logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. “Alpomish” – qahramonlik eposining yorqin namunasi. “Alpomish” dostonida milliy tarbiyaning o‘rni

“Alpomish” – qahramonlik eposining yorqin namunasi. “Alpomish” dostonida milliy tarbiyaning o‘rni

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

9340.056640625 KB
Скачать
MAKTAB “ONA TILI” DARSLIKLARIDA LEKSIKA O‘QITISH MASALALARI Mundarija BIRINCHI BOB LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISHNING NAZARIY MASALALARI ......................................................................................................... 8 1.1.Leksikologiya tilshunoslikning tarkibiy qismi sifatida ....................................... 8 1.2. Leksikologiya va so‘z yasalishi ........................................................................ 21 I bob bo‘yicha xulosa .............................................................................................. 26 IKKINCHI BOB.DARSLIKLARDA LEKSIKAGA DOIR MA’LUMOTLARNING BERILISHI ..................................................................... 28 II.1. Mustaqillik davrida yozilgan maktab “ona tili” darsliklarida leksikaga doir ma’lumotlarning berilishi ........................................................................................ 28 II.2. Maktab “ona tili” darsliklarida leksikaga oid materiallarni matn tahlili asosida o‘qitish ..................................................................................................................... 43 II bob bo‘yicha xulosa ............................................................................................. 54 Uchinchi bob.LEKSIKA O‘QITISH ....................................................................... 55 III.1. Leksika o‘qitishning asosiy metodlari. ........................................................... 55 III bob bo‘yicha xulosa ............................................................................................ 73 XULOSA ................................................................................................................. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 78 I Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: ................................................................................. 78 E’LON QILINGAN ISHLAR RO YXATIʻ ............................................................. 86 1 Ishning umumiy tavsifi Tadqiqotning dolzarbligi . Bugungi kunda o‘zbek tilining xalqimiz kundalik hayotida hamda jahon miqiyosida mavqe y ini oshirish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni o‘z ona tillarining sofligini saqlagan holda ravon nutq tuza olish ko‘nikmalarini shakllantirish, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, davlat tili sofligini saqlash, uni boyitib borish va aholining nutq madaniyatini oshirish kabi masalalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunonchi davlatimiz rahbari Sh.Mirziyoyevning 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli farmonida yuqoridagi masalalarga alohida urg‘u beriladi. Xususan: O‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘- e’tiborini tubdan oshirish, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, davlat tili sifatida o‘zbek tilini o‘rganish uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zbek tili va til siyosatini rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalish va vazifalarini hamda istiqboldagi bosqichlarini belgilash hamda ta’lim muassasalarida davlat tilini o‘rgatish va uni bilish darajasini baholash tizimini yanada takomillashtirish, davlat tilining ilm-fan tili sifatidagi nufuzini oshirish 1 kabi chora-tadbirlari ishlab chiqish to‘g‘risida farmon berildi. Ma’naviyati yuksak shaxs har xil oqimlar ta’siriga berilmaydi. Xalqimiz aytganidek, ildizi baquvvat daraxtning umri uzoq bo ladi. Yoshlarningʻ ma’naviyatini yuksaltirishda o zbek tili fanining leksikologiya sathi katta ʻ imkoniyatlarga ega. Zero, tilimizning butun boyligi va jozibasi leksikologiya sathi orqali yosh avlodga singdiriladi. Leksikologiyani yaxshi o zlashtirgan o quvchi ʻ ʻ qayerda qanday gapirishni yaxshi biladi. Chunki ta’lim subyekti sanalgan o quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga o rgatadigan, o z fikrini erkin bayon ʻ ʻ ʻ 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son 2 etishga sharoit yaratadigan asosiy fanlardan biri ona tili fanidir. Uning leksikologiya sathi ana shu imkoniyatni yaratib beradi. Umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida hamda oliy ta’lim tizimida o qitilayotgan o zbek tili faniga yangi pedagogik texnologiyalarni qo llash hozirgiʻ ʻ ʻ davrning eng muhim talabiga aylanib bormoqda. Bu sohadagi, jumladan, ona tili ta’limida amalga oshirilayotgan ishlarni ilmiy va amaliy tarzda tadqiq etish, ayniqsa tilning ma’lum bir sathini uzviylik va uzluksizlik tamoyili asosida o qitish ʻ va o rgatish ishimiz mavzusining ʻ dolzarbligini tashkil etadi. O zbek tilining leksikologiya sathini o qitish masalalari o zbek tilshunos va ʻ ʻ ʻ metodist olimlari tomonidan ma’lum darajada o rganilgan. XX asr boshlarida ʻ Abdurauf Fitrat, Shorasul Zunun, Munavvar Qori, Qayum Ramazon, Elbeklar tomonidan yaratilgan maktab darsliklari, keyinroq esa Murod Shams, To xtanazar ʻ Shermuhamedov, Xalil Qayumov, Subutoy Dolimov, Qayum Hakimovlar yaratgan darsliklarda leksikologiya mavzulari qisqa bo lsa-da o rin oldi. O zbek tili ʻ ʻ ʻ metodikasi erishgan yutuqlar asosida yaratilgan darslik va qo llanmalarda, 50- ʻ yillardan keyin boshlangan ilmiy tadqiqotlarda ushbu masala bir qadar keng yoritilgan. Masalan, Y.G ulomov, I.Rasulov, H.Rustamov, B.Mirzaahmedovlar ʻ tomonidan 70-yillarda universitet va pedagogika institutlari talabalari uchun darslik sifatida yaratilgan kitobda 2 lekiskologiya sathini o qitish usullari xususida ʻ e’tiborga molik tavsiyalar berilgan. Shuningdek, ushbu darslikda berilgan tavsiyalar va o qitish usullarining ko p qismi ma’naviy jihatdan eskirganligini ham ʻ ʻ e’tibordan qochirmaslik kerak. O zbekiston mustaqillikka erishgach, ona tili ta’limi tubdan isloh qilindi. ʻ Umumta’lim maktab darsliklari yangilandi. Maktab darsliklarining yangi avlodlari yaratildi va yaratilmoqda 3 . 2 G ulomov Y., Rasulov I., Rustamov H., Mirzaahmedov B. O zbek tili o qitish metodikasi. – Toshkent: O qituvchi, ʻ ʻ ʻ ʻ 1975 3 M а hmud о v N. , Nurm о n о v A., S о bir о v A., Q о dir о v V., Jo‘r а b о y е v а Z . О n а tili 5 – sinf; D. Nabiyeva. О n а tili 6 – sinf; M а hmud о v N. , Nurm о n о v A., S о bir о v A., N а biy е v а D., Mirz аа hm е d о v A. О n а tili 7 – sinf; Q о dir о v M., N е ’m а t о v H., А bdur а hm о n о v а M., S а yfull а y е v а R. О n а tili 8 – sinf; M а hmud о v N. , Nurm о n о v A., S о bir о v A . О n а tili 9 – sinf 3 Bu yangilanishlar o zbek tili sathlarini o qitish usullarini yangilashʻ ʻ muammosi kun tartibiga qo ydi. Bu muammolarning yechimi sifatida metodist ʻ olimlar Asqar G ulomov va Muhammadjon Qodirovlar tomonidan universitetlar ʻ talabalari uchun “Ona tili o qitish metodikasi” ʻ 4 , B.To xliyev, M.Shamsiyeva, ʻ T.Ziyotovalar tomonidan pedagogika universitetlari va institutlari talabalari uchun “O zbek tili o qitish metodikasi” ʻ ʻ 5 singari bir qator darslik hamda o quv ʻ qo llanmalari maydonga kelganini ta’kidlash o rinlidir. ʻ ʻ O zbek tilining leksikologiya sathini o qitish masalalariga bag ishlangan ʻ ʻ ʻ alohida tadqiqot ishlari ham mavjud. Bu borada Q.Abdurazzoqova, K.Qosimova, G.Azizov, A.G ulomov, O.Yoqubjonova, T.Ziyotova va boshqalarning monografik ʻ xarakterdagi ishlari, bir qator mualliflarning ilmiy-uslubiy maqolalarini qayd etish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunga qadar metodologiya sohasida salmoqli ishlar amalga oshirilganligi hech kimga sir emas. Yuqorida keltirilgan fikrlar ham buni isbotlaydi. Biroq bu sohada hali o‘z yechimini kutayotgan muommolar, hal qilinishi kerak bo‘lgan bir qator masalalar bor. Biz mazkur ishimizda istiqlol davri maktab “ona tili” darsliklarida tilshunoslikning leksikologiya bo‘limi yuzasidan berilgan ma’lumotlarning berilishi va keyingi yillarda darsliklarga kiritilgan o‘zgartirishlarning bugungi kun uchun ahamiyati xususida so‘z yuritamiz. Shu bilan birga leksikologik birliklarning ta’limi va natijaviyligi yuqori bo‘lgan metodlarni amaliy ahamiyati tog‘risida fikr yuritamiz. Mavjud muommolar xususda ushbu dessertatsiyamizda o‘z fikrlarimizni bayon etamiz. Shu bilan birga bu bo‘limni o‘qitishda e’tibor berish lozim bo‘lgan jihatlar hamda samaradorligi yuqori bo‘lgan metod va grafik organezirlar haqida to‘xtalib o‘tish bilan bir qatorda tajriba sinov darslarini tashkil etib natijalarini tahlil qilamiz. 4 G ulomov A., Qodirov M. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent: Universitet, 2001. ʻ ʻ 5 To xliyev B.Shamsiyeva M. Ziyodova T O zbek tili o qitish metodikasi, - Toshkent, 2006. ʻ ʻ ʻ 4 Tadqiqot obyekti va predmeti : Tadqiqotning obyekti qilib umumiy o rtaʻ ta’lim darsliklarining “ona tili” darsligi olindi. Shu darsliklarda leksik materiallarning berilishi (o qitilishi) uning predmetini tashkil qiladi. ʻ Tadqiqot ishining maqsadi va vazifalari: - leksikologiyani o‘qitishdagi muammolarni yoritish va yangi innovatsion metodlar hamda matn tahlili asosida o‘qitish va o‘zlashtirish samaradorligini oshirish - umumta’lim m aktab lari, akademik litseylar, kasb-hunar maktablari o‘quvchilarining leksikologiya sohasida, xususan, so‘zlar tizimida yuzaga kelayotgan muammolar, ayrim so‘zlarning turli shevalarda turlicha nomlanishi bilan bog‘liq tushunmovchiliklarni o‘zaro qiyoslagan holda ochib berish. - leksikologiyani o‘rganishning nazariy masalalarini o‘rganish asnosida o‘zbek tilida leksika o‘qitish masalalari yuzasidan o‘qituvchilarga metodik tavsiyalar ishlab chiqish. - o‘zbek tilidagi so‘zlar tizimini tasniflash va tahliliy o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish. - umumta’lim maktablarining o quvchilar ʻ i uchun universal ta’lim harakatlarini shakllantirish texnologiyasining samaradorligi mezonlari va ko‘rsatkichlarini aniqlash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Bizgacha leksikologiya sohasining nazariy masalalari birmuncha yoritilgan bo‘lsa-da, bu tadqiqotda leksikologiyaning nafaqat nazariy tomoni, balki umumta’lim maktablari ona tili darsliklarida leksika o‘qitishning amaliy masalalari va tahliliy o‘qitish metodikasi tog‘risida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Umumta ’ lim m aktab lari o‘quvchilarining leksikologiya sohasida o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan mavzularni qanday usulda o‘rgatsak samaradorlik yuqori bo‘ladi va o‘qituvchilarga ham bu borada qulayliklar yaratiladi. Tadqiqot metodologiyasi va metodlari. O‘quvchilarning leksik hamda so‘z qo‘llash bilan bog‘liq bilimlarni shakllantirish va o‘qitish bo yicha ʻ pedagogik 5 metodlar nazariyasini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risidagi qonun”da ko‘rsatilgan vazifalar va Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining oliy ta’lim, o‘rta maxsus hamda umumiy o‘rta ta’lim samaradorligini oshirish bo‘yicha b u yruqlari asosida ta’lim sifatini oshirishning huquqiy asoslarini o‘rganish bo‘yicha qarorlar va direktiv hujjatlarga tayanadi. O‘quvchilarga leksik birliklarni o‘qitish jarayonida zamonaviy va samarali ta’lim berish maqsadida universal bilimlarni shakllantirish ni tashkil etish, unga doir adabiyotlar bilan ishlash, analiz- sintez, tipologik, struktural, kuzatish, eksperiment, statistik , imperik tahlil va natijalarni matematik tahlil qilish metodlaridan foydalanil a di. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot ishidan kelajakda ona tili va adabiyot fani o‘qituvchilari, izlanuvchi yosh tadqiqotchilar, oliy ta’limda tahsil oluvchi talabalar, abiturentlar va maktab o‘quvchilari birdek foydalanishlari mumkin bo‘ladi. Bu tadqiqotda leksikani o‘qitish va o‘rganish mobaynida yuzaga keladigan qiyinchiliklar, muammolar bir qadar o‘z yechimini topadi, deya umid qilamiz. Tilshunoslikning leksik birliklarini o‘qitishda o‘rganuvchilar uchun qulay va sodda modellar yaratish barobarida leksikologiya sohasidagi ayrim kamchiliklarni bartaraf etishni oldimizga maqsad qilib qo‘yganimiz holda, dissertatsiya ishida tavsiya etilayotgan metodlar, nazariy ma’lumotlar, uslubiy tavsiyalar o‘zbek tili leksikologiyasi rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi. O zbekiston mustaqillikka erishgach, ona tili ta’limi tubdan isloh qilindi.ʻ Umumiy ta’lim maktablari darsliklari yangilandi. Maktab darsliklarining yangi avlodlari yaratildi va yaratilmoqda. 6 Bu yangilanishlar o zbek tili sathlarini o qitish ʻ ʻ usullarini yangilash muammosi kun tartibiga qo ydi. Bu muammolarning yechimi ʻ sifatida metodist olimlar Asqar G ulomov va Muhammadjon Qodirovlar ʻ tomonidan universitetlar talabalari uchun “ Ona tili o qitish metodikasi” ʻ 7 B.To xliyev, M.Shamsiyeva, T.Ziyotovalar tomonidan pedagogika universitetlari ʻ 6 M а hmud о v N ., Nurm о n о v А ., S о bir о v А ., Q о dir о v V ., Jo ‘ r а b о y е v а Z . О n а tili 5 – sinf; Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D. О n а tili 6 – sinf; M а hmud о v N., Nurm о n о v А ., S о bir о v А ., N а biy е v а D., Mirz аа hm е d о v А . О n а tili 7 – sinf; Q о dir о v M., N е ‘m а t о v H., А bdur а hm о n о v а M., S а yfull а y е v а R. О n а tili 8 – sinf; M а hmud о v N., Nurmonov A., Sobirov A. О n а tili 9 – sinf 7 G ulomov A., Qodirov M. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent: Universitet, 2001. ʻ ʻ 6 va institutlari talabalari uchun “O zbek tili o qitish metodikasi”ʻ ʻ 8 singari bir qator darslik hamda o quv qo llanmalari maydonga kelganini ta’kidlash o rinlidir. ʻ ʻ ʻ O zbek tilining leksikologiya sathini o qitish masalalariga bag ishlangan alohida ʻ ʻ ʻ tadqiqot ishlari ham mavjud. Bu borada Q.Abdurazzoqova, K.Qosimova, G .Azizov, A.G ulomov, O.Yoqubjonova, T.Ziyotova va boshqalarning ʻ ʻ monografik xarakterdagi ishlari, bir qator mualliflarning ilmiy-uslubiy maqolalarini qayd etish maqsadga muvofiqdir. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Magistrlik dissertatsiya ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Umumiy hajmi 89-bet. 8 To xliyev B.Shamsiyeva M. Ziyodova T O zbek tili o qitish metodikasi, - Toshkent, 2006. ʻ ʻ ʻ 7 BIRINCHI BOB LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1.Leksikologiya tilshunoslikning tarkibiy qismi sifatida Til faoliyati ijtimoiy, u fikr yetkazish vositasi hisoblanadi. Shu jihati bilan u madaniyat, filologiya, ijtimoy fanlar, mantiq, psixologiya, tarix va boshqa fanlar tomonidan o‘ rganiladi. Tilshunoslik tilning qaysi bir jihatini tadqiq etishiga k o‘ ra bir necha y o‘ nalishlarni qamrab oladi: 1. Umumiy tilshunoslik – bu barcha tilshunoslar uchun nazariya va metodlar ishlab beradi; 2. Tadbiqiy tilshunoslik – matn, lug ‘ at, komputer lingvistikasi bilan bog ‘ liq masalalarni o ‘ rganadi; 3. Xususiy tilshunoslik – ma’lum bir tilning belgi-xususiyatlarini o ‘ rganadi. 9 Xususiy tilshunoslikning tarkibiy qismlaridan biri bo ‘ lgan leksikologiya xususida quyida fikr yuritamiz. Insoniyat yaralibdiki, til munosabatlar ko‘prigi, aloqa- aralashuv jarayonini yuzaga keltirish vazifalarini bajaradi. Jamiyat rivojlanib borar ekan, til ham o‘z o‘rnida taraqqiy etmay qolmaydi. Chunonchi qadimda ajdodlarimiz foydalangan til bizning davrimizga kelib o‘z mohiyatini o‘zgartirmagan holda, umuman, o‘zgacha shaklga ega bo‘lib bordi. Tilning asosiy quroli, kishilik jamiyatining o‘zaro fikr almashinuv vositasi bu - so‘zdir. Binobarin, so‘zga bugungi kunga qadar 300 dan ortiq ta’rif berilgan bo‘lsa-da, bu murakkab til birligiga tom ma’noda to‘liq ta’rif berilib, mohiyati yoritilgan emas. 10 Chunonchi, L.V.Shcherba, L.Blumfildlarning qarashlari bo‘yicha gapni tashkil etuvchi eng kichik birlik so‘zdir. Masalan: Bugun men kutubxonaga kiraman gapining tashkil etuvchilari bugun, men, kutubxona, kiraman so‘zlaridan tashkil topgan. Ba’zida bir so‘z bilan ham butun boshli bir gap, yoinki jumla orqali 9 Qarang: Ю.В.Рождественский. ЛЕКЦИИ ПО ОБЩЕМУ ЯЗЫКОЗНАНИЮ . М., 1990 10 Qarang: А.Г.Сизова. ЧТО ТАКОЕ СИНТАКСИС. М ., 1975 8 ifodalayotgan fikrimizni bayon qilishimiz mumkin. Masalan, U bir mastona chayqalib turgan shogirdiga, bir hayratda qotib qolgan Piri Bukriyga, bir malikul sharobga qaradi, so‘ng, hamma gapga tushundi chamasi: -O, tentak, tentak! – dedi kuyinib . 11 birgina “tentak so‘zi orqali so‘zlovchining ruhiy ahvoli, afsus, nadomat chekayotganligini o‘quvchi anglab olishi mumkin. Boduen de Kurtene, A.Meye, E.Sepirlar so‘zga eng kichik sintaktik birlik sifatida qaraydilar va grammatik jihatdan yondashadilar. So‘zni tilning eng kichik ma’no birligi deb izohlagan A.Reformaskiy, L.Elmslevlarning ham fikrlarida jon bor, masalan, Sultonning xayolini Beruniyning g‘amgin ovozi bo‘ldi, 12 gapidagi xayol so‘zini olaylik u yaxlit bir butunlikdir. Tarkibidagi biror tovushni almashtirsak yoki tushirib qoldirsak, umuman boshqacha ma’no ifodalaydi. Xayol – o‘ylash, fikrlash ma’nosini bildirsa, bu so‘zni shakl jihatdan turli qismlarga ajratsak, boshqa so‘zga aylanadi va o‘zgacha ma’no ifodalaydi. Xa-xa-xa – undov so‘z xaholab kulishni ifodalaydi. Xa-xa-xa, shamol sizdan o‘chimni oldi, qani gapiring! – dedi Ra’no Anvarga (A.Qodiriy, Mehrobdan chayon). Xayol so‘zining ikkinchi bo‘g’inini ham alohida olsak, Yol – ot, xachir singari hayvonlarning bo‘ynidan chiqadigan uzun qil tutamlari 13 . Gapni tashkil etuvchi eng kichik til birligi so‘zdir. V.V.Vinogradov, K.Byuller, A.Meyelar so‘zni fonetik, grammatik va semantik belgilar jamlangan til birligi deb ta’riflaydilar. So‘zda tilning ifoda (tovush jihati) va mazmun (ma ’ no tomoni), grammatik (mor fologik va s intaktik) jihatlari namoyon bo‘ladi . E.M.Galkina-Fedoruk, V.V.Vinogradov, V.Doroshevskiylar so‘z — bu obyektiv borliqning ifodasi deya o‘z munosabatlarini bildiradilar bunda asosan so‘zning semantik tomoniga e’tibor berilgan. Nutqning mustaqil va maqsadli elementi deya so‘zga ta’rif bergan olimlarimiz F.Fortunatov, J.Vandries, V.V.Vinogradovlardir. Bu t a ' riflarda so‘z o‘ z i da foneti k , semantik va grammatik 11 Odil Yoqubov. Ko‘hna dunyo. – T.: Sharq.2018.