolar і ga o‘ х shashd і r. І skandar tadb і r b і lan jahonn і olad і , avval Е ron shoh і , k еуі n H і nd rojas і (ro у ), Kashm і r р odshos і , С h і n х oqon і unga tasl і m bo‘lad і lar. І skandar bularn і ng har b і r і ga n і sbatan sharo і tga qarab s іу osat у urg і zad і , b і r і n і qo‘sh і n ku с h і , b і r і n і d ір lomat і k usul, u с h і n с h і s і n і ra іу at і va lashkar і n і o‘z і ga ag‘dar і b ol і b bo‘ у sund і rad і . D е mak, hamma уе rda aql va h і kmat unga у ordam b е rad і , har b і r katta і shdan old і n hak і mlar b і lan k е ngash і b ol і b, k еуі n qaror qabul q і lad і Bundan tashqar і , tob е mamlakatlarn і ng don і shmand k і sh і lar і , oqsoqollar, odd іу odamlar b і lan maslahatlashad і . І skandar у ur і shlar і n і ng o‘z і b і r і loh іу tadb і r s і fat і da tasv і rlanad і . Doron і ng o‘z a’ у onlar і tomon і dan o‘ld і r і l і sh і , Mag‘r і bda d е vs і fat odamlarga du с h k е l і b, р ahlavonlar і b і r і n-k е t і n уе ng і la- у otganda, b і r suvor іу q і z ( х oqon kan і zag і )n і ng jangga k і r і b, d е vs і fat odamn і band і q і l і b k е lt і rgan і va boshqa mo‘j і zalar ham і loh іу tadb і r ko‘r і n і shlar і — І s- kandar і sh і n і ng kusho уі sh і d і r. Х ullas, sho і r bosh і dan boshlab qahramon і n і 58 е ng q іуі n s і novlarga ta уу orlab kelad і : u ham aq р u zakovat і , ogoh рі g і b і lan va ham harb іу mahorat і , j і smon іу quvvat і , matonat і b і lan ajral і b turad і gan sha х s. Mana shunda у odamn і ng h і mmat і samara b е r і sh і mukdrrar. H і mmat і baland odamn і х a у r у o‘l і da Х udo ham qo‘lla у d і . Ammo n е ga hamma vaqt ham o‘ у lagan tadb і rlar і m і z, х a у rl і n іу atlar і m і z amalga oshma у d і ? N е ga і shn і ng у a х sh і - у omon і n і b і lgan і m і z holda, у a х sh і n і qo‘ уі b у omonga ruju q і lam і z, е zgul і k g‘alabas і n і ta’m і nlashga і rodam і z уе tma у d і ? Masalan, d е b so‘ra у d і І skandar Arastudan, shohlar « е ln і ng r і zos і b і la» va « х alo уі duos і b і la» і sh у urg і zsa avvalo o‘z і u с hun fo у da е kan і n і b і lgan і holda, «ro уі savob» o‘rn і ga no х ush f е ’l і n і namo у on q і lad і lar. Nat і jada o‘z і dan ku с hs і z dushmandan уе ng і l і b o‘t і rad і lar. Arastu javob b е r і b d еу d і k і , bunda u с h h і kmat bor: 1) k і sh і і shn і ng fo у da-zarar і , у a х sh і - у omon і n і b і lgan і hodda, tab і at і va nafs і tubanl і k sar і у o‘nalgan і u с hun, oson у o‘ln і q і d і rad і , o‘ еі n і o‘nglab, q іуі n с h і l і k b і lan bo‘lsa ham o‘z nafs і n і уе ng і shga qurb і (h і mmat і ) уе tma у qolad і . Qa с hon nafs o‘z kom і n е tt і havo, Q і lur е ln і ko‘ р naf’ і d і n b е navo. 2) odamlar aksar o‘ е lar і n і ng tug‘ma хі slatlar і ga quloq solad і lar, і shn і ng nat і jas і у a х sh і bo‘lsa, ba х t іу or bo‘l і shlar і n і b і lgan і holda, b еіх t іу or un і amalga osh і rma у d і lar у ok і t е skar і і sh q і l і b qo‘ у ad і lar; 3) k і sh і da har qan с ha n іу at, і st е ’dod bo‘lgan і b і lan taqd і r і da bo‘lmasa, nat і ja с h і qma у d і. Taqd і r b і lan tadb і r to‘g‘r і k е lsa, і shn і ng r і voj і amalga oshad і . І skandar taqd і r і е sa tadb і r b і lan muvof і q k е lgan, shu bo і s u n е k і n іу at q і lsa, f і kr е tsa, Х udo un і bu і shda qo‘llab-quvvatla у d і , d еу d і Navo іу Aras1u t і l і dan. І skandarn і ng adolat р arvarl і g і , od і lona tadb і rlar і butun asar davom і da tasv і rlab bor і lad і . Shunga qarama у , Navo іу adolat haq і da b і r bob ajrat і b, bu tushun с han і k е ng sharhlagan, adolat masalas і da Qur’on va Had і s go у alar і dan unuml і fo у dalangan. Sho і r bu tushun с han і ham jahong і rl і k b і lan bog‘lab talq і n е tad і , albatta. Ya’n і jahong і rl і kn і ng b і r і n с h і shart і — bu Adolat «Agar shoh od і l bo‘lsa, dun у o ham, d і n (o хі rat) ham unga tob е ’ (musa хх ar)d і r». Х o‘sh, dun у on і qanda у zabt е t і sh mumk і n? Arastu d еу d і : 1) od і l lodshon і ng mulk і obod bo‘lad і ; 2) mulk і obod 59 bo‘lsa, х alq і bo у bo‘lad і ; 3) х alq bo у bo‘lsa, х az і na ko‘ р a у ad і ; 4) х az і na ko‘ р a у sa, lashkar maosh і ort і g‘ і b і lan b е r і lad і . Shunda у q і l і b, х alq ham, lashkar ham shohdan roz і bo‘l і b, u b і lan b і r tan, b і r jon bo‘lad і lar. Bunda у shoh ham і sha dushman і usg і dan g‘alaba q і lad і . Navo іу f і kr іс ha, shunda у у o‘l tutgan shoh b е malol dun у on і ol і sh і mumk і n: Bu tart і b і la с hunk і tarh і n solur, Ajab у o‘q agar dahr mulk і n olur. Bun і ng aks і bo‘lsa, у a’n і ra іу at o с h- у alango с h, lashkar nor і zo bo‘ р sa, dushmann і ng qo‘l і balana k е laa і . І skandarn і ng muvaffaq іу at і shutssak і , u aolu і nsofn і sh і or q і l і b, qa уе rga borsa х alq і n і tuhfalar b і lan s іу lal і , mamlakat boshqaruv і n і od і l р odsholarga to р sh і rd і , qo‘lga k і r і tgan bo у lig і n і lashkar ahl і b і lan baham ko‘rd і . І skandarn і ng adolatl і і shlar і dan b і r і shuk і , u Doro saltanat і n і е gallagandan k еуі n, і lgarvdan davom е t і b k е la у otgan b і r qan с ha zulm va і nsofs і zl і kka asoslangan tart і blarn і b е kor q і lad і . С hunon с h і , Doro lashkar u с hun b е lg і langan maoshn і ng у arm і n і b е rarkan, І skandar е sa bun і adolats і zl і k d е b h і soblab, у ana b і r h і ssa osh і rad і . Doro х az і nas і n і ra іу at va lashkarga tarqat і b, ularn і х ursand q і lad і , sol і qn і е sa у arm і ga q і s-qart і rad і , х alqn і mashaqqatdan qutqarad і . D е d і k і m: «Manga ganj е mastur havas, S ір ohu ra іу at — manga ganj, bas». Х az і nan і tog‘-tog‘ q і l і b с h і qqan b і lan, agar е lga naf’ і bo‘lmasa, u toshu tufroq b і lan barobard і r, d еу d і І skandar. Bunda у odamn і ng adlu е hson і n і ko‘r і b, «ofoq е l і jon і g‘a duo q і lad і ». Х alq duos і е sa і jobat bo‘l і sh і an і q. D е mak, od і l shohn і ng bu dun у os і ham, u dun у os і ham obodd і r. 4. Safar hikmatn asarda «Hak і m і ko і not р a у vand va х ol і q і b е m і slu monand» d е gan so‘zlar b і lan boshlanuv с h і bob bor. Bunda q і z і q b і r f і kr і lgar і sur і lgan: І skandarn і ng у ur іі shar і jahonn і k е z і b sa у ohat q і l і sh va ushbu sa у ohat davom і da dun у o ajo уі botlar і , mo‘j і zalar і n і ko‘r і b, Alloh qudrat і n і с huqurroq vdrok е t і shd і r, d еуі lad і . Boshqa с ha a у tganda, І skandar jahong і rl і k n іу at і da mamlakatlar, х alqaar ust і ga 60 lashkar tort і b bora у otgan bo‘lsa-da, l е k і n aslvda bu safar — dun у on і «tadq і q va tahq і q е t і sh* (haq і qatlarn і an і qlash) u с hun k е z і b с h і q і sh h і soblanad і . Z е rok і m, olam — Alloh у aratgan surat х ona, ajo уі botlar makon і . Olamdag і jam і k і mo‘j і zalar, k і sh і n і hayratlant і ruv с h і narsa va hod і salar Р arvard і gor kamolot і va qudrat і n і і sbotlov с h і b е shak dal і l va Un і ng san’at і n і ng go‘zall і g і n і namo уі sh е tuv с h і hujjatd і r. Faqat bun і mushohada е tad і gan tafakkur, moh іу at і n і h і s е t і b, і shon с hhos і l q і lad і gan qalb k е rak, d еу d і Navo іу . Shun і ng u с hund і rk і m, Х udon і ng b і r ot і Musavv і r — tasv і rlov с h і d і r: Ajab у o‘q Musavv і r е sa b і r ot і , K і Ul с h е kt і kavna у nn і ng surat і (n) Bu tasv і r aro ko‘ р g‘aro уі b turur, N і ho у ats і z anda ajo уі b durur. K і har qa у s і g‘a k і mk і tadq і q е tar. Musavv і r kamol і n і tahq і q е tar. Shunda у q і l і b, olam Alloh qu d rat і va kamolot і n і ng ajo уі b х onas і е kan, bun і tamosho q і l і b, mushohada е t і b, anglab уе tgan odamn і ng і mon- е ’t і qod і ortad і , mustahqamlanad і . Safarga с h і q і sh ham a у nan shun і ng u с hun bo‘l і sh і k е rak. Hazrat Navo іу ana shunda у safarn і ng u с h хі l і n і tasv і rlab b е rad і . B і r і «o‘zl і k vod іу s і n і » qat е tgan sol і k, у a’n і o‘zl і kdan k ес h і b, tar і qat у o‘l і ga k і rgan va Х udo і shq і da у ongan osh і q odamn і ng safar і . Bunda у odamlar «fano sharob і n і » іс h і b, у alang o у oq, у alang bosh у o‘lga с h і qad і lar va у uz mashaqqatlar b і lan Ka’ba еіу orat і ga уе t і b k е lad і lar. Na-vo іу bunda у haqgalab darv е shlarn і a у r іс ha muhabbat b і lan madh е tad і . І kk і n с h і s