An’anaviy va zamonaviy tilshunoslikda til, lison, nutq xususida qarashlar Rеjа: 1. UMIS va YAHVOning lisoniy tizimda voqelanishi. 2. Lisonshunoslik va nutqshunoslik 3. Til, lison va nut q munosabatining tilshunoslikda o’rganilishi 4. Lison va nutq farqlanishini o’rtaga qo’ygan ziddiyatlar 5. Til sathlari va lisoniy birliklar haqida 6. Til va lison haqida qarashlar 7. Fonema, tovush, leksema va so‘z haqida 8. Morfema va qo‘shimchaning tildagi o’rni 9. Lisoniy paradigma va lisoniy munosabat 10. Lisoniy ziddiyat va uning asosiy turlari 11. Lisoniy tasnif va uning turlari haqida tushuncha

Bugungi davr, hozirgi zamon o’zbek tilshunosligidan aniqlangan lisoniy umumiyliklarning nutqiy voqelanishini tekshirishga, undan amaliy foydalanish samaradorligini oshirish, qo’llanish doirasini kengaytirish muammolari bilan shug’ullanishga jiddiy kirishishni zarur topmoqda. Bu yangi asr tilshunosligi zimmatiga yuklatilayotgan muhim ijtimoiy vazifadir. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “ Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganlaridek, “ O’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz”. 1 Lisoniy UMIS va YAHVOning til tizimda voqelanishi. Dialektika ( narsa va hodisalarni qiyoslab, umumlashma xulosa chiqaradigan falsafiy ta’limot) har qanday o’rganish manbayida, borliqdagi har bir narsada ikki jihat borligini ta’kidlaydi va uni quyidagi ikki tomonli tushunchalar asosida sistemalashtiradi: Umumiylik-alohidalik Mohiyat –hodisa Imkoniyat- voqelik Sabab- oqibat Birinchi jihat narsalarning sezgi a’zolari asosida his etilmaydigan, aql bilan idrok qilinadigan mohiyatidir. Ikkinchi jihat esa UMISning voqelanishi, namoyon bo’lishi bo’lib, uni tadqiqotchi sezgi azolari yordamida his qila oladi. UMIS (zot) va Y А HVO (tajalli) butun dialektikaning, ya’ni butun borliq - tabiat, jamiyat va inson tafakkurining asosiy munosabat qonunlaridan biri bo‘lganligi sababli, u har bir fanda o‘ziga xos tarzda xususiylashadi. UMISning tildagi tajallisi lison, Y А HVOniki esa nutq deb yuritiladi. Lison va nutqning majmui til deyiladi. Tilshunoslar uzoq zamonlar davomida tildagi o‘rganish manbaining UMIS va Y А HVO yoki lisoniy va nutqiy jihatlari ixtilofi (dialektikasi) mohiyatiga yetolmay, boshi berk ko‘chada cheksiz xususiyliklar doirasida o‘ralashib qoldilar. 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.- Toshkent: Ma’naviyat, 2007

Tilshunoslikda lisoniy va nutqiy jihatlarni farqlashga intilish ushbu fan bilan tengqurdir. Chunki har qanday fan cheksiz hodisalarni umumlashtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Xususiy hodisalar zamiridagi umumiylikni ko‘rishga intilish bilishning har ikkala bosqichi (fahmiy va idrokiy) da ham mavjud. Shu boisdan aytish mumkinki, bilishning fahmiy bosqichi mutlaq xususiyliklar bilan o‘ralashib qolmaganligi kabi, idrokiy bosqich ham mutlaq umumiylikni - UMISni tiklay olmaydi. Biroq har bosqich o‘z vazifalariga ega. Chunki har bir davr o‘z fani oldiga muayyan maqsad va aniq talablarni qo‘yadi. «Fanlarning taraqqiyoti shu davrning ilg‘or falsafiy fikri, davr uchun yetakchi bo‘lgan fan sohalarining yutuqlari bilan uzviy bog‘liq. Turli fanlarning manbalari ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli, davrning yetakchi falsafiy fikri aniq fanlardan o‘rganish manbaining qaysi tomonlariga alohida e’tibor berish lozimligini, borliqdagi mavjud qonuniyatlarni mantiqiy kategoriyalarda qay usulda aks ettirish yo‘llarini belgilab beradi» (H.Ne’matov). Shu asosda aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligining birinchi bosqichi dialektika nuqtai nazaridan tildagi UMIS va YHVOni bir-biridan farqlamay tasnif etish bosqichidir. Tilshunoslikda lison va nutqni izchil farqlab o‘rganish avvalo tilshunoslar V. fon Gumboldt, B.de Kurtene va F.de Sossyur nomi bilan bog‘liq. Lison va nutqning farqlanishi, tilga tizim sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida inqilobga teng hodisa sifatida baholanadi. Chunki bu hodisa tilshunoslikdagi mavjud qarashlarni tubdan o‘zgartirib yubordi. Tilga, xususan, o‘zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning dastlabki yillarida lison o‘rnida til atamasi qo‘llanilib, u ko‘p ma’nolilik tabiatiga ega bo‘lganligi sababli, ayrim chalkashliklarni keltirib chiqarar edi. Chunonchi, insonning nutq so‘zlash qobiliyati ham, nutqi ham ushbu atama bilan yuritilar edi. Atamalarga esa bir ma’nolilik xos bo‘lib, ko‘p ma’nolilik ilmiy aniqlikka putur yetkazadi. Shu boisdan nazariyotchi tilshunoslar UMISning tildagi voqelanishiga nisbatan lison atamasini qabul qildilar. Natijada til, lison, nutq munosabati quyidagicha tushunildi:

Lisonshunoslik va nutqshunoslik. XX asr sistem tilshunosligida (strukturalizmda) hozirgi kunda diskurs deb ataladigan, mohiyatan esa o’zaro fikr almashinish jarayoni ikki tarkibiy qismga: 1) bevosita kuzatishda har xil moddiy shaklda berilgan nutq; 2) nutq uchun imkoniyat sifatida inson ongida joylashgan til (lison) kabi tarkibiy qismlarga ajratiladi. Bu bo’linishda nutq YAHVO, lison UMIS tabiatlidir. Shu asosda tilshunoslik fanida ham tilni sistema sifatida o’rganuvchi til lingvistikasi (lisonshunoslik) va nutq lingvistikasi ( nutqshunoslik) farqlanadi. O’tgan asrning 30- yillaridan boshlabqariyb 80- yillargacha Yevropada zamonaviy tilshunoslik deganda lisonshunoslik- til tizimining ifoda va ta’sir vositalarini alohida- alohida sistemalarga yoki paradigmalarga birlashtirib, bir paradigmada birlashgan birliklar orasidagi munosabatlarni, oraliqdagi o’xshashlik va farqlarni o’rganish tushunilar edi. Bunda tilshunos hamisha nutqda voqelanganhodisalarga tayanarva shu asosda bu hodisalarning sabab va imkoniyatlarini ochishga intilar edi. Natijada, qariyb 50 yil davomida lisoniy imkoniyatlarni ochish va ular orasidagi munosabatlarni o’rganishga alohida e’tibor qaratildi. Lekin bu jarayonda bu imkoniyatlarning har biri qaysi holatlarda voqelanishi tadqiqotchilar diqqatidan chetda qoldi; ular voqelangan hodisa asosida mohiyatlarni ochdilar, ammo mohiyatning voqelanishi chetda qoldi. Shuning uchun Yevropa tilshunosligida o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab lisoniy imkoniyatlarning yuzaga chiqish, voqelanish xususiyatlariga e’tibor berish kuchaydi va nutqshunoslikning xilma- xil yo’nalishlari – an’anaviy stilistikadan pragmatik etnosotsiolingvistika-yu, matn lingvistikasi va korpus lingvistikasigacha – tez va keng rivojlana boshladi. Boshqacha, qilib aytganda, lisonshunoslikdan nutqshunoslikka o’tildi. 2 Til, lison va nutq munosabatining tilshunoslikda o’rganilishi. Yuqorida UMIS va Y А HVOning tildagi tajallisi misolida lison va 2 Safarov Sh.,Toirova G. Nutqning etnosotsiopragmatik tahlili asoslari.-Samarqand,2007-b 8-9

nutqning o‘zaro munosabati haqida kirish xarakterida so‘z yuritildi. Endi unga batafsil to‘xtalinadi. Lison deyilganda ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holga keltirib qo‘yilgan, hamma uchun umumiy va majburiy, fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o‘zaro birikish qonuniyatlari yig‘indisi tushuniladi. Demak, lisonda birliklar va birikish qonuniyatlari farqlanadi. Har qanday lisoniy birlik psixofizik tabiatli bo‘ladi. Shu bilan birga ular ikki tomonning bir butunligidan iborat: a) lisoniy birlikning shakliy, tashqi tomoni; b) lisoniy birlikning ma’lum bir vazifasi, ma’noviy qiymati. Lisoniy birliklar UMIS sifatida mavjud ekan, u moddiylikdan xoli bo‘lmog‘i lozim. Bunda «lisoniy birlikning tashqi tomoni» ko‘rinishga, moddiylikka ishora qilmaydimi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, lisoniy birlik moddiy qiyofadan xoli. Biroq ular ongda qandaydir tarh, ramz sifatida saqlanadi. Masalan, [a] fonemasining talaffuz xususiyatlari xaqida umumlashma tasavvur o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha jamiyat a’zolari ongida birdir. Bu [a] fonemasining shakli, tashqi tomoni bo‘lsa, uning ma’no farqlash, chegaralash tomoni ichki jihati sanaladi. [a] fonemasi xususiyatlari va ma’no farqlashning o‘ziga xos birligi, yaxlitligi sifatida ongda mavjud bo‘ladi. Har bir fonemaning ma’no farqlash va talaffuz xususiyatlari umumlashmasi o‘ziga xos bo‘lib, biriniki ikkinchisinikidan farqlanadi va mustaqil fonemaga qo‘yilgan talab ularning aynan o‘xshash bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Lisoniy birliklarining bu tashqi va ichki tomonini bir-biridan ajratish uchun ulardan birini mutlaqlashtirish mumkin emas. Ichki va tashqi tomon bir varaqning ikki betiga o‘xshaydi va ularni ajratib bo‘lmaydi. Nutq esa yuqorida ta’riflangan lisoniy so‘zlashish qobiliyati asosida ayrim shaxs tomonidan ma’lum bir xabar berish maqsadi uchun ishga solinish yoki qo‘llanish natijasidir.