- B-20. 12 Odil Yoqubov. O‘sha asar- B-45. 13 O ‘zbek tilining izohli lug‘ati. IV tom. 2008 9 be l gilarni aks ettirishi, borliqdagi voqea-hodisa va narsa buyumlarni ifodalashi, uning mustaqil va bir butun nutq elementi ekanligi ko‘rsatiladi 14 . Berilgan ta’riflarning har biri so‘zning ma’lum bir qirrasini ochib berishga xizmat qiladi, lekin uning barcha belgilarini o‘zida jamlay olmagan. So‘z va uning ma’nolari, vazifasi, jamiyatdagi tutgan o‘rni haqida o‘zbek tilshunosligi tarixida uzoq o‘tmishdan to‘xtalib kelinganligi bizga sir emas. O‘zbek tili leksikologiyasi tilshunoslikning nazariy jihatdan atroflicha mukammal rivoj topgan tarmoqlaridan biridir. O‘zbek tilshunosligi uzoq va boy tarixga ega. Tilshunoslik, uning paydo bo‘lishi va shakllanishi, ijtimoiy hayotdagi tutgan o‘rni kabi masalalar yaqinda paydo bo‘lgan emas. Abu Nasr Farobiy 15 , Abu Rayhon Beruniy 16 , Ibn Sino 17 , Mahmud Koshg‘ariy 18 , Alisher Navoiy 19 , Abdurauf Fitrat 20 kabi ajdodlarimizning lingvistik meroslariga nazar tashlash orqali ularning asarlari nafaqat turkiy tilshunoslik, balki jahon tilshunosligiga ham ulkan hissa bo‘lib qo‘shilganligining guvohi bo‘lamiz. 21 Xususan, Abu Nasr Farobiyning “Mohiyat- hodisa dialektikasi haqida” , “Fozil odamlar shahri”, Abu Rayhon Beruniyning “Saydana”, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk”, muallifi noma’lum bo‘lgan “Turkiy tillar haqida noyob tuhfa”, A.Navoiyning “Muhokamatul lug‘atayn” asarlarini misol qilib keltirish mumkin. Ammo o‘zbek tilshunosligida leksikologiya tilshunoslikning tarkibiy qismi, tilshunoslikda leksik sathning o‘rni va ahamiyati beqiyos ekanligi , leksik birliklarni o‘rganuvchi tilshunoslikning alohida bo‘limi mavjudligi singari masalalar XX asrning o‘ rtalaridan boshlab shakllandi. O‘zbek tili leksikasining shakllanishida Faxri Kamolning “Hozirgi zamon o‘zbek tili kursidan materiallar” rukni ostida chop etilgan “O‘zbek tili leksikasi” va 14 Qarang: Sobirov A. O‘zbek tilining leksik sathini sistemalar sistemasi tamoyili asosida tadqiq etish. – Toshkent: Ma’naviyat. 2004. - 49-b 15 Абу Наср Форобий. Фанлар таснифи ҳаҳидаги сўз 16 Абу Райҳон Беруний. Сайдана 17 Ибн Сино. Асбоби ҳудут ал-хуруф 18 Маҳмуд Кошғфрий. Девони луғатит турк 19 Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатфйн 20 Абдурауф Фитрат. Сарф. Наҳв 21 10 Y.D.Pinxanovning “Hozirgi o‘zbek tili leksikasi” risolalari hamda “Hozirgi zamon o‘zbek tili kursidan materiallar” rukni bilan e’lon qilingan barcha risolalarni o‘zida jamlagan “Hozirgi zamon o‘zbek tili ” asari katta ahamiyatga ega bo‘ldi 22 . Bu asarda leksikologiya tilshunoslikning alohida bir bo‘limi ekanligi, shu bilan bir qatorda uning o‘rganish obyekti, maqsad va vazifalari, boshqa sathlar bilan aloqasi, ular o‘rtasidagi munosabat, so‘z, narsa va tushunchaning uzviy bog‘liqligi keng yoritildi. Tilshunoslikning leksikani o‘rganuvchi bo‘limi, tilning lug‘at tarkibii haqidagi fan leksikologiya deb ataladi. Tilning lug‘at tarkibi va uni tashkil etuvchi so‘zlar bir qator umumiy xususiyatlarga egaligi bilan xarakterlanadi. Leksikologiya leksikani xuddi shu umumiy xususiyatlari nuqtai nazaridan o‘rganadi. Bu xususiyatlar quyidagilar: 1. Avvalo, lug‘at tarkibini tashkil etuvchi har qanday so‘z ma'noga ega bo‘ladi. Ana shu ma'nosi nuqtai nazaridan so‘zlar o‘ziga xosliklarga ega. So‘zning ma'nosi (semantikasi) va u bilan bog‘liq masalalar leksikologiyadagi asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Leksikaga oid bu masala bilan leksikologiyaning semasiologiya bo‘limi shug‘ullanadi. 2. Har qanday tilning taraqqiyotida uning eng o‘zgaruvchan, eng tez harakatdagi qismi leksikasidir. Til taraqqiyoti prosessida lug‘at sostavi yangi- yangi so‘zlar hisobiga boyib borish bilan birga, undagi ayrim so‘zlar eskiradi, shuningdek, iste'moldan chiqib boradi. Demak, lug‘at tarkibi avvaldan o‘zlashib kelgan va hozirda iste'moldagi so‘zlar bilan birga nisbatan yangi so‘zlarga va eskirgan so‘zlarga egaligi bilan ham xarakterlanadi. Leksikologiyada leksikaning ana shu tomoni ham o‘rganiladi. 3. Lug‘at sostavidagi so‘zlar iste'moldagi darajasi bu nuqtai nazardan umumiylikka yoki chegaralanganlikka egaligi bilan ham o‘zaro farqlanadi. Ma ’ lum so‘zlar umumxalq iste’molida bo‘lsa (masalan, non, suv, katta, yugurmoq va b.), ayrim so‘zlarning iste’mol doirasi ma’lum jihatdan chegaralangan bo‘ladi. Masalan, dialektal so‘zlar hududiy jihatdan 22 Ҳозирги замон ўзбек тили. Т., ЎзФАН, 1957. 11 chegaralangan bo‘ladi (sas— tovush, istamoq— qidirmoq, bolish— yostiq, eshik — hovli, uy va b.); terminlar sotsial nuqtai nazardan chegaralangan, ya'ni ma’lum kasb-hunar sohasidagi kishilar nutqida qo‘llanish bilan chegaralangan bo‘ladi (Masalan, urg‘u,leksika, affiks— tilshunoslikka oid terminlar; konus, piramida, kvadrat — geometriyaga oid terminlar; basketbol, gol, nokaut — sportga oid terminlar va h.). Leksikologiya lug‘at tarkibi nuqtai nazardan ham o‘rganadi. 4. Lug‘at tarkibidagi so‘zlar nutqda, uslubga bo‘lgan mumosabatlariga ko‘ra ham o‘zaro farqlanadilar. Ma'lum so‘zlar nutq turlariga, uslubga (stilga) betaraf (neytral) munosabatda bo‘lsa (quchoq, bechora, osmon, ichmoq va b.), ayrim so‘zlar nutq uslubining ma'lum turiga xos bo‘ladi (og‘ush — badiiy uslubga xos, boyoqish— oddiy nutqqa xos, samo— poetik uslubga xos, adib— kitobiy uslubga xos va h.). Leksikologiyada so‘zlarning ana shu xususiyatlari ham o‘rganiladi. 5. Har bir so‘z tovush qiyofasi va ma'nosiga ega, ya'ni shakl va mazmunga ega. Lug‘at tarkibidagi so‘zlar ana shu shakl va mazmuni jihatidan turlicha munosabatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, chaqqon, epchil, chechan, abjir, chapdast so‘zlarining shakli har xil, ma'nosi bir xil (sinonim); ko‘k (rang), ko‘k (osmon), ko‘k (maysa, ko‘kat) so‘zlarining shakli bir xil, ma'nosi har xil (omonim) va h. Leksikologiyada so‘zlar o‘zaro ana shunday munosabatlari nuqtai nazaridan ham o‘rganiladi. So‘zlar haqida aytib o‘tilgan xususiyatlar tildagi barcha so‘zlar uchun taalluqli. Leksikologiyada ham, asosan, ana shu tipdagi so‘zlar o‘rganiladi. So‘zning leksik-semantik xususiyati, asosan, nutq jarayonida oydinlashadi. Chunki kommunikativ vaziyatda so‘zning qaysi bir ma’nosiga urg‘u berilayotganligi aniqlashadi. Biz o‘z turmushimizda ulardan eng maqbulini tanlab olamiz va unumli foydalanamiz. So‘z ma’no qirralarining hech birini biz inkor eta olmaymiz. Til leksikasida jamiyat hayoti, qatlamlanishi (yosh, jins, sohalar), ijtimoiy va sotsial hayot o‘z aksini topadi. Tilda foydalanuvchilarining qaysi 12 hududga mansubligi hududiy sifatlar o‘z ifodasini topadi. Tasnif va qarashlarning barchasi zamirida so‘z va uning ma’no-vazifa bajarish xususiyatini qamrab olishga va qaysidir jihatni yoritishga harakat qilingan. 23 Fikr ifodalashimizda so‘z asosiy qurolimizdir. Fikrni esa gap ifodalaydi, gap so‘zlardan tashkil topadi. Gap va so‘z bir-biri bilan uzviy bog‘langan, ular o‘rtasida dialektik qonuniyat mavjud. So‘zning ikki tomoni mavjuddir, so‘zning ma’nosi – birinchi tomoni bo‘lsa, ikkinchi tomoni esa tovush tomonidir. Har bir so‘z shu ikki tomonning mavjudligi va mutanosibligidan iborat bo‘lib, bu uning ichki va tashqi tomonidir. So‘z sistematik va grammatik butunlikdan iborat. Shu jihati bilan so‘z leksikologiyaning ham, grammatikaning ham o‘rganish obyektidir. Leksikologiya so‘zning ichki ma’zmun tomonini o‘rgansa, grammatika esa so‘zning tuzilish, tarkib, turkumga bo‘linish tomonlarini o‘rganadi. O‘z navbatida ular biri-ikkinchisini taqozo qiladi. Faxri Kamol bu haqida quyidagilarni yozadi: “Gapni tashkil etgan har bir so‘z o‘zining asosiy leksik ma’nosidan tashqari kamida bir yoki ikki grammatik vazifani ado etadi”. 24 Masalan, daraxtlar gulladi gapini olaylik bunda daraxtlar so‘zi leksik jihatdan o‘simlik turini bildirsa, gulladi so‘zi esa o‘sha daraxtlarda gullash jarayoni sodir bo‘lganligini, gulga kirganligini bildiradi. Gapni tashkil qilgan har bir so‘z leksik ma’nosidan tashqari, grammatik vazifani ham bajaradi. Jumladan, daraxtlar – predmet nomini bildiradi, ot so‘z turkumi, bosh kelishikda, son jihatdan -lar ko‘plikni ifodalaydi; gulladi – harakatni bildiradi, holat fe’li, o‘tgan zamon, birlik, uchinchi shaxs, o‘timsiz, aniqlik maylini bildirmoqda. Bu kabi kelishik, shaxs-son, zamon, mayl, harakatning o‘timli-o‘timsizligi so‘zlarning grammatik xususiyati sanaladi. XX asrning 60-yillarida o‘zbek tili leksikologiyasida ham bir qadar o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Xususan, so‘zning uzual va kontekstual ma’nolari farqlandi. So‘zlar o‘z ma’nosi bilan cheklanib qolmay, turli matnda turlicha ma’no va ma’no ottenkalariga ega ekanligi haqida fikr va mulohazalar vujudga keldi. 23 Нурмонов A . Ўзбектилшунослиги тарихи . – T.: Фан . 2002. – Б. 186 . 24 Ҳозирги замон ўзбек тили. Т., ЎзФАН, 1957. 13 70-80-yillardan boshlab o‘zbek tilshunosligiga sistemaviy-struktur tilshunoslik qo‘lga kiritgan yutuqlar uning tadqiq etish metodlari kirib keldi. O‘zbek tilshunosligida ham uzviy tahlil metodlari qo‘llanila boshlandi. Bu birinchi navbatda leksikologiyada namoyon bo‘ldi. Natijada o‘zbek tili leksikologiyasi tavsifiy bosqichdan yangi bosqichga – nazariy bosqichga leksikani ma’lum leksik- semantik guruhlardan (LSG) tashkil topgan butunlik, leksik birliklarni muayyan ma’no elementlarining munosabatidan tashkil topgan tizim sifatida o‘rganish bosqichiga ko‘tarila bordi. Bu bilan o‘zbek tavsifiy leksikologiyasidan sistemaviy (nazariy) leksikologiyaga o‘tila boshlandi. Ana shu jarayonni prof.Sh.U.Rahmatullayev va uning shogirdi I.Qo‘chqortoyevlar boshlab berdilar. 25 Shu davrdan boshlab o‘zbek tili leksikologiyasida ikki yo‘nalish paydo bo‘lib, ular o‘zbek tavsifiy leksikologiyasi va sistemaviy leksikologiya yo‘nalishlaridir. U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayevlar muallifligi ostida chiqqan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobi bu ikki yo‘nalish o‘rtasida ko‘prik vazifasini bajardi. Ular tavsifiy leksikologiya an’analarini takomillashtirish barobarida sistemaviy leksikologiyaning asosiy belgilaridan bo‘lgan uzviy tahlil metodini ham joriy etishdi. Leksik ma’no semantik qismlarga – semalarga parchalab o‘rganiladi. Leksema bir necha semalar munosabatidan tashkil topgan butunlik. Bu semalar ichida ma’lum bir sema leksemalarni muayyan leksik semantik guruhlarga birlashtirishga xizmat qilishini va u birlashtiruvchi (integral) sema hisoblanishini, ayni shu sema hajmi kattaroq guruhdan ushbu leksik-semantik guruhni ajratib olishda farqlovchi (defferensial) sema bo‘lib xizmat qiladi. 26 Semik tahlilda leksemani bir necha qismlarga parchalab, boshqa leksemalar bilan bir guruhga mansubligi va farqlash uchun ham omil bo‘ladigan tomonlari tahlil qilinadi. Masalan, singil leksemasini olaylik 1. “inson” 2. “ayol” 25 Абдуҳамид Нурмонов Ўзбектилшунослиги тарихи . – T.: Фан . 2002. – Б. 186 . 26 Турсунов У , Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги узбек адабий тили. II нашр. Т., «Ўқитувчи», 1975; III нашр, Т., «Уқитувчи», 1992, 67-бет 14 3. “tug‘ishgan” yoki “o‘gay” 4. “yoshi kichik ” Bunda semalarning bir umumiy guruhdan boshqa bir kichikroq guruhga ajtatib olinayotganligini guvohi bo‘lamiz. H.A.Jamolxonovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida ta’kidlanishicha: “Leksik ma’noning semantik tarkibi atash, ifoda va vazifa semalaridan tashkil topadi”. H.Ne’matov va R.Rasulovlar “O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari”da ta’kidlashicha: “So‘z semantik strukturasida quyidagi semalar mavjud: 1) atash (denotativ) semalari; 2) ifoda (konnotativ) semalar; 3) vazifa (funkstional) semalar ”. B.Mengliyev va A.Sobirovlaming doktorlik ishida ham xuddi shu tasnifga amal qilinadi. Ko‘rinadiki, sememaning mazmuniy tuzilishini tashkil etuvchi qismlar — semalar borasida turli fikrlar mavjud ekan. 27 So‘zning leksik- semantik xususiyati, asosan, nutq jarayonida oydinlashadi. Chunki kommunikativ vaziyatda so‘zning qaysi bir ma’nosiga urg‘u berilayotganligi aniqlashadi. Biz o‘z turmushimizda ulardan eng maqbulini tanlab olamiz va unumli foydalanamiz. So‘z ma’no qirralarining hech birini biz inkor eta olmaymiz. Til leksikasida jamiyat hayoti, qatlamlanishi (yosh, jins, sohalar), ijtimoiy va sotsial hayot o‘z aksini topadi. Tilda foydalanuvchilarining qaysi hududga mansubligi hududiy sifatlar o‘z ifodasini topadi. Tasnif va qarashlarning barchasi zamirida so‘z va uning ma’no-vazifa bajarish xususiyatini qamrab olishga va qaysidir jihatni yoritishga harakat qilingan. Tild а m а vjud bo lgʻ а n so zl ʻ а rning h а mm а si lu g’ а t t а rkibi yoki l е ksik а d е b yuritil а di. Lu g’ а t t а rkibining quyid а gi а sp е ktl а ri m а vjud: а ) tilning а s о siy birligi bo lg ʻ а n so z mu ʻ а mm о si; b) til lu g’ а t t а rkibi qurilishi; d) lu g’ а viy birlikl а rning qo ll ʻ а nilishi; e) lu g’ а t t а rkibining b о yishi, t а r а qqiyoti v а b о shq а l а r. 27 Yo‘ldoshev I , Muhamedova S, Xolmanova Z, Majidova R, Sultonova Sh.. Darslik- Mutaxassislikka kirish (Tilshunoslikka kirish) .— Т.: «Barkamol fayz media», 2018 15 So z muʻ а mm о si l е ksik о l о giyaning а s о siy o rg ʻ а nish m а nb а yidir. O zb ʻ е k tilshun о sligid а l е ks е m а v а so z ʻ а t а m а sining h о zirg а ch а yonm а -yon qo ll ʻ а n а yotg а nligi v а l е ks е m а ni lis о niy s а th birligi а t а m а si, so zni nutqiy s ʻ а th birligi sif а tid а q а r а shg а intilish k а bi ziddiyatli nuqt а i n а z а rl а r yash а b k е l а yotg а nligini а ytish j о izdir. Tilshun о sl а r А r а stu d а vrid а n b о shl а b l е ksik а g а t а ’ rif b е rish ustid а b о sh q о tirg а nl а r. Ul а rning b а rch а si so zning ʻ а l о hid а - а l о hid а qirr а l а rig а b е rilg а n t а ’ rifl а r bo lib, ʻ l е ks е m а ning b а rch а jih а tl а rini q а mr а b о lishg а q о dir em а s. «Bugungi kund а sint а ksis bo yich ʻ а tilshun о slik n а z а riyasid а yar а tilg а n k е sim h а qid а gi yangi t а ’lim о tg а t а yang а n h о ld а o zb ʻ е k tilshun о sligid а o zb ʻ е kch а k е sim tushunch а sini ishl а b chiqish mumkin ek а n, bung а b е v о sit а m е t о d о l о gik о mil sif а tid а t а yanib, uni umumiy v а х ususiy l е ks е m а n а z а riyasig а h а m t а dbiq qilish l о zim», – d е ydi pr о f е ss о r H.N е ’m а t о v 28 . D а rh а qiq а t, l е ks е m а g а t а ’rif b е ril а r ek а n, h а r bir tilning ichki t а bi а tid а n k е lib chiqish z а rur а ti m а vjud bo lishi k ʻ е r а k. M а ’lumki, Yevr о p а tilshun о sligid а l е ks е m а g а m о rf е m а о rq а li t а ’rif b е r а dil а r, chunki fl е ktiv till а r, juml а d а n, rus v а а r а b till а rid а o z ʻ а kl а r must а qil qo ll ʻ а nishg а eg а em а s, o z ʻ а k m о rf е m а ning bir turi sif а tid а q а r а l а di. Chun о nchi, pishu, chit а yu, druz’ya, ushi k а bi rusch а , kitob k а bi а r а bch а so zl ʻ а rd а o z ʻ а k qo shimch ʻ а l а r bil а n q о rishib k е tg а n, o z ʻ а k bil а n а ffiks о r а sid а ch е g а r а а niq em а s. T u rkiy till а rd а o z ʻ а k v а qo shimch ʻ а о r а sid а ch е g а r а а niq bo lg ʻ а nligi tuf а yli, l е ks е m а g а m о rf е m а о rq а li em а s, b а lki lis о niy s а thning аlоhidа bir birligi sif а tid а q а r а sh l о zim. L е ks е m а nim а ? Bu s а v о lg а shund а y j а v о b q а yt а rish mumkin: J а miyat а ’z о l а ri uchun t а yyor, umumiy, m а jburiy bo lg ʻ а n, sh а kl v а m а zmunning b а rq а r о r birikuvid а n t а shkil t о pg а n v о q е likd а gi n а rs а , b е lgi, х ususiyat v а mun о s а b а tl а rni sh а kll а ntiruvchi, nutq v а lu g’ а td а gr а mm а tik m о rf е m а l а rni o zig ʻ а biriktir а о l а dig а n m о rf е m а turi l е ks е m а dir. M а ’lumki, f о rm а l tilshun о slikd а til v а nutq h о dis а l а ri, birlikl а ri f а rql а nm а s edi. Shung а ko r ʻ а , l е ks е m а v а so z h ʻ а m bir- birid а n f а rql а nm а g а n. Sist е m tilshun о slik nuqt а i n а z а rid а n b е v о sit а kuz а tishd а b е rilg а n m а tn v а lu g’ а tl а rd а q а yd etilg а n so zl ʻ а r nutq birlikl а ri his о bl а n а di. 28 Qarang: Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. -Toshkent: O ‘qituvchi, 1995. -128b 16 Yuq о rid а q а yd etib o tgʻ а nimizd е k, til birlikl а ri b е v о sit а kuz а tishd а b е rilm а g а n bo lib, ul ʻ а r j а miyat а ’z о l а ri uchun t а yyor v а m а jburiy bo l ʻ а di. Lеksеmаning nutqdаgi vоqеligi so zdir. Lеksеmаlаr kоnstrukцiyalаrdа mustаqil o rin egаllаy ʻ ʻ оlish yoki egаllаy оlmаsligigа ko rа, mustаqil vа yordаmchi lеksеmаlаrgа ʻ bo linаdi. ʻ Mustаqil lеksеmаlаr nutqdа аlоhidаlik хususiyatigа, o zidаn kеyin ʻ grаmmаtik mоrfеmаlаrni ergаshtirish qоbiliyatigа egа. Birоq lеksеmаlаr ichidа shundаylаri hаm bоrki, ulаr gаpdа mustаqil o rinni egаllаy оlmаydilаr. Bundаy ʻ lеksеmаlаr sirаsigа yordаmchi so zlаr (bоg’lоvchilаr, ko mаkchi оt, ko mаkchi ʻ ʻ ʻ fе’l, ko mаkchi, yuklаmа, nisbiy so zlаr vа b.: ʻ ʻ hаm, hаmdа, birоq, lеkin, uchun; bilаn, kаbi, sаri, sаyin; tаg, оst, bo y, оld; qаrа, bоshlа, yubоr, bo l; so ng, ʻ ʻ ʻ yanglig’, burun….) kirаdi. Mоhiyatаn ushbu yordаmchi lеksеmаlаr grаmmаtik mоrfеmаlаrdir. Ulаr lеksеmаlаrgа o хshаb аlоhidаlik хususiyatigа hаm egа ʻ bo lаdi. Bоshqаchа аytgаndа, yordаmchi so zlаr lеksеmаlаr vа qo shimchаlаr ʻ ʻ ʻ оrаsidа « оrаliq uchinchi» bo lib, hаm lеkmеmаlаr, hаm grаmmаtik mоrfеmаlаr ʻ хususiyatini o zigа mujаssаmlаshtirаdi. Аmmо ulаr nа lеksеmаlаrgа, nа grаmmаtik ʻ mоrfеmаlаrgа to liq tеng bo lа оlmаydi. ʻ ʻ Lеksеmа jаmiyatning bаrchа а’zоlаri uchun tаyyor, umumiy vа mаjburiy sаnаlishi bilаn bir qаtоrdа yanа bir qаnchа хususiyatlаrgа egаdir. 