Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi

Загружено в:

27.11.2024

Скачано:

0

Размер:

75.978515625 KB

Скачать

Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi
Mundarija Kirish…...
………………………………………………………………………….
I BOB. Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi…………………………………..
1.1. XIX asrning ikkinchi yarmida Angliyada sanoatning rivojlanishi………..
1.2. XIX asrning 50-70- yillarida Angliyaning iqtisodiy rivojlanishi ………………
1.3.XIX asrning ikkinchi yarmida Angliyada ikki partiyaviy tuzuming
shakillanishi.…………………………………………………………………………
1.4. XIX asrning ikkinchi yarmida Angliya mustamlakachilik siyosati …………..
II BOB. Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi………………………………….
2.1. Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishining metodik taxlili
Aqliy hujum metodi va interfaol metoddan foydalanish orqali mavzuni
o’quvchilarga o’rgatish……………………………………………………………
2.2. Klassik juftliklar metodikasi va yelpig’ich metodi orqali mavzuni
o’rganish.
Xulosa…. ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..
1

Kirish
Sanoat to ntarishi, sanoat inqilobi — qo l mehnatiga asoslanganʻ ʻ
manufaktura sanoatidan mashinalashgan yirik industriya (fka, zd)ga o tish
ʻ
jarayonini ifodalovchi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy o zgarishlar tizimi. Bu
ʻ
tushuncha XIX-asrning 2-yarmida Arnold Toynbi tomonidan kiritilgan. Sanoat
ishlab chiqarish mashinalarining ixtiro qilinishi va qo llanilishi bilan boshlandi,
ʻ
mashinalarni mashina tomonidan ichki., ya ni mashina sanoati (og ir sanoat) paydo
ʼ ʻ
bo lishi bilan yakunlandi. Sanoat faqat texnikaviy emas, balki ijtimoiyiktisodiy
ʻ
burilishdir, chunki u kapitalistik munosabatlarning to la shakllanishiga olib keldi.
ʻ
Manufaktura mashina industriyasining paydo bo lishi uchun shart sharoit yaratib
ʻ
berdi , qator mamlakatlarda kapitalizmning sanoatdagi ma lum rivojlanish
ʼ
bosqichini ifodalovchi umumtarixiy hodisa hisoblanadi, ammo manufakturadan
yirik mashina industriyasiga o tish shartsharoitlarining yetilishi jahon
ʻ
mamlakatlarida nihoyatda notekis kechgan. XVIIIasrning 60 yillaridan dastlab
Buyuk Britaniyada boshlandi. Bu mamlakatda XVII-asrda yuz bergan burjua
inkilobi yangi jamiyat rivoji uchun keng yo l
ʻ ochdi.
Angliyaning keng mustamlakachilik tizimi ham Sanoat to ntarishiga katta
ʻ
ta sir ko rsatdi, mustamlaka boyliklari sanoatga qo yildi. St. barcha mamlakatlarda
ʼ ʻ ʻ
yengil sanoatda boshlanib, og ir sanoatning shakllanishi bilan yakunlangan.
ʻ
Angliyada ham dastlab yigiruv, keyinroq to quv mashinasi ixtiro kilindi va
ʻ
ipgazlama korxonalarida qo llanildi va sanoat rivojida mashinalar davrini boshlab
ʻ
berdi. Mashinalar soni o sishi metallga bo lgan talabni keskin oshirdi.
ʻ ʻ
Metallurgiyada yangi usulda cho yan va po lat olish rivojlandi (domna pechlari).
ʻ ʻ
Mashinalarning katta ish tezligi yangi energiya manbaini talab etdi (avvalgi
energiya qo l, oyoq kuchi, oqar suvlar). 1780— 1820-yillarda to qimachilik
ʻ ʻ
sanoati hajmi 16 martadan ortiq o sdi. To kimachilik sanoatida boshlangan bu
ʻ ʻ
o zgarishlar jun, kanop, ipak sanoatiga ham o tdi. Bug mashinasining ixtiro
ʻ ʻ ʻ
qilinishi sanoat energetikasida burilish nuqtasi bo ldi. Sanoat rivoji, bozor
ʻ
aloqalarining yanada kengayishi transport vositalarini takomillashtirishni talab
etdi. XIX asrning birinchi choragida (1811) bug dvigateliga asoslangan eng arzon
ʻ
2