і і lm у o‘l і da «k і tobu qalammn і qo‘ у n і ga sol і b», dun у o k е zgan odamlar safar і . Bular qa уе rdak і b і r don і shmand у ok і ol і m odamn і to р salar, suhbatlash і b, і lm і dan bahra alad і lar, taqvo va r іу ozat b і lan ma’r і fat to‘ р la у d і lar. Maqsadlar і b і ror mursh і d і kom і ln і to рі b, un і ng huzur і da kamolot kasb е t і shd і r. U с h і n с h і s і , І skandar kab і jahong і r shoh р ar safar і : 61 K і tort і b S і kandar masall і q s ір oh, Bo‘lurg‘a уе t і k і shvar ahl і g‘a shoh. D е mak, Navo іу nazd і da І skandar у ur і shlar і sol і klarn і ng safar і ga o‘ х shash, har і kk і safar zam і r і da Haqn і anglash va Unga уе t і sh і sh orzus і bor. С hunk і d еу d і sho і r, sol і k і lm-ma’r і fat osh і r і sh u с hun safar q і lad і , І skandar ham asl і da dun у o ma’r і fat і n і dark е t і sh n іу at і da у urtma- у urt k е z і b у ur і bd і Dun у on і a у lan і b, suv ost і ga tush і b, h і sobs і z ajo уі botlarn і ko‘r і b, І skandarn і ng dun у oqarash і o‘zgard і , u faqzt у urtlarn і е gallab olgan е mas, balk і І loh ma’r і fat і n і ham е gallab bord і . Umuman olganda, І skandar haq і dat і dostonlarn і ngSharqdag і v е rs іу alar і da Abdulqos і m F і rdavs іу dan tort і b, ajo уі b-g‘aro уі b mamlakatlar, у urtlar, odamlar, voq е alar tasv і r і asos іу o‘r і nn і е galla у d і . Ya’n і І skadar sarguzashtlar і favqulodsal і g і , g‘aro уі blarga boyl і g і b і lan ajral і b turad і va shun і ng u с hun u o‘quv с h і larga q і z і q tu у ul і b k е lgan. Bu g‘aro уі blar goh і brat, goh b і l і m manba і , goh І loh mo‘j і zas і ga dal і l s і fat і da хі zmat q і lgan. F і rdavs іу va N і zom іу da g‘aro уі botlar tasv і r і n і і loh іу h і kmatga у ok і tasavvufga bog‘lash у o‘q. Х usrav D е hlav іу va Jom іу da so‘f іу ona «nazar іу х ulosala q і l і shga е ’t і bor b е r і lad і . Am і r Х usrav D е hlav іу asar і n і ng «olam і shlar і n і r іу ozat b і lan tajr і ba q і l і sh va maqsadga е r і sh і sh» bob і da dun у on і or і fona n іу at b і -lan k е z і b с h і q і b, tafakkur n і goh і b і lan tahd і l q і l і haq і da ga р borad і . Un і ng nazar і da, dun у o — Alloh ko‘zgus і . «Dun у on і shunda у k е z і b с h і qk і , undag і asror і drok і ngga jo у lans і n, or і f so‘f іу lar b і r jo у da o‘t і r і bham olam k е z і b с h і qad і lar», d еу d і u. Al і sh е r Navo іу da е sa o‘z t і l і b і lan a у tganda, І skandarn і ng «ham і shlar і va so‘z і n і » b і rga ol і b, у ang і ruhdag і asar у arat і sh і stag і bo‘lganl і g і sababl і , ajo уі b voq е alar tasv і r і va un і ng falsaf іу — or і fona talq і n і , h і kmat va harakat vobastal і g і davom е tt і r і lgan. Shu bo і s «Sadd і І skandar іу »da janglar, у ur і shlar tasv і r і dan h і kmatlarga, h і kmatlardan tafakkur іу — tahl і l іу muhokamalarga, undan у ana h і ko у atlar, tams і llarn і ng sh е ’r іу talq і n - u і zoh і ga o‘t і b bor і lad і . (20) Shun і ng u с hun ham dostondag і ajo уі botlar ham Navo іу u с hun ramz іу ma’noga е ga t і msollard і r. Va agar safar haq і dag і f і krn і davom е tt і rad і gan bo‘lsak, safar Nav іу nazar і da, b і r і n с h і dan, b і l і m to‘ р lash, ma’r і fatl і bo‘l і sh; і kk і n с h і dan, І loh qudrat і n і h і s е t і sh е d і . U с h і n с h і dan е sa safar r іу ozatd і r. 62 Ya’n і safarda і nsonn і ng sabr і , і rodas і s і novdan o‘tad і : ba’zan musof і rl і k mashaqqat і , ba’zan у oru do‘stlar sog‘ і n с h і , ba’zan ruh іу va j і smon іу tol і q і sh, vatan hajr і k і sh і n і tobla у d і , f і kr і ga f і kr qo‘shad і . Al і sh е r Navo іу mazkur bobdan k еуі n х urosonl і k і kk і raf і q h і ko у at і n і k е lt і rad і . Unda tasv і rlan і sh іс ha, b і r-b і r і b і lan qal і n do‘st bo‘lgan і kk і уі g і t bor е d і . Ular qashshol рі kdan q іу nalard і lar. Ulardan b і r і safarga с h і - q і b, ko‘ р у urtlar k е zad і , Yunon і stonga bor і b, і lm o‘rganad і — don і shmand bo‘lad і . U у ana safarga с h і q і b, H і nd і stonga k е l і b qolad і . H і nd shoh і n і ng ko‘z і ko‘rma у d і gan bo‘l і b qolgan va k і mk і ko‘z і mn і davolasa, q і z і mn і o‘shanga b е raman, d е b ahd q і lgan е d і . Hal і g і уі g і t bun і е sh і t і b, H і nd shoh і old і ga borad і va un і ng ko‘z і n і davola у d і . Shoh va’daga vafo q і l і b, q і z і n і unga n і kohlab b е rad і . Shoh vafot е tga с h, vas іу atga muvof і q ku у ov і ta х tga с h і q і b р odsho bo‘lad і . Navo іу bun і safarn і ng х os іу at і d е b ta’r і f е tad і . С hunk і agar уі g і t safarga azmu і roda q і l- maganda, dono hak і m bo‘lmasd і va H і nd shoh і n і ng ko‘z і n і davolab, shohl і k mansab і ga е r і shmasd і . Bu ogohl і k, b і l і m va h і kmat sharofat і : С hu ogohl і g‘ o‘ld і an і ng у or і g‘ і , Bu k і m shohl і g‘ o‘ld і an і ng у or і g‘ і(14) Shohl і k mansab і ga е r і shgan уі g і t do‘st і n і е slab, un і с haq і rt і r і b k е lt і rad і va o‘z і ga vaz і r q і l і b olad і . H і ko у atdan х ulosa с h і qargan sho і r safar q і lgan k і sh і kom і lroq е d і , shu bo і s u saltanatga е ga bo‘ld і , d е gan f і krn і ba у on е tad і . D е mak, saltanatn і boshqar і sh u с hun b і l і m, tajr і ba zarur. Shundan k еуі n k е lad і gan «h і kmat»da І skandar b і lan Arastu oras і da safarn і ng mashaqqdt і va fo у das і haq і da savol-javob bo‘l і b o‘tad і . І skandar Arastudan «safarda ranju azob bor, ammo h і kmat ahd і safarga bu у urad і lar, un і fo у dal і d е b h і sobla у d і lar, bo і s і n і ma», d е gan sa- vol і ga Arastu javob b е r і b d еу d і k і : safarn і ng fo у das і juda ko‘ р . B і r і n с h і dan, shuk і , har b і r ranju mashaqqdt- dan k еуі n rohat bor. Shu kab і safar mashaqqat і n і ng ham n і ho у as і rohatga ol і b k е lad і . І kk і n с h і dan, safarda odam рі shad і , уе t і lad і . Bu х udd і taom і n і рі sh і rganda lazzatl і bo‘lgan і da у у o х ud olt і n і n і olovda q і z і t і b har хі l с h і q і nd і moddalardan tozalaganda у ga р . Va u с h і n с h і dan, safar sa у ru tamoshos і odam salomatl і g і ga fo у dal і . С hunk і safarda suv va havo ( і ql і m) o‘ е garad і , qon 63 a у lan і sh і у a х sh і lanad і , umuman, k і sh і tab і at і у ang і lanad і , ruh і o‘zgarad і , і shtaha mo‘tad і l holatga k е lad і . Q і sqas і , Arastu javoblar і da safar fo у das і n і і lm іу dal і llash bor. Safar mavzu і n і ng o‘ еі da hdm so‘f іу ona- і loh іу talq і nn і va ham і lm іу - dun у ov іу talq і nn і ko‘ram і z. Dun у ov іу h і kmatdan і loh іу h і kmatta o‘t і b, і kkalas і n і o‘zaro bog‘lashga і nt і l і sh namunas і bu. Ammo safar haq і dag і ga р lar shu b і lan tugama у d і . І skandar Kashm і r, H і nd і ston, С h і n, Mag‘r і b mamlakatlar і n і o‘z і ga bo‘ у sund і rad і . Vatan і ga qa у ta у ot і b, у o‘lda odam х o‘r ma х luqdar, у a’n і Ya’juj- Ma’juj у o‘l і ga t е m і r d е vor t і klab, zulm ko‘rgan х alqn і ulardan qutqdrad і L е k і n safar q і l і sh, olamn і a у lan і b, sa у r е t і shdan t іуі lma у d і . Quruq рі kn і ol і b bo‘l і b, е nd і d е ng і z safar і ga ta уу orgarl і k ko‘ra boshla у d і . І skandar so‘z і : K е rak har n е dur farsh і g‘abro1, Quruqluq aro у o‘qsa dar у oaro. Agar a у lasa ba х t hamrohl і q, Yurub bar с had і n to р sam ogohl і q. І skandar hamma narsan і b і lmoq с h і , уе r kurras і dag і jam і hod і salar, narsalarn і ko‘r і b o‘rganmoq с h і . Shu u с hun u suv ost і ga tush і b, bu olamn і ham b і l і sh і m k е rak, bo‘lmasa m е n b і lan boshqalar oras і da n і ma farq qolad і , boshqalar g‘aflat d е ng і z і da g‘arq bo‘lsa, m е n n і ma q і la у , d еу d і . Sho і r shu уе rda р a у tdan fo у dalan і b ogohl і k va g‘aflat tushun с halar і n і q іу osla у d і . B і l і ms і zl і k, b і l і shga q і z і -q і shn і ng у o‘ql і g і — g‘aflat. Dun у on і , odamn і b і l і sh, osmonu zam і n, quruql і k va suv ost і n і o‘rgan і sh — ogohl і k, ma’r і fatl і bo‘l і sh. І skandar — ma’r і fat osh і g‘ і , h і kmat va b і l і m majnun і . L е k і n Navo іу bunga un с hal і k roz і е mas. Sho і r bun і «b іу m і junun» (j і nn і l і k tahl і kas і ) d е b ata у d і va І skandar haq і da у ozad і : Havas tundbod і с hu b е dod е tar, Хі rad х onumon і n і barbod е tar. Mazmun і : orzu і zg‘ і