1. Jаmiyat а’zоsi lеksеmаni yasаmаydi, uni tаyyor hоldа qаbul qilаdi. 2. Jаmiyat а’zоsining оngidа hаr bir lеksеmа bоshqа lеksеmаlаr bilаn o хshаshlik qаtоrlаridа (pаrаdigmаlаrdа) yashаydi. Mаsаlаn: ʻ [dаftаr] ~ [blоknоt]; [dаftаr] ~ [оynоmа] ~ [ro znоmа]; [dаftаr] ~ [qissа] ~ [rоmаn]; ʻ [dаftаr] ~ [muqоvа] ~ [vаrаq] ~ [bеt] ~ [bоb] kаbi. Dаftаr so zi shu munоsаbаtlаr ʻ аsоsidа turlichа mа’nо bеrаdi. 3. Lеksеmаlаr insоn оngidа qo shnichilik munоsаbаtlаridа (sintаgmаtik) ʻ hаm yashаydi. Mаsаlаn: [dаftаr] ~ [yoz] ~ [оl] ~ [sifаtli] ~ [mаtеmаtikа] ~ [оnа tili]; [dаftаr] ~ [sоn qo shimchаlаri] ~ [egаlik qo shimchаlаri] ~ [kеlishik ʻ ʻ qo shimchаlаri].... ʻ 17 Bu o хshаshlik vа qo shnichilik munоsаbаtlаri, mа’nо vа vаzifаʻ ʻ imkоniyatlаri nutqdа оydinlаshаdi, аniqlаshаdi. Dеmаk, lеksеmаlаr til egаlаri оngidа vоqеlаshgаn vа vоqеlаshаdigаn nutqiy imkоniyatlаr yig’indisi hаmdir. Lеksеmа til birligi sifаtidа turlichа imkоniyatlаr mаjmuаsi bo lsа, so z ʻ ʻ uning vоqеlаnishi, ro yobgа chiqishi, аniq shаkl, mаzmun vа vаzifа kаshf etgаn ʻ mоddiy ko rinishidir. Hаr bir lеksеmа nutqdа muаyyan so z sifаtidа nаmоyon ʻ ʻ bo lаdi. Yuqоridа qаyd qilgаnimizdеk, lеksеmа ikki tоmоngа egа bo lgаn til ʻ ʻ birligidir. Аniqrоg’i, u shаkl vа mаzmun tоmоnlаridаn ibоrаt rаmzdir. Sistеm tilshunоslikdа lеksеmаning shаkl tоmоni nоmеmа dеyilаdi. Nоmеmа fаqаt lеksеmаning shаkligа (mоddiy qоbig’i, tаshqi tоmоnigа) nisbаtаn ishlаtilаdi. Lеksеmаning mаzmun tоmоni (mа’nоsi, ichki tоmоni….) esа sеmеmа nоmi bilаn yuritilаdi. Dеmаk, lеksеmа –nоmеmа-sеmеmаdir. Nоmеmа lеksеmаning tilgа хоs tоmоnidir. U оngimizdа muаyyan fоnеmаlаr tizmаsi sifаtidа mаvjud. Nоmеmаning fоnеmаlаr tizmаsidаn ibоrаtligi ichki nutq jаrаyonidа (kishi fikr yuritgаndа, mа’lum mаtnni ichidа o qigаndа) аniq ʻ sеzilаdi. Chunki оdаm ichki nutq jаrаyonidа so zlаrni, qo shimchаlаrni kеtmа-kеt ʻ ʻ tizib, хuddi gаpirаyotgаndеk, ulаrni grаmmаtik jihаtdаn shаkllаntirаdi. Dеmаk, insоn fаqаt оvоz chiqаrgаndа emаs, bаlki оvоzsiz hаm fоnеmаlаrgа mоddiy shаkl bеrа оlаdi. Tаshqi muhitdа nоmеmа tоvushlаr (yoki hаrflаr) tizmаsi sifаtidа vоqеlаshаdi. Substаn s iаl tilshunоslik lеksеmаlаrning mоddiy tоmоnigа – nоmеmаlаrgа ko p аhаmiyat bеrmаydi. Chunki nоmеmа lеksеmаning mоhiyatigа ʻ tа’sir ko rsаtmаydi. Lеksеmаning mоhiyati esа uning ichki tоmоni – sеmеmа ʻ оrqаli vа shungа ko rа lеksеmаning bоshqа til birliklаrigа munоsаbаti, аlоqаgа ʻ kirishuvi оrqаli bеlgilаnаdi. 29 Nоmеmаning аhаmiyati nаzmiy nutqdа bеhаd kаttа bo lаdi (qоfiya, rаdif, ʻ tаjnis turlаri, sаj’….). Shu sаbаbli bа’zаn shе’riyatdа nоmеmаgа аsоsiy e’tibоr qаrаtilаdi. Lingvistikа nuqtаi nаzаridаn esа аsоsiy e’tibоr fаqаt sеmеmаgа qаrаtilаdi. Sеmеmа lеksеmаning ichki tоmоni, uning mаzmuni, mа’nоsi, nimаni ifоdаlаb kеlishidir. Sеmеmаlаr ko pinchа оngimizdа muаyyan bir tushunchа bilаn ʻ 29 Qarang : Неъматов Ҳ ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. Т . , 1995. 18 bоg’liq bo lаdi. Tushunchа – оng, mаntiq birligi, sеmеmа esа lеksеmаgа хоsʻ birlikdir. Mаsаlаn, [o rik] ʻ lеksеmаsining sеmеmаsi quyidаgi tushunchаlаrdа nаmоyon bo lаdi: ʻ 1) ho ʻ l mеvа turi; 2) shu mеvаning q uritilgаni; 3) shu mеvаni bеrаdigаn dаrахt. Sеmеmаning tushunchаlаr bilаn bоg’liqligini fаqаt mustаqil lеksеmаlаrdаginа kuzаtish mumkin. Yordаmchi lеksеmаlаrdа, оlmоshlаrdа esа bundаy bоg’lаnishni ko rmаymiz. Tilshunоslikdа sеmеmаni hоsil qiluvchi mа’nо ʻ bo lаklаri ʻ sеmа dеyilаdi. Mаsаlаn: [dаrахt] lеksеmаsining sеmаlаri quyidаgilаr: 1) prеdmеt; 2) o simlik; 3) yеrdа o suvchi; 4) tаnаli; 5) ildizli; 6) shохli; ʻ ʻ 7) bаrgli. Sistеm tilshunоslikning аsоsiy vаzifаlаridаn biri lеksеmаlаrni tizim sifаtidа tаhlil qilishdir. Lеksеmаlаrni shu nuqtаi nаzаrdаn o zаrо ichki ʻ munоsаbаtlаr аsоsidа muаyyan qаtоrlаrgа, guruhlаrgа, tur vа turkumlаrgа birlаshtirish zаrur. Хulоsа qilib аytish mumkinki, lеksеmа «o zidа tаyyorlik, mаjburiylik, ʻ tаkrоrlаnuvchаnlik, ijtimоiylik хususiyatlаrini mujаssаmlаshtirgаn, shаkl vа dеnоtаtiv mа’nо birligidаn ibоrаt mustаqil аnglаnish vа qo llаnish tаbiаtigа egа ʻ bo lgаn lisоniy birlik» dеb tа’riflаnаr ekаn, bu tа’rif fаqаt mustаqil lеksеmаlаr ʻ uchun хоsdir. Chunki yordаmchi lеksеmаlаr dеnоtаtiv хususiyatlаrgа egа emаs. Yordаmchi lеksеmаlаr uchun grаmmаtik mа’nо хоsdir Tilning lug‘at tarkibi va uni tashkil etuvchi so‘zlar bir qator umumiyliklarga ega. Ular quyidagilarda ko‘zga tashlanadi:1) tildagi so‘zlar muayyan ma’no ifodalash xususiyatiga ega bo‘ladi. So‘zning ma’no xususiyatlari leksikologiyaning s emosiologiya bo‘limida o‘rganiladi; 2) har qaday tilning taraqqiyoti jarayonida yuz beradigan o‘zgarishlar avvalo uning leksikasida o‘z aksini topadi. Chunki til jamiyat taraqqiyoti davomida yangi-yangi so‘zlar hisobiga boyib boradi, ayni paytda ba’zi so‘zlar eskiradi va iste’moldan chiqadi; 3) tilning lug‘at tarkbidagi so‘zlar iste’mol darajasiga ko‘ra chegaralangan yoki 19 chegaralanmaganligi bilan ham farqlanadi. Xususan, ba’zi so‘zlar umumxalq iste’molida bo‘lsa ( ota, ona, yurmoq, men, sen), ayrim so‘zlaning iste’mol darajasi chegaralangan bo‘ladi. Masalan, shevaga oid so‘zlarning hududiy chegaralanishi, shular jumlasidandir; 4) so‘zlar nutq uslubiga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ham farqlanadi. Jumladan, ba’zi so‘zlar uslubiy betaraf bo‘lsa, ba’zilari esa nutq uslubining ma’lum turiga mansubligi bilan farqlanadi; 5) har bir so‘z tovush qiyofasi va ma’noga, ya’ni shakl va mazmunga ega. Shunga ko‘ra, so‘zlar omonim, paronim, sinonim, antonim munosabatlarni yuzaga keltiradi.Tilning eng muhim birliklaridan bo‘lgan so‘zlarga xos bu umumiyliklar leksikologiyaning asosiy tekshirish obyektidir. So‘z tilning muhim unsurlaridan biri bo‘lib, ma’lum ma’no doirasida birlashgan tovush va tovushlar majmuyidan tashkil topadi. Biroq har qanday tovushlar birligi so‘z yoki uning ma’nosini shakllantira olmaydi. Masalan, olma so‘zidagi tovushlar birligi meva tushunchasini ifodalagan holda, shu so‘zdagi tovushlarning mloa, oalm shaklidagi yig‘indisi hech qanday ma’noga ega emas. Ayni paytda, tovushlarning bunday birligini so‘z deyish ham mumkin emas. Shunday ekan, har qanday tovush va tovushlar yig‘indisi ma’no ifodalovchi vosita sifatida emas, ma’no tovush va tovushlar majmuyini shakllantiruvchi vosita sifatida muhim ahamiyatga egadir. Muayyan ma’noning tovush yoki tovushlar birligi vositasida belgilanishi esa so‘zni shakllantiradi. So‘zning tovush tarkibida o‘zgarish yuz bersa ham ba’zan ma’no saqlanishi mumkin. Lekin bu hodisa birdaniga emas, tilning uzoq asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida ro‘y beradi. Masalan o‘grat-o‘rgat, yog‘mir-yomg‘ir, qo‘nshi- qo‘shni kabi so‘zlar tarkibidagi metateza hodisasi ana shunday uzoq asrlik tarixiy taraqqiyot mahsulidir. Biroq bunday tarixiy o‘zgarish so‘z ma’nosining yo‘qolishiga olib kelmaydi. Ba’zan bunday tarixiy o‘zgarishlar tilda yangi ma’no tashuvchi belgining, ya’ni yangi so‘zning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin. Jumladan, arch, yoy, ko‘r so‘zlari tarkibida yuz bergan tarixiy fonetik o‘zgarishlar tufayli, mazkur so‘zlarda o‘ziga xos ma’no parchalanishi yuz bergan va ularning har biri hozirgi tilda alohida tushuncha ifodalovchi so‘zlar sifatida 20 shakllangan: arch-art, yoy-yoz, ko‘r-ko‘z . Bundan tashqari tilda shunday so‘zlar ham borki, ular fonetik tarkibiga ko‘ra bir xil (omonim), biroq ma’no jihatdan har xil. Bunday so‘zlarda yashiringan ma’no faqat nutq jarayonida, ya’ni boshqa so‘zlar qurshovidagina anglashiladi. So‘zning ikkinchi muhim belgisi uning ma’no ifoda etish va saqlash xususiyati orqali namoyon bo‘ladi. Lekin ular ifodalaydigan ma’nolar bir xil emas. Chunki so‘z ifodalaydigan ma’no eng umumiy xususiyati bilan ham turli tiplarga bo‘linadi. Jumladan, ayrim so‘zlar ob’yektiv borliqdagi narsa-hodisa, belgi, qiymat, harakat kabilarni, ba’zilari esa so‘zlovchining his-hayajonini , voqelikka munosabatini bildiradi, ba’zan esa faqat grammatik ma’no ifodalaydi. Biroq ular qanday ma’no ifodalashidan qat’iy nazar, so‘z hisoblanadi. So‘zning ob’yektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilar haqidagi ma’lumoti leksik ma’no deyiladi. Masalan, anor, tosh so‘zlarining narsa haqida ma’lumot berishi, qattiq, shirin so‘zlarining belgi haqida ma’lumot berishi shular jumlasidandir. Demak, so‘z borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarning atamasi – nomi bo‘lishi yoki aksincha bunday xususiyatga ega bo‘lmasligi mumkin. Shunga ko‘ra ular mustaqil va yordamchi so‘zlar turkumlariga ajratiladi. Tildagi mustaqil so‘zlargina leksik(lug‘aviy) ma’noga ega bo‘ladi va ular leksikologiyaning asosiy o‘rganish manbai hisoblanadi. So‘zning borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni atash, nomlash xususiyati esa uning nominativ funksiyasi deyiladi. 1.2. Leksikologiya va so‘z yasalishi Til ilmi alohida fan sifatida shakllangan paytdan, ya’ni antik davrdan boshlab, tilga sistema sifatida qarash boshlangunga qadar XX asrning birinchi choragigacha bo ‘ lgan davrda so ‘ z tilning asosiy birligi sifatida qaralgan, qolgan barcha birliklar so ‘z asosida o ‘rganilgan va izohlangan. Bu jihatdan s o ‘z yasalishi va uning kichik ma’noli qismlarga b o ‘linishi ham so‘z tarkibida o ‘rganilgan edi. So ‘ zdan kichik birliklar so ‘ zning segment birliklari sifatida, so ‘ zdan katta birliklar esa so ‘ zlarning qo ‘ shilishidan hosil bo ‘ lgan birliklar sifatida izohlanar edi. Tilning barcha birliklari so ‘ z asosida aylanar va ana shundan keltirib chiqarilar edi. So ‘z 21 yasalishining manbayi ham albatta so‘zdir. So‘z tilshunoslikning leksikologiya, morfologiya, grammatika bo‘limlarida ham o‘rganiladi. Faqat har bir bo‘limda so‘zga turlicha yondashiladi, masalan, leksikologiyada so‘z va uning yasalishi, ma’no turlari, tilning lug’at qatlami va hokozolarni o‘rgansa, morfologiya esa so‘zning shakliga va turkumlanishiga e’tibor qaratadi. Leksikologiya so‘z va uning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini o‘rganar ekan, nima uchun, leksemaga yasovchi affiks qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan yangi so‘zni o‘rganmasin. Aslida tilshunoslik uchun “Morfemika” nomli alohida bir bo‘lim qanchalar kerak edi?! Tabiatshunoslikda barcha planetalarning nima asosida harakat qilishiga k o‘ ra geosentrik (barcha planetalarning yer atrofida aylanishi) va geliosentrik (barcha planetalarning harakat markazida quyosh turishi) nazariyalarning mavjud bo ‘lgani kabi, tilshunoslikda ham barcha til birliklarining asosida s o‘ z turadi, degan qarash asosida glossosentrik (lotincha glosso - s o‘ z) yoki verbosentrik (lotincha verba — fe’l yoki s o‘ z) nazariyasi vujudga keldi. I. A. Boduen de Kurtene ham morfema atamasini tilshunoslikka olib kirar ekan, uni glossosentrizm nuqtayi nazardan izohladi. 30 Dunyoda o ‘zgarmaydigan narsa y o ‘q – har qanday qarash va gipotezalar vaqt o ‘tishi bilan ma’lum darajada o ‘zgaradi va taraqqiy etib boradi, til hodisalari ham bu jarayondan xoli emas, albatta. O‘tgan asrning o‘rtalarigacha morfema so‘zning tarkibiy qismi sifatida qaralib “so‘z yasalish” hodisasi tilshunoslikning “Morfologiya” bo‘limida o‘rganildi. Bizga ma’lumki tilshunosligimiz tarixida morfosentrik nazariyadan oldin verbosentrik nazariya yetakchilik qilar edi. Verbosentrik nazariyaga ko‘ra til sistemasining yadrosida so‘z turadi va qolgan barcha birliklar so ‘ z asosida izohlanadi. Xususan, tovush, bo ‘g‘in, so‘z birikmasi, gap singari paradigmatik qatorni tashkil etar edi. Bu nazariyaga ko‘ra so‘zning eng kichik ma’noli qismi sifatida morfema e’tirof etildi. A.G‘ulomov ham verbosentrik konsepsiyaga asoslanib morfemaga shunday ta’rif berdi: «Morfema - so ‘ zlarning ma'noli qismlari bo ‘ lib, u o ‘ z navbatida, yana ma'noli qismlarga bo ‘ linmaydi». Yoki: «So ‘ z sostavida ajratiladigan qismlar, asosan, morfema hisoblanadi, chunki 30 Қаранг: Нурмонов А. Ўзбектилшунослиги тарихи . – T.: Фан . 2002. – Б. 179 22 ular ma'lum ma'no anglatishga xizmat qiladi ». 31 O ‘ zbek tilshunosligi tarixiga nazar soladigan bo ‘lsak, so ‘ z yasalishi va u bilan bog ‘liq bo‘lgan muommolar xususida Mahmud Koshg ‘ ariyning «Devonu lug ‘ atit turk» asarida ham, Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug ‘ atayn» asarida ham, Muhammad Chingiyning «Kelurnoma», Fitratning «Sarf» asarlarida ham so ‘z yasalishiga oid fikrlar keltirilgan bo‘lsa-da, lekin so‘z yasalish hodisasi va bu sohani o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi to‘g‘risida hech qanday ma’lumotlar keltirilmagan. XX asrning 40-yillarida A.G ‘ ulomov tadqiqotlari natijasi o ‘laroq “So ‘ z yasalishi” tilshunoslik fanining alohida bo ‘ limi sifatida shakllandi. A.G ‘ ulomov 1949-yilda nashr qilingan “O‘zbek tilida so ‘z yasash yo‘llari haqida” nomli maqolasida aynan so ‘ z yasalish muommosi xususida bir qator masalalar o ‘sha davrda tilshunoslik nazariyasi erishgan yutuqlar asosida ilmiy yechimini topdi. 32 A.G‘ulomov so‘z yasalishi haqida fikr yuritar ekan, morfologik sathda o‘rganilib kelinayotganligini tanqidiy baholaydi. Vaholangki, “so‘z yasalishi” qaysi yo‘l bilan bo‘lmasin yangi so‘z hosil qilishdir. Leksik birliklarni tadqiq etilishi bilan esa leksikologiya bo‘limi shug‘ullanishi haqida to‘xtaladi. Va quyidagilarni yozadi: “ So ‘ z yasa lishi masalasini biz hozirgacha morfologik planda qarab kelamiz, xolbuki, so ‘ z yasash qanday bo ‘ lmasin biror usul bilan yangi so ‘ z hosil qilishdir. Demak, u leksika — so ‘ z bahsiga qarashlidir. Eski grammatik ta'limotga ko ‘ ra, so ‘ z yasalishi va so ‘ z o ‘ zgarishi morfologiyada qaralardi. Haqiqatda esa, bular formal jihatdangina o ‘ xshash, funk sional jihatdan boshqa- boshqa hodisalardir: birinchisi — leksik hodisa, ikkinchisi — sintaktik hodisa. Bundan anglashiladiki, so ‘ z yasalishining morfologik rejada qaralishi hind-ovropo til bilimining yo nalishiga tayanadi; hind-ovropo til bilimi, formal metod bilanʻ ishlaydi va so ‘ z diqqatini fonetika va morfologiyaga berib, so ‘ z masalasini ikkinchi darajali o ‘ ringa «irg ‘ itadi», semantika hodisalarini... so zlarning ma’nolari ʻ haqidagi ta’limotni mutlaqo hisobga olmaydi ”. 31 Ғ уломов А. ва бош қ . Узбек тили морфем лугати. -Тошкент: У қ итувчи, 1977.- Б.3; 8. 32 Ғуломов A. Узбек тилида суз ясаш йуллари ҳакида. Тил ва адабист институти асарлари, I китоб. Узбек тили грамматикасидан материаллар. Т.: «УэФАМ», 1949, 38-бет. 23 So‘z yasalishi tilshunoslikning ham morfologiya, ham leksikologiya bo‘limlari bilan bog‘liqdir. Bu borada yasalishga material vazifasini bajaradigan til birliklari - morfemalar bo‘lganligi sabab morfologik sathga aloqadordir. Yetakchi morfema bilan ko‘makchi morfemaning qo‘shiluvi natijasida yangi leksema vujudga keladi. Yasama so‘z esa so‘z yasalish xosilasi bo‘lgan birlik bo‘lganligi uchun leksikologiya materialiga aylanadi. Ana shu jihatlarni hisobga olgan holda A.G‘ulomov ham so‘z yasalishini dastlab lek sikologiya tarkibida o ‘ rganishni tavsiya etadi. Biroq XX asrning 50 –yillarida bu sohaning alohida mustaqil soha — sath ekanligi masalasi tilshunoslikda o'z isbotini topdi. Ya’ni A.G ulomov “Buʻ alohida, mustaqil lingvistik soha” ( “ Это самостоятельная лингвистическая дисциплина ”) 33 degan fikrini 1955-yilda aytgan edi. K eyinroq, 70-yillarga kelib, olim “Demak, so z yasalishining o‘z obyekti bor, ʻ bunda grammatika va leksika sohalari bilan umumiylik tomonlari ham bor... so z ʻ yasashni morfologiya yoki leksikologiyaga bo limiga kiritilishi uning bir ʻ tomoninigina o z ichiga oladi” degan fikrni ilgari surdi. ʻ A.G ulomovning 50 -yillarda aytgan fikri rus tilshunosligida jiddiy yangilik ʻ sifatida tan olinib, so z yasalishi 70 -yillarda yaratilgan milliy grammatikalarda ʻ mustaqil soha sifatida berildi. Shu bilan birga, bu sohaning o‘z obyekti mavjudligi, u tilshunoslikning grammatika, leksika, fonetika, semasiologiya kabi sathlari bilan chambarchas aloqada ekanligi e’tirof etildi. Olimning bu fikrlari keyingi yillarda jiddiy tadqiqotlar uchun nashriy asos bo ldi. ʻ 34 Ayub G ʻ ulomov o ʻ zbek tilining o ʻ ziga xos xususiyatlarini , tarixini chuqur bilganligi sababli , so ʻ zlarning ichki o ʻ zgarishlari asosida ( avval fonetik o ʻ zgarish , keyin ma’no differentsiatsiyasi ) yangi so ʻ z hosil bo ʻ lishini , buning alohida so ʻ z hosil qilish usuli ekanligini , umuman , tilshunoslikda , qolaversa , turkologiyada birinchi bo ʻ lib aytib o ʻ tdi . Bu usulning , ayniqsa , bir bo ʻ g ʻ inli so ʻ zlar doirasida eng 33 Ғ уломов A . Проблемь: исторического словообразования узбекского язмка, часть I, Аффиксация, Аффисьг словообразовательньж имён АДД, Т., 1955, с.4 34 Qarang: А. Ғуломов ва ўзбек тилшунослиги(Айюб Ғулом таваллудининг 90 йиллигига бағишланган илмий тўплам) Т — 2004 24 qadimgi davrlarda keng tarqalganligini asoslab berdi. 