va qulay paroxod transporti ishga tushdi, 1814-yil J. Stefenson parovozni ixtiro
qildi. 1825-yildan temir yo llar ishlayʻ boshladi.
Mavzuning dolzarbligi: Tarix fanida o`rganilishi muhim bo`lgan
mavzulardan biri Angliyada ilk sanoat to`natirishining vujudga kelishi va XIX
asrda dunyoning yetakchi davlatga aylanishi,hamda ,, Dunyo ustaxonasi`` sifatida
dunyoga mashxur bo`lishi,hozirda rivojlanayotgan davlatlarga andoza sifatida
rivojlanishining qaysidir tarafini olgan holda o`z ishlab chiqarish sanoati hamda
iqtisodiyotida bir baza sifatida amalga oshirsa bo`ladi.Shuningdek kurs ishida
Angliyaning XIX asr siyosiy hayoti, partiyaviy tuzuming jamiyatga tatbiq
etilishi,hamda ushbu davrda Angliyaning mustamlakachilik siyosati haqida
ma`lumotlar keltirilgan,Ko`rishimiz mumkinki bu davrda Angliya sanaot ishlab
chiqarishda yevropadagi qudratli davlatlar Firansiya va Germaniyani ham ortda
qoldirdi.Hozirgi kunda ham Angliya sanaot ishlab vhiqarish darajasi bo`yicha
dunyoda yetakchi o`rinlardan joy olgan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Manbalar orqali berilgan
mavzuning ahamiyati va qimmatlilig darajasini o‘rganish hamda tahlil qilshga
harakt qildim.Maqsad Angilyaning XIX asr ikkinchi yarmida Angliyada yuz
bergan o`zgarishlar,sanoati, iqtisodiyoti va mustamlakachilik siyosati haqida yangi
qiziqarli manbalar orqali, yortishga harakat qildim ,avvalo o`quvchi talablarda shu
mavzuga oid yangi bilimlarning shakillanishi, hamda mavzuga qiziqishlarini
kuchaytirish va yangi mulohazalar yartishdan iborat edi.
Mavzuning o‘rganish darajasi: Mavzuni yoitishda asosan chet el
adabiyotlari,kitoblar hamda turli internet saytlari,ilmiy maqolalardan
foydalandim:V.S. Koshelev, I.V.Orjexovskiy, V.I.Sinitsa / XIX asrning yangi
dunyo tarixi - erta XX asr., 1998 yil.
Kurs ishining davriy chegarasi: XIX asr ikkinchi yarmida Angliyada
sanaot va iqtisodiyotning rivojlanishi hamda, ikki partiayviy tuzumning vujudga
kelishi va mustamlakachilik siyosati.
Kurs ishining nazariy uslubiy asoslari: Kurs ishida tadqiq etilayotgan
masalalalarga tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai-nazaridan yondashilgan.Kurs ishini
3

olib borish davomida mavzuni o`rganish va tahlil qilishda tarixiy,qiyosiy,
1
solishtirma ,obe`ktiv holatni tahlil qilish kabilardan foydalanilgan.

1
Shuhrat Ergashyev ,,Jahon Tarixi`` 2-qism T 2000-y 410-b
4

I BOB. ANGLIYA SANOAT USTAXONASIGA AYLANISHI
1.1. XIX asrning ikkinchi yarmida Angliyada
sanoatning rivojlanishi.
Sanoat inqilobi 1750 yilga kelib dunyodagi eng boy davlatlardan biri
bo'lgan va dunyo quruqlikning to'rtdan bir qismini egallagan imperiyani
boshqargan Angliyada boshlandi. Bu o'sib borayotgan iste'mol bozorlari uchun
tovarlarni arzonroq va tezroq ishlab chiqarish uchun kurashayotgan Angliyaning
to'qimachilik sanoati bilan boshlandi. Shimlar, ko'ylaklar, paypoqlar, choyshablar
va boshqa uy-ro'zg'or buyumlari uchun qo'lda mato yasash har doim ko'p mahorat
va vaqtni talab qilgan. O'n to'qqizinchi asrda Evropa aholisining tez o'sishini
sanoatlashtirishning o'zi hisoblab berolmasa ham (bu o'sish sanoatlashtirishdan
oldin sodir bo'lgan), u qit'adagi aholi zichligi naqshlarining o'zgarishi uchun
javobgar bo'lgan deb ishoniladi. 1750-1914 yillar oralig'ida ko'pchilik sanoati
rivojlangan davlatlar (Angliya, Belgiya, Frantsiya, Germaniya) ham eng yuqori
aholi zichligiga ega bo'ldi. Bu o zaro bog liqlik nafaqat ushbu mamlakatlarning tezʻ ʻ
urbanizatsiyasini, balki ularning shaharlaridagi aholi zichligi va sanoatlashgan
iqtisodiyotlar bilan bog liq turmush darajasining yaxshilanganligini ham aks
ʻ
ettiradi.
Yangi sanoat shaharlarida ishlash odamlarning fabrikalardan tashqaridagi
hayotiga ham ta'sir ko'rsatdi. Ishchilar mamlakatdan shaharga ko'chib o'tishlari
bilan ularning hayoti va oilalarining hayoti butunlay va doimiy ravishda o'zgardi.
Sanoat inqilobining dastlabki 60 yilida ko'plab malakali ishchilar uchun hayot
sifati sezilarli darajada pasaydi. Masalan, mohir to‘quvchilar sanoatdan oldingi
jamiyatda o‘ziga xos o‘rta sinf sifatida yaxshi yashagan.
Ular bog'larini parvarish
qilishdi, uylarida yoki kichik do'konlarida to'qimachilik ustida ishladilar va qishloq
hayvonlarini boqishdi. Ular ularning boshliqlari edi. Biroq, sanoat inqilobidan
so'ng, malakali to'quvchilarning turmush sharoiti sezilarli darajada yomonlashdi.
Sanoat inqilobining dastlabki oltmish yilida ishchilar sinfining hordiq chiqarish
uchun vaqti va imkoniyati kam edi. Ishchilar kunning barcha yorug'ligini ishda
o'tkazdilar va sport yoki o'yin o'ynash uchun ozgina kuch, joy yoki yorug'lik bilan
5