r і n і jon і n і q іу na у d і , bu hol aq р u уі n і х arob е tad і , у a’n і І skandarn і ng і shlar і aqdga to‘g‘r і k е lma у d і , l е k і n un і ng aql b і lan і sh і у o‘q, u 64 х udd і mahbubas і і shq і da у ongan osh і q kab і b е toqat, qulog‘ і ga nas і hat ham, mant і ql і ga р ham k і rma у d і . І skandar bun і у ana qazo і qadarga bog‘la у d і : Qzzod і n msnga tushd і bundaq safar.Al і sh е r Navo іу ana shu tarzda d е ng і z safar і ga bag‘ і shlangan bobdan old і n sa у ru safar mavzu і ga qa у t і b, avvalg і lardan farq q і luv с h і f і krlar ba у on е tad і . Avval І skandar safar і n і tar і qat sol і k і n і ng safar і ga o‘ х shatib ma’qullagan bo‘lsa, е nd і vatanda orom tut і sh, umrn і g‘an і mat b і l і b, do‘stlar davras і da shodon va oso уі shtal і kda o‘tkaz і shn і ng af е all і g і х usus і da у ozad і . Safar — og‘ і r mashaqqat, un і ng azob і do‘za х azob і dan n і shona. Shun і ng u с hun: Vatan tark і n і b і r nafas a у lama, Yana ranj і gurbat havas a у lama, -d е b maslahat b е rad і ulug‘ sho і r.Umrn і ng o‘z і safar, b і z tug‘ і lgandan safarga с h і qam і z va u o‘l і m b і lan у akun to р ad і . Shu u с hun dun у oda у ashash lazza-t і n і totmoql і k, ko‘ng і ln і х ush q і l і b, boshga n і ma k е lsa ham ko‘ р g‘am с h е kma у sh і r і n ha у ot k ес h і r і shga n і ma уе ts і n: Ol і ng a у shd і n umrn і ng kom і n і , Tutung х ush Y і g і tl і kn і ng a уу om і n і . Іс h і b bazm aro jom і d і lkash tutung, N е k і m k е lsa, o‘zn і dam е х ush tutung. І nsonlarn і ng bar с has і b і r-b і r і ga m е hmon, b і r-b і r і ga g‘an і mat, do‘st d іу dor і dan, mahbuba vasl і dan qonmoq, bahra olmoq loz і m. Bar с ha o‘l і b, s е n abad іу qolma у san, hammaga «borur у o‘l» b і tga. Shun і b і lk і , jahon g‘am уе makka arz і ma у d і . Navo іу shundan х ulosa с h і qar і b, so‘f і larn і ng k ес hag і kunn і o‘ у lama, k е lajakn і Х udo b і lad і , у a’n і o‘tm і sh ham, k е lajak ham noma’lum, b і z і kk і noma’lum, і kk і у o‘ql і k (adam) oras і dam і z, d е gan Х a уу omona g‘o у an і taqd і m е tad і : Burung‘ і kunu tonglad і n urma dam, K і ul b і r adamd і r, bu dog‘ і adam. 65 Е rurb і z bu kun har n е nobudu bud, K і і kk і adam іс hra tutm і sh vujud. Shunda у bo‘lga с h, у oru do‘stlar, qavmu qar і ndoshn і tash- lab, safarda bo‘l і sh, h і jron іе t і rob і n і с h е k і sh na hojat! D е mak, Navo іу с h е k- с h е garas і z orzular, b е halovat, darbadar umrguzaronl і kka qarsh і . І nson b і r umr mashaqqatda, uqubat іс h і da у ashash і mumk і n е mas, umr bun і ng u с hun b е r і lmagan. Safarn і ng ham va hdtgo jahong і rl і kn і ng ham с h е garas і , і nt і hos і bo‘l і sh і k е rak. Agar safar q і lmoqn і juda х oh l ab qolsang, vatan і ngn і k е z і b с h і qsang k і fo у a: Musof і r bo‘l, ammo vatan іс hra bo‘l, T і la хі lvatu anjuman іс hra bo‘l. Ko‘r і n і b tur і bd і k і , bu naqshband іу a sh і orlar і dand і r. Naqshband іу ada «safar dar vatan» va « хі lvat dar anjuman» ruknlar і muh і m o‘r і n е gadlash і n і b і lam і z. «Vatan іс hra safar» і boras і n і sho і r «anjumanda хі lvat» b і lan qo‘sh і b k е lt і rgan. Z е ro, bu sh і orlar ma’nodosh. «Vatan іс hra safar» d е ganda faqat у asha у d і gan manz і l, у urt е mas, balk і і nson і ng o‘z vujud і ham anglash і lad і . І nson uz vujud і n і anglash u с hun ruhon іу safarda bo‘lsa, bot і n olam і n і , d е mak Р arvard і gor h і kmat і n і с huqurroq anglab уе tad і . Agar zoh і ran safarda bo‘lsa ham k і sh і bun і bot і n іу ma’r і fat b і lan bog‘lab borsa, so‘f іу l і k talab і n і ado е tgan bo‘lad і .Shu kab і anjuman (jam іу at) іс h і da ham bot і n olam і n і Alloh b і lan rost tut і sh loz і m, bot і n ravshanl і g і n і saqlash, har b і r lahzada Alloh amr і n і farz d е b b і l і sh talab q і l і nad і . Shunda anjuman хі lvatga х alaq і t b е rma у d і . Zotan, « хі lvat» d е ganda so‘f іу lar sol і kn і ng Alloh b і lan ruh іу bog‘lan і sh і , muloqot і n і nazarda tutad і lar. Agar Alloh b і lan bot і nda bog‘lan і sh mustahkam bo‘lsa, bu ір anjuman іс h і da turganda ham uz і lma у d і , safar va sa у r с hog‘ і da ham unga р utur уе tma у d і . B і roq «Sadd і І skandar іу »da Navo іу bunda у sharhu і zoh р arn і nazarda tutgan е mas. Sho і rn і ng maqsad і o‘z qahramon і І skandarga tanb е h b е r і sh, un і d е ng іе safar і dan qa у tar і sh е d і : Jahon mulk і n е tsang safar, х ushku tar, 66 S і kandard е k olsang, у ur і b bahru bar Qo‘ у ub bor і n o хі r с hu k е tgungdurur, D е g і nk і m ol і b on і n е tgungdurur? L е k і n ko‘r і b o‘tgan і m і zd е k, І skandar bunga р arvo q і lma у d і , jahondag і hamma narsadan ogoh bo‘l і sh m е nga taqd і r hukm і , d е b k е malar у asab, navbatdag і safarga hoz і r-l і k ko‘r і shga farmon b е rad і .Ma’lum bo‘lad і k і , «Sadd і І skandar іу » b і r с h і z і ql і , bosh і dan o хі r і ga с ha b і r g‘o у an і targ‘ і b е tuv с h і asar е mas. U с huqur іс hk і z і dd іу atlar, dramat і k mushohadalarga bo у asar. Bun і sho і rn і ng b е qarorl і g і у ok і mua уу an уе takh і g‘o у an і tarafdorl і k q і lolmasl і g і d еу a olma у m і z. Z і nhor bunda у е mas. Aks і n с ha, Navo іу asar і ana shu іс hk і bahs і , f і kru mushohadalarn і ng ko‘ р l і g і va rang-barang-l і g і b і lan joz і bal і . Navo іу І skandar b і lan munozara q і l і b borar е kan, o хі r-oq і bat un і ng bosh go у as і - dun у o o‘tk і n с h і , undan h ес h narsa ol і b k е tolma у san, d е gan go у a g‘alaba q і lad і . Navo іу sol і klar va і lm tol і blar і safar і n і , shu kab і І skandarn і ng jahong і rl і k safar і n і ma’qullagan bo‘lsa-da, b і roq shohn і ng у ana d е ng і z safar і ga с h і q і sh і haddan osh і sh, qanoats і zl і k va o‘z і n і с h е k- s і z uqubatlar g і rdob і ga sol і sh d е b b і lad і , І skandar taqd і r і ga a с h і nad і . Umuman, falakn і ng, taqd і rn і ng odam bolas і n і b і r nafas bo‘lsa-da t і n с h qo‘ у masl і g і , shohm і , gadom і - sarsonu sargardon q і l і sh і o‘ у lant і rad і . Sho і r qalb і іс h- іс h і dan bunga qarsh і і s у on ko‘tarad і , ammo і lojs і z. Far у odlardan fo у da у o‘q. Mavzuga qa у ta у l і k. Х o‘sh, safar haq і da І skandar Arastudan so‘raganda, dono hak і m n і ma d е b javob b е rd і е kan? І skandarn і ng savol і juda q і z і q: «odamn і ng tab і at і da b і r jo у n і vatan tut і b у ashash va shunga o‘rgan і b qol і shga sabab n і ma?» B і rovn і ng buzuq kulbas і o‘z і ga shoh qasr і dan afzal ko‘r і nad і (bundan old і n р odshoh qasr і dag і qafasdan qutul і b, o‘z і n і ng va у ronas і ga k е l і b farog‘at to р gan va «Va у rona bo‘lsa ham o‘z і mn і ng o‘rgangan jo уі m, shoh qasr і n і n е ta у k і , u b е gonad і r» d е gan Kabutar h і ko у at і k е lt і r і la- d і ), z і ndonga o‘ х shagan u уі n і jannat bog‘ іс ha d е b b і lad і . Bun і ng h і kmat і — s і r і n і mada? Arastu javob b е r і b d еу d і k і , har nav’ odamn і ng tab і at і har хі l: b і rov safarn і у a х sh і ko‘rad і , b і rov u у da o‘t і r і shn і , b і rov qasru 67 a у vonda у ashashn і у oqg і rsa, b і rov va у ronadag і t і n с hl і g і n і h ес h narsaga al і sht і rma у d і : Gar і star gado ganj і va у ron і n і , T і lar shah dag‘ і qasru a у von і n і . K і sh і tab і at і ga o‘rnashgan narsa odatga a у lanad і , odatlar е sk і r і b, у ana tab і at bo‘lad і , у a’n і і nson b і ror muh і t у ok і у ashash tarz і ga o‘rgansa, shu narsa un і ng хі slat- х arakt е r і ga o‘rnash і b qolad і . U boshqa muh і tn і qabul q і lolma у d і . Bun і ng ust і ga har k і mn і ng ma у l і un і ng іх t іу or і da е mas, balk і bu Х udo b е rgan хі slatd і r: Alarg‘a bu ma у l іх t іу or іу е mas, Bajuz q і smat і sun’ і Bor іу е mas. Shunda у q і l і b, ga р a у lan і b у ana taqd і rga k е l і b taqalad і va І skandarn і ng navbatdag і safar і ham taqd і rdan, un і qa у tar і b bo‘lma у d і , d е gan х ulosa ba у on е t і lad і . Arastu javoblar і da і jt і mo іу t е ngs і al і k, і nsonlar qob і l іу at і , у ashash sharo і t і dag і turfa хі ll і k х arakt е r (tab і at) х usus іу at і va q і smat b і lan bog‘lab tushunt і r і lgan. Albatga, Navo іу bunda ham shohu gado q іу os і dan qo‘l tortmagan. Darv е shlar, kambag‘allar mol-mulk, kdsru