35 Bu ishda yoy — yoz. lam — l a i m, kuch —cho k, bo yin —ko yin. aka — uka. ota — aka. og a — aka. yorʻ ʻ ʻ ʻ — yir. qul — kil. sik — so'k. ko z — ko r. bit — but kabi ko plab so zlar juftligida ʻ ʻ ʻ ʻ yangi so z hosil bo lganligi tahlil qilinadi. Bu narsa, shuningdek, ʻ ʻ A.G .G ulomovning “So z yasalishi, ma’lum ma’noda, diaxroniyaga asoslanadi ʻ ʻ ʻ ” degan fikri (dokt. dis. avtoreferati) keyinchalik, biz ta’kidlaganimiz, “Qo shma ʻ so zlar ikki bosqich asosida yuzaga keladi, ya’ni ikki so z qo shiluvidan, avvalo, ʻ ʻ ʻ so z birikmasi hosil bo ladi so ng esa birikma tarkibida fonetik, semantik va ʻ ʻ ʻ grammatik o zgarish yuz berishi asosida qo shma so z hosil bo ladi: belning bog i ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ — belbog ʻ , oq tepa — Oqtepa , katta qo rg on — Kattaqo rg on, yangi yo l (yangi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ko ylakka qiyoslang) — Yangiyo l kabilar (bu har ikki holat alohida ʻ ʻ o rganilyapti)”. ʻ Tilshunoslik nazariyasi taroqqiyoti so‘z yasashni tilshunoslikning alohida sohasi deb qarashni taqozo qildi va “so‘z yasash” tilshunoslikning mustaqil bir bo‘limi sifatida talqin qilina boshladi. 36 O‘zbek tilshunosligida morfema nazariyasining shakllanishida A.G‘ulomov, A.Hojiyev, Y.Tojiyevlarning xizmatlari beqiyosdir. 35 Ғ уломов А. Г. Словообраэование путём внутренних изменений слова, Научная сессия Ах Наук, 1947 г., с.383 — 392. 36 Садыков А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. –Т.: Ўқитувчи, 1981, 132-бет 25 I bob bo‘yicha xulosa Respublikamizda ona tili o qitish metodikasi bo yicha ilmiy tadqiqot olib borishʻ ʻ ishlari XX asrning 50-yillaridan keyingina tom ma noda yo lga qo yildi deyish ʼ ʻ ʻ o rinlidir. Chunki bu davrda M.Shams, F.Kamol, H.Rustamov, N.Abdurahmonov, ʻ Y.G ulomov, I.Rasulov, B.Mirzaahmedov singari tilshunos va metodist ʻ olimlarning darsliklari yaratildi. Bu darsliklarning ko pchiligida leksikologiya ʻ o qitish masalalariga ham o rin berildi. Mustaqillikdan keyin ham o zbek tili fanini ʻ ʻ ʻ o qitishning ilg or usullariga bag ishlangan nomzodlik va doktorlik ʻ ʻ ʻ dissertatsiyalari bajarilgani, yangi darsliklar avlodining yuzaga kelishi, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda yaratilgan yangi dars ishlanmalari, metodik qo llanma va darsliklar yaratilganini quvonch bilan ta‘kidlash mumkin. ʻ O zbek tili o qitish masalalari bo yicha qo lga kiritilgan yutuqlarni jamlagan holda ʻ ʻ ʻ ʻ 2001 yilda metodist olim A.G ulomov, tilshunos M.Qodirovlar universitet va ʻ pedagogika institutlari talabalari uchun “ Ona tili o qitish metodikasi” nomli ʻ darslikni yaratdilar. Ushbu darslikda tilning leksikologiya sathi “So zshunoslik” ʻ (leksika) bo limini o qitish metodikasi tarzida kiritilgan bo lib, ushbu bo limda ʻ ʻ ʻ ʻ leksikologiya o‘qitishning muhim masalalarini o rganish ko zda tutilgan. Boshqa ʻ ʻ fanlarda bo lgani singari ona tili ta’limi mazmunida ham til sathlarini o qitish va ʻ ʻ o rgatishda uzviylikni ta’minlashga katta e’tibor qaratilgan. Bu bilan ona tili ʻ ta’limi mazmuni uzluksizlik va uzviylik tamoyiliga to la-to kis javob beradi deyish ʻ ʻ fikridan yiroqmiz. Ma’lum masalalarni hal etishda muammolar kelib chiqayotgani, ularni hal etish tadbirlarini ko rish kerakligi xususida o zbek tili doimiy anjumani ʻ ʻ o ninchi yig ini qatnashchilari ham e’tirozli fikrlar bildirishgan. Anjuman ʻ ʻ qatnashchilaridan biri, taniqli tilshunos N.Mahmudovning ta’kidlashicha, “Ona tili ta’limining ahamiyati va mas’uliyati nechog lik ulkan ekanligini qayta-qayta ʻ ta’kidlash mumkin. Lekin, taassuf bilan aytish lozimki, ayrim mmuammolar ona tili ta’limida ham kuzatiladi. Muayyan til hodisasi talqinida izchillik, uzviylikning ba’zan yetishmasligi, aytaylik, umumiy o rta maktab va oliy filologik ta’lim ʻ o rtasidagina emas, balki umumiy o rta maktabning sinflari o rtasida ham ʻ ʻ ʻ 26 uchraydi, ayniqsa, maktab ona tili darsliklarida uchraydi”. B.To xliyev,ʻ M.Shamsiyeva, T.Ziyotovalar tomonidan yaratilan “O zbek tili o qitish ʻ ʻ ʻ metodikasi” darsligida 37 leksikologiya sathini o rganish masalalariga kengroq o rin ʻ ʻ berilgani bilan ajralib turadi. “Leksikologiya o rganish metodikasi” mavzusi ostida ʻ so zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko ra turlari, kam ishlatiladigan so zlar, ʻ ʻ ʻ olinma so zlar, ibora va tasviriy ifodalar singari masalalarni o qitishning tajribadan ʻ ʻ o tgan usullari haqida so z yuritiladi. Ushbu darslik yangi pedagogik ʻ ʻ texnologiyalarni hisobga olib yaratilganligi bilan ajralib turadi. Bu leksikologiya sathini o qitishga bag ishlangan mavzular tahlilida ham yaqqol ko rinib turibdi. ʻ ʻ ʻ Leksikologiya sathining ko pchilik mavzularini o rganish uchun amaliy tarzdagi ʻ ʻ topshiriqlarga o rin berilgani buning isbotidir. ʻ A . G ʻ ulomovning 50 - yillarda aytgan fikri rus tilshunosligida jiddiy yangilik sifatida tan olinib , so z ʻ yasalishi 70 - yillarda yaratilgan milliy grammatikalarda mustaqil soha sifatida berildi . Shu bilan birga , bu sohaning o ‘ z obyekti mavjudligi , u tilshunoslikning grammatika , leksika , fonetika , semasiologiya kabi sathlari bilan chambarchas aloqada ekanligi e ’ tirof etildi . Olimning bu fikrlari keyingi yillarda jiddiy tadqiqotlar uchun asos bo ʻ ldi . 38 Tilshunoslik nazariyasi taroqqiyoti so ‘ z yasashni tilshunoslikning alohida sohasi deb qarashni taqozo qildi va “ so ‘ z yasash ” tilshunoslikning mustaqil bir bo ‘ limi sifatida talqin qilina boshladi . 39 O ‘ zbek tilshunosligida morfema nazariyasining shakllanishida A . G ‘ ulomov , A . Hojiyev , Y . Tojiyevlarning xizmatlari beqiyosdir . 37 To xliyev B., Shamsiyeva M., Ziyotova T. O zbek tili o qitish metodikasi. – Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi ʻ ʻ ʻ O zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. -184 b. ʻ 38 Qarang: А. Ғуломов ва ўзбек тилшунослиги(Айюб Ғулом таваллудининг 90 йиллигига бағишланган илмий тўплам) Т — 2004 39 Садыков А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. –Т.: Ўқитувчи, 1981, 132-бет 27 IKKINCHI BOB. DARSLIKLARDA LEKSIKAGA DOIR MA’LUMOTLARNING BERILISHI II.1. Mustaqillik davrida yozilgan maktab “ona tili” darsliklarida leksikaga doir ma’lumotlarning berilishi Kuzatuv va tahlillar shuni ko ʻ rsatadiki , tilshunoslikning leksikologiya bo ʻ limiga oid grammatik qoidalar , asosan , maktabning beshinchi sinf “ ona tili ” darsliklarida keltirilgan , yuqori sinflarda esa “ Takrorlash ” bo ʻ limidagina to ʻ xtalib o ʻ tilgan . 40 Mustaqillik yillarida chop etilgan ilk darsliklarda ham 5- sinf kesimida bu bo ʻ limga tegishli bo ʻ lgan ma ’ lumotlar batafsil yoritilgan . Xususan , M . Asqarova , K . Qosimovalar muallifligida 1997- yil , Toshkent - O ʻ qituvchi nashriyotida chop etilgan maktab 5- sinf “ ona tili ” darsligida quyidagi mavzular yoritib berilgan : 28- ⸹ So ʻ z va uning lug ʻ aviy ma ’ nosi 29- ⸹ Ko ʻ p ma ’ noli va bir ma ’ noli so ʻ zlar 30- ⸹ So ʻ zlarning asl ma ’ nosi va ko ʻ chma ma ’ nosi 31- ⸹ Omonim so ʻ zlar 32- ⸹ Sinonim so ʻ zlar 33- ⸹ Antonim so ʻ zlar 34- Paronim so zlar ⸹ ʻ Bu darslikda nisbatan ma’lumotlar kam, bo lim yuzasidan savol va topshiriqlar ʻ berilmagan. Mustahkamlash darsi ham kiritilmagan. N. Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov, Z.Jo‘raboyevalar muallifligida 2007-yil Toshkent – Manaviyat nashriyotida chop etilgan umumiy o rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun “ona tili” darsligida ham leksikologiya ʻ bo limiga atroflicha to xtalib o tilgan. Quyidagi mavzular yoritib berilgan: ʻ ʻ ʻ 158-dars. Leksikologiya haqida suhbat. 159-dars. So‘zning atash ma’nosi. 160-dars. Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar. 161-dars. So‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolari. 164-dars. Shakldosh so‘zlar. 165-dars. Uyadosh so‘zlar. 40 Qarang: 1-ilova 28 166-dars. Paronimlar. 167-dars. Ma’nodosh so‘zlar. 168-dars. Ma’nodosh so‘zlarda umumiy va xususiy ma’nolar. 169-dars. Zid ma’noli so zlarʻ 170-71-darslar. Mustahkamlash darsi. 172-dars. O zbek tili leksikasining boyish manbalari. ʻ 173-dars. Eskirgan so zlar. ʻ 174-dars. Yangi so zlar. ʻ 175-dars. Iboralar. 176-dars. Tasviriy ifodalar. 177-dars. Mustahkamlash darsi. 178-79-darslar. Yozma ish va uning tahlili. 180-dars. Atamalar. Ilmiy atamalar. 181-dars. Kasbiy atamalar. 182-dars. Shevaga xos so zlar. ʻ 183-dars. Olinma so zlar. ʻ 184-dars. Lug at va lug atshunoslik. ʻ ʻ 185-dars. Lug at turlari va ulardan foydalanish ʻ 186-dars. Mustahkamlash darsi. Kuzatish va tahlillarimiz shuni ko rsatmoqdaki yaratilgan darsliklarimiz ʻ yildan-yilga boyitilib, soddalastirib borilgan. Shu bilan bir qatorda berilayotgan ma’lumotlar ko lami ham bir qadar keng. ʻ M.Asqarova, K.Qosimovalar muallifligida 1997-yil, Toshkent - O qituvchi nashriyotida chop etilgan maktab 5- ʻ sinf “ona tili” darsligida leksikologik bilimlarni berish uchun 7 soat (yetti dars) ajratilgan bo lsa, ʻ N. Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov, Z.Jo‘raboyevalar muallifligida 2007-yil Toshkent – Manaviyat nashriyotida chop etilgan umumiy o rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun “ona tili” darsligida esa ʻ leksikologiya bo limiga aloqador “Mustahkamlash” hamda “Yozma ish va tahlili ” ʻ darslari bilan birga 28 soatni(yigirma sakkiz darsni) tashkil etadi. Raqamlar shuni ko rsatadiki, N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov, ʻ 29 Z.Jo‘raboyevalar muallifligidagi darslikda ko proq grammatik bilimlar berilgan.ʻ Shu bilan birga bo lim yuzasidan mustahkamlash darslari ham mavjud. ʻ N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov, Z.Jo‘raboyevalar mullifligida 2015-yil Toshkent – Ma’naviyat nashriyotida 5-sinf “ona tili” darsligining to‘ldirilgan nashri o quvchilar ommasiga taqdim etildi. Va unda ʻ quyidagi mavzular o z aksini topdi: ʻ 158-dars. Leksikologiya haqida suhbat 159-dars. So‘zning atash ma’nosi 160-dars. Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar 161-dars. So‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolari 164-dars. Shakldosh so‘zlar 165-dars. Uyadosh so‘zlar 166-dars. Paronimlar 167-dars. Ma’nodosh so‘zlar 168-dars. Ma’nodosh so‘zlarda umumiy va xususiy ma’nolar. 169- dars. Ma’nodosh so‘zlar qatorida bosh so‘z 170- dars. Zid ma’noli so‘zlar 171- dars. Mustahkamlash darsi 173- dars. O ‘zbek tili leksikasining boyish manbalari 174- dars. Eskirgan so‘zlar 175- dars. Yangi so‘zlar 176- dars. Iboralar 177- dars. Iboralaming qo‘shma so‘z va so‘z birikmalaridan farqi 178- dars. Tasviriy ifoda 179- dars. Mustahkamlash darsi 182- dars. Atamalar. Ilmiy atam alar 183- dars. Kasbiy atamalar 186- dars. Lug‘at va lug‘atshunoslik 187- dars. Lug‘at turlari va ulardan foydalanish 188- dars. Mustahkamlash darsi. 30 5-sinf “ona tili” darsligining 2007- va 2015- yildagi nashrlarida leksikologiya bo limiga ajratilgan dars soatlari bir-biridan farq qilmaydi. Faqatʻ 2007-yilgi nashrida mavjud bo lgan, “Shevaga xos so zlar” va “Olinma so zlar” ʻ ʻ ʻ mavzulari darslikdan chiqarilgan. “Ma’nodosh so zlar qatorida bosh so z” hamda ʻ ʻ “Iboralarning qo shma so z va so z birikmalaridan farqi” kabi mavzular ʻ ʻ ʻ to ldirilgan nashrga kiritilgan. ʻ 2020-yil, N.Mahmudov, A.Sobirov, Sh.Sattorov, Sh.Toshmirzayeva, D.Mannopovalar muallifligida Toshkent - G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi tomonidan Ona tili umumiy o rta ta’lim maktablarining 5-sinfi ʻ uchun, to la yangilangan nashri bosmadan chiqdi. Ushbu darslikda leksikologiya ʻ bo limiga doir ma’lumotlar ko lami ancha keng. Shu bilan bir qatorda matn bilan ʻ ʻ ishlab egallagan bilimlarini amaliyotga tadbiq etish ko nikmalarini ham ʻ shakllantiruvchi mashq va topshiriqlar mavjud.quyidagi mavzular o z aksini ʻ topgan: LEKSIKOLOGIYA 70-dars. O‘zbek tilining lug‘at boyligi 71-dars. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari 72-dars. Sinonimlar. Sinonimik qatorda bosh so‘z 73-dars.Matn va lug‘at ustida ishlash 74-dars. Omonimlar. Nutqda omonimlardan foydalanish 75-dars. Antonimlar 76-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 78-dars. Paronimlar 79-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 80-dars.O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari. O‘z va o‘zlashgan so‘zlar 81-dars. Yangi paydo bo‘lgan so‘zlar tahlili 82-dars. Tarixiy va arxaik so‘zlar 83-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 84-dars. Joy nomlari tarixi 85-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 31 88-dars. Ismlar ma’nosi va imlosi 89-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 90-dars. Mustahkamlash 91-dars. Terminlar. Kasbiy terminlar 92- dars. Iqtisodiyotga oida terminlar 93-dars. Internetga oid terminlar 94-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 95-dars. Aniq fanlarga oid terminlar 96-dars. Ijtimoiy-gumanitar fanlarga oid terminlar 97-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 98-dars. Qavm-qarindoshlik bilan bog‘liq so‘zlar 99-dars. Mustahkamlash 101-dars. Iboralar 102-dars. Iboralar (davomi) 103-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 105-dars. Maqollar 149 106-dars. Maqollar (davomi) 107-dars. Hikmatli so‘zlar 108-dars. Hikmatli so‘zlar (davomi) 109-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash LUG‘ATSHUNOSLIK 110-dars. Lug‘at. Lug‘at turlari 111-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 114-dars. Izohli lug‘at 115-dars. Izohli lug‘at (davomi) 116-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 117-dars. Imlo lug‘ati 118-dars. Imlo lug‘ati (davomi) 119-dars. Matn va lug‘at ustida ishlash 120-dars. Mustahkamlash 32 Bu nashr oldingi darsliklardan tubdan farq qiladi. Oldingi darsliklarda lug atʻ va lug atshunoslik leksikologiya bo limining tarkibida o rganilgan bo lsa, to la ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yangilangan nashrda esa tilshunoslikning alohida-alohida bo limi sifatida ʻ ajratilgan. Bundan tashqari “ Matn va lug‘at ustida ishlash” darslariga ko proq ʻ e’tibor qaratilgan bo lib, o quvchilar olgan bilimlarini mustahkamlash ʻ ʻ imkoniyatiga ega bo lishgan. ʻ Ona tili darsliklarining so nggi to la yangilangan nashrlarida leksik ʻ ʻ ma’lumotlar, asosan, topshiriq berish asnosida berilgan. Masalan, Toshkent – 2022-yil, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun to la yangilangan ona ʻ tili darsligida leksikologiya bo limiga doir quyidagicha topshiriq va ma’lumotlar ʻ berilgan: Bu o rinda darslikda sinonimiya hodisasi tog risida hech qanday grammatik ʻ ʻ qoidalar yoki ma’lumotlar berilmagan. Topshiriqlarni bajarish jaroyonida o quvchilarda bevosita ma’nodoshlik va sinonimik qator haqida bilimlar paydo ʻ bo ladi. Bundan tashqari o qituvchi vazifalarni bajarish paytida ikkilangan va ʻ ʻ muommoga duch kelgan o quvchilar bilan alohida ishlab qo shimcha ma’lumotlar ʻ ʻ berib borishi mumkin bo ladi. Faqat topshiriqlar bilancheklanmasdan ba’zi ʻ 33 o rinlarda ʻ g rammatik ma’lumotlar ham berib borilgan. 34 Darslikda berilgan matnlardagi ma lumotlar yodlash yoki o sha fanni o rgatishʼ ʻ ʻ uchun emas, o quvchida o sha uslub va maqsad-mazmunda muloqot ko nikmasini ʻ ʻ ʻ (nutqiy kompetensiyani) rivojlantirish, uni tilning real materiallari bilan tanishtirish maqsadida berilgan. 35 6-7-sinf “Ona tili” darsliklariga “Bu mavzuda o rganamiz” rukni qo shilgan.ʻ ʻ Ushbu rukn har yangi mavzu boshlanganda keyingi 4 soatda nimalar o rganilishi ʻ haqida ma lumot beradi. Har bir nutqiy mavzu doirasida kamida bitta grammatik ʼ qoida yoki imloviy savodxonlik bo yicha ko nikma berib borilgan. ʻ ʻ Har bir nutqiy mavzu doirasida kamida bitta grammatik qoida yoki imloviy savodxonlik bo yicha ko nikma o rganiladi. Diqqat qaratish lozim bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ o rinlardan yana biri – qoidalar tilshunoslikdagi bo limlarga ajratilish tamoyili ʻ ʻ asosida joylashtirilmagan. Nutqiy mavzu doirasida qaysi qoidani o rganish qulay ʻ bo lsa, shu qoida kiritilgan, albatta, o quvchilarning o zlashtira olish darajasi ʻ ʻ ʻ hisobga olingan holda. 36 Toshkent – 2022-yil, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun ona tili darsligining yangi nashrida tilshunoslikning lelsikologiya bo limiga taalluqliʻ grammatik ma’lumotlarni deyarli uchratmaymiz. Ba’zi o rinlarda bu bo limga ʻ ʻ aloqador topshiriqlar berilgan : 37 O quvchilarga matn berilib, matn bilan bog lagan holda grammatik bilimlariʻ ʻ boyitib borilgan. 38 Matnga aloqador qilib, topshiriq berilgan: 39 Toshkent – 2022-yil, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun yangi nashr etilgan ona tili darsligida ham leksik bilim berish maqsadida ba’zi jihatlariga to xtalib o tilgan.ʻ ʻ 40 41 Mundarijaga e’tibor qaratadigan bo lsak, ma’lumot va topshiriqlarʻ tilshunoslikdagi bo limlarga ajratilish tamoyili asosida joylashtirilmagan. Nutqiy ʻ mavzu talabi bilan qaysi qoidaga mos kelsa, o sha qoida keltirilgan yoki ʻ topshiriqlar berilgan. 