uyga kelishdi. Yangi sanoat sur'ati va zavod tizimi qishloq bayramlari
taqvimiga kiritilgan eski an'anaviy festivallarga zid edi. Bundan tashqari, mahalliy
hukumatlar shaharlarda an'anaviy festivallarni taqiqlashga faol harakat qilishdi.
Mehnatkashlar yashaydigan yangi mahallalarda odamlar bir xil an'anaviy qishloq
jamiyati tuyg'usiga ega emas edilar. Egalari fabrikalarda samarali ish oqimini
to'xtatib qo'yganliklari uchun ish joylarini tashlab, qishloqlariga bayramlar uchun
qaytib kelgan ishchilarni jarimaga tortdilar. Biroq, 1850-yillardan so'ng,
rivojlanayotgan o'rta sinfning ko'tarilishi bilan birga dam olish yaxshilandi. Katta
shaharlarda musiqa zallari paydo bo'ldi. Regbi, 2
kriket va futbol kabi sport turlari
ommalashdi.
Shaharlar bugungidek sport va ko'ngilochar imkoniyatlarga ega bo'lgan
joylarga aylandi. Asta-sekin, asta-sekin o'rta sinf yoki "o'rta sinf" sanoat
shaharlarida, asosan, XIX asrning oxirlarida paydo bo'ldi. Shu vaqtgacha jamiyatda
faqat ikkita asosiy tabaqa mavjud edi: ularning boylik va imtiyozlar hayotida
tug'ilgan aristokratlar va ishchilar sinfida tug'ilgan kam ta'minlangan oddiy
odamlar. Biroq, yangi shahar sanoati asta-sekin biz bugungi kunda "oq yoqali" deb
ataydigan ishbilarmonlar,
do'kondorlar, bank kotiblari, sug'urta agentlari,
savdogarlar, buxgalterlar, menejerlar, shifokorlar, yuristlar va o'qituvchilar kabi
ko'proq ishlarni talab qildi. Bu paydo bo'layotgan o'rta sinfning dalillaridan biri
Angliyada chakana savdo do'konlarining ko'payishi bo'ldi, bu 1875 yildagi 300
tadan 1890 yilga kelib 2600 taga ko'tarildi. O'rta sinfning yana bir ajralib turadigan
belgisi - vaqti-vaqti bilan ovqat pishirish va uyni tozalash uchun xizmatchilarni
yollash qobiliyati edi. vaqtga. 1851 yildan 1871 yilgacha uy xizmatchilari soni 900
mingdan 1,4 milliongacha ko'payganligi ajablanarli emas.
Bu kichik, ammo o'sib borayotgan o'rta sinf o'zlari va oilalari uchun
mas'uliyatni o'z zimmalariga olishlari bilan faxrlanishardi. Ular kasbiy
muvaffaqiyatni insonning energiya, qat'iyatlilik va mehnatsevarligi natijasi deb
bilishgan. 30-yillarning boshlariga kelib. XIX asr Angliyada sanoat inqilobi tugadi.
Katta miqyosdagi mashina ishlab chiqarish hunarmandchilik va manufaktura
2
Хидоятов.Г.А. Британская экспансия в Средней Азии, Т.,1981, с.7
6