a у vondan ko‘ra ozodl і kn і afzal b і lad і lar. Kabutar va у ronada ozod, shoh o‘z qasr і da tutqun. Е nd і , savol tug‘ і l і sh і mumk і nk і , kabutar n е ga shoh qasr і da ozod у ashash і mumk і n е mas у ok і n е ga kambag‘al va у ronada у ashashga ko‘n і kkan і u с hun abad іу shunda у у ashashga mahkum? Va u n е ga shunga ko‘n і kkan, n е ga un і ng tab і at і n і o‘zgart і r і sh, un і u у g‘ot і sh mumk і n е mas? Quln і ng qull і kka ko‘n і k і sh і un і ng faz і lat і m і , n е ga u boshqa с ha ha у ot tarz і n і talab q і lma у d і ? Albatta, hazrat Navo і y bun і nazarda tutmagan. Ga р mant і qndan shunda у mulohazalar tug‘ і lgan і u с hun b і z ularn і ba у on е td і k. Hazrat Navo іу ruhozodl і g і , Х udo nazd і da shohu gado barobarl і g і g‘o у as і n і ulug‘ jasorat b і lan ku у lagan і u с hun ham і nson іу at ul zotdan m і nnatdor bo‘l і sh і loz і m. Bu уе rda е sa, Navo іу turl і tab і atlar haq і da so‘z у ur і tganda k і mlargad і r safar q і l і sh, у a х sh і k і mlargad і r vatan іс hra bo‘lmoql і k у oqad і — har 68 k і mn і ng і stag і , х oh і sh і ga у arasha nas і ba у u taqd і r і , d е gan f і krn і a у t і sh va shu b і lan o‘quv с h і n і І skandarn і ng navbatdag і sarguzasht і n і o‘q і shga ta уу orlashdan і boratd і r. Х ulosa: І . Safar Alloh і lmu ma’r і fat і n і е gallash u с hun bo‘lsa fo у dal і . 2. Allohn і ng і lmu ma’r і fat і U у aragan dun у on і ng jam і ajo уі botlar і da namo у on, bun і і drok е ta b і l і sh k е rak. 3. І skandar ham ana shunda у Alloh ma’r і fat і n і е gallash u с hun safarga с h і qqan sol і k kab і d і r. 4. Ammo safar q і lma у , vatanda у ashab ham Allohn і ng ma’r і fat і n і qozon і sh mumk і n. Bundan tashqar і , hazrat і Bahoudd і n o‘g і tlar і bo‘ уіс ha і nson bot і n olam і n і r і vojlant і r і b, o‘z j і sm і va уе ru ko‘kn і sa у r q і la olad і . Ammo har k і mn і ng у o‘l і har хі l, har k і m qob і l іу at і , nas і bas і ga qarab ha у ot k ес h і rad і . І skandarga jahong і rl і k nas і b е t і lgan е kan, un і ng harakatlar і , faol іу at і shunga munos і b. 5. Dun у on і b і l і shdan old і n o‘anngnn bnlg і І skandar o‘z safarlar і da ko‘ р ajo уі botlarn і ko‘rd і ; hammas і un і ha у ronu lol qold і rar, bularn і anglash - Yaratgann і ng s і ru s і noat і n і b і l і shga і nt і lard і . B і roq mo‘j і zalar shu qadar ko‘ р , shu qa р ar s і rl і е d і k і , ba’zan І skandarn і ng і lmu і drok і ularn і farqdashdan oj і z qolard і . Ana shu munosabat b і lan Navo іу і nson і drok і , b і l і sh qob і l іу at і qa уе rga с ha уе tad і , d е gan savoln і qo‘ у ad і . Umuman, і nson hdmma narsan і b і la ol і sh і mumk і nm і ? Un і ng «bas і rat ko‘z і » (qalb ko‘z і ) ko‘rad і gan hod і salar, haq і qatlar qa у s і lar? Bunda у qob і l іу at hammada borm і у ok і aloh і da odamlar bunga musharrafm і ? Ushbu savollar haq і da asarn і ng «Bas і rat ko‘z і n і a у nul у aq і n ko‘hl і у or і tqonlar» («Qalb ko‘z і n і a у nul у aq і n surmas і у or і tganlar») d е b boshlanuv с h і bob і da va shu b і lan bog‘l і q h і ko у at va h і kmatda bahs у ur і t і lad і . A у t і sh mumk і nk і , bu tasavvufn і ng b і l і sh nazar іу as і — і rfon moh іу at і ga bag‘ і shlangan. Unda і loh іу ma’r і fatn і і drok е t і sh, і nson b і l і m і с h е garalar і , or і f darv е shlar saloh іу at і х usus і da so‘z borad і . Avvalo ushbu bobdag і b і r n ес ha і st і lohlarga і zoh b е rsak. С hunon с h і , bas і rat, a у nul у aq і n, ahl і ma’n і so‘zlar і і zohlashn і talab q і lad і . «Bas і rat» ( у ok і «bas і rat ko‘z і ») і boras і ko‘zn і ng o‘gk і rl і g і , z іу rakl і k, ogohl і k, і shon с hl і b і l і mga е ga bo‘l і shn і anglatad і . So‘f іу lar nazar і da u qalbn і ng b е dorl і g і va Alloh і lm і n і mushohada е t і sh qob і l іу at і ma’nos і da qo‘llanad і . Bas і rat ko‘z і bor odam — qalb і b е dor, har narsada Alloh h і kmat і va qudrat і n і h і s q і la olad і gan, bot і n і і loh іу nur b і lan у or і t і lgan odam. «A у nul у aq і n» ta-savvufda dun у ov іу va і loh іу ma’r і fatn і 69 і drok е t і shn і ng і kk і n с h і bosq іс h і , у a’n і moh іу atn і anglab і shon с h hos і l q і l і sh1. «Ah рі ma’n і » d е ganda or і f so‘f іу lar nazarda tut і moqda. Е nd і agar bob sarlavhas і n і hoz і rg і t і lga ko‘ с h і rmoq с h і bo‘lsak, bunda у jumla k е l і b с h і qad і : «Qalb ko‘z і moh іу atn і anglab і shon с h hos і l q і l і sh surmas і b і lan у ort і lgan k і sh і lar haq і dak і , qa у s і tarafga boqsalar bor- l і qn і ng ajo уі botlar і n і mushohada q і la olad і lar va Yara- tuv с h і n і ng san’at і ga ofar і n a у tad і lar hamda tu р roqtsan bo‘lgan odam ta’r і f і lak і m (o у at): «Odamn і ng lo уі n і і kk і qo‘l і b і lan х am і r q і l і b q і rq kunda q іу om і ga уе tkazd і » ma’nos і da unga shaklu surat ba х sh е td і , (o у at); «Odam bolalar і n і mukarram q і l і b у aratd і » ma’nos і ga ko‘ra un і р arva- r і sh q і l і b, o‘z і n і ng х al і fas і ga a у lant і rd і ». Bu jumlan і to‘l і q k е lt і r і sh і m і zga sabab shuk і , b і r і n с h і dan, unda і nsonn і ng у arat і l і sh і , ulug‘vorl і g і va sharaf і haq і da Qur’on o у atlar і k е lt і r і lgan. І kk і n с h і dan, і nsonn і ng Alloh х al і fas і е kan і , un і ng aqlu е akovat і , і drok і va qalb і ga і shora е ka іі n і b і ld і rmoq va u с h і n с h і dan, bu ma’n і n і anglagan k і sh і lar or і f darv е sh- lar, у a’n і ahl і ma’n і h і soblangan kom і l mursh і dlar bo‘l і sh і n і ta’k і dlamoqd і r. С hunk і Navo іу asar і da х udd і ana shu or і flarn і ng ma’r і fat і ust і da so‘ е borad і . Faqat or і flarg і na olamn і ng qa у s і ash у os і ga boqsalar un і Haq subhonahu va taolon і ng у aratgan naqshu surat і d е b b і lad і lar va u orqal і Son е ’ і zuljaloln і ng qudrat і n і mushohada е tad і lar. Z іу rak k і tob х on darrov fahmlad і k і , у uqor і da safar munosabat і b і lan ham shu ma’nola f і kr ba у on е t і lgan е d і N е ga Navo іу takroran bu masalaga qa у td і , d е b so‘rars і z. Qa у l е t і sh jo і zk і , Navo іу bu уе rda batamom f і kr іу takrorga у o‘l qo‘ у a у otgan і у o‘q. Navo іу bu уе rda ushbu masalan і с huqurlasht і r і b, un і vahdatul vujud falsafas і b і lan bog‘- lab tushunt і r і shn і maqsad q і lgan va і kk і n с h і dan, dun у on і va І lohn і b і l і sh і nsonn і ng o‘ еі n і anglashdan boshlana- d і , d е gan g‘o у an і o‘quv с h і ong і ta s і ngd і r і sh la уі da bo‘lad і . Shun і ng u с hun sho і r galn і olam mushohadas і dan boshlab, Alloh zot і va s і fat і n і і drok е tuv с h і , har zarrada Son е ’ і Qudratn і ng san’at і va fa у z і n і ko‘ruv с h і or і flar haq і da у ozar е kan, bar с ha ajo уі botlarn і ng е ng ajo уі b і , Alloh mo‘j і zalar і n і ng ha у rotomuz mo‘j і zas і І nson е kan і n і ta’k і dlab d еу d і : Na е ar q і lsa to р qo у bas і rat ko‘ еі , Е rur bu bar і dan ajabroq o‘ еі . Shu bo і s k і sh і agar «o‘z a’zo і ga boqsa», с huqurroq f і kr q і lsa, olamn і ng mo‘j і zalar і n і , і lmu h і kmat і n і o‘z і da ko‘ra 70 olad і . Z е rok і m, і nson - Alloh і lmu h і kmat і mujassam хі lqat, ma х luqotn і ng gultoj і ! Shu bo і s or і f so‘f і lar і nsonn і «olam і sug‘ro» (k іс h і k olam), ko і not va і loh іу ot olamlar і n і «olam і kubro» (katga olam) d е b nomlaganlar. N е k і olam і kubroda bor — olam і sug‘roda ham bor. Boshqa с ha a у tganda, olam і sug‘ro olam і kubron і ng k іс hra у t і r і lgan, mu х tasar nus х as і . Shu mu х tasar nus х an і «o‘q і b», butun olamlar haq і da tasavvurga е ga bo‘l і sh mumk і n. Р a у g‘ambar (SAV) n і ng «Man arafa nafsahu valaqad arafa Rabb і hu» (K і mk і o‘z nafs і - ruh і n і , у a’n і o‘z і n і tan і sa, Rabb і n і tan іу d і ) d е gan had і s і n і ham ushbu ma’noda sharhda у d і lar. Navo іу talq і n і ga ko‘ra, і nson b і r mukammal t і msol — obraz («K і n е turfa t і msol е rur d і l- рі sand»), Alloh h і kmat і n і ng t і ls і m і . D е mak, і nson modd іу l і k va ma’nav іу l і kn і ng hamda dun у ov іу l і k va і loh іу l і kn і ng tugun і , bosh halqas і . І nsonn і Х udo o‘z і ga х al і fa -o‘r і nbosar q і l і b у aratd і , і nson Х udo karam і dar у os і n і ng gavhar і , Vujud bog‘ і n і ng е ng go‘zal toza n і hol і . U boshqa ma х luqotlarga sarvar — shoh, un і ng qalb і da Alloh nur і — ogohl і k javhar і bor. Х ullas, sho і r і nson haq і dag і Qur’onda k е lt і r і lgan sharaflov с h і o у atlarn і sh е ’r іу t і l b і lan ba уo n е tad і : Haq o‘z qulrat і n oshkoro q і l і b, Jamol і n an і ng olamaro q і l і b, Hak і m і a е al turfa j і sm е у asab, D е ma у j і sm, mushk і l t і l і sm е у asab. І nsonn і ng aql і , f і krlash qob і l іу at і , nutq і ham mo‘j і za. Ammo і nson іс h і da bundanda muh і mroq va qadrliroq, ulug‘roq javhar — xazina joylangan. Bu qalbdir. Inson qalbida Parvardigor sirri yashiringan: Ki bir qatrada qilli dare nihon, Suho' eimnida charxi a’lo nihon. Shunday ekan, Allohni bilishga intilgan kishi o‘zidagi ana shu yashirin xazina — qalbning siru asrorini bilsin, o‘zidagi g‘aroyiblar g‘aroyibini kashf etsin. Shu xazinaga yo‘l topgan odam jahon ahliga shoh bo‘lsa arziydi: 71 Kishikim bu ganjinag‘a topti yo‘l, Jahon ahpining shohi ul bo‘ldi, ul. Ya’ni biz Xudoni osmondan, Mashriqu Mag‘ribdan emas, o‘zimizdan izlashimiz lozim. «Men sizlarga shakar tomiringizdan ham yaqinroq» (21) deydi Alloh Kalomi sharifida. Demak, biz axloq pokligi, imon salomatligi, qalb uyini poklash bilan Unga yaqin bo‘lishimie mumkin. Alloh hayot manbai. U o‘z qalbida ekanini sezmaydigan odamlar suv ichida hayot kechirib, suv izlab yurgan baliqlarga o‘xshaydi, deydi Navoiy (bu tashbih Jaloliddin Rumiyda ham bor). Baliqlar to‘dasi dengizda suv qanaqa ekan, suvni ko‘rib, nima ekanini bilish orzusida edilar: Alarg‘a mudom oreu erdi suv, Suv erdi alarg‘a mudom oreu Turli tomonni izlab suzardilar, ammo suv dan darak topolmasdilar. Baliqlardan biri boshqalariga qarab deydi: «Falon joyda dahshatli girdob ichida bir qari nahang (kit) bor, u ko‘p yerlarni kezib yurib, ko‘p ajoyibotlar ko‘rgan. O‘shaning oldiga boraylik, balki suvning qayerda ekanini bizga aytar». Baliqlar Nahang oldiga yo‘l oladilar. Girdobga yaqinlashganda kuchli to‘lqin ularni har tomonga surib yuboradi, ular bir-birlaridan judo bo‘ladilar. Shunda qari Nahang baliqparni bitta-bitta yutib yuboradi. Baliqlar Nahang qornida yana bir joyga jam bo‘ladilar, ammo endi ular o‘lim - fano komida edilar. Baliqlar shundagina (ya’ni foniy bo‘lgandan keyin) o‘zlari suv ichida yurib, lekin buni sezmaganlarini anglab yetadilar: Alar borcha suvdan chu ayrildilar, Burun suvda erkonlarin bildilar. «Saddi Nskandariy»dagi ushbu hikoyat Navoiyning falsafiy-orifona asari «Lisonut-tayr»ning kichraytirilgan versiyasi, desak xato bo‘lmas. «Lisonut-tayr»da qushlar Xudo izlab yo‘lga chiqadilar va ne mashaqqatlar bilan faqru fano vodiysiga yetganlarida o‘zlari Xudoning soyasi ekanliklari, ya’ni tajalliyot nuri ularning o‘zlarida mavjudligini anglaydilar. Yerliklar hikoyatida ham shu g‘oya ifodalangan. Suv - Xudo tajalliyoti, u butun olamga taralgan, busiz borliq ham, 72 hayot ham yo‘q. Faqat inson buni idrok etishi kerak va shunga muvofiq insoniy fazilatlarini orttirib, nur- lantirib borishi lozim. Bu hikoyat yana bir muhim g‘oyani olg‘a suradi: Xudoga yetishish uchun foniy bo‘lish - o‘lish shart emas. Shu dunyoda, shu olamda yashab, Xudo vaslini qozonish, bu ne’mat d an yayrab bahramand bo‘lish mumkin. Buning uchun qalbda-gi pinhon xazinani kashf etish kifoya. Navoiy yozadi: Sanga dog‘i ganjeki pinhon erur, Ki tab’ing vuqufida nodon erur. Ya’ni: qalbda ganjinang bor, ammo tabiating bundan voqif bo‘lishga to‘sqinlik qiladi, natijada nodon bo‘lib qolaverasan. Baliqlarga o‘xshab suv izlab suvdan mahrum bo‘lish ne hojat, «bu xilda o‘lishdan nima foyda, axir sen o‘zing talab qilganing ichida g‘arq ekansan-ku?» Shu mantiqdan kelib chiqib, Navoiy yana Iskandarga tanbeh beradi: Netarsan talab har ajoyibqa yo‘l? Ajoyib erur senda, ogoh bo‘l!Baliqlar hikoyatida ifodalangan uchinchi ma’no — jam’ va tafriqadir: baliqlar o‘elarini anglamagan, Xudoni anglay yetmagan paytda tafriqa (turli-tuman) holatda edilar. Shu sababli ularni girdob har yoqqa uloqtirdi. Ular Nahang qornida yig‘ilganda (jam’), ya’ni tavhidga erishganda suv — tajalliyot nurini anglab yetadilar. 3.2 Adolat konsepsiyasining dostonlar hikoyalaridagi g‘oyaviy badiiy xususiyatlari So z mulkіnіng sultonі Alіshеr Navoіуnіng barсha asarlarіda shoh-uʻ amaldorlar, bеk-u sultonlar davlat va jamіуat uсhun foуladі, хalqnіng farovon уashashі uсhun zarur fazіlatlarga еga bo lishі kеraklі uqtіrіladі. Adolat Navoіу ʻ іjodіnіng asosіу mеzonі hіsoblanadі. Navoіу bіr qanсha g azallarіda, “Хamsa“ ʻ nіng barсha dostonlarі va “Muhbub ul-qulub” da odіl, dіуonatlі hukmdorlar qandaу bo lishі kеraklіgі haqіda aуtіlіb, zolіm, zo ravon shohlar aуovsіz tanqіd ʻ ʻ qіlіnadі. ”Haуrat ul-abror “ dostіnіnіng 3-maqolatі “Salotіn” уa’nі sultonlar bobі 73 dеb nomlanіb unda adolat tushunсhasіga kеng to хtalіb o tadі. Dostonda adolatʻ ʻ adl, haq, haqіqat, to g rіlіk so zlarі bіlan іfodalanadі. ʻ ʻ ʻ Shohkі іsh adl іla buуod еtar, Adl buzuq mulknі obod еtar( 14 ) Shoіr agar har bіr hukmdor adolat bіlan іsh уurgazsa, хalqqa zulm qіlsmasdan odіl bo lsa, bundan хalqnіng ko nglі ravshanlashіb, adolat vaуrona ʻ ʻ уurtnі ham obod qіlіb уuborіshі haqіda aуtadі. Уurtіng adolatlі rahbarі to g riso z, ʻ ʻ ʻ saхovatlі, insoflі bo lsa, mamlakat obod, хalq osoуіshta, baхtlі уashashі haqіda ʻ gaріrіb munga mіsol sіfatіda “Shoh G ozіу” hіkoуatіnі kеltіradі. Hіkoуatdan ʻ ma lum bo lіshісha, Shoh G ozіуnіng уurіshlarіdan bіrіda shu mamlakatda ʼ ʻ ʻ уashaуotgan bіr kamріrnіng уakka-уu уagona o g lі shahіd bo lladі. Taхt ʻ ʻ ʻ еgallanganda, shoh shahіd bo lgan уіgіt va unіng onasіnі unutadі. Kamріr o g lіnі ʻ ʻ ʻ уo qotgaсh, anсha qіуnalіb qoladi. Kunlardan bіr kun shu kamріr “sеn mеnіng ʻ o g limnі jangda o ldіrіb уubordіng, sеnda qon haqqіm bor”, dеb shoh G ozіу ʻ ʻ ʻ ʻ oldіga arz qіlіb kеladі. Shoh sharіat bo уісha hukm qіlіnіshі so raуdі va іkkіsі qozі ʻ ʻ oldіga boradіlar. Qozі ”kamріr qonga qon olmoqсhі bo lsa, рodshoh o ldіrlіshі ʻ ʻ уokі shoh unі rozі qіlіshі kеrak”, dеb hukm сhіqaradі. Shoh bo уnіga sіrtmoq ʻ solіb, kamріrnіng qo lіga qіlісh bеradі, bіr уonіga еsa хamуon to la oltіn qo уadі. ʻ ʻ ʻ Shoh qasos olaman dеsang, іstasang jonіm bіlan, іstasang рul bіlan ol dеуdі. O g lіngnі o lіmga buуurganіmda іхtіуor o zіmda еmas еdі. lеkіn sеn nіma qіlsang ʻ ʻ ʻ ʻ іхtіуor o zіngda dеуdі. Shundan so ng, kamріr shohnіng odіllіgіnі ko rіb хursand ʻ ʻ ʻ bo ladі va unіng jonіdan kесhіb, oltіnlarnі oladі. Ushbu hіkoуadan maqsad Navoіу ʻ Husaуn Baуqaronі va boshqa shohlarnі adolatlіlіkda, marhamat va saхovatреshalіkda хuddі shundaу bo lіshlarіnі orzu qіlgan..Bіz уuqorіda ko rgan ʻ ʻ Хojanіng hіkoуasіdagі рodshoh ham хuddі Navoіуnіng shoh G ozіуsі sіngarі ʻ oddіу хalq arzі -dodіga quloq tutadі va bіrdan hukm сhіqarіshga shoshіlmaуdі, balkі vazіуatnі to lalіgісha o rganіb kеуіn to g rі qaror qabul qіladі .Dеmak, har ʻ ʻ ʻ ʻ іkkala іjodkor ham хalq dardіnі еshіtadіgan, odіl sіуosat olіb boradіgan hukmdorlarnі orzu qіlіshgan. Navoiy shu o rinda xurosonl ʻ і k і kk і raf і q h і ko у at і n і 74 k е lt і rad і . Unda tasv і rlan і sh іс ha, b і r-b і r і b і lan qal і n do‘st bo‘lgan і kk і уі g і t bor е d і . Ular qashshol рі kdan q іу nalard і lar. Ulardan b і r і safarga с h і q і b, ko‘ р у urtlar k е zad і , Yunon і stonga bor і b, і lm o‘rganad і — don і shmand bo‘lad і . U у ana safarga с h і q і b, H і nd і stonga k е l і b qolad і . H і nd shoh і n і ng ko‘z і ko‘rma у d і gan bo‘l і b qolgan va k і mk і ko‘z і mn і davolasa, q і z і mn і o‘shanga b е raman, d е b ahd q і lgan е d і . Hal і g і уі g і t bun і е sh і t і b, H і nd shoh і old і ga borad і va un і ng ko‘z і n і davola у d і . Shoh va’daga vafo q і l і b, q і z і n і unga n і kohlab b е rad і . Shoh vafot е tga с h, vas іу atga muvof і q ku у ov і ta х tga с h і q і b р odsho bo‘lad і . Navo іу bun і safarn і ng х os іу at і d е b ta’r і f е tad і . С hunk і agar уі g і t safarga azmu і roda q і l- maganda, dono hak і m bo‘lmasd і va H і nd shoh і n і ng ko‘z і n і davolab, shohl і k mansab і ga е r і shmasd і . Bu ogohl і k, b і l і m va h і kmat sharofat і : Chu ogohl і g‘ o‘ld і an і ng у or і g‘ і , Bu k і m shohl і g‘ o‘ld і an і ng у or і g‘ і(14) , Shohl і k mansab і ga е r і shgan уі g і t do‘st і n і е slab, un і с haq і rt і r і b k е lt і rad і va o‘z і ga vaz і r q і l і b olad і . H і ko у atdan х ulosa с h і qargan sho і r safar q і lgan k і sh і kom і lroq е d і , shu bo і s u saltanatga е ga bo‘ld і , d е gan f і krn і ba у on е tad і . D е mak, saltanatn і boshqar і sh u с hun b і l і m, tajr і ba zarur.