42 II.2. Maktab “ona tili” darsliklarida leksikaga oid materiallarni matn tahlili asosida o‘qitish Til va adabiyot o zaro bog liq bo lgan ikki izdir, ikkisi ham matn vositalariʻ ʻ ʻ yordamida voqelanadi. Adabiyot xalq madaniyatini o rganish manbayi bo lsa, til ʻ ʻ esa matnlarni o rganish asnosida yuzaga chiqadigan bilimlar mahsulidir. Adabiy ʻ matnlarni lingvistik tahlil qilib, o quvchilarga bilim berish bu - amaliyotda qo llab ʻ ʻ , so ngra fanga olib kirish bilan barobardir. ʻ Ta’limning boshlang ich davrlarida asosiy e’tibor matnni til (fonetik, ʻ orfografik, orfoepik, leksik, frazeologik, grammatik, adabiyot, poetika) uslubidan kelib chiqib tahlil qilishga qaratiladi. Bu esa adabiy talaffuz, ifodali o qish va boy ʻ lingvistik zaxiraga ega bo lishni talab qiladi. ʻ “Tahliliy o‘qish”ning amaliy ahamiyati shundaki, ona tili va adabiyot fanlarini bir-biridan ajratmagan holda o‘rganib, matn tahlili uchun fonetik, leksik, grammatik, stilistik vositalardan foydalanish bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan, badiiy, ilmiy va shu kabi matnlarni tilshunoslik, adabiyotshunoslik, lingvokulturologiya, lingvopragmatika, lingvopoetika nuqtayi nazaridan tahlil qilish metodikasini egallashdan iborat. 41 O qitishning bu shakli ʻ o quvchilar uchun material ko'rinishida va til resurslari ʻ sifatida amalga oshadi. Axborot manbayi cheksiz bo lgan bir davrda ʻ o quvchilar diqqatini ushlab turish va ularni fanga olib kirish Yevropa ta’limida ʻ asosiy muommo edi. Bugungi kunga kelib bu holat bizni ham chetlab o tayotgani yo q. “Ona tili” o qitishda olam-olam grammatik qoidalar maktab ʻ ʻ ʻ o quvchilarini zeriktiradi. Bu esa fanga bo lgan qiziqishning susayishiga olib ʻ ʻ keladi. Davr talabidan kelib chiqgan holda, o quvchilar ommasini qiziqtirgan ʻ matnlarni saralab, lisoniy tahlil etish orqali “ona tilini” o qitish bizning ʻ nazdimizda bir qadar samarali yo ldir. ʻ 2022-yil umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun yangi nashr etilgan ona tili darsliklari aynan tahliliy o qitishga asoslangan. VI sinf ona tili darsligida ʻ “Atamalar” mavzusi quyidagicha o qitilgan: ʻ 41 Mirzayev I. Tahliliy o‘qish ( darslik). Samarqand-2022. – 247 b. 43 44 45 Mazkur darslikda so zlarning o z va ko chma ma’nolari quyidagicha topshiriqlarʻ ʻ ʻ bilan o qitilgan. Qo shimcha ma’lumotlar o qituvchi tomonidan berib boriladi, ʻ ʻ ʻ albatta. 46 X sinf ona tili darsligida “Sinonim va antonimlar uslubiyati” mavzusi quyidagi matn orqali izohlangan: 47 48 Paronimlar mavzusi ham matn tahlili asosida bayon etilgan: 49 50 O quvchilar tomonidan bir matn ustida turli topshiriqlar bajariladi. “ʻ Hikikomori” matni bilan tanishish barobarida sinonimlar uslubiyati va paronimlar bilan bog liq ʻ bilimlari mustahkamlanadi. 51 Ba’zi o rinlarda grammatik bilimlar ham berib borilgan.ʻ 52 53 II bob bo‘yicha xulosa Maktabda leksikologiya bo limini o qitishdan ko zlangan asosiy maqsadʻ ʻ ʻ o quvchilarni o zbek adabiy tilining boy xazinasidan bahramand etishdir. ʻ ʻ Leksikologiyani o rganish jarayonida o quvchilar so zlarning ma’no ʻ ʻ ʻ nozikliklaridan xabardor bo ladilar. So zni o z o rnida qo llash yo llarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o rganadilar. Tilimizdagi so z zahirasi lug atlarda o z aksini topadi. Lesikologiya ʻ ʻ ʻ ʻ bo limi mavzularini o rganishni lug atlarsiz tasavvur etish qiyin. Shuning uchun ʻ ʻ ʻ ham 5-sinfda leksikologiya bo limi ichida lug at va lug atshunoslik, lug at turlari ʻ ʻ ʻ ʻ va ulardan foydalanish mavzulari kiritilgan. Ushbu mavzular orqali o quvchilar ʻ lug at va lug atshunoslik nima ekanligi; lug atlarning qanday turlari mavjudligi, ʻ ʻ ʻ lug atlardan foydalanish yo llarini o rganib oladilar. Aslida o quvchilar ona ʻ ʻ ʻ ʻ tilining fonetika bo limida ham, leksikologiya bo limining qator mavzularini ʻ ʻ o rganish jarayonida ham lug atlardan foydalanganlar. O quvchilarga bir ma’noli ʻ ʻ ʻ va ko p ma’noli so zlar xususida ma’lumot berishda nazariy ma’lumotlarni amaliy ʻ ʻ misollar orqali tushuntirish o quvchilar uchun ancha foydali sanaladi. ʻ Bunda darslikda berilgan misollardan tashqari kundalik hayotdan olingan, o quvchilar ʻ topgan misollarga ham keng o rin berish kerak. Bu borada o zbek tilining izohli ʻ ʻ lug atidan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. ʻ So zlarning ko chma ma’nolari ʻ ʻ yuqori sinflarda kengroq o rganiladi. ʻ Bu tushunchalar o quvchilar uchun deyarli ʻ yangi til hodisasi sanalmaydi. Shuning uchun bu mavzularni o rganish ʻ o quvchilarda qiyinchilik tug dirmaydi. Masalan, “Ko chma ma’nolar va ularning ʻ ʻ ʻ turlari” nomli kichik mavzu ostida beshta mashq ustida amaliy ishlarni bajaradilar. Tahliliy o qitish asosida matm tarkibida kelgan gaplarni (kuzatishda berilgan ʻ so zlar vositasida tuzilgan) birikmalarni tahlil etish orqali so zlarning omonim yoki ʻ ʻ ko p ma’noli ekanligini farqlash, berilgan so zlarni o z ma’nosida va ko chma ʻ ʻ ʻ ʻ ma’noda qo llab gaplar tuzish, berilgan gaplar tarkibidan ko chma ma’noda ʻ ʻ qo llangan so zlarni aniqlab, ma’no ko chish turlarini aytish, berilgan so zlarni bir ʻ ʻ ʻ ʻ ma’noli va ko p ma’noli so zlar singari guruhlarga ajratish orqali o z bilim va ʻ ʻ ʻ ko nikmalarini oshiradilar. ʻ 54 Uchinchi bob .LEKSIKA O‘QITISH III.1. Leksika o‘qitishning asosiy metodlari. Maktabda leksikologiya bo ʻ limini o ʻ tishda ko ʻ zlanadigan asosiy maqsad o ʻ quvchilarni o ʻ zbek adabiy tilining so ʻ z xazinasiga olib kirish , ularning so ʻ z boyligini oshirish va so ʻ zdan to ʻ g ʻ ri ham oʻ rinli foydalanish malakalarini rivojlantirishdan iboratdir . Bu bo limni o rganishda quyidagi vazifalar hal qilinadi: ʻ ʻ - so zning shakl va ma’no qirralarini tushunish; ʻ - o quvchilarning lug at zahirasini yangi so zlar bilan boyitish; ʻ ʻ ʻ - o quvchilarda amaliy-sitilistik malakalarini takomillashtirish; ʻ - nutq uslublarini farqlashga, ayni bir narsa, voqea-hodisani oddiy, badiiy va ilmiy uslublarda bayon qilishga o rgatish; ʻ - nutq sharoitiga mos ravishda so z tanlash malakalarini hosil qilish; ʻ - turli lug atlar bilan ishlash malakalarini hosil qildirish. ʻ “Leksikologiya” bo limini o qitishda o quvchilarning so z boyligini oshirish ʻ ʻ ʻ ʻ va nutqi ustida ishlashga alohida e’tibor bilan qaraladi. O quvchilar duch keladigan ʻ dastlabki muammo so zning o z va ko chma ma’nosidir. Darslikda berilgan ʻ ʻ ʻ ko z, ʻ oltin, temir, quloq, og iz ʻ singari so zlarning birikma tarkibida (derazaning ko zi, ʻ ʻ buloqning ko zi, oltin bosh, oltin kuz yoki temir intizom) o z yoki ko chma ʻ ʻ ʻ ma’noda qo llanayotganligini aniqlash, ularing ma’nosini qiyoslash, berilgan ʻ so zlarni o z va ko chma ma’nolarda qo llab gaplar tuzish, ular asosida matnlar ʻ ʻ ʻ ʻ yaratish kabi amaliy-ijodiy ishlar o quvchilarning so z boyligini oshirishda, nutqini ʻ ʻ o stirishda muhim ahamiyatga ega. ʻ - Shakldosh so zlar, ma’nodosh so zlar, paronimlar, zid ma’noli so zlar va ʻ ʻ ʻ uyadosh so zlar mavzularini o rganish ham o quvchilar so z boyligini oshirishga ʻ ʻ ʻ ʻ yaxshi yordam beradi. “Ma’nodosh so zlar” mavzusini o rganishda berilgan gaplar ʻ ʻ yoki matnda ajratilgan so zlarni ularning ma’nodoshi bilan almashtirish, gapdagi ʻ so zlarni ma’nodoshi bilan almashtirib, ular o rtasidagi ma’no farqlarini izohlash, ʻ ʻ 55 ma’nodosh so zlarni ijobiy va salbiy bo yoqli so zlarga ajratish, ma’nodosh so zlarʻ ʻ ʻ ʻ ishtirokida matnlar tuzish kabi amaliy - ijodiy ishlardan foydalanish orqali o quvchilar so z boyligini oshirishga, nutqini rivojlantirishga erishish mumkin. ʻ ʻ Masalan, 5-sinf ona tili darsligining Sinonimlar mavzusida berilgan matnni quyidagicha bajarishimiz mumkin: 56 Aynan bitta matn ustida turli amallar bajarib, o quvchilarning ham grammatikʻ bilimlari, ham dunyo haqidagi tasavvurlari shakllantirilmoqda. Matn yuzasidan quyidagicha topshiriq bajariladi: 1. Qoyalardagi rasmlar haqida bilganlaringizni gapirib bering . 2. Aborigenlar haqida bilganlaringizni umumlashtiring. Fikringizni ifodalayotganingizda sinonimlardan foydalaning. 3. Sinonim (ma’nodosh) so‘zlarning nutqimizdagi ahamiyati ha qida xulosalaringizni bayon eting. Shakldosh so zlarni o qitishda esa quyidagicha usullardan foydalangan ʻ ʻ ma’qul: Berilgan gaplarni ko‘chiring. Shakldosh so‘zlarni aniqlab, ularga izoh bering. 1.Tohir Malikning o‘zga sayyoraliklar haqida yozgan asar lari ko‘pchilikka ma’lum. Bolada boyagi qo‘rquvdan asar ham qolmadi. 2. O‘ng qo‘li bilan asta peshanasidagi ter ni artdi. Abdurahim pishgan qirmizi olmalarni savatga ter di. 3.Koinot bizga o‘z sir larini ochmoqda. Boshqa sayyoradan kelgan sir li mehmonlarning kosmik kemasi kumushsimon sir bilan qoplangan edi. 4.Ahmad o‘zga sayyoralik – yot odamlarga termilib qoldi. Ominaxon darslarini tayyorlab bo‘lgach, uyquga yot di. Bundan tashqari quyidagicha shakldosh juftliklarni o quvchilarga ʻ havola qilib, ma’nosi qanday farqlanayotganligini tushuntirish va bunday qatorni davom ettirishlarini so rash ham o rinlidir. ʻ ʻ Quyida berilgan shakldosh so‘zlarning ma’nosidagi farqni tushuntiring . N a m u n a: gulla'r — gullar. Bahorda har xil gulla'r ochilgan. Hammadan oldin bodom daraxti gullar. olma — olma ko‘zlar — ko‘zlar bog‘lar — bog‘lar Istiqlol yillarida ona tili ta’limiga oid adabiyotlarda “ijodiy tafakkur sohibi”, 57 “ijobiy nutq sohibi” birikmalari birikmalari tez-tez qo llanadigan bo ldi.ʻ ʻ “O zbek tili o qitish metodikasi”da ta’kidlanishicha , “Ijodiy tafakkur” sohibini, ʻ ʻ ya’ni o sayotgan, rivojlanayotgan va taroqqiyot sari yuz tutgan mamlakatimiz ʻ uchun zarur bo lgan, ijodkor va mustaqil fikrlay oladigan shaxsni tarbiyalab ʻ voyaga yetkazish ona tili ta’limi oldida turgan eng muhim va dolzarb vazifa hisoblanadi. 42 Ona tilini o qitishdan ko zlanadigan asosiy maqsad o quvchilarni ʻ ʻ ʻ axloqiy barkamol etib voyaga yetkazish, mustaqil fikrlashga o rgatish, ijodiy ʻ tafakkur sohibi etib tarbiyalashdan iboratdir. Bugungi kun o quvchisini mustaqil ʻ fikrlash bilan bir qatorda dunyoni obrazli anglashga, idrok etishga o rgatish talab ʻ etiladi. Obrazli fikrlashga o rgatish asnosida ijodkorona til sezgirligi, his-tuyg ular ʻ ʻ nozikliklarini idrok etish qobilyatlari shakllantiriladi. Tanlangan matnni badiiy idrok etish, shu orqali olam haqida, voqea-hodisalar to g risida obrazli fikr yuritish ʻ ʻ ko nikmalari badiiy asarlardan keltirilgan illyustrativ tasvirlar vositasida shakllanib ʻ boradi. Z.Xolmanovaning “Matn tahlili tafakkur omili sifatida” ma’ruza tezisida shunday yozadi: “Matn tahlili ko nikmalarini egallash, leksemaning ma’no ʻ bo yoqdorligini teran anglash, so zning ta sir qudratini his qilish, talabalarga ʻ ʻ ʼ tilning fikr ifodasi hamda his-tuyg uni aks ettirish, so zning ma no imkoniyatlarini ʻ ʻ ʼ anglatish, tilni ma naviy ehtiyojga aylantirish hozirgi ta’lim tizimi oldida turgan ʼ vazifalardan biridir”. “Badiiy matn tahlilini amalga oshirish nutqiy ko nikmalarni ʻ egallashda, fikr doirasini kengaytirishda, tafakkur imkoniyatlarini ochishda ahamiyatlidir” 43 (52-bet). Muallifning ushbu fikrlaridan ona tili darslarida o quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish uchun badiiy matnni alohida ʻ yo nalishda tahlil qilish kerak degan xulosa kelib chiqadi. ʻ Buning uchun o quvchi badiiy matnning lingvopoetik tahlili jarayonida ʻ asardagi lisoniy birliklarning indeksini tuzib chiqishi kerak bo ladi. Buning uchun ʻ 42 Тўхлиев Б., Шамсиева М., Зиядова Т. Ўзбектили ўқитиш методикаси: Ўқув қўлланма. -Тошкент: Янги аср авлоди. 2006. - Б.5 43 Маҳмудов Н. Она тили ва ижодий тафаккур такомили // Таълим жараёнида ижодий тафаккурни ривожлантириш масалалари. Ўзбек тили доимий анжумани VI йиғинининг материаллари. - Тошкент, 2001. 58 dastlab, asardagi eng ko p qo llanilgan, asar badiiyati uchun xarakterli bo lganʻ ʻ ʻ birliklar (masalan, iboralar, sinonimlar, antonimlar bo lishi mumkin) aniqlanadi. ʻ Keyin alifbo tartibida terib chiqiladi. Bu yozuvchining (shoirning) til mahoratini yoritishda faktik material vazifasini o taydi. Masalan, Erkin Vohidovning ʻ she riyatida qo llangan ibora, xalq maqollari, ko chma ma’noli so zlar, sinonimlar, ʼ ʻ ʻ ʻ antonimlar va omonimlar indeksini quyidagi tarzda tuzish mumkin. 1.Frazeologik birlik: Yoz haqida bitilgan bo lsang, ʻ Shoshma hali qish kelguncha tur. Baxting kulib, yil o tgach arang ʻ Yarming chiqsa, shunga ham shukur. 2. Xalq maqoli: Ko yida men tosh boshimni ʻ Urmagan ostona yo q. ʻ Elda bor shunday masal: Jon chekmasang jonona yo q. ʻ 3. Metafora: Dilkusho do st, dilrabo yor ʻ Birla kechgan dam shirin. Do stu yor birlan hayotu ʻ Siynai olam shirin. 4.Sinonimlar: Dilga oqsin baxtli umrim Kuy bo lib, ohang bo lib, ʻ ʻ Sen uning “ Oromijoni”, “Gulyoru Shahnozi” bo l. ʻ 5.Antonimlar: Bu jahonning rohatin ol, Bor azobin menga ber. Senga bo lsin barcha orom, ʻ 59 Barcha bedorlik menga. 5.Omonimlar: Ko rdimu lol bo ldi aqlim, o ngmidi bu yoki tush,ʻ ʻ ʻ Bo lsa ham o ng, yo seni ko rgach, boshimdan uchdi hush. ʻ ʻ ʻ Sen baland tog uzra erding, misli ohu yoki qush, ʻ Yolvorib men pastda derdim: bir nafas yonimga tush, Azganush, hoy Azganush, Azganushjon, Azganush. Topshiriqning shu tarzda qo yilishi tadqiqotchiga induktiv metoddan ʻ foydalanish, ya’ni fakt, dalillardan qoidaga, nazariyaga borish imkoniyatini beradi. Bu esa, o z navbatida, o quvchining til birliklari haqidagi bilimlarni ʻ ʻ ongli o zlashtirishiga keng imkoniyatlar ochadi. Lingvopoetik tahlil har bir ʻ asarga individual yondashishni taqozo qiladi. Chunki lisoniy birliklar asarga alohida maqsad va badiiyat ehtiyoji bilan olib kiriladi. Shuning uchun har bir asar lisoniy jihatdan yaxlit butunlik deb qaraladi. Tahlil asardan uzib olingan misol haqidagi mulohazalardangina iborat bo lib qolmasligi uchun har bir ʻ element asarning butuniga aloqador estetik yukni o zida aks ettirishini nazardan ʻ chetda qoldirmaslik muhim sanaladi. Bu o rinda N.Mahmudovning quyidagi fikri masalaga oydinlik kiritadi:“Bola ʻ tafakkur imkoniyati bilan yorug dunyoga keladi, lekin bu imkoniyat parvarish ʻ qilinmasa, unga shaklu shamoyil, yo nalish berilmasa, bola ulg ayganda ham u ʻ ʻ imkoniyat sifatida yoki bir qolipdagi o ylar tizimi sifatida qolaveradi”. ʻ 44 Albatta, tabiat in om etgan iste dod tarbiya topishi shart. Ayon bo ladiki, o quvchilarning ʼ ʼ ʻ ʻ tafakkur imkoniyatlaridan ona tili darslarida kengroq foydalanish zarur. Oliy ta’limda mutaxassis tayyorlash bilan bog‘liq muammolar ning yechimi bilan uzoq yillar davomida shug‘ullanib kelayotgan tilshunos olim – filologiya fanlari doktori, professor Ibodulla Mirzayev sohada sifatli mutaxassis tayyorlash istiqbollarini matn ustida ishlash – “Tahliliy o‘qish” mashg‘ulotlarida ko‘radi. 44 Маҳмудов Н. Она тили ва ижодий тафаккур такомили // Таълим жараёнида ижодий тафаккурни ривожлантириш масалалари. Ўзбек тили доимий анжумани VI йиғинининг материаллари. - Тошкент, 2001. - Б.З. 60 Olim ko‘p yillik ilmiy kuzatuvlari, tajribalariga tayanib til va adabiyotni ajratib o‘qitish ilmga ham, jumladan, ta’limga ham kutilgan samarani bermasligini ta’kidlaydi. O‘z tadqiqotlarida uzluksiz ta’lim tizimida o‘tkaz gan tajriba-sinov ishlari natijalariga tayanib, til va adabiyotni qo‘shib o‘qitish – shaxs tarbiyasi uchun ham, filolog tayyorlashda ham, maktab ta’limida ham samarali natijani beradi, deb hi soblaydi I. Mirzayev. Olim Rossiya (Sankt-Peterburg), Fransiya davlatlarida malaka oshirgan, Janubiy Koreya, Germaniya taj ribalarini, shu jumladan o‘zbek mumtoz ta’limini chuqur o‘rgangan holda o‘qi tishning mazkur milliy metodikasini ishlab chiqib, amaliyotda qo‘llab kelmoqda. Tahliliy qishning mohiyati shundaki, o quvchilar bir mashg‘ulot davomidaʻ ham til, ham adabiyotni o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa matn asosida amalga oshiriladi. Tahlil uchun tanlangan matn o zbek tafakkuriga mos bo‘lgan ʻ ma’rifiy, badiiy, tarixiy, shu ningdek, ilmiy matnlar bo lishi lozim. Turli sohalarni ʻ qamragan matn ustida ishlash o quvchining nafaqat dunyoqarashini, balki shaxsiy ʻ “men”ining rivojiga ham ulkan hissa bo lib qo shiladi. Ona tili ta’limiga bunday ʻ ʻ yondashuv o‘quvchilarda matnni o‘qib tushunish ko‘nikmasini shakllantiradi. III.2. Tajriba-sinov darslari. B ugungi kun ta’lim tizimining asosiy vazifasi: umumiy o‘rta ta’lim bosqichida tahsil oluvchi o quvchilarni ʻ o‘quv predmeti ustida mustaqil ishlashga, o z fikr- mulohazalarini ʻ og‘zaki va yozma shakllarda tiniq va ta’sirchan yetkazib berishga o rgatishdir. O ʻ ‘quvchilarni ma’rifatli etib , barkamol shaxsni shakllantirishga, ijodiy tafakkur sohibini tarbiyalashga alohida ahamiyat berish lozim. Bu jarayonda yosh avlodning jamiyat rivojiga mos bilim, ko‘nikma va malakalar sohibi bo‘lishi muhimligini ta’kidlash lozim. Maktabda ona tili darsligida beriladigan bilim, malakalar va ko‘nikmalar o‘quvchining o‘zida mavjud bo‘lgan o‘z fikrini boshqalarga bayon qila olish va o‘zgalar fikrini tushun olish kabi imkoniyatlarni kengaytiradi; ya’ni uni o‘zbek adabiy tilining boy xazinasiga olib kirish orqali fikrni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalashga erishtiradi. Ona tili kursi o‘rganuvchilarning mantiqiy tafakkurini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Tafakkur aqliy faoliyat mahsuli sanaladi. Tafakkur kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish, guruhlash 61 kabilarda voqelanadi. Jumladan, umumta’lim maktablarining 5-sinf o‘quvchilarida ona tili fani, xususan, leksika o‘qitish bo‘limi orqali adabiy talaffuz, to‘g‘ri yozish(imlo qoidalari)ni ko‘nikma sifatida shakllantirish, shuning barobarida ularni mustaqil, ijodiy fikrlashga o‘rgatish, jozibali og‘zaki va yozma nutqning asosi bo‘lgan so‘z boyligini oshirish bugungi ona tili ta’limining mazmuni va maqsadini tashkil etadi. Uni amalga oshirish ona tili ta’limi oldiga zamonaviy pedagogik texnologiyadan