ustidan g'alaba qozondi, ularning past mehnat unumdorligi va qo'lda texnikasi
rivojlandi. Angliyada ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi mamlakatning ichki
ehtiyojlaridan ko'p marta oshib ketganligi sababli, sanoat eksporti hajmi tobora
kengayib bordi. XIX asrda Tashqi savdo operatsiyalari hajmi bo'yicha Angliya
yetakchilik qildi. 1800-1870 yillar uchun. tashqi savdo aylanmasi yetti martadan
ortiq (85 million funt sterlingdan 611 million funtgacha) oshdi. Eksport tovarlari
orasida to qimachilik va mashinasozlik, ko mir va temir-po lat mahsulotlariʻ ʻ ʻ
ustunlik qildi. Import sifatida xomashyo (paxta, jun) va oziq-ovqat mahsulotlari
(don, go sht va boshqalar) xizmat qilgan. Ko'pincha yirik xalqaro moliyaviy
ʻ
operatsiyalar Londonda amalga oshirildi. Britaniya valyutasi xalqaro pul rolini
o'ynagan va jahon savdo operatsiyalarida birlik bo'lgan.
Moliyaviy oligarxiya Rotshild, Goshen, Grenfell, Bering, Lloyd kabi
bankirlar tomonidan ifodalangan. Shu bilan birga, kapital eksportining doimiy o'sib
borishi va uning mamlakat ichida taqchilligi moliyaviy resurslarni aktsiyadorlik
jamiyatlari orqali safarbar qilish zaruratini tug'dirdi. XX asr boshlariga kelib.
aktsiyadorlik kapitali ingliz sanoatining barcha tarmoqlarida etakchi o'rinni
egalladi. Demak, agar 1863 yilda mamlakatda 640 ga yaqin aksiyadorlik
jamiyatlari mavjud bo'lsa, XIX asr oxiriga kelib. ularning yillik o'sishi 4 ming
rublni tashkil etdi. Merkantilizm sanoat ishlab chiqarishini tartibga solish bilan
o'zining avvalgi ahamiyatini yo'qotdi. Endi sanoat rivojlanishi bo'yicha boshqa
mamlakatlardan ancha oldinda bo'lgan Angliya raqobatdan qo'rqmadi.
Moliyaviy resurslarning o'sishi bojlarning fiskal rolini pasaytirdi. Shunday
qilib, 20-yillarda. 19-asr ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun bojlar 50 foizdan 20
foizga kamaytirildi. Asrning o'rtalarida ular tayyor mahsulotlar uchun sezilarli
darajada qisqartirildi va ular xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlar uchun
butunlay bekor qilindi. Shu bilan birga, cheklovchi "makkajo'xori qonunlari" bekor
qilindi, Kromvel navigatsiya qonuni va qirg'oqbo'yi savdosiga cheklovlar bekor
qilindi. To‘g‘ri, bu yillarda kuchaygan ozodlik harakati Britaniya hukumatini
Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika Ittifoqiga dominion
maqomini berishga majbur qildi. Bu muhojirlar koloniyalari metropolning qishloq
7

xo'jaligi qo'shimchalariga aylandi 3
.
XIX asrning oxirgi uchdan birida. mustamlaka imperiyasining ingliz
burjuaziyasi uchun ahamiyati sezilarli darajada oshdi. XIX asr oxiriga kelib. u
shunchalik o'sdiki, unda 300 milliondan ortiq odam yashagan. Mustamlakachilik
20-asr boshlarida davom etdi. Mustamlakalar orqali boyitishning avvalgi usullari
kapital eksporti bilan to'ldirilib, mahalliy ishlab chiqarishning arzonligi tufayli juda
foydali bo'ldi. XIX asrning 50-60-yillarida Angliya dunyoning sanoat mamlakatlari
orasida birinchi o rinni egalladi. Sanoatning barcha tarmoqlarining jadalʻ
rivojlanishi, uning texnik ustunligi Angliyaning «dunyo ustaxonasi»ga aylanishini
tezlashtirdi.
Sanoat inqilobining yakunlanishi mamlakatni jadal sanoatlashtirishni
oldindan belgilab bergan eng muhim omil bo'ldi. Britaniya haqiqiy “dunyo
fabrikasi”ga aylandi. Jahon mahsulotining qariyb yarmi yoki undan ko pi nafaqat
ʻ
yengil sanoat, birinchi navbatda paxta, balki og ir sanoat – metallurgiya,
ʻ
mashinasozlik, ko mir qazib olish, kemasozlikda ham ishlab chiqarildi. Etakchi
ʻ
sanoat rayonlari Shimoliy Angliya, O'rta Shotlandiya va Janubiy Uels edi. Buyuk
Britaniyaga tashrif buyurgan zamondoshlarini uning sanoat korxonalari, ayniqsa
og'ir sanoat korxonalari kattaligi hayratda qoldirdi. Minglab ishchilar ishlaydigan
zavodlar 1950-yillarda odatiy holga aylangan va ba'zilarida 10 000 yoki undan
ko'proq odam ishlagan. 5
1851-yilda Londonda bo lib o tgan Butunjahon
ʻ ʻ
ko rgazmasida keng namoyish etilgan Britaniya sanoati mahsulotlari
ʻ
zamondoshlarini lol qoldirdi.Sanoat ishlab chiqarishining jadal rivojlanishi
Angliyaga tashqi savdoni juda katta miqyosda oshirish imkonini berdi. 1850—
1870-yillarda import va eksport 3 baravar oshdi. Angliya boshqa mamlakatlarga
engil va og'ir sanoat mahsulotlarini yetkazib berdi. Tovarlarining yuqori sifati va
arzonligi bilan jahon bozorining ustasi edi. Mamlakatning sanoat va tijorat
ustunligiga uning dengiz qudrati, dunyodagi eng kuchli flotning mavjudligi ham
yordam berdi va 60-yillarda yelkanli kemalarga qaraganda tonnaj jihatidan ko'proq
paroxodlar mavjud edi.Buyuk koloniyalar Buyuk Britaniyaning iqtisodiy
3
• V.S. Koshelev, I.V.Orjexovskiy, V.I.Sinitsa / XIX asrning yangi dunyo tarixi - erta XX asr., 1998 yil.
8