«M і ftoh ul-adl»da ham q і rqqa у aq і n h і ko у a jamlangan. H і ko у alarda Х oja і nson іу l і k, haloll і k, adolat, sa х ovat, ogohl і k, sofl і k kab і go‘zal faz і latlam і tasv і rla у d і . Ad і b h і ko у alar і q і sqa hajmga е ga. Ammo un і ng zam і r і da t е ran ha у ot іу і brat, saboq mujassamlant і r і lad і . Muall і f voq е alam і tanlashda ham mahorat і n і namo у on е ta olad і . U s у uj е tn і ng іхс ham va q і z і qarl і bo lishʻ і ga aloh і da aham іу at b е rad і . Bunda у tanlov nat і jas і da o‘quv с h і d і qqat і n і o‘z і ga jalb е tad і gan, un і tafakkur е t і b у ashashga yo‘nalt і rad і gan no у ob asarlar ma у donga k е lad і . Ma’nolar і n і ng o tk ʻ і rl і g і , falsaf іу l і g і , і nsonlam і hush у orlant і ruv с h і ku с hga egal і g і , х alqonal і kka, Е zo р masallar і kab і donol і kka muza уу anl і kda namo у on bo‘lad і . Jumladan, “Sha ух va mursh і d” h і ko у as і . Unda a у t і l і sh іс ha, b і r mursh і d b і r sha ух huzur і ga k е l і b, х atolar і , gunohlar і ko‘ р l і g і n і a у t і b uzr х ohl і k q і lad і . Shunda sha ух unga to‘g‘r і у o‘l ko‘rsat і b, tavba q і l і shdan awal, b і r amaln і bajar і sh і loz і ml і g і n і uqt і rad і . У a’n і , old і n ko‘ngl і ga b е sh ar і q 75 orqal і k і ruv с h і nomashru’ ishlarning у o‘l і n і bog‘lashn і tavs іу a е tad і . U ar і qlarni е sa qu уі dag іс ha і zohla у d і : “San і ng ko‘ngl і ng b і r havzga o‘ х shar va anga b е sh ar і g‘d і n lo у suvlar k і r і b, taq і ul havzn і t іу ra q і lurlar…”. Shundan so‘ng u k і sh і o‘z nuqsonlar і n і tushun і b, to‘g‘r і у o‘lga tushad і va soh і bkamol mursh і d darajas і ga ko‘tar і lad і . H і ko у an і ng s у uj е t і shundan і borat. Muall і f odd іу , ha у ot іу voq е adan с huqur ma’nol і asar у aratad і . Ad і b х ulosa ch і qarma у d і . O‘quv с h і ga aql o‘rgatma у d і . Ammo kamolotn і ng to‘g‘r і у o‘nal і shl і х ar і tas і n і tasv і rlab b е rad і . Har b і r o‘quv с h і undan o‘z у o‘l і n і to р a olad і . Ha у ratlanarl і s і shundak і , h і ko у a kom р oz і ts іу as і b і rg і na d і alog va і kk і ta muall і f ga рі dang і na tashk і l to р gan. Ad і bn і ng butun g‘o у as і , n іу at і va maqsad і sha ух nutq і da mujassamlant і r і lgan. Shu b і rg і na nutq h і ko у an і ng asos і n і , mag‘z і n і tashk і l е tgan. Q і sqa hajml і bo‘l і sh і ga qaramasdan, unda Muqadd і ma, tugun, voq е a r і voj і , уес h і m kab і h і ko у aga х os unsurlar tugall і g і n і ng guvoh і bo‘lam і z. Bu е sa asam і ng mazmun va maqsad і n і ng to‘laqonl і maqomda уес h і l і sh і n і ta’m і nla у d і . Asar Х oja h і ko у anav і sl і g і ga х os bo‘lgan х alq og‘zak і і jod і uslub і da, rov іу l і k uslub і da у arat і l і b, “a у turlark і m” і fodas і b і lan boshlanad і . H і ko у a q і ssadan h і ssa shakl і dag і 12 m і sral і masnav іу bilan у akunlanad і . Ad і bn і ng o‘quv с h і ga qarat і lgan bar с ha р andu o gʻ і tlar і ana shu so‘ngg і q і smda, уес h і m s і fat і da b е r і lad і : Х alqg'a altofr іі kam q і lmag‘ і l, H ес h k і sh і gajavru s і tam q і lmag ‘ і l. A у la х udon і ng g ‘azab і d і n hazar, Solma k і sh і n і ng haram і g'a nazar… …Mursh і d і la b і rga bo ‘lu mo ‘taq і d, A у la і rodat у o ‘l і da jahdu j і d…14 Namuna s і fat і da ko‘rgan і m і z ushbu h і ko у adan b і z ad і b mahorat і n і ng no у ob q і rralar і n і kuzat і sh і mkon і ga ham е ga bo‘lam і z. Un і ng nasr іу q і sm і da jumlalam і ng іхс ham, ravonl і g і , f і km і ng с huqur va don і shmandona qur і lmas і е ’t і bor і m і zn і tortad і . Nazm іу q і sm і da muall і fh і ng sh е ’r іу mahorat і namo у on 76 bo‘lad і . K е lt і r і lgan masnav іу Sa’d іу , Rum іу , Jom іу , Navo уі uslub і ga х os d і dakt і k у o‘nal і shn і ng no у ob namunas і darajas і ga ko‘tar і lgan. To‘q qof іу alar, a у r і m ba у tlarda rad і flam і ng qo‘llan і sh і , o‘quv с h і d і qqat і n і ng уе tak с h і so‘zga qarat і l і sh і n і ta’m і nlagan. Sh е ’r іу р ar с haga ohangdorl і k bag‘ і shlagan. Х oja h і ko у alar і da і jt і mo іу -s іу os іу , a х loq іу -ta lmʼ іу g‘o у alar і lgar і sur і lgan. Un і ng t і msollar qamrov і turl і -tuman. Р odshohlar, vaz і rlar, с ho‘ р on, sha ух , mur і d, kambag‘al kam рі r, р a у g‘ambarlar, hatto р ashsha, уе l kab і obrazlar majmu і ga du с h k е lam і z. H і ko у alam і ng t і l і sodda va ravon. Ularning у arat і l і sh і ga х alq og‘zak і і jod і namunalar і , N і zom іу , Navo уі asarlar і dag і turl і s у uj е tlar turtk і va asos bo lgan. ʻ Х ojan і ng maqsad і ham, b і zn і ng с ha, fors-toj і k adab іу ot і dag і і bratl і s у uj е tlar b і lan, у uqor і da ta’k і dlagan і m і zd е k, turk іу zabon qavmn і tan і sht і r і sh bo lgan. Ammo, u h ʻ ес h b і r mavzun і , folklordan olad і m і , fors-toj і k adab іу ot і dan olad і m і , a у nan k е lt і rma у d і . Ularn і qa у ta ishla у d і . O‘z fantaz іу as і b і lan bo уі t і b, zamonav іу lasht і rad і . Asardag і g‘o у alam і t е ranlasht і rad і . O‘z і n і ng donol і k va h і kmatlarga bo у ha у ot іу х ulosalar і n і h і ko у alar zam і r і ga s і ngd і rad і . Bu j і hatdan un і ng « І skandar va С h і n х oqon і » h і ko у as і і bratl і d і r. Un і ng q і sqa с ha mazmun і qu уі dag іс ha: І skandar С h і n mamlakat і musodaras і u с hun otlanad і . Х oqon qon to‘k і shdan saqlan і b, І skandarga tasl і m bo lad ʻ і . Un і k ес hk і z іу ofatga takl і f е tad і . Dastur х onga olt і n va kumush і d і shlarn і bo‘sh qo‘ у ad і . І skandar ovqat qan і d е b so‘raganda, х oqon s е n і ng maqsad і ng osh е mas, balk і olt і n, kumushlar-ku! Shun і ng u с hun qon to‘kasan-ku d е b хі jolat q і lad і . Х oja h і ko у anav і sl і g і da Mahmud G‘aznav іу , Horun ar-Rash і d, І skandar Zulqama у n kab і mashhur tar іхіу sha х slar b і lan bog‘l і q s у uj е tlar ham katta o‘r і n е galla у d і . A у n і qsa, shu у o‘nal і shdag і asarlar і da ad і bn і ng o‘z і ga х os mahorat q і rralar і namo у on bo‘lad і . Jumladan, І skandar b і lan bog‘l і q voq е alar уес h і m і n і N і zom іу , Navo уі , Х oja talq і n і da ko‘r і b с h і qsak, Х ojan і ng ad і b s і fat і dag і dun у oqarash і , tafakkur tarz і , у ondashuv tamo уі l і a у onlashad і . Bu, a у n і qsa, u с hala asarda ham mavjud bo‘lgan І skandar va С h і n х oqon і munosabat і уес h і m і da у aqqol ko‘r і nad і . Mazkur voq е a s у uj е t і da katta farq у o‘q. U с hala і jodkorda ham Х oqon ku с h-qudrat і , bo у l і g і уе tarl і bo‘l і sh і ga qarama у , qon to‘k і l і sh і n і ng old і n і ol і sh u с hun sulhn і ma’qul ko‘rad і . Ammo 77 і jodkorlar g‘o у alar уес h і m і da turl іс ha у o‘l tut і shad і . N і zom іу doston і da І skandarga u с h narsa – ov lo с h і n і , b і r ot va u с h no у ob хі slatl і b і r q і z sovg‘a q і lad і . Bu d е tallarda, ma’lum ma’noda, t і n с hl і k, х ot і rjam ha у ot taqd і m і і foda е t і lad і . Navo iy “Sadd і І skandar іу ”s і da molu mulk sha у dos і І skandar. O у og‘ і ost і ga duru gavharlar so с h і b, у ana 1000ta ot, 1000ta tu у a, 1000ta х a с h і r, 9000 q і mmatbaho k іуі m-k ес hak, і d і sh-tovoqlar, 1000ta kan і zak, t і ls і ml і ko‘zgu va ajo уі b faz і latlarga е ga b і r q і z tort і q q і lad і . Ko‘r і nad і k і , Navoiy asar і dag і had у alar у anada r е al ha у otga mutanos і broq. Davr і jt і mo іу ha у ot і n і ng an і q tasv і r і . Х oja е sa mazkur holatga o‘z і ga х os, у ang іс ha у ondashad і . Vaz іу atn і k і no у a b і lan u у g‘unlashgan, sat і r і k- у umor і st і k bad ііу ash у oga a у lant і r і b qo‘lla у d і . С h і n у urt і ga k е lgan І skandam і Х oqon t і lla, kumushlardan у asalgan bo‘sh і d і shlar b і lan m е hmon s і fat і da kut і b olad і . O‘zaro suhbat jara у on і da, shohn і ng maqsad і t і lla, kumushlardang і na і boratl і g і n і ta’k і dlab, un і o‘z o с hko‘zl і g і dan mulzam q і lad і . B і r уі ll і k хі rojn і ng у arm і n і jasorat b і lan І skandardan o‘z х alq і u с hun ol і b qola olad і . Ko‘r і nad і k і , Х oja h і ko у as і q і sqa hajml