foydalanish, innovatsion loyihalar yaratish muammosini ham qo‘ymoqda. Shu jihatdan olib qaraganda umumiy o‘rta ta’lim yo‘nalishida tadqiq qilinishi lozim bo‘lgan muhim masalalar tizimida o‘quvchilarda leksikologiya bo liminiʻ o‘qitishga oid o‘quv materiallar asosida mustaqil, ijodiy fikrlash hamda o‘z fikrini nutq sharoitiga mos holda to‘g‘ri va ravon ifodalash malakasini shakllantirish hamda takomillashtirishning pedagogik tizimini ishlab chiqish, uni tatbiq etishning yangi metodik yondashuvlarini joriy etish va amaliyotda sinab ko‘rish muhim pedagogik muammodir. Ushbu tajriba-sinov ilmiy tadqiqotning sermahsul usullaridan bo‘lib, u kuzatishlar jarayonida vujudga kelgan g‘oya, taqdim etilgan tavsiya va ishlab chiqilgan o‘quv topshiriqlarining natijaviylik darajasini belgilab beradi. Tajriba-sinov ishlarining asosiy maqsadi ham 5-sinf o‘quvchilarida ona tili o‘quv predmeti, xususan, leksika o‘qitish bo‘limi orqali ularni mustaqil, ijodiy fikrlashga o‘rgatish, jozibali og‘zaki va yozma nutqning asosi bo‘lgan so‘z boyligini oshirish ko‘nikmasini shakllantirishning didaktik imkoniyatlarini o‘rganish va mazkur jarayonga zamonaviy usullarni tatbiq etishdir. Tajriba jarayonida 5-sinf o‘quvchilarining darslik materiallarini o‘zlashtirish imkoniyatlari aniqlandi. Hamda bu jarayonda ona tili o‘quv predmeti o‘qituvchilarning leksikologiya bo‘limini o‘qitish, tushuntirish yuzasidan kasbiy- pedagogik tayyorgarlik darajalari aniqlandi. O‘quvchilarning bilim darajalari anketa so rovnoma yordamida aniqlandi. Fikrlashga undaydigan maxsus leksik ʻ mashq va topshiriqlarga bo‘lgan qiziqishlari tekshirildi. Yana quyidagilar ham ma’lum bo‘ldi: 62 – 5-sinf o‘quvchilarining leksikologiya bo limiga doir bilimlari aniqlandi;ʻ – o‘qituvchilarning ona tili darslarini, xususan, leksika o‘qitishda darslik va boshqa ko‘rgazmali vositalardan foydalanishdagi yutuq va kamchiliklari aniqlandi; –qiziqarli, noan’anaviy, ijodiy izlanishga asoslangan mashq va topshiriqlarga nisbatan o‘quvchilarning munosabatini aniqlash hamda fikrlarni umumlashtirish maqsadida anketa-savol javoblari o‘tkazildi; Ijodiy izlanishga asoslangan tahliliy o‘qitishga doir topshiriqlar orqali, avvalo, o‘quvchining har bir nutq tovushini to‘g‘ri talaffuz qila olishiga, to‘g‘ri yoza olishiga, nasriy va she’riy matnlarni ifodali o‘qiy olishiga, o‘rtaga qo‘yilgan muammo haqida shaxsiy fikrini og‘zaki va yozma shakllarda mazmunli ifodalay olishiga e’tibor qaratildi. Zero, sanab o‘tilganlarga nisbatan o‘quvchida ko‘nikma shakllantirish bugungi kundagi eng dolzarb va muhim pedagogik muammolardan biri hisoblanadi. Shuning uchun 5-sinf o‘quvchilarida ona tili darslari orqali ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga mos ravishda to‘g‘ri qo‘llash malakalarini shakllantirish talab etiladi. Tajriba-sinov ishlari jarayonida quyidagi ilmiy faraz tekshirib ko‘rildi va o‘z isbotini topdi: – o‘quvchilar ning ijodiy fikrlash ko‘nikma lari ni matn tahlili orqali shakllantirish; – talaffuzi va imlosi bir-biriga yaqin bo‘lgan leksik birlik larni o‘rgatishning ahamiyati va didaktik imkoniyatlari ni anglangan holda metodik jihatdan to‘g‘ri tatbiq etildi; – o‘quvchilarda ijodiy tafakkurni hamda tanqidiy yondashish ko nikmalarini ʻ shakllantiradigan, o‘z fikrini turli shakllarda to‘g‘ri , aniq va ravon ifodalay olish ko‘nikmasini paydo qilishga yo‘naltirilgan hamda samaradorli gi yuqori bo lgan ʻ ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqildi ; – o‘qituvchilar ishlab chiqilgan ilmiy-metodik tavsiyalar bilan tanishtirildi; – ishlab chiqilgan ilmiy-metodik tavsiyalar dars jarayoniga to‘liq tatbiq etildi; 63 – olingan natijalarga ko‘ra ishlab chiqilgan ilmiy-metodik tavsiyalar takomillashtirildi. –5-sinf o‘quvchilarida adabiy talaffuz va imlo, so‘z zaxirasini boyitish, mustaqil ishlay olish ko‘nikmalarini shakllantirishning yoritilmagan qirralari aniqlandi va kelajakda olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlariga material bo‘la oladigan tavsiyalar berildi. Umumta’lim maktablari “Ona tili” darsliklarida leksika o‘qitishga oid o‘quv materiallarining tarkibi va leksikologiya bo limini ʻ o‘qitishning bugungi holatini aniqlash maqsadida dastlab tajriba-sinov maydonchalari aniqlab olindi. O‘quvchilarning bu boradagi bilim va ko‘nikmalarini aniqlab olish uchun quyidagi anketa-so‘rovlari o‘tkazildi: 1. “Ona tili” fani bo ‘ yicha mashg ‘ ulotlar sizga yoqadimi? Javoblar(aynan keltirildi.): 2. Leksikologiya nimani o rganadi ʻ ? 3. Tilning lug at tarkibi nima ʻ ? 5. O zlashma so zlar deb nimaga aytiladi ʻ ʻ ? Misollar keltiring . 6. Tarixiy va arxaik so zlarni ʻ farqlab bering? 7. Talaffuzida qiynaladigan so zlaringgiz bormi, ular qaysilar? ʻ 8. Uchishga qanot kerak, o‘qishga (sabot, toqat, qanoat) kerak. Qavs ichidagi so‘zlardan mosini tanlang. 9. Toshni kesa olmas pichoqning dami , Pok tanga o‘tmaydi saraton dami, Ilm va hunarga bag‘ishla o‘zni, G‘animat yoshlikning har o‘tgan dami. (A. Shukurov) . Ajratib ko rsatilgan ʻ so‘zlar bildirgan ma’nolarni izohlang. 10. Si z ona tili mashg ulotlarini qanday tarzda o tilishini xohlaysiz ʻ ʻ ? Tajriba-sinov jarayonlariga jami 212 nafar o‘quvchi ishtirok etdi. Shundan 70 nafari sinov guruhiga, 7 1 nafari nazorat guruhiga , 71 nafari anketa-so‘rovlari ga jalb etildi. 64 Samarqand viloyati Urgut shahridagi Ixtisoslashtirilgan ta lim ʼ muassasalari agentligi tasarrufid agi Urgut ixtisoslashtirilgan maktabining 5 - sinflaridan 21 nafari tajriba-sinov jarayoniga , 22 nafari nazorat guruhiga jalb etildi , 23 nafari esa anketa-so‘rov noma lari da ishtirok etdi lar. Samarqand viloyati Samarqand tumanidagi 4-umumiy o‘rta ta’lim maktabidan 22 nafari tajriba-sinov jarayoniga , 19 nafari nazorat guruhiga jalb etildi , 23 nafari esa anketa-so‘rov noma lari da ishtirok etdi lar. Samarqand viloyati Urgut tumanidagi 63 -umumiy o‘rta ta’lim maktabidan 27 nafari tajriba-sinov jarayoniga , 30 nafari nazorat guruhiga jalb etildi , 25 nafari esa anketa-so‘rov noma lari da ishtirok etdi lar. Tajriba-sinov jarayonlarida ishtirok etgan o‘quvchilarda shakldosh so zlarni ʻ farqlay olmaslik holatlari kuzatildi. Shuningdek, iboralarning o z va ko chma ʻ ʻ ma nolari o rtasidagi bog liqlik va farqli tomonlarni 60-70 foiz o quvchi ajrata ʼ ʻ ʻ ʻ olmaslik holatlari kuzatildi. Eskirgan so zlarni matn orasidan ajratib ololmaslik, ʻ aniqla n ganda ham ularning ma no va izohini aniqlashda qiyinchiliklarga duch ʼ kelganliklari ma lum bo ldi. ʼ ʻ O‘quvchilardan olingan anketa savollariga nisbatan quyidagi javoblar berildi: 1.“Ona tili” fani bo‘yicha mashg‘ulotlar sizga yoqadimi? Bu savolga 69 nafar o‘quvchi (97%) fan yoqishini bildirgan, 2 nafari (3%) uncha yoqmaydi deb javob berishgan. 2. Leksikologiya nimani o rganadi ʻ ? 59 nafar o‘quvchi (83%) to g ri javob ʻ ʻ bergan, 12 nafari (17%) esa savoldan yiroqlashib ketishgan. 3. Tilning lug at tarkibi nima ʻ ? 54 nafar o‘quvchi (76%) to g ri javob bergan, ʻ ʻ 17 nafari (24%) esa lug at turlari tog risida yozishgan. ʻ ʻ 4. Omonim va paronim so zlarga misol keltirib, farqini toping ʻ ? 56 nafar o‘quvchi (79%) to g ri javob bergan, 8 nafari (11%) omonim va paronim so zlarni ʻ ʻ ʻ o rnini alishtirib izohlaganlar, 7 nafari(10%) esa noto g ri javob yozishgan. ʻ ʻ ʻ 65 5. O zlashma so zlar deb nimaga aytiladiʻ ʻ ? Misollar keltiring . 63 nafar o‘quvchi (89%) to g ri javob bergan, 8 nafari (11%) shevaga oid so zlar va tarixiy ʻ ʻ ʻ so zlarga misollar yozishgan. ʻ 6. Tarixiy va arxaik so zlarni ʻ farqlab bering? 58 nafar o‘quvchi (82%) to g ri javob berishgan, 13 nafari (18%) bo lsa noto g ri javob yozishgan. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 7. Talaffuzida qiynaladigan so zlaringgiz bormi, ular qaysilar? ʻ 54 nafar o‘quvchi (76%) barcha so zlarni qiynalmasdan talaffuz qilishlarini yozishgan, 11 ʻ nafar o quvchi (15%) qo sh unlili so zlarni talaffuzida qiynalishlarini aytishgan ʻ ʻ ʻ bo lsa, 4 nafar o quvchi (5%) yevropa tillaridan kirib kelgan neologizmlarni ʻ ʻ taffuzida qiynalishlarini qayd etishgan. 8. Uchishga qanot kerak, o‘qishga (sabot, toqat, qanoat) kerak. Qavs ichidagi so‘zlardan mosini tanlang. 52 nafar o‘quvchi (73%) to g ri javob, ya ni ʻ ʻ ʼ sabot so zini tanlaganlar, 12 nafar o‘quvchi (16%) ʻ toqat so zini tanlaganlar, 9 ʻ nafar o‘quvchi (11%) qanoat so zini tanlaganlar. ʻ 9 . Toshni kesa olmas pichoqning dami , Pok tanga o‘tmaydi saraton dami, Ilm va hunarga bag‘ishla o‘zni, G‘animat yoshlikning har o‘tgan dami. (A. Shukurov) . Ajratib ko rsatilgan ʻ so‘zlar bildirgan ma’nolarni izohlang. 32 nafar o‘quvchi ( 45 %) paronomlarning izohlarini to g ri ʻ ʻ keltirishgan, 25 nafar o‘quvchi ( 35 %) saraton damini saraton kasalligi deb izohlashgan, 14 nafar o‘quvchi ( 20 %) esa saraton vaqti ya ni payt deb izohlashgan. ʼ 10. Si z ona tili mashg ulotlarini qanday tarzda o tilishini xohlaysiz ʻ ʻ ? 26 nafar o‘quvchi (36%) hozirgi holatda davom etishini istashgan, 25 nafar o‘quvchi (35%) o yin tarzida dars ʻ o tilishini xohlaganlar, ʻ 20 nafar o‘quvchi (29%) darslarini tinch va sokin o tilishini xohlaganlar. ʻ O na tili ta’limidan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchilarni nutqiy vaziyatga tayyorlash ekan, so‘z boyligini oshirish birinchi galdagi vazifa hisoblanadi. O quvchilar nutqiy ko nikmalarining shakllanishida o‘qituvchilarning ta’siri ʻ ʻ 66 katta ekanligi barchaga ma’lum. D arsni qanday tashkil etish o‘qituvchining malakasiga ham bog‘liq. O‘quvchilarni darsga qiziqtir ish yaxshi, albatta, ammo shu qiziqtirish orqali o‘quvchini kundalik hayotda doim asqotadigan bilim va malakalar bilan qurollantirish asosiy masala ekanligini doim yodda saqlash zarur. Ushbu holatni aniqlash maqsadida Samarqand viloyati Samarqand tumanidagi, Urgut shahrida hamda Urgut tumani maktab o‘qituvchilari orasida anketa-so‘rov o‘tkazildi. O‘qituvchilarning bu boradagi fikrlarini bilish maqsadida anketaga quyidagi savol kiritilgan edi: 1. Maktabda “ Leksikologiya ” bo ‘ limi nima uchun o ‘ qitiladi? Javoblar(aynan keltirildi.): 2. “Leksikologiya” bo‘limida qaysi mavzularnini o‘qitishda qiynalasiz? 3. Maktabda «Leksikologiya» bo‘limini o‘qitishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad nima? 4. Mazkur bo‘limda o‘quvchilar duch keladigan dastlabki muammo ? 5. Ona tili ta’limida «Leksikologiya» bo‘limining tutgan o‘rni va vazifalarini ayting? 6. Sizningcha, o‘quvchilarning lug‘at boyligini oshiruvchi muhim vositalar ? 7. Mashq va topshiriqning farqi qanday? 8. “Leksikologiya” bo‘limini o‘qitishda o‘quvchilarni aqliy faoliyatini qanday izohlaysiz? 9.Mazkur bo lim yuzasidan maktab darsliklarida berilgan ma lumotlarʻ ʼ yetarli deb hisoblaysizmi ? 10. Leksika ta limida qanday usulda o qitish yuqori natija beradi? ʼ ʼ Amaliyotchi o‘qituvchi sifatida qanday fikrdasiz? Umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘qituvchilaridan 202 3 -o‘quv yili davomida olingan so‘rovnoma natijalari Samarqand viloyati Samarqand tumanidagi, Urgut shahrida hamda Urgut tumani bo‘yicha quyidagicha (9 nafar ishtirokchi): 1. Maktabda “Leksikologiya” bo‘limi nima uchun o‘qitiladi? 67 Javoblar: 6 nafari tildagi so zlarning ma nolarini bilish va ularni hayotda qo llayʻ ʼ ʻ olish uchun, 3 nafari esa so zning atash ma nosini o rgatish uchun, so z ʻ ʼ ʻ ʻ boyliklarini oshirish uchun kabi javoblarni berishgan. 2.“Leksikologiya” bo‘limida qaysi mavzularni o‘qitishda qiynalasiz? 4 nafari omonim va ko p ma noli so zlarni, qolganlari esa iboralar, tarixiy va arxaik ʻ ʼ ʻ so zlar, ma no ko chishi mavzularini. ʻ ʼ ʻ 3. Maktabda «Leksikologiya» bo‘limini o‘qitishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad nima? Javoblar: 4 nafari til birliklarini har tomonlama o rgatish, ulardan ʻ nutqda unumli va o rinli foydalanish , 3 nafari o quvchilar so z boyligini oshirish ʻ ʻ ʻ va ularning ma nolarini farqlash ko nikmalarini shakllantirish, 1 nafar o qituvchi ʼ ʻ ʻ savolga noto g ri yondashgan, 1 nafari so zning ma nolarini farqlash. ʻ ʻ ʻ ʼ 4. Mazkur bo‘limda o‘quvchilar duch keladigan dastlabki muammo ? Javoblar: 6 nafari ma no ko chishi, shakldosh va paronim so zlar, tarixiy va arxaik ʼ ʻ ʻ so zlar, 2 nafari ko p ma noli so zlar, 1 nafari so z izohini bilmaslik. ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ 5. Ona tili ta’limida «Leksikologiya» bo‘limining tutgan o‘rni va vazifalarini ayting? Javoblar: 3 nafari so zning atash ma nolarini o rgatishda ahamiyatli, 2 nafari ʻ ʼ ʻ til birliklarini chuqur o rganib, ularni nutqda qo llay olish, 2 nafari tilning boyish ʻ ʻ manbalarini o rganishda, 2 nafari zukkolikga o rgatish. ʻ ʻ 6. Sizningcha, o‘quvchilarning lug‘at boyligini oshiruvchi muhim vositalar ? Javoblar: 3 nafari badiiy asar va lug atlar, 3 nafari badiiy asar, 1 nafari ʻ gazeta, jurnal, kitob va lug atlar, 2 nafari noto g ri yondashgan. ʻ ʻ ʻ 7. Mashq va topshiriqning farqi qanday? Javoblar: 6 nafari mashq va topshiriq bajarish uchun o‘quvchiga moslashtirilgan jarayon, faqat o‘quvchining dars mashg‘ulotida bo‘lgan bilimini oshirish, mustahkamlashga qaratilgan, 3 nafari mashq yozish uchun mo‘ljallangan, topshiriq esa fikrlashga qaratilgan . 8. “Leksikologiya” bo‘limini o‘qitishda o‘quvchilarni aqliy faoliyatini qanday izohlaysiz? 68 Javoblar: 6 nafari o rtacha, 2 nafari qoniqarli, 2 nafari yaxshi.ʻ 9.Mazkur bo lim yuzasidan maktab darsliklarida berilgan ma lumotlar ʻ ʼ yetarli deb hisoblaysizmi ? Javoblar: 5 nafari ha, ma lumotlar yetarli, 4 nafari yo q, masalan, ma no ʼ ʻ ʼ ko chishi mavzusiga ko proq soat ajratish lozim, lug atlar mavzularini qisqartirish ʻ ʻ ʻ lozim. 10. Leksika ta limida qanday usulda o qitish yuqori natija beradi? ʼ ʼ Amaliyotchi o‘qituvchi sifatida qanday fikrdasiz? Javoblar: 3 nafari o qituvchi ham, o quvchi ham darsga ijodiy yondashsa, 2 ʻ ʻ nafari zamonaviy metodlardan foydalansa, 2 nafari og zaki va o yinlarda ko proq ʻ ʻ ʻ foydalanilsa, 1 nafari individual o qitilganda, 1 nafari mavzular bundanda to liqroq ʻ ʻ yoritilganda. Tajriba-sinov va tahlillardan ko‘rinib turibdiki, ona tili darslarini tashkil qiluvchi, o‘quvchilarni tildan mohirona foydalanishga o‘rgatuvchi mutaxassislar KTMD talablarini, ona tilidan DTS malaka talablari va eng muhimi, ona tili ta’limining maqsadini aniq bilishmaydi. Aytish kerakki, o‘qituvchilar orasida savolga aniq javob berganlar ham bor. Jumladan, UIM o‘qituvchisi Mamaraximova Zebo “Leksika bo limini o‘qitishdan ko‘zlangan maqsad ʻ o‘quvchilarning so‘z boyligini kengaytirish, talaffuz me’yorlarini shakllantirish, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirish, mustaqil fikrlay oladigan barkamol avlodni kamol toptirish”, deb javob yozgan. Ammo bu o‘qituvchilarning umumiy soniga nisbatan juda ozdir. Dalillarni keltirishning boisi shuki, ta’limning asosiy vositasi hisoblangan darsliklar mazmun-mundarijasi talab darajasida bo‘lishi, o‘quv materiallari ta’lim maqsadi ro‘yobiga xizmat qila olishi shart, aks holda ayrim o‘qituvchilarning tushunchasi o‘zgarguncha, mohiyatni anglaguncha yosh avlod, davlat kutib turolmaydi. Darsliklardagi o‘quv materiallari shunday tuzilishi kerakki, o‘quvchini bilim olishga, mustaqil ishlashga avtomatik ravishda yo‘naltirsin. Shu maqsaddan kelib chiqqan holda DTS talabiga ko‘ra ona tili ta’limining mazmuni : 69 –o‘quvchining fikrlash salohiyatini, aqliy rivojlanishini, mantiqiy tafakkurini o‘stirish; –o‘z-o‘zini, moddiy borliqni tilning ifoda vositalari yordamida anglashga hamda o‘z fikri va his-tuyg‘ularini ona tilining keng imkoniyatlari doirasida bayon eta olishga o‘rgatish. UO‘T maktablarining 5–9-sinflarida o‘qitiladigan «Ona tili» o‘quv fani o‘quvchilarda:  o‘zbek tilining fonetikasi, leksikasi va grammatikasi bo‘yicha nutqning og‘zaki va yozma shakllaridan keng va to‘g‘ri foydalanish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy ma’lumotlar berishni;  o‘zbek tilidan to‘g‘ri talaffuz, imlo va punktuatsiyaning asosiy qoidalarini o‘zlashtirib olishni;  ona tilining xazinasi bo‘lmish turli lug‘atlardan foydalana olishni;  o‘z fikrini nutq sharoitiga mos ravishda, turli shakllarda ifodalay olish ko‘nikmalarini hosil qilishni;  muayyan bir xabarni yoki ma’lumotni turli shakllarda bera olish yo‘llarini;  kundalik hayot uchun zarur bo‘lgan ish qog‘ozlarini yuritish ko‘nikmalarini;  yosh va malaka darajasiga mos bo‘lgan badiiy, ilmiy, siyosiy asarlarni o‘rganib, ular haqidagi fikr-mulohazasini, shaxsiy munosabatini og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri bayon eta olish ko‘nikmasini;  moddiy borliqni o‘rganish va uni tafakkur birliklarida ifodalashda, jamiyat a’zolari orasida muloqot o‘rnatishda ona tili va boshqa tillarning beqiyos ahamiyatini his etish uchun zarur bo‘lgan nazariy ma’lumot va amaliy ko‘nikmalar berishni asosiy vazifa qilib oladi. Tajriba-sinov ish ining natijalari. 3.2. 1 - j a d v a l O‘quvchi -lar s oni O‘zlashtirish darajalari To‘g‘ri va to‘liq bajarilgan Qisman va xato bilan bajarilgan Xato bajarilgan 70 Tajriba guru h i 66 16 34 16 Nazorat guru h i 62 14 29 19 Tajriba guruhidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari va o‘quvchilar sonini mos ravishda X i n i lar va shu kabi nazorat guruhidagini esa Y j n j lar orqali belgilab olib, quyidagi statistik guruhlangan variatsion qatorlarga ega bo‘lamiz, shuningdek, “To‘g‘ri va to‘liq bajarilgan” ko‘rsatkichni 3 ball bilan, “Qisman va xato bilan bajarilgan” ko‘rsatkichni 2 ball bilan va “Xato bajarilgan” ko‘rsatkichni 1 ball bilan belgilaymiz. Tajriba guruhidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari{X i 3, 2, 1 ¿ ¿¿¿ Nazorat guruhidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari {Y j 3, 2, 1 ¿¿¿¿ Bu tanlanmalarga mos kelgan diagramma quyidagicha ko‘rinishni oladi: 1 2 3 0 10 20 30 40 50 60 70 80 16 34 16 14 29 19 назорат с инфи тажриба с инфи х ато қис м ан ва х ато тў ғри ва тў лиқ ўқувчи-лар сони 71 1-rasm. Statistik tahlil o‘tkazishni qulaylashtirish maqsadida yuqoridagi variatsion qatorlardan n i va n j takroriylik (chastota)larni mos statistik ehtimollik Pi= n ni va qj= m m j (2) {X i 3, 2, 1 ¿¿¿¿ ∑ i=1 3 Pi= 1 va {Y j 3, 2, 1 ¿¿¿¿ ∑ i=1 3 qi= 1 72 III bob bo‘yicha xulosa Maktabda leksikologiya bo limini o qitishdan ko zlangan asosiy maqsadʻ ʻ ʻ o quvchilarni o zbek adabiy tilining boy xazinasidan bahramand etishdir. ʻ ʻ Leksikologiyani o rganish jarayonida o quvchilar so zlarning ma’no ʻ ʻ ʻ nozikliklaridan xabardor bo ladilar. So zni o z o rnida qo llash yo llarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o rganadilar. ʻ Aqliy faoliyatga o‘rgatish, dastavval, o‘quvchini ta’lim jarayonining faol ishlovchisiga aylantiradi. O‘quvchi ta’lim jarayonining faol subyektiga aylansagina, u tilda sodir bo layotgan hodisalarni kuzatib, taqqoslab, ular ʻ o‘rtasidagi o‘xshash va farqli tomonlarni aniqlaydi, guruhlarga ajratadi. Har birini mustaqil davom ettirish ko nikmasiga ega bo ladi. O z kuzatishlarga tayanib, ʻ ʻ ʻ hukm va xulosalar chiqaradi. O‘quvchini ta’lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishi, o‘qituvchini bu jarayondan chetda qoldirmaydi, albatta, uning ta’sirini kuchaytiradi. Bu jarayonda o‘qituvchidan tashabbuskorlik, ijodkorlik, o quvchi ʻ faoliyatini nazorat qilish va o‘quvchi faoliyatining boshqaruvchisiga aylanishlik talab etiladi. Kuzatish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish bir-biri bilan uzviy bog‘langan faoliyatki, ta’lim jarayoni ularning barchasini zaruriyatga aylantiradi. Ayni damda mazkur faoliyat usullarining birortasi e’tibordan chetda qolsa, keyingi ko‘zlangan natijani bermaydi. Til hodisalarini taqqoslash uchun ularni diqqat bilan kuzata olmoq, guruhlash uchun qiyoslay olmoq, xulosa va hukmlar chiqarmoq uchun kuzatilgan, qiyoslangan va guruhlanganlarni umumlashtira olmoq talab etiladi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari ona tili darsliklarida leksika o‘qitishga oid o‘quv materiallarining tarkibi va ularni o‘qitishning bugungi holatini aniqlash maqsadida dastlab tajriba-sinov maydonchalari aniqlab olindi. Tajriba-sinov ishlari Samarqand viloyati Samarqand tumanidagi 4-maktab, Urgut shahridagi UIM maktabida hamda Urgut tumanidagi 63-maktablarda o‘tkazildi. Tajriba-sinovda jami 212 nafar o‘quvchi ishtirok etdi. Shundan 70 tasi sinov guruhiga, 71 nafari nazorat guruhiga, 71 nafari esa anketa so rovnomalariga jalb ʻ 73 qilindi. Umumiy o‘rta ta’lim tizimida leksika o‘qitishga doir o‘quv materiallarining metodik ta’minotini takomillashtirishning ishlab chiqilgan mazmun, usul va vositalari amaliyotda sinab ko‘rildi. Olingan natijalar mazkur bobda tahlil qilindi, izohlandi. Umumlashtirilgach, quyidagi xulosalarga kelindi. 1. O‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari 5-sinf ona tili darslarida qo‘llangan qiziqarli, noan’anaviy, ijodiy izlanishga asoslangan leksika o‘qitishga doir topshiriqlar orqali, avvalo, o‘quvchining har bir nutq tovushini to‘g‘ri talaffuz qila olishiga, to‘g‘ri yoza olishiga, nasriy va she’riy matnlarni ifodali o‘qiy olishiga, o‘rtaga qo‘yilgan muammo haqida shaxsiy fikrini og‘zaki va yozma shakllarda mazmunli ifodalay olishiga erishish mumkinligi asoslandi, bu esa ta’lim-tarbiya jarayonida katta ahamiyatga ega ekanligi ochib berildi. 2. 5-sinf o‘quvchilarida adabiy talaffuz, imloviy savodxonlik, mustaqil ishlay olish, muntazam so‘z boyligini oshirib borishga erishishda qo‘l keladigan yangi pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish leksika o‘qitish ta’limini takomillashtirishi ma’lum bo‘ldi. 3. O‘quvchilarning leksikologiya bo‘limida olgan bilimlari va uning ko‘nikmaga aylanish darajasi, foydalanilgan o‘quv materiallarining o‘zlashtirilish jarayoni maxsus o‘rganilib, undagi kamchiliklar, ularning sabablari aniqlangach, mazkur kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari, omillari ishlab chiqildi. Shuningdek, didaktik imkoniyatlari ni anglagan holda metodik jihatdan to‘g‘ri tatbiq etildi 4 . Tajriba-sinov o‘qitish samaradorligining baholash mezoni birdan kattaligi va bilish darajasining baholash mezoni noldan kattaligini ko‘rsatdi. Demak, tajriba guruhidagi o‘zlashtirish nazorat guruhidagi o‘zlashtirishdan yuqori ekan. 5-sinf dars jarayonida leksika o‘qitish bo‘yicha qo‘llanilgan tavsiyalar nutqiy ko‘nikma va malakalarnining shakllanganlik darajasini aniqlash yuzasidan o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari samarador ekanligi isbotlandi. 74 XULOSA Har qanday tadqiqot ishi borki, yakunida qandaydir samaraga ega bo‘ladi, oldiga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshiradi. Ushbu tadqiqot ishiga ham umumiy xulosa hosil qiladigan bo‘lsak, bu ishning leksikologiya bo‘limini o‘qitish bo‘yicha o‘ziga xos metodologiya ishlab chiqish edi. Tadqiqotning muqaddimasi ishning umumiy tavsifiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mavzuning dolzarbaligi, ishning o‘rganilish darajasi, tadqiqotning maqsadi, yangiligi, ilmiy va nazariy ahamiyati, tadqiqotning metodologik asoslari va metodlari, oldiga qo‘ygan vazifalari kabi qismlardan iborat. Unda yoritilishicha ona tili ta’limida amalga oshirilayotgan ishlarni ilmiy va amaliy tarzda tadqiq etish, ayniqsa uzluksiz tizimda tilning ma’lum bir sathini uzviylik va uzluksizlik tamoyili asosida o qitish va o rgatish ishimiz mavzusiningʻ ʻ dolzarbligini tashkil etadi. Bugungi rivojlangan davr o quvchilariga mos metodologiya ishlab chiqish hozirgi ʻ zamon metodistlarining eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Zero, prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” 45 . Mavzuni o‘rganish jarayonida adabiyotshunos va metodist olimlarning asarlari va g‘oyalariga bevosita tayangan holda ish olib bordik. 1. Respublikamizda ona tili o qitish metodikasi bo yicha ilmiy tadqiqot olib ʻ ʻ borish ishlari XX asrning 50-yillaridan keyingina tom ma noda yo lga qo yildi ʼ ʻ ʻ deyish o rinlidir. Chunki bu davrda M.Shams, F.Kamol, H.Rustamov, ʻ N.Abdurahmonov, Y.G ulomov, I.Rasulov, B.Mirzaahmedov singari tilshunos va ʻ metodist olimlarning darsliklar yaratilganligi hamda bu darsliklarning ko pchiligida leksikologiya o qitish masalalariga ham o rin berilganligi aniqlandi. ʻ ʻ ʻ 2. Mustaqillikdan keyin ham o zbek tili fanini o qitishning ilg or usullariga ʻ ʻ ʻ 45 Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: Ўзбекистон. 2016. 14-бет 75 bag ishlangan nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari bajarilgani, yangi darsliklarʻ avlodining yuzaga kelishi, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda yaratilgan yangi dars ishlanmalari, metodik qo llanma va darsliklar yaratilganligi ʻ ma’lum bo ldi. ʻ 3. A.G ulomovning 50 -yillarda aytgan fikri rus tilshunosligida jiddiy yangilik ʻ sifatida tan olinib, so z yasalishi 70 -yillarda yaratilgan milliy grammatikalarda ʻ mustaqil soha sifatida berildi. Shu bilan birga, bu sohaning o‘z obyekti mavjudligi, u tilshunoslikning grammatika, leksika, fonetika, semasiologiya kabi sathlari bilan chambarchas aloqada ekanligi e’tirof etildi. 4. Leksikologiyani o rganish jarayonida o quvchilar so zlarning ma’no ʻ ʻ ʻ nozikliklaridan xabardor bo ladilar. So zni o z o rnida qo llash yo llarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o rganadilar. Tilimizdagi so z zahirasi lug atlarda o z aksini topadi. ʻ ʻ ʻ ʻ 5. O quvchilarga bir ma’noli va ko p ma’noli so zlar xususida ma’lumot ʻ ʻ ʻ berishda nazariy ma’lumotlarni amaliy misollar orqali tushuntirish o quvchilar ʻ uchun ancha foydali ekanligi aniqlandi. 6. O quvchilarga bir ma’noli va ko p ma’noli so zlar xususida ma’lumot ʻ ʻ ʻ berishda nazariy ma’lumotlarni amaliy misollar orqali tushuntirish o quvchilar ʻ uchun samarali usul ekanligi o z isbotini topdi. ʻ 7. O‘quvchini ta’lim jarayonining faol ishlovchisiga aylantirish, uni tilda sodir bo layotgan hodisalarni kuzatib, taqqoslab, ular o‘rtasidagi o‘xshash va farqli ʻ tomonlarni aniqlashga undash o‘quvchini aqliy faoliyatga o‘rgatishda ustuvor usul ekanligi o z isbotini topdi. ʻ 8. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari ona tili darsliklarida leksika o‘qitishga oid o‘quv materiallarining tarkibi va ularni o‘qitishning bugungi holatini aniqlash maqsadida dastlab tajriba-sinov maydonchalari aniqlab olindi. Tajriba-sinov ishlari Samarqand viloyati Samarqand tumanidagi 4-maktab, Urgut shahridagi UIM maktabida hamda Urgut tumanidagi 63-maktablarda o‘tkazildi. 9. Tajriba-sinov ishlari Samarqand viloyati Samarqand tumanidagi 4-maktab, Urgut shahridagi UIM maktabida hamda Urgut tumanidagi 63-maktablarda o‘tkazildi. 76 10. Tajriba-sinovda jami 212 nafar o‘quvchi ishtirok etdi. Shundan 70 tasi sinov guruhiga, 71 nafari nazorat guruhiga, 71 nafari esa anketa so rovnomalarigaʻ jalb qilindi. 11. O‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari 5-sinf ona tili darslarida qo‘llangan topshiriqlar orqali, avvalo, o‘quvchining o rganilgan matnni tahlil qila olishiga, ʻ nasriy va she’riy matnlarni ifodali o‘qiy olishiga, muhokamaga qo‘yilgan vaziyat haqida shaxsiy fikrini og‘zaki va yozma shakllarda mazmunli ifodalay olishiga erishish mumkinligi asoslandi, bu esa ta’lim-tarbiya jarayonida katta ahamiyatga ega ekanligi ochib berildi. 12. 5-sinf o‘quvchilarida matn ustida ishlash adabiy talaffuz, imloviy savodxonlik, mustaqil ishlay olish, muntazam so‘z boyligini oshirib borishga erishishda qo‘l keladigan yangi pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish leksika o‘qitish ta’limini takomillashtirishi ma’lum bo‘ldi. 13. O ‘quvchilarning unli tovushlarni o‘qitish bo‘limida olgan bilimlari va uning ko‘nikmaga aylanish darajasi, foydalanilgan o‘quv materiallarining o‘zlashtirilish jarayoni maxsus o‘rganilib, undagi kamchiliklar, ularning sabablari aniqlangach, mazkur kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari, omillari ishlab chiqildi. Shuningdek, didaktik imkoniyatlari anglagan holda metodik jihatdan to‘g‘ri tatbiq etildi. 14. O‘quvchilarning leksikologiya bo‘limida olgan bilimlari va uning ko‘nikmaga aylanish darajasi, foydalanilgan o‘quv materiallarining o‘zlashtirilish jarayoni maxsus o‘rganilib, undagi kamchiliklar, ularning sabablari aniqlangach, mazkur kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari, omillari ishlab chiqildi. Shuningdek, didaktik imkoniyatlari anglagan holda metodik jihatdan to‘g‘ri tatbiq etildi. 15. T ajriba-sinov o‘qitish samaradorligining baholash mezoni birdan kattaligi va bilish darajasining baholash mezoni noldan kattaligini ko‘rsatdi. Demak, tajriba guruhidagi o‘zlashtirish nazorat guruhidagi o‘zlashtirishdan yuqori ekan. 5-sinf dars jarayonida leksika ta’limi bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari samarador ekanligi isbotlandi. 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF- 5850-son. 2.Mirziyoyev Sh.Ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda innovatsion yondashuv. - Guliston: 2018. 3.O‘zbekiston Respublikasning ―Ta‘lim to‘g‘risida gi Qonuni. // Barkamol‖ avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq. 1997. 4.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –Toshkent: Sharq. 1997. 5.Ta’lim to‘g‘risida. Qonun // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –Toshkent. 6.Til ta’limi bosqichlarida uzviylikni ta’minlashning ilmiy-amaliy muammolari. O‘zbek tili doimiy anjumani o‘ninchi yig‘ini materiallari (2009 yil 16-17-aprel). – Toshkent, 2009. 7.Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturi. Ona tili. Adabiyot. O‘zbek tili. - Toshkent, 1999. 8.Uzviylashtirilagan Davlat ta‘lim standartlari va o‘quv dasturi. Ona tili, adabiyot, o‘zbek tili (5-9-sinflar). –Toshkent, 2010. II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 9.Abdurahmonov N. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, 1969. 10.Abdurazzoqova Q. Ona tilidan 5-sinflarda o‘quvchilar faolligi oshirish: Ped.fan. nom. ...diss. avtoref.,1964. –23 b. 11.Ahrorova Z. O‘qitishning yangicha usullari.// Ta‘lim va tarbiya. Jurn. Toshkent, 2003, №3-4. 12.Aliqulov S.R., Sobirov U.Q. Kattalarni o‘qitishda interfaol metodlarni qo‘llash tajribasi. // Ta’lim texnologiyalari. Jurn., 2010. №4. 6-8-b. 13.Azizov G‘. O‘zbek maktablarining 5-sinflarida o‘quvchilar nutqini sinonim so‘zlar bilan boyitish: Ped. fan. nom. ...diss. avtoref.,1968. – 23 b. 78 14.Yoqubjonova O. O‘zbek maktablarining 4-5 –sinflarida so‘z yasashni o‘rgatish metodikasi: Ped. fan. nom. ...diss. avtoref., 1975. – 21 b. 15.Bobomurodova A. Ona tili ta‘limi jarayonida o‘yin topshiriqlaridan foydalanish. –Toshkent: Musiqa, 2009. 16.Do‘stmurodova O. Ona tili ta‘limi yangi pedagogik texnologiyasining mohiyati.- Toshkent: Asr matbuot, 2011. 17.Fessalonskiy S.A. Ona tili o‘qitish metodikasi. 1940. 62 18.Fitrat A. O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba: Sarf. Nahv. // Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. Darslik va o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy maqolalar va tadqiqotlar. – Toshkent: Ma‘naviyat, 2009. -144-b. 19.Jabborov E. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – Qarshi: Nasaf, 2008. - 127 b. 20.Jabborov E., Tilovova G., Meyliyeva G. O‘zbek tili o‘qitishning amaliy metodikasi. – Qarshi: Nasaf, 2010. –130 b. 21.Jabborov E.Ona tilining kirish va izchil kursi orasidagi uzviylik // Til ta‘limi bosqichlarida uzviylikni ta‘minlashning ilmiy-amaliy muammolari. O‘zbek tili doimiy anjumani o‘ninchi yig‘ini materiallari. – Toshkent, 2009. 22.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –Toshkent. 23.Kamol F. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi, Toshkent, 1952. 24.Mahmudov N. Ona tili ta’limida uzviylik muammolari. // Til ta’limi bosqichlarida uzviylikni ta’minlashning ilmiy-amaliy muammolari. O‘zbek tili doimiy anjumani o‘ninchi yig‘ini materiallari. – Toshkent, 2009. 25.Mirzaahmedov A. Ona tili darslarida mavzular uzviyligiga oid muammolar. Til ta’limi bosqichlarida uzviylikni ta‘minlashning ilmiy- amaliy muammolari. O‘zbek tili doimiy anjumani o‘ninchi yig‘ini materiallari. Toshkent, 2009. 26.Ne’matov H., G‘ulomov A., Ziyotova , O‘quvchilar so‘z boyligini oshirish. Toshkent, 1996. 79 27.Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 2-bosqich talabalari uchun darslik. – Toshkent: Ilm ziyo, 2010. 28.Po‘latov I., Ahmedova H. Ona tili darslarida didaktik o‘yinlar. // Til va adabiyot ta‘limi. Jurn., 2010. №8. 29.Qosimova K. 5-sinfda ona tili darslarida lug‘at ustida ishlash: Ped. fan. nom. ...diss. avtoref.,1966. – 21 b. 30.Qosimova K. O‘rta maktablarning 5-sinflarida ―Leksikologiya‖ bo‘limini o‘rganishda sinonim so‘zlar ustida ishlash. – Toshkent, 1996. 31.To‘xliyev B., Shamsiyeva M., Ziyodova T. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Adabiyot jamg‘armasi, 2006. 32.O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh jildli. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. -2014 33.G‘ulomov A. Ona tili o‘qitish prinsiplari va metodlari. –Toshkent, O‘qituvchi, 1992. 34.G‘ulomov A. O‘zbek maktablarining 4-sinflarida ona tili darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlari: Ped. fan. nom. . avtoref., 1975. – 23 b. 64 35. G‘ulomov A., Ne‘matov H. Ona tili ta‘limi mazmuni. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. 36.G‘ulomov A., Ne’matov H. Ona tilidan ta’lim mazmunini yangilashning asosiy yunalishlari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1993. -59-60-betlar. 37.G‘ulomov A., Qobilova B. Nutq o‘stirish mashg‘ulotlari. –Toshkent: O‘qituvchi, 122-131 –betlar. 38.G‘ulomov A., Qodirov M. Ona tili o‘qitish metodikai. Universitet va pedagogika institutlarining filologiya fakultetlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Universitet, 2001. 39.G‘ulomov Y., Rasulov I., Rustamov H., Mirzaahmedov B. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1975. 40.Shams M. O‘zbek tili o‘quv metodikasi. – Toshkent, 1950. 80 41.G ulomov Y., Rasulov I., Rustamov H., Mirzaahmedov B. O zbek tiliʻ ʻ o qitish metodikasi. – Toshkent: O qituvchi, 1975 ʻ ʻ 42.Mаhmudоv N., А. Nurmоnоv, А. Sоbirоv, V. Qоdirоv, Z. Jo‘rаbоyеvа. Оnа tili 5 – sinf; 43.Mahmudov N., A. Nurmonov, A. Sobirov, D. Nabiyeva. Оnа tili 6 – sinf; 44.Mаhmudоv N., А. Nurmоnоv, А. Sоbirоv, D. Nаbiyеvа, А. Mirzааhmеdоv. Оnа tili 7 – sinf; 45.Qоdirоv M., H. Nе’mаtоv, M. Аbdurаhmоnоvа, R. Sаyfullаyеvа. Оnа tili 8 – sinf; 46.Mаhmudоv N., A. Nurmonov, A. Sobirov. Оnа tili 9 – sinf 47.G ulomov A., Qodirov M. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent: ʻ ʻ Universitet, 2001. 48.To xliyev B.Shamsiyeva M. Ziyodova T O zbek tili o qitish metodikasi, ʻ ʻ ʻ - Toshkent, 2006. 49.Odil Yoqubov. Ko‘hna dunyo. – T.: Sharq.2018.- B-20. 50.O‘zbek tilining izohli lug‘ati. IV tom. 2008. 51.I.Yo‘ldoshev, S.Muhamedova, Z.Xolmanova, R.Majidova, Sh.Sultonova. Darslik- Mutaxassislikka kirish (Tilshunoslikka kirish) — Т.: «Barkamol fayz media», 2018. 52.Ҳозирги замон ўзбек тили. Т., ЎзФАН, 1957. 53.Абдуҳамид Нурмонов. Ўзбектилшунослиги тарихи. – T .: Фан. 2002. – Б. 186. 54.Нурмонов A .Ўзбек тилшунослиги тарихи. – T .: Фан. 2002. – Б. 186. 55.Турсунов У ., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги узбек адабий тили. II нашр. Т., «Ўқитувчи», 1975; III нашр, Т., «Уқитувчи*, 1992, 67-бет 56. I . Yo ‘ ldoshev , S . Muhamedova , Z . Xolmanova , R . Majidova , Sh . Sultonova . Darslik - Mutaxassislikka kirish ( Tilshunoslikka kirish ) — Т.: « Barkamol fayz media », 2018 57.Ғуломов А. ва бошқ. Узбек тили морфем лугати. -Тошкент: Уқитувчи, 1977.- Б.3; 8. 81 58.Ғуломов A . F . Узбек тилида суз ясаш йуллари ҳакида. Тил ва адабист институти асарлари, I китоб. Узбек тили грамматикасидан материаллар. Т.:«УэФАМ», 1949, 38-бет. 59.Ғуломов А. Г. Проблемь: исторического словообразования узбекского язмка, часть I , Аффиксация, Аффисьг словообразовательньж имён АДД, Т., 1955, с.4 60.Ғуломов А. Г. ва ўзбек тилшунослиги (Айюб Ғулом таваллудининг 90 йиллигига бағишланган илмий тўплам) Т — 2004 61.Гулямов А. Г. Слово обраэование путём внутренних изменений слова, Научная сессия Ах Наук, 1947 г., с.383 — 392. 62.Садыков А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Т.: Ўқитувчи, 1981, 132-бет. 63. To ʻ xliyev B ., Shamsiyeva M ., Ziyotova T . O ʻ zbek tili o ʻ qitish metodikasi . – Toshkent : Alisher Navoiy nomidagi O ʻ zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti , 2010. -184 b . 64.Ғуломов А. ўзбек тилшунослиги (Айюб Ғулом таваллудининг 90 йиллигига бағишланган илмий тўплам) Т — 2004 65.Садыков А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Т.: Ўқитувчи, 1981, 132-бет 66.Тўхлиев Б., Шамсиева М., Зиядова Т. Ўзбектили ўқитиш методикаси: Ўқув қўлланма. -Тошкент: Янги аср авлоди. 2006. - Б.5 67.Маҳмудов Н. Она тили ва ижодий тафаккур такомили // Таълим жараёнида ижодий тафаккурни ривожлантириш масалалари. Ўзбек тили доимий анжумани VI йиғинининг материаллари. - Тошкент, 2001. 68.Маҳмудов Н. Она тили ва ижодий тафаккур такомили // Таълим жараёнида ижодий тафаккурни ривожлантириш масалалари. Ўзбек тили доимий анжумани VI йиғинининг материаллари. - Тошкент, 2001. - Б.З. 69.Ғуломов А. ўзбек тилшунослиги (Айюб Ғулом таваллудининг 90 йиллигига бағишланган илмий тўплам) Т — 2004 82 70.Садыков А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Т.: Ўқитувчи, 1981, 132-бет 71.Qodirov V. Adabiyot o‘qitish metodikasi. //ma’ruza matnlari //. – Andijon. 2010. 72.Rajabova I. Adabiyot darslarini intеrfaol usullarda tashkil etish. – Toshkеnt: Tamaddun, 2010. 73.To‘xliyеv B. Adabiyot o‘qitish mеtodikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 74.To‘xliyеv B., Niyozmеtova R. va b. Til va adabiyot ta’limining zamonaviy tеxnologiyalari. – Toshkеnt: 2011. 75.To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – Toshkent. 2010-y. 76.To‘xliyev B. va b. Til va adabiyot ta'limining zamonaviy texnologiyalari. - T.: TDPU,2011.-211 b. 77.Uzviylashtirilgan o‘quv dasturini joriy etish bo‘yicha tavsiyalar, o‘quv mavzular (5-9 sinf. o‘zbek tili va adabiyot). 78.Usmonova K., Xayitov A. Adabiyot va adabiyot fanlarini o‘qitishda ta’lim tеxnologiyalaridan foydalanish. – Toshkеnt: 2011. 79.To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 80.Yo‘ldoshеv Q., Madayеv O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish mеtodikasi. –Toshkеnt: O‘qituvchi, 1994. III. Darsliklar 81.Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V., Jo‘raboyeva Z. Ona tili. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – Toshkent: Ma’naviyat, 2004. -172 bet. 82.Omilxonova M., Abdullayev Y., Abdulaxatova R., Inog‘omova R., OrifjonovA. 5-6 –sinfda oana tili darslari. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi, 1978. - B.18-42. 63 83.Ona tili fanidan uzviylashtirilagn o‘quv dasturi asosida nazorat ishlarini o‘tkazish bo‘yicha metodik tavsiyalar (5-, 6-, 7-sinf). –Toshkent, 2010. 83 84.Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot: umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq, 2020. 85.Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. Adabiyot. O‘zbek tili (5-9 sinflar). – Toshkent: Yangiyo‘l poligraf service, 2010. 86. G‘ulomov A., Qodirov M. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent. 2001. 87.To xliyev B, Karimov B, Usmonova K. Adabiyot: Umumiy o rta ta limʻ ʻ ʼ maktablarining 11-sinfi va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi ʻ ʼ muassasalarining o quvchilari uchun darslik-majmua. II qism – T.: 2018. ʻ IV. Lug‘atlar 88. Хожиев А . Тилшунослик терминларининг изохли лугати . – Тошкент : Фан , 2002. 89.Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Бешинчи жилд. –Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. 90.Ўзбек лексикографияси ва терминологияси.Ўқув-услубий мажмуа. Тузувчи Ҳ.Дадабоев. – Тошкент, 2016. 91.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. –Тошкент.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти. Б.340. 92.Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 томлик. 1,2,3,4,5 томлар. – Тошкент.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006-2008. 93.Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили омонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент.: Ўқитувчи, 1984. 94.Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили фразеолагизмларининг изоҳли луғати. 95.Раҳматуллаев Ш., Маматов Н., Шукуров Р. Ўзбек тили антонимларининг изоҳли луғуати. – Тошкент.: Ўқитувчи, 1980. 96.Ўзбек тилининг имло луғати. 65000 дан ортиқ сўз. –Тошкент.: Фан, 1976. 97.Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент, 2002. 84 V. Internet manbalari 98. www.n.b.g.t. intal.uz. 99. www//ziyonet.uz. 100. http//:feb-veb.ru/feb/izvest/1940/03/403-089htm 101. file://localhost/C:Documents%20and%20Settings/... 85 E’LON QILINGAN ISHLAR RO YXATIʻ 1.Tursunova Nigora Komil qizi. American Journal of Language,Literacy and Learning in STEAM Education (AJLLSE) . “Uzbekistan-Finland Pedogogical Institute” Vol. 1 No. 4 (2023). 2.Tursunova Nigora Komilovna. Some Comments about the Word and its Meaning International Journal of Culture and Modernity. ISSN 2697- 2131, Volume 13.(2023) https://ijcm.academicjournal.io/index.php/ijcm 3.Tursunova Nigora Komilovna. So‘z ma’nosi talqinlari haqida (qiyosiy aspektda). FAN, TA’LIM VA AMALIYOT INTEGRATSIYASI ISSN: 2181-1776. Nashr: 06 -June 2022 4.Tursunova Nigora Komilovna. “Leksikalogiya va so'z yasalishi”. International Scentific Journal. In Volume 1.ISSN: 2181-4414. “Uzbekistan- Finland Pedogogical Institute”. International Scentific Journal. (2023) 86

MAKTAB “ONA TILI” DARSLIKLARIDA LEKSIKA O‘QITISH MASALALARI Mundarija BIRINCHI BOB LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISHNING NAZARIY MASALALARI ......................................................................................................... 8 1.1.Leksikologiya tilshunoslikning tarkibiy qismi sifatida ....................................... 8 1.2. Leksikologiya va so‘z yasalishi ........................................................................ 21 I bob bo‘yicha xulosa .............................................................................................. 26 IKKINCHI BOB.DARSLIKLARDA LEKSIKAGA DOIR MA’LUMOTLARNING BERILISHI ..................................................................... 28 II.1. Mustaqillik davrida yozilgan maktab “ona tili” darsliklarida leksikaga doir ma’lumotlarning berilishi ........................................................................................ 28 II.2. Maktab “ona tili” darsliklarida leksikaga oid materiallarni matn tahlili asosida o‘qitish ..................................................................................................................... 43 II bob bo‘yicha xulosa ............................................................................................. 54 Uchinchi bob.LEKSIKA O‘QITISH ....................................................................... 55 III.1. Leksika o‘qitishning asosiy metodlari. ........................................................... 55 III bob bo‘yicha xulosa ............................................................................................ 73 XULOSA ................................................................................................................. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 78 I Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: ................................................................................. 78 E’LON QILINGAN ISHLAR RO YXATIʻ ............................................................. 86 1

Ishning umumiy tavsifi Tadqiqotning dolzarbligi . Bugungi kunda o‘zbek tilining xalqimiz kundalik hayotida hamda jahon miqiyosida mavqe y ini oshirish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni o‘z ona tillarining sofligini saqlagan holda ravon nutq tuza olish ko‘nikmalarini shakllantirish, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, davlat tili sofligini saqlash, uni boyitib borish va aholining nutq madaniyatini oshirish kabi masalalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunonchi davlatimiz rahbari Sh.Mirziyoyevning 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli farmonida yuqoridagi masalalarga alohida urg‘u beriladi. Xususan: O‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘- e’tiborini tubdan oshirish, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, davlat tili sifatida o‘zbek tilini o‘rganish uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zbek tili va til siyosatini rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalish va vazifalarini hamda istiqboldagi bosqichlarini belgilash hamda ta’lim muassasalarida davlat tilini o‘rgatish va uni bilish darajasini baholash tizimini yanada takomillashtirish, davlat tilining ilm-fan tili sifatidagi nufuzini oshirish 1 kabi chora-tadbirlari ishlab chiqish to‘g‘risida farmon berildi. Ma’naviyati yuksak shaxs har xil oqimlar ta’siriga berilmaydi. Xalqimiz aytganidek, ildizi baquvvat daraxtning umri uzoq bo ladi. Yoshlarningʻ ma’naviyatini yuksaltirishda o zbek tili fanining leksikologiya sathi katta ʻ imkoniyatlarga ega. Zero, tilimizning butun boyligi va jozibasi leksikologiya sathi orqali yosh avlodga singdiriladi. Leksikologiyani yaxshi o zlashtirgan o quvchi ʻ ʻ qayerda qanday gapirishni yaxshi biladi. Chunki ta’lim subyekti sanalgan o quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga o rgatadigan, o z fikrini erkin bayon ʻ ʻ ʻ 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son 2

etishga sharoit yaratadigan asosiy fanlardan biri ona tili fanidir. Uning leksikologiya sathi ana shu imkoniyatni yaratib beradi. Umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida hamda oliy ta’lim tizimida o qitilayotgan o zbek tili faniga yangi pedagogik texnologiyalarni qo llash hozirgiʻ ʻ ʻ davrning eng muhim talabiga aylanib bormoqda. Bu sohadagi, jumladan, ona tili ta’limida amalga oshirilayotgan ishlarni ilmiy va amaliy tarzda tadqiq etish, ayniqsa tilning ma’lum bir sathini uzviylik va uzluksizlik tamoyili asosida o qitish ʻ va o rgatish ishimiz mavzusining ʻ dolzarbligini tashkil etadi. O zbek tilining leksikologiya sathini o qitish masalalari o zbek tilshunos va ʻ ʻ ʻ metodist olimlari tomonidan ma’lum darajada o rganilgan. XX asr boshlarida ʻ Abdurauf Fitrat, Shorasul Zunun, Munavvar Qori, Qayum Ramazon, Elbeklar tomonidan yaratilgan maktab darsliklari, keyinroq esa Murod Shams, To xtanazar ʻ Shermuhamedov, Xalil Qayumov, Subutoy Dolimov, Qayum Hakimovlar yaratgan darsliklarda leksikologiya mavzulari qisqa bo lsa-da o rin oldi. O zbek tili ʻ ʻ ʻ metodikasi erishgan yutuqlar asosida yaratilgan darslik va qo llanmalarda, 50- ʻ yillardan keyin boshlangan ilmiy tadqiqotlarda ushbu masala bir qadar keng yoritilgan. Masalan, Y.G ulomov, I.Rasulov, H.Rustamov, B.Mirzaahmedovlar ʻ tomonidan 70-yillarda universitet va pedagogika institutlari talabalari uchun darslik sifatida yaratilgan kitobda 2 lekiskologiya sathini o qitish usullari xususida ʻ e’tiborga molik tavsiyalar berilgan. Shuningdek, ushbu darslikda berilgan tavsiyalar va o qitish usullarining ko p qismi ma’naviy jihatdan eskirganligini ham ʻ ʻ e’tibordan qochirmaslik kerak. O zbekiston mustaqillikka erishgach, ona tili ta’limi tubdan isloh qilindi. ʻ Umumta’lim maktab darsliklari yangilandi. Maktab darsliklarining yangi avlodlari yaratildi va yaratilmoqda 3 . 2 G ulomov Y., Rasulov I., Rustamov H., Mirzaahmedov B. O zbek tili o qitish metodikasi. – Toshkent: O qituvchi, ʻ ʻ ʻ ʻ 1975 3 M а hmud о v N. , Nurm о n о v A., S о bir о v A., Q о dir о v V., Jo‘r а b о y е v а Z . О n а tili 5 – sinf; D. Nabiyeva. О n а tili 6 – sinf; M а hmud о v N. , Nurm о n о v A., S о bir о v A., N а biy е v а D., Mirz аа hm е d о v A. О n а tili 7 – sinf; Q о dir о v M., N е ’m а t о v H., А bdur а hm о n о v а M., S а yfull а y е v а R. О n а tili 8 – sinf; M а hmud о v N. , Nurm о n о v A., S о bir о v A . О n а tili 9 – sinf 3

Bu yangilanishlar o zbek tili sathlarini o qitish usullarini yangilashʻ ʻ muammosi kun tartibiga qo ydi. Bu muammolarning yechimi sifatida metodist ʻ olimlar Asqar G ulomov va Muhammadjon Qodirovlar tomonidan universitetlar ʻ talabalari uchun “Ona tili o qitish metodikasi” ʻ 4 , B.To xliyev, M.Shamsiyeva, ʻ T.Ziyotovalar tomonidan pedagogika universitetlari va institutlari talabalari uchun “O zbek tili o qitish metodikasi” ʻ ʻ 5 singari bir qator darslik hamda o quv ʻ qo llanmalari maydonga kelganini ta’kidlash o rinlidir. ʻ ʻ O zbek tilining leksikologiya sathini o qitish masalalariga bag ishlangan ʻ ʻ ʻ alohida tadqiqot ishlari ham mavjud. Bu borada Q.Abdurazzoqova, K.Qosimova, G.Azizov, A.G ulomov, O.Yoqubjonova, T.Ziyotova va boshqalarning monografik ʻ xarakterdagi ishlari, bir qator mualliflarning ilmiy-uslubiy maqolalarini qayd etish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunga qadar metodologiya sohasida salmoqli ishlar amalga oshirilganligi hech kimga sir emas. Yuqorida keltirilgan fikrlar ham buni isbotlaydi. Biroq bu sohada hali o‘z yechimini kutayotgan muommolar, hal qilinishi kerak bo‘lgan bir qator masalalar bor. Biz mazkur ishimizda istiqlol davri maktab “ona tili” darsliklarida tilshunoslikning leksikologiya bo‘limi yuzasidan berilgan ma’lumotlarning berilishi va keyingi yillarda darsliklarga kiritilgan o‘zgartirishlarning bugungi kun uchun ahamiyati xususida so‘z yuritamiz. Shu bilan birga leksikologik birliklarning ta’limi va natijaviyligi yuqori bo‘lgan metodlarni amaliy ahamiyati tog‘risida fikr yuritamiz. Mavjud muommolar xususda ushbu dessertatsiyamizda o‘z fikrlarimizni bayon etamiz. Shu bilan birga bu bo‘limni o‘qitishda e’tibor berish lozim bo‘lgan jihatlar hamda samaradorligi yuqori bo‘lgan metod va grafik organezirlar haqida to‘xtalib o‘tish bilan bir qatorda tajriba sinov darslarini tashkil etib natijalarini tahlil qilamiz. 4 G ulomov A., Qodirov M. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent: Universitet, 2001. ʻ ʻ 5 To xliyev B.Shamsiyeva M. Ziyodova T O zbek tili o qitish metodikasi, - Toshkent, 2006. ʻ ʻ ʻ 4

Tadqiqot obyekti va predmeti : Tadqiqotning obyekti qilib umumiy o rtaʻ ta’lim darsliklarining “ona tili” darsligi olindi. Shu darsliklarda leksik materiallarning berilishi (o qitilishi) uning predmetini tashkil qiladi. ʻ Tadqiqot ishining maqsadi va vazifalari: - leksikologiyani o‘qitishdagi muammolarni yoritish va yangi innovatsion metodlar hamda matn tahlili asosida o‘qitish va o‘zlashtirish samaradorligini oshirish - umumta’lim m aktab lari, akademik litseylar, kasb-hunar maktablari o‘quvchilarining leksikologiya sohasida, xususan, so‘zlar tizimida yuzaga kelayotgan muammolar, ayrim so‘zlarning turli shevalarda turlicha nomlanishi bilan bog‘liq tushunmovchiliklarni o‘zaro qiyoslagan holda ochib berish. - leksikologiyani o‘rganishning nazariy masalalarini o‘rganish asnosida o‘zbek tilida leksika o‘qitish masalalari yuzasidan o‘qituvchilarga metodik tavsiyalar ishlab chiqish. - o‘zbek tilidagi so‘zlar tizimini tasniflash va tahliliy o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish. - umumta’lim maktablarining o quvchilar ʻ i uchun universal ta’lim harakatlarini shakllantirish texnologiyasining samaradorligi mezonlari va ko‘rsatkichlarini aniqlash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Bizgacha leksikologiya sohasining nazariy masalalari birmuncha yoritilgan bo‘lsa-da, bu tadqiqotda leksikologiyaning nafaqat nazariy tomoni, balki umumta’lim maktablari ona tili darsliklarida leksika o‘qitishning amaliy masalalari va tahliliy o‘qitish metodikasi tog‘risida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Umumta ’ lim m aktab lari o‘quvchilarining leksikologiya sohasida o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan mavzularni qanday usulda o‘rgatsak samaradorlik yuqori bo‘ladi va o‘qituvchilarga ham bu borada qulayliklar yaratiladi. Tadqiqot metodologiyasi va metodlari. O‘quvchilarning leksik hamda so‘z qo‘llash bilan bog‘liq bilimlarni shakllantirish va o‘qitish bo yicha ʻ pedagogik 5

Похожие

Uzluksiz filologik ta’limda “Alpomish” dostonini o‘rgatish metodikasi (maktab, OO‘Y misolida).
O‘zbek adabiyoti darsliklarida folklor namunalarining berilishi
“KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI VA LINGVOPOETIK TAHLILI
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI
OILADA OLIB BORTLADIGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK FAOLIYaT MODULINI UKITIShDA INNOVATSION TALIM TEXNOLOGIYaLARIDAN FOYDALANISh