tizimining asosiy omili edi. Aynan zamondoshlari tomonidan tan olingan Britaniya
imperiyasi Britaniyani "hozirgi kunda mavjud bo'lgan eng buyuk kuch"ga
aylantirdi. Buyuk Britaniya konstitutsiyaviy monarxiya bo'lib qoldi. Qirol
hokimiyati eng muhim davlat ishlarini hal qilishda veto huquqidan rasmiy ravishda
foydalangan. Biroq, aslida, Britaniya qirollari bu imtiyozdan foydalanmagan.
Rasmiy ravishda qirol bosh vazirni tayinlagan, biroq u bu lavozimga faqat
parlament saylovlarida g‘olib chiqqan partiya vakilini tayinlashi mumkin edi. 6
Oliy
davlat lavozimlariga tayinlash qirol tomonidan, lekin vazirlar bilan kelishilgan
holda amalga oshirilgan. Viktoriya 1837-1901 yillarda taxtni egallagan. U davlat
ishlarining borishiga ta'sir o'tkazishga intildi va uning eri Sakken-Koburg 4
shahzodasi Albert ham bunga harakat qildi. Biroq, malika katta qiyinchilik bilan
eriga vazirlar bilan rasmiy suhbatlarida qatnashish va ularda qatnashish huquqini
berishga muvaffaq bo'ldi. Viktoriya, ayniqsa, Angliyaning tashqi siyosatiga ta'sir
o'tkazishga harakat qildi va shu asosda tashqi ishlar vaziri Palmerston bilan
ziddiyatga chiqdi. Qirolicha o'rab olingan tashqi sharafga qaramay, Torilar va
Viglar tojga qarshilik ko'rsatdilar va davlat ishlariga sezilarli ta'sir ko'rsatdilar.
Qirolicha Viktoriya davrida Buyuk Britaniya demokratik erkinliklari sezilarli
darajada rivojlangan, hokimiyat bilan og'ir kurashda xalq g'alaba qozongan
mamlakat edi.O‘sha davrda dunyoning hech bir davlatida bunday ommaviy so‘z,
yig‘ilish va mitinglar erkinligi yo‘q edi. Hukumat faoliyatini erkin tanqid qilgan
matbuot katta ta'sirga ega edi.
1.2. XIX asrning ikinchi yarmida Angliyaning 50-70- yillardagi
Iqtisodiy rivojlanishi
Butun XIX asr Angliya uchun iqtisodiy farovonlik asriga aylandi. Aynan
shu erda sanoat va agrar inqilob tug'ildi, dunyoni sezilarli darajada o'zgartirgan eng
muhim ilmiy kashfiyotlar sodir bo'ldi. XIX asr boshlarida. to qimachilik sanoatiʻ
rivojlandi. To qimachilik dastgohi ishlab chiqarishga keng joriy etildi. Ba'zi ingliz
ʻ
shaharlari dunyoning barcha burchaklariga eksport qilish uchun tovarlar ishlab
chiqarilgan haqiqiy to'quv markazlariga aylandi. Buning ortidan sanoat inqilobi
4
126-C Штейнберг, ЕЛ. ,,История британской агрессии на Среднем Востоке ``/ E.JI. Штейнберг. М.:
Воениздат, 1951.
9

metallurgiya sanoatiga ham etib keldi.Bug‘ mashinasining ixtiro qilinishi ruda
qazib olish va metall eritish jarayonini soddalashtirish imkonini berdi, temir
yo‘llarning qurilishi esa xom ashyoni zavod va zavodlarga yetkazib berishni
tezlashtirdi va arzonlashtirdi. Angliya ko'p yillar davomida temir yo'llar uzunligi
bo'yicha etakchi maqomini saqlab qoldi. Va agar dastlab sanoat inqilobi engil
sanoatda sodir bo'lgan bo'lsa, unda XIX asrning o'rtalarida. asosiy e'tibor og'ir
sanoatga, xususan, metallurgiya, mashinasozlik, kemasozlik va kimyo sanoatiga
qaratildi.Eng yaxshi yillarda butun dunyo sanoat mahsulotlarining 45 foizigacha
Angliyada ishlab chiqarilgan. Bu inglizlar hukmronligi yillari edi.
XIX asrning o'rtalariga kelib. qo'l mehnati o'rnini mashina mehnati
egalladi. Mashinalar mashinalar ishlab chiqara boshladi. Ingliz tovarlari butun
dunyoga mashhur edi. Mustamlaka hukmronligi iqtisodiy taraqqiyotga ham
yordam berdi. Buyuk Britaniya Afrikaning katta qismiga, butun Hindiston,
Avstraliya va boshqa bir qator mustamlakalarga ega edi. Ingliz ishlab
chiqaruvchilari nafaqat o'z mollarini koloniyada sotishdi, balki u erdan arzon xom
ashyo ham olishdi.
XIX asrning ikinchi 50-70-yillarda. Angliyaning dunyodagi iqtisodiy
pozitsiyalari har qachongidan kuchliroq edi.Keyingi o'n yilliklarda sanoat ishlab
chiqarish o'sishda davom etdi, ammo ancha sekinlashdi. Rivojlanish sur'ati
bo'yicha Britaniya sanoati Amerika va Germaniya sanoatidan orqada qoldi.Ushbu
kechikishning sababi 19-asrning o'rtalarida o'rnatilgan zavod uskunalari eskirgan
edi. Uni yangilash uchun katta sarmoya zarur edi, ammo banklar uchun milliy
iqtisodiyotga qaraganda boshqa mamlakatlarga sarmoya kiritish foydaliroq edi.
Natijada, Angliya "dunyoning fabrikasi" bo'lishni to'xtatdi va XX asr boshlarida.
Sanoat ishlab chiqarish hajmi bo'yicha u AQSh va Germaniyadan keyin uchinchi
o'rinni egalladi.Boshqa Evropa mamlakatlarida bo'lgani kabi, XX asr boshlarida.
Angliyada bir qator yirik monopoliyalar vujudga keldi: Vikers va Armstrong
harbiy ishlab chiqarishga, tamaki va tuzga ishonish va boshqalar 60 ga yaqinlari
bor edi.
XIX asr oxiridagi qishloq xo'jaligi Arzon Amerika donining importi va
10