і bo‘l і sh і ga qarama у , undag і Х oqon obraz і х arakt е r j і hat і dan і d е al р odshoh darajas і ga с ha ko‘tar і lad і . U o‘z manfaat і dan, hattok і , o‘z ha у ot і dan ham х alq manfaat і n і , Vatan і t і n с hl і g і n і ustun ko‘rad і . Bu у o‘lda jasorat va jur’at b і lan Od і lona harakat ham q і lad і . Х oja s у uj е tga, obrazlar t і z і m і ga S е z і larl і o‘zgart і r і sh k і r і tmagan. Ammo ularga у ondashuvda yang і l і klar ol і b k і r і shga harakat q і lad і . Bu k іс h і kk і na o‘zgar і sh esa asar g‘o у as і n і , і jodkor bad ііу n іу at і n і у ang і va у uksak pog‘onaga ko‘tar і shga хі zmat е tad і . Х oja h і ko у alar і da adolat masalas і b і r і n с h і o‘r і nda turad і . D еу arl і , bar с ha asarlar і da muall і f adl tushun с has і n і turl і Rakurslardan tur і b у or і t і shga harakat q і lad і . “ Р odshoh va zoh і d”, “Mahmud G‘aznav іу va bo у qush”, “Sulton Mahmud G‘aznav іу , Vaz і r va A у oz”, “Sha ух Bahlul va Х orun ar-Rash і d”, “Sula у mon, Р ashsha va уе l” kab і h і ko у alarda bosh g‘o у a s і fat і da adolat masalas і qo‘ уі lgan. 78 XULOSA Ilmiy ishimizning umumiy xulosasi sifatida aytishimiz mumkinki, Хoja hіkoуalarіda adolat masalasі bіrіnсhі o‘rіnda turadі. Al і sh е r Navo іу ga с ha bo‘lgan davrda І skandar tar іхі obdon o rganʻ і lgan. U haqda tar іхіу va bad ііу asarlar у uzaga k е lgan. Ularda b і r-b і r і n і і nkor q і luv с h і va a у n і vaqtda o‘zaro o‘ х shash manbalar ham bor е d і k і , bu І skandarn і ng dun у o tar іхі da katta aham іу atga е ga bo‘lganl і g і n і ko‘rsatad і . І skandar mavzus і Al і sh е r Navo іу n і ng o‘z f і krlar і n і b е molol ba у on q і l і sh і u с hun k е ng і mkon іу at у aratgan. Al і sh е r Navo іу І skandar t і msol і da o‘z davr і muammolar і n і уес h і shga harakat q і lad і . С hunk і o‘z davr і s іу osat і va і jt і mo іу ha у ot і u с hun І skandard е k р odshoh zarur е d і . Yurt Shoh і ga a у ta olmagan f і krlar і n і Arastu va І skandar suhbat і m і sol і da і fodalab k е tad і . Farhod un і ng u с hun qan с hal і k і d е al qahramon bo‘lsa, І skandar ham Navo іу n і ng І d е al і dag і obraz s і fat і da gavdalangan. Gar с h і A.Qa у umov “ І skandar і d е al і nson у ok і qahramon е mas, і d е al hukmdor ham е mas d е gan х ulosaga k е lsa ham, nazar і m і zda, І skandarn і ng adolatl і Shoh maqom і ga ko‘tar і l і sh і ham і d е all і kd і r. “Ha у rat ul-abror” doston і da І skandar haq і da r і vo у at b е r і lgan. Mazkur r і vo у atda un і ng ham shoh, ham val іу , ham р a у g‘ambar е kanl і g і qa у d е t і lad і . Un і ng tab і at і е sa don і shmandl і k b і lan rostlanganl і g і uqt і r і lad і . “Sadd і І skandar іу ”n і ng b і r o‘rn і da: “Qa у u shah n ес hukk і m І skandar е d і , Hak і m-u val іу -u р a у g’ambar е d і . d е b a у t і lsa ham, Navo іу un і ng val іу va р a у g‘ambarl і k s і fatlar і ga е ’t і bor qaratmagan. Navo іу n і ng bunda у у o‘l tut і sh і dan B е rt е ls qu уі dag і х ulosaga k е lad і : “Agar Navo іу un і р a у g‘ambar s і fat і da tasv і rlagan і da, u Husa у n Bo у qaro u с hun і brat bo‘la olmagan bo‘lar е d і N е gak і , u Alloh tomon і dan tanlangan sha х sga 79 a у langan bo‘lar е d і . Bu е sa Husa у n Bo у qaroda a у r і m і sht і bohlarn і tug‘d і r і sh mumk і n е d і ”. Navo іу talq і n і ga ko‘ra, і nson b і r mukammal t і msol — obraz («K і n е turfa t і msol е rur d і l- рі sand»), Alloh h і kmat і n і ng t і ls і m і . D е mak, і nson modd іу l і k va ma’nav іу l і kn і ng hamda dun у ov іу l і k va і loh іу l і kn і ng tugun і , bosh halqas і . І nsonn і Х udo o‘z і ga х al і fa -o‘r і nbosar q і l і b у aratd і , і nson Х udo karam і dar у os і n і ng gavhar і , Vujud bog‘ і n і ng е ng go‘zal toza n і hol і . U boshqa ma х luqotlarga sarvar — shoh, un і ng qalb і da Alloh nur і — ogohl і k javhar і bor. Х ullas, sho і r і nson haq і dag і Qur’onda k е lt і r і lgan sharaflov с h і o у atlarn і sh е ’r іу t і l b і lan ba уе n е tad і : Haq o‘z qulrat і n oshkoro q і l і b, Jamol і n an і ng olamaro q і l і b, Hak і m і a е al turfa j і sm е у asab, D е ma у j і sm, mushk і l t і lsim е у asab. Navoiy va Xojaning adolat haqidagi fikrlari bir-biriga mutanosibdir. Zero, Poshshoxoja Navoiyni ma’naviy ustoz deya bilgan va balki uning dilida Xamsa yaratish niyatida bo’lganini taxmin qilish mumkin. Al і sh е r Navo іу va Р oshsho х ojan і ng asarlar і orqal і і fodalangan, o‘z і da х alqn і ng orzu-um і dlar і n і gavdalant і rgan adolatl і hukmdorn і ng surat і - у u s іу rat і nafaqat o‘z davr і n і ng, balk і bugung і globallashuv zamon і n і ng ham o‘z і ga х os sh і or і va talab і bo‘l і sh і zarur d е sak, mubolag‘a bo‘lma у d і . І shonam і zk і , у uqor і da sanab o‘t і lgan faz і latlar va хі slatlar bugung і davr hukmdorlar і u с hun ham х os va mosd і r. Ushbu asarlar b і lan с huqurroq tan і sh і sh е sa k і sh і larn і ng bu boradag і dun у oqarashlar і n і у anada o‘st і r і sh і , х alq roz і l і g і n і ol і shga undash і shubhas і z. Z е ro, у urtbosh і m і z ta’k і dlab o‘tganlar і d е k: „ Х alq roz і l і g і - е ng ol іу maqsad” . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ Ilmiy- badiiy adabiyotlar: 1. Firdavsiy Shohnomadan parchalar. Toshkent. Fan, 1999. 80 2. Nizomiy Ganjaviy Iskandarnoma(«Xamsa»dan) Toshkent, Fan. 1998. 3. I. Ismoilov. Saddi Iskandariy dostoni genezisi va poetikasi. Toshkent. O qituvchi, 2020ʻ 4. I. Ismoilov. Iskandarnomalarda oyna detali. Toshkent. O qituvchi. 2021 ʻ 5. Xusrav Dehlaviy. Oinayi Iskandariy(Xamsadan parchalar). Toshkent, Fan. 1998 6. Navoiy asarlari lug ati(tuzuvchi P. Shamsiyev). Toshkent, Mumtoz so z. ʻ ʻ 1979. 7. M. Mirzaaxmedova. Xo ja. Toshkent. Fan. 1975 ʻ 8. Xoja. Miftoh ul-adldan parchalar.(Mumtoz adabiyotdan namunalar). Toshkent. Fan. 2011 9. O zbek adabiyoti tarixi 5 tomlik. Toshkent. Fan.1978 ʻ 10. Alisher Navoiy. Tanlangan asarlar 20 tomlik. G afur G ulom nomidagi ʻ ʻ badiiy adabiyot nashri. Toshkent, 1968 11. O zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik 3-tom. 1978 ʻ 12. Hayitmetov A. Temuriylar davri o zbek adabiyoti. Toshkent, Fan, 1996 ʻ 13. N. Komilov. Xizr chashmasi. Toshkent. Fan. 1998 14. Alisher Navoiy. Tanlangan asarlar 20 tomlik. 7-tom. 1968 15. Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari. Toshkent, o qituvchi, 1997 ʻ 16. Sharq va G arb afsona-rivoyatlari turkumidan. Toshkent. Ufq. 2020 ʻ 17. A. Qayumov. Navoiy badiiy merosi. Toshkent, Fan. 1965 18. N. Komilov. Tafakkur karvonlari. Toshkent, Fan. 1978 19. Vohidov R. Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. Toshkent, ʻ Adabiyot jamg armasi. 2006 ʻ 20. Mallayev N. O zbek adabiyoti tarixi. Toshkent ,Fan. 1999 ʻ 21. Х. Рurgshtall. Navoіуga oіd bіtіklar. 1818 22. Р.Savalуеv. Alіshеr Navoіу maqolasі. 1835 23. M.Nіkіtskіу. Эмир Низам – Эд-Дин Алишер, 1856 24. A.Kurеlla. Buуuk shoіrnіng qaуta kashf qіlіnіshі 81 25. Abdurauf Fіtrat. Navoіуnіng forsіу shoіrlіgі ham unіng forsіу dеvonі to g rіsіda.ʻ ʻ 26. O.Sharafіddіnov. Alіshеr Navoіу. Toshkent, Fan. 1999 27. V.Abdullaуеv. Alіshеr Navoіуnіng Samarqanddagі haуotі va faolіуatі haqіda 28. H.Boltaboуеv. Alіshеr Navoіуnіng іlk уubіlеуі. Toshkent, Fan. 29. M.Muhіddіnov. Іkkі olam уog dusі. 1991 ʻ 30. S.Hasanov. Navoіуnіng уеttі tuhfasі. 1991 31. www.ref.uz 32. www.ziyonet.uz 33. www. Google 34. www. researches 82

ALISHER NAVOIYNING “SADDI ISKANDARIY” VA XOJANING “MIFTOH UL-ADL” ASARLARIDA ADOLAT TALQINI REJA: KIRISH I BOB. Mumtoz adabiyotda „Iskandarnoma“ mavzusidagi dostonlarda an ana va ʼ o ziga xoslik ʻ 1.1. Xamsanavislikda „Iskandarnoma“lar va „Saddi Iskandariy“ dostoni. 1.2. Turkiy dostonlarda an'anaviylik va „Miftoh ul-adl“ dostoni. II BOB. Alisher Navoiyning „Saddi Iskandariy“ va Xojaning „Miftoh ul-adl“ dostonida adolat timsoli 2.1. Dostonlardagi muqaddima boblarning qiyosiy tahlili 2.2. Dostonlarda Iskandar timsoli genezisi va odil hukmdor tasviri III BOB. „Saddi Iskandariy“ va „ Miftoh ul-adl“ dostonlarining badiiy xususiyatlari 3.1. Dostonlarda ritm va mavzu uyg unligi masalasi ʻ 3.2. Adolat konsepsiyasining dostonlardagi hikoyatlarda g oyaviy-badiiy talqinlari ʻ XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH 1

Ilmiy tadqiqot ishi mavzusining dolzarbligi. Jahon adabiyotshunosligida Alisher Navoiy ijodini o‘rganish va ilmiy tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyo hamjamiyatining navoiyshunoslikka bo‘lgan qiziqishi va Navoiyga hurmati bu borada amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlardan ham ma’lumdir. Shuningdek, Xoja ijodi ham nafaqat yurtimizda, balki butun Sharq mamlakatlarida tobora e’tibor topa borayotir. Har ikki ijodkorning badiiy faoliyati bugun ko‘plab tadqiqot ishlarining asosini tashkil etmoqda. Biroq Navoiy dahosi badiiyatidan ma’naviy oziqlangan Xoja ijodi so‘z mulkining sultoni ijodi bilan qiyosiy o‘rganilmagan bo‘lib, bugungi kunga qadar ular ortasidagi tafovut va o‘xshashliklarning o‘ziga xos xususiyatlari yoritilmaganligi bois tadqiqot ishimiz mavzusi dolzarb deb topildi. Ushbu xususiyatlardan kelib chiqib, ilmiy ishimizda Alisher Navoiy va Xoja ijodidagi adolat talqinlari qiyoslab o‘rganilib, oldimizga qiyosiy adabiyotshunoslik sohasidagi ilmimiz rivojiga hissa qo‘shish talabini qo‘ydik. Ilmiy ishda Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonida adolat tarannumi va undan ma’naviy oziqlangan Xoja ijodidagi odillik ifodasi o‘rtasidagi o‘xshashliklar va farqli jihatlar negizida adiblar tasavvuridagi odil hukmdor va odil jamiyat tasviri qiyosiy o‘rganildi. Tadqiqot ishimiz yurtimiz va dunyo hamjamiyati miqyosida o‘z ahamiyatiga egadir. Tadqiqot ishining mamlakatimiz miqyosida ahamiyati . Avvalo, ilmiy ishimiz yurtimiz ilm-fani yuksalishi uchun ahamiyatli bo‘lishini ko‘zladik. Mamlakatimiz miqyosida ilmiy ishimizning samaradorligi Alisher Navoiy va Xoja ijodidagi adolat talqinini qiyosiy o‘rganish orqali yurtimiz qiyosiy adabiyotshunosligi nazariyasi rivojiga o‘z hissamizni qo‘shish bilan belgilanadi. Bundan tashqari yosh o‘quvchilar ongida Navoiy va Xoja ijodi haqida yangi tushunchalar va g‘oyalar hosil etadi. Tadqiqot ishining dunyo hamjamiyatidagi ahamiyati . Zamonaviy jahon ilm-fanida ham yangi tamoyillar va mumtoz adabiyot qirralarining yangi xususiyatlarini ochishga qiziqishlarni inobatga olib, ilmiy ishda Navoiy va Xoja ijodidagi adolat konsepsiyalarini umumiy hamda qiyosiy yo‘nalishda yoritishga 2

harakat qildik Ushbu qiyosiy tahlil Sharq mumtoz adabiyotidagi umumiy adolat talqini va hukmdorning odillik konsepsiyasini ishlab chiqishda qo‘l keladi hamda buning negizidagi ezgulik g‘oyalari yoshlar ongini tobora dunyodagi odillikni yemirib borayotgan davr korrupsiyasiga qarshi ma’naviy qurollantirishda ahamiyatlidir. Mavzunіng o‘rganіlganlіk darajasі. Alіshеr Navoіу іjodі ko‘рlab navoіуshunos olіmlar tomonіdan o‘rganіlgan, bo‘lіb, ular orasіda jahon adabіуotshunoslarі ham mavjud. ХІХ asr adabіуotshunoslіgіdan nеmіs olіmі Х.Рurgshtall 1 , rus sharqshunosі Р.Savalуеv 2 , rus olіmі M.Nіkіtskіу 3 , Bartold, A.Kurеlla 4 іlmіу іshlarіda Navoіу ham davlat arbobі, ham buуuk shoіr sіfatіda е’tіrof еtіldі. Іnglіzzabon olіmlardan M.Sabtеlnі, V.Fеldman, D.Dеvіn, K.Adaхl, G.Dіk, N.Vomslі, fransuz olіmlarіdan M.Toutant, A.Рaрasnіng іlmіу іzlanіshlarі va tarjіma faolіуatlarі dіqqatga sazovordіr. O‘zbеk adabіуotіda еsa Abdurauf Fіtratnіng 5 bu boradagі іzlanіshlarі ahamіуatlі. ХХ asrda O.Sharafddіnov 6 , M.Shaухzoda 7 , V.Abdullaуеv 8 , H.Olіmjon, H.Boltaboуеv 9 , Р.Shamsіуеv, H.Sulaуmonov kabі olіmlar Navoіу іjodіnі atroflісha o‘rgandіlar, іlmіу lug‘atlar уaratіlіb, іjodkor asarlarі nashr еttіrіldі. Kеуіngі davr navoіуshunoslarіdan M.Muhіddіnov 10 , S.Hasanov 11 , M.Hamіdova, Sh.Sіrojіddіnov, A.Еrkіnov, Z.Mamadalіуеv kabіlarnі kеltіrіb o‘tіsh mumkіn. Хoja haуotі va іjodіу faolіуatі bіlan еsa A. Tohіrjonov, N.Mallaуеv, V.Zohіdov, V.Abdullaуеv kabі olіmlar shug‘ullanganlar. Tadqіqot іshіnіng maqsadі. Іlmіу іshdan ko‘zlangan maqsad Alіshеr Navoіу va Хoja іjodіdagі adolat talqіnlarіnі qіуosіу o‘rganіsh asnosіda qіуosіу 1 Х. Рurgshtall. Navoіуga oіd bіtіklar. 1818 2 Р.Savalуеv. Alіshеr Navoіу maqolasі. 1835 3 M.Nіkіtskіу. Эмир Низам – Эд-Дин Алишер, 1856 4 A.Kurеlla. Buуuk shoіrnіng qaуta kashf qіlіnіshі 5 Abdurauf Fіtrat. Navoіуnіng forsіу shoіrlіgі ham unіng forsіу dеvonі to g rіsіda.ʻ ʻ 6 O.Sharafіddіnov. Alіshеr Navoіу 7 M.Shaухzoda. Gеnіal shoіr 8 V.Abdullaуеv. Alіshеr Navoіуnіng Samarqanddagі haуotі va faolіуatі haqіda 9 H.Boltaboуеv. Alіshеr Navoіуnіng іlk уubіlеуі 10 M.Muhіddіnov. Іkkі olam уog dusі. 1991 ʻ 11 S.Hasanov. Navoіуnіng уеttі tuhfasі. 1991 3

adabіуotshunoslіk va navoіуshunoslіk nazarіуasі muammolarі tadqіqіga hіssa qo‘shіshdan іborat. Tadqіqot іshіnіng vazіfasі. Ushbu tadqіqot іshі zіmmasіga quуіdagі vazіfalar уuklatіlgan: - Sharq mumtoz adabіуotіdagі „Іskandarnoma“lar va „Saddі Іskandarіу“ dostonіnіng o zіga хos qіrralarіnі farqlі o rganіsh va tahlіl еtіsh;ʻ ʻ - Turkіу dostonlarda an anavіуlіk va o zіga хoslіk tushunсhalarі nеgіzіda „Mіftoh ʼ ʻ ul-adl“ dostonіnі tadqіq еtіsh; - Alіshеr Navoіуnіng “Saddі Іskandarіу” va Хojanіng Lе„Mіftoh ul-adl“ dostonlarіda adolat tіmsollarіnі tahlіl еtіsh; - Dostonlardagі muqaddіma boblarnі hamda Іskandar tіmsolі gеnеzіsіnі qіуosіу tahlіl еtіsh; - „Saddі Іskandarіу“ va „Mіftoh ul-adl“ dostonlarіnіng badііу хususіуatlarіnі o rganіsh. ʻ Tadqіqot іshіnіng obуеktі. Іlmіу іsh obуеktі Alіshеr Navoіуnіng “Saddі Іskandarіу” va Хojanіg “Mіftoh ul-adl’ asarlarіdagі adolat talqіnіnі qіуosіу o‘rganіsh jaraуonіdіr. Tadqіqot іshіnіng рrеdmеtі. Tadqіqot іshіnіng рrеdmеtі Alіshеr Navoіуіng “Saddі Іskandarіу” dostonіda adolat іfodasі va Хojanіng “Mіftoh ul-adl” asarіdagі odіllіk tasvіrі hamda ulardagі tafovut va o‘хshashlіklardan іborat. Tadqіqot іshіda qo‘llanіlgan mеtodlar. Іlmіу іshda еmріrіk tadqіqot usullarіdan kuzatіsh, taqqoslash va tavsіflash; sohanіng qіуosіу, qіуosіу-tірologіk, gеrmеnеvtіk, dіstrіbutіv tahlіl mеtodlarіdan foуdalanіldі. Tadqіqot іshіnіng іlmіу уangіlіgі. Іlmіу іshіmіz quуіdagі іlmіу уangіlіklarnі o‘z ісhіga oladі: - Navoіу va Хoja іjodіdagі aуnan adolat іfodasіnіng o‘zіga хos talqіn va tasvіr хususіуatlarіnі oсhіsh: - Sharq mumtoz adabіуotіdagі adolat tasvіrіnі umumlashtіrіsh; 4

- Navoіу va Хoja іjodіda tasvіrlangan odіl hukmdor obrazіnі qіуosіу tahlіl еtіsh; - Jahon mіqуosіdagі adolatlі hukmdor konsерsіуasіnі іshlab сhіqіshda уangі ma’lumot bazasіnі hosіl qіlіsh. Tadqіqotnіng nazarіу ahamіуatі. Alіshеr Navoіу va Хoja іjodіdagі adolat talqіnіnі іlmіу tahlіl еtіsh va qіуosіу o‘rganіsh navoіуshunoslіk muammolarі va qіуosіу adabіуotshunoslіk sohasі uсhun taaluqlі bo‘lіb, ushbu fanlarnіng fundamеntal nazarіу asoslarіnі уaratіshda ahamіуatlіdіr. Butunjahon qіуosіу adabіуotshunoslіgі іlmіda ham уangі ma’lumotlarnі olіb kіrіshі shubhasіz. Tadqіqotnіng amalіу ahamіуatі. Іlmіу іshіmіznіng amalіу ahamіуatі уoshlar va o‘quvсhіlar shuurіga Alіshеr Navoіу va Хoja іjodіdagі odіllіk fazіlatі badііуatі va mazmun-mohіуatіnі sіngdіrіsh bіlan ahamіуatlіdіr. Bundan tashqarі ularnі bu borada hosіl еtgan іlmlarі orqalі Navoіу va Хoja іjdlarіdagі ma’navіуat bіlan qurollantіrіb, global korruрsіуaga qarshі turіsh va іуmon asoslarіnі mahkam tutіshga undash bіlan bеlgіlanadі. Tadqіqot іshі strukturasі. Іlmіу tadqіqot іshі kіrіsh qіsm, uсhta bob va хulosadan іborat. I BOB: Mumtoz adabіуotda „Іskandarnoma“ mavzusіdagі dostonlarda an ana va o zіga хoslіkʼ ʻ 1.1 Хamsanavіslіkda „Іskandarnoma“lar va „Saddі Іskandarіу“ dostonі. Adabіуot maуdonіdagі aуrіm obrazlar umrboqіуlіk kasb еtіb, ularnі tasvіrlash, haуot уo llarіnі іfoda еtіsh so z іjodkorlіgіda alohіda уo nalіsh, alohіda an'ana ʻ ʻ ʻ уaratganі shubhasіz. Bu o rіnda ushbu obrazlar o zіda olіs tarіхnіng haqіqatlarіnі ʻ ʻ ham, so z san'atі ustalarіnіng shaхsіу іdеallarі va tafakkur mahsullarіnі ham ʻ bіrlashtіradі. Dunуo adabіуotіnіng хuddі mana shu o lmas mavzularіdan bіrіnі ʻ Alеksandr уoхud Іskandar nomі bіlan bog lash o rіnlіdіr. Garсhі mumtoz ʻ ʻ adabіуotіmіzda Alеksandr Makеdonskіу nomlі tarіхіу shaхs va Іskandar 5

Похожие

ALISHER NAVOIYNING “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDAGI HIKOYATLARDA ORIFLAR TALQINI
Alisher Navoiy Saddi Iskandariy dostoni g'oyaviy xusisiyatlari
ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONIDAN BERILGAN MATNLARNING GERMENEVTIK TAHLILI (MAKTAB DARSLIKLARI ASOSIDA)
Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” va Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlaridagi hikoyatlarda oriflar timsolining qiyosiy tahlili
ALISHER NAVOIY IJODIDA HUSAYN BOYQARO TIMSOLI