mahalliy qishloq xo'jalik mahsulotlarining narxlari pasayishi tufayli inqiroz
boshlandi. Er egalari ekin maydonlarini qisqartirishga majbur bo'lishdi va ko'plab
fermerlar bankrot bo'lishdi.Sanoat ustuvorligining yo'qolishiga va qishloq
xo'jaligidagi inqirozga qaramay, Angliya dunyodagi eng boy davlatlardan biri
bo'lib qoldi. U juda katta kapitalga ega edi, eng katta flotga ega edi, dengiz
yo'llarida hukmronlik qildi va eng katta mustamlaka kuch bo'lib qoldi.
Jahon tarixida birinchi marta Angliya proletariati o'z manfaatlarini biladigan
sinf sifatida, mustaqil siyosiy kuch sifatida maydonga chiqdi. Butun mamlakat
miqyosida tashkil etilgan zamonaviy proletariatning birinchi ommaviy mustaqil
harakati ham Angliyada vujudga keldi. XVIII asr oxirida boshlangan sanoat
inqilobi Angliyada jadal iqtisodiy rivojlanish davrini ochadi. XIX asrning birinchi
yarmida sanoat kapitalizmi ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. Buni sanoatning
deyarli barcha tarmoqlarining kuchli o'sishi, xususan, ot kapitalistik ishlab
chiqarishga birinchi bo'lib o'tgan paxta sanoatining o'sishi dalolat beradi. 1819-
1821 yillarda. 120 million pud paxta qayta ishlandi, 1848 yilda esa 588 million
pud. Jun sanoatining jadal rivojlanishi munosabati bilan jun importi 1821 yildagi
16,6 ming puddan 1849 yilda 79,8 ming pudga oshgan. 25 yil davomida, 1821
yildan 1846 yilgacha bo`ladi. Engels 1844 yilda Angliya haqida shunday deb
yozgan edi: 7
«Oltmish-sakson yil oldin, - bu boshqa mamlakatlar kabi kichik
shaharlari, ahamiyatsiz va yomon rivojlangan sanoati, siyrak, asosan qishloq
xo'jaligiga ega mamlakat edi. Endi bu tengsiz mamlakat, poytaxti ikki yarim
million aholiga ega, ulkan ishlab chiqarish shaharlari, butun dunyoni o'z
mahsulotlari bilan ta'minlaydigan va deyarli hamma narsani eng murakkab
mashinalar bilan ishlab chiqaradigan sanoati bor; mehnatkash, aqlli va zich aholi,
ularning uchdan ikki qismi sanoatda band bo'lib, endi butunlay boshqa sinflardan
iborat - bundan tashqari, bu mutlaqo boshqa millat, turli xil odatlar, har xil
ehtiyojlar "(Engels, Ishchi sinfining ahvoli). Angliyada).
Angliyada sanoat kapitalizmi erishgan ulkan g'alabalar hech qachon uning
iqtisodiy rivojlanishining "silliq" natijasi emas edi.Sanoat kapitalizmining paydo
bo'lishi bilan iqtisodiy inqirozlar boshlandi, ular muntazam ravishda takrorlanadi.
11

1825 yildan beri umumiy sanoat inqirozlari davriy holga keladi. Ular g'ayrioddiy
halokatli kuch bilan harakat qildilar: ular mayda ishlab chiqaruvchilarni o'limga
mahkum qildilar va butun og'irligi bilan mehnatkash ommaning ishchilariga
tushdilar. Mashina tomonidan vayron bo'lgan mayda ishlab chiqaruvchilar,
hunarmandlar, hunarmandlar, to'quvchilar, yigiruvchilar, trikotajchilar,
qirquvchilar va boshqalar sanoat proletariati safini to'ldirdi. Qishloqlardan
shaharlarga kuchli oqim ham keldi, u erda aholining katta qismi ekspropriatsiya
qilindi va qashshoqlarga aylandi. 19-asrning birinchi yarmida tugatilgan
qilichbozlik natijasida talon-taroj qilingan dehqonlar shaharlarga, fabrikalarga
yugurishdi.
Mashina ishlab chiqarishning g'alabasi minglab va o'n minglab qishloq
hunarmandlari va hunarmandlarini o'limga olib keldi. Gibli va qishloqdan "itarib
yuborilgan" mahalliy sanoat ishchilari, markazlashtirilmagan fabrikalarning
ishchilari, aniq qishloq joylarda keng tarqalgan edi. Ochlik, qashshoqlik,
vayronagarchilik bu qatlamlarning barchasini XIX asrning birinchi o'n yilliklarida
juda ko'p o'sgan fabrika proletariati safiga itarib yubordi. Bir qutbda qashshoqlik,
vayronagarchilik va ochlik kuchayib borayotgan bo‘lsa, ikkinchi qutbda millionlab
mehnatkashlarning ter va qoni evaziga yaratilgan behisob boyliklar to‘planib
turardi. Sanoat burjuaziyasining iqtisodiy qudrati va roli nihoyatda oshdi. Ayni
paytda siyosiy hokimiyat er va pul aristokratiyasi qo'lida edi. Angliyada yer egalari
aristokratiyasi kapitalistik taraqqiyotga moslashdi. Pomeshchik zodagonlar o zʻ
yerlarini asosan kapitalistlarga ijaraga berishgan. Uy egalari o'z qo'llarida nafaqat
yerni, balki ulkan pul boyliklarini ham jamlaganlar. O'z qo'llarida hokimiyatni
qat'iyat bilan ushlab, ular nonga yuqori narxlarni belgilovchi qonunlarga
erishdilar.
Angliya birinchi bo'lib kapitalistik sanoatlashtirish yo'liga o'tganligi
natijasida u XIX asrning chorak Ichida boshqa mamlakatlardan sezilarli darajada
oshib ketdi. iqtisodiy jihatdan dunyoda hukmronlik qildi. Jahon bozorida monopol
mavqega ega bo'lish uning uchun ayniqsa foydali edi. XIX asr boshlarida.
mashinalarni individual ishlab chiqarishdan ommaviy ishlab chiqarishga o'tish
12

amalga oshirilmoqda va 1843 yilda mashinalarni eksport qilish taqiqlari bekor
qilindi, buning natijasida mashinasozlik eksport sanoatiga aylandi. Angliya
mashinalarning monopol yetkazib beruvchisiga aylandi: ingliz to'qimachilik
mashinalari, bug' dvigatellari va parovozlar butun dunyoga tarqaldi. Ingliz matolari
ham yuqori mexanizatsiya darajasi tufayli arzonligi sababli raqobatdan tashqarida
edi.
XIX asr o'rtalarigacha Angliyada temir eritish va ko'mir qazib olish hajmi.
Frantsiya, Germaniya va Qo'shma Shtatlardagidan ko'proq edi. Angliyaning o'zida
ham, uning koloniyalarida ham amalga oshirilgan temir yo'l qurilishi ham katta
ahamiyatga ega edi. Angliyaning sanoat gegemonligi natijasida burjuaziya olgan
katta foyda uning moliyaviy qudratining asosiga aylandi. 1870 yilda Angliyada
allaqachon 113 ta 8
aktsiyadorlik banki mavjud edi va bank kapitalining
kontsentratsiyasi bo'yicha u boshqa mamlakatlardan oldinda edi. Kapitalning
"ko'pligi" boshqa mamlakatlarga qaraganda o'z mustamlakalariga kapital eksport
qilishni boshlash imkonini berdi. 1865 yilda u allaqachon 25 ta mustamlaka
bankiga ega edi. "Makkajo'xori qonunlari" ularga qarshi "Makkajo'xori
qonunlari"ga qarshi kurash ligasini yaratgan ingliz burjua iqtisodchilarining
"Manchester maktabi" boshchiligidagi ingliz sanoat burjuaziyasi tomonidan faol
kurash olib bordi. 1846-1848 yillarda. "Makkajo'xori qonunlari" 5
bekor qilindi, non
narxi milliy emas, balki jahon bozoriga bog'liq bo'la boshladi. Xorijiy raqobatdan
qo'rqib, fermerlar 50-yillarda bir qator yangi texnik yaxshilanishlarni amalga
oshirdilar: drenaj ishlari, mineral o'g'itlardan foydalanish va yangi mashinalar.
Monopol kapitalizmga o'tish bilan Angliya XIX asrning o'rtalarida jahon
bozorlarida sanoat ustunligini yo'qotdi.
Bu XIX asrning o'rtalarida dunyoda zavod sanoati birinchi bo'lib paydo
bo'lgan mamlakat. jahon sanoat mahsulotlarining qariyb 50 foizini ishlab chiqargan
va "jahon fabrikasi" hisoblangan. Ammo XIX asrning 70 -yillaridan boshlab
Angliyada sanoat ishlab chiqarishining o'sish sur'ati ancha sekinlashdi. Agar 1815
yildan boshlab. XIX asrning 70 -yillari boshlariga qadar. sanoat ishlab
5
213-C Штейнберг, ЕЛ. ,,История британской агрессии на Среднем Востоке ``E.JI. Штейнберг. М.:
Воениздат, 1951.
13

chiqarishining o'rtacha yillik o'sishi 3,4%ni tashkil etdi, keyin XIX asrning 70 -
yillaridan. 1914 yilgacha u atigi 1,7%ga, ya'ni yarmiga o'sdi, natijada Angliyaning
jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi doimiy ravishda kamayib bordi. 1914
yilda Angliya jahon sanoat mahsulotining 1/2 qismini emas, faqat 1/7 qismini
ishlab chiqardi. XIX asr oxirida mamlakat o'zining jahon pozitsiyalarini yo'qotdi,
bu holatning sabablari quyidagilar edi:birinchi sanoat inqilobini amalga oshirish,
ya'ni asr oxirida sanoat uskunalari allaqachon ma'naviy va jismoniy jihatdan
eskirgan va boshqa mamlakatlar raqobatiga dosh berolmagan;asosan Britaniya
koloniyalariga amalga oshirilgan kapital eksporti Angliyaning o'zida kapital
qo'yilmalar hajmini kamaytirdi va asosiy kapitalning yangilanishiga to'sqinlik
qildi.fan va texnika yutuqlarini amaliyotga tatbiq etishning uzayishi;Angliya
tomonidan erkin savdo siyosati ingliz tovarlari bozorini toraytirdi;ishlab chiqarish
tannarxini pasaytirish va Angliya mahsulotlarini raqobatbardosh bo'lmagan
mahsulotga aylantirish imkonini bergan zamonaviy texnologiyalar bilan
jihozlangan korxonalar bo'lgan AQSh va Germaniyaning raqobatiga dosh bera
olmaslik;
1874 yildagi jahon agrar inqirozi, Amerika nonining Evropa bozoriga
chiqishi natijasida (Angliya agrar bazasini yo'qotmoqda va tobora import
qilinadigan donga qaram bo'lib qolmoqda)Elektr energiyasidan foydalanishning
ahamiyatini etarlicha baholamaslik ham Britaniya iqtisodiyotining rivojlanishiga
salbiy ta'sir ko'rsatdi (natijada AQSh va Germaniya bilan taqqoslaganda, ayniqsa,
iqtisodiyotning eski tarmoqlarida).Kapital eksporti tufayli Angliya unga
Germaniya va AQShning rivojlanish darajasiga erishishga yordam beradigan
moliyaviy resurslar ulushini yo'qotdi. Shu sababli, agar aksiyadorlik jamiyatlari
monopoliyaning keng tarqalgan shakli bo'lsa ham va ishchilar va mayda burjuaziya
jamg'armalarini jalb qilish uchun nominal qiymati 1 funtgacha bo'lgan aktsiyalarni
chiqarishga ruxsat berildi.
Sanoatni monopollashtirish jarayoni juda sekin davom etdi va natijada
Angliyaning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi pasayib ketdi. Mamlakat
jahon sanoat ustunligini yo'qotdi. Birinchiligini yo'qotishiga qaramay, aholining
14

barcha qatlamlarining daromadlari o'sishda davom etdi. XIX asrning oxirgi
choragida milliy daromad uch barobar, tadbirkorlarning xorijiy sarmoyadan
tushgan daromadi 9 barobar oshdi. Uning harbiy floti dunyodagi eng qudratli bo'lib
qoldi, unga davlat byudjeti xarajatlarining yarmi sarflangan.Bu davrda, 90 -yillarda
Kembrij iqtisodiyot maktabi tug'ildi, bu yangi iqtisodiy yo'nalish - neoklassikaning
vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Bu maktabning asosiy vakili va asoschisi Alfred
Marshall (1842-1924) bo'lib, u iqtisodiy nazariyaning turli oqimlarini birlashtirib,
universal modelni yaratishga harakat qilgan. U narxni iqtisodiyotning eng muhim
elementi deb bilgan va erkinlik va raqobat iqtisodiyotning harakatlantiruvchi
kuchlari bo'lgan.
Angliyaning jahon miqyosidagi iqtisodiy qudratining cho‘qqisi 1870-yillar
bo‘ldi. "Bu davrda u dunyoning ishlab chiqaruvchisi, jahon bankiri, jahon
tashuvchisi va dunyo savdochisi deb ataldi." Hech bir davlatning iqtisodiyoti
inglizlar bilan raqobatlasha olmaydi.Biroq, 10-15 yildan keyin vaziyat keskin
o'zgara boshladi, bu birinchi navbatda eski sanoat mamlakatlari (Angliya va
Fransiya) va tez rivojlanayotgan yosh davlatlar o'rtasida dunyoda iqtisodiy
etakchilik uchun kurashning kuchayishi bilan bog'liq edi. Germaniya), bu ko'p
jihatdan raqiblarini ortda qoldirdi va ortda qoldirdi. 1880-yillarda ikkinchisi asosan
Angliyaga qaraganda yuqori ishlab chiqarish va texnik bazada sodir bo'lgan sanoat
inqilobini yakunladi. 1880-yillarning o'rtalarida nemis tovarlari nafaqat Evropa
bozorlarida, balki Angliyaning o'zida ham sifat jihatidan ingliz mahsulotlaridan
sezilarli darajada oshib keta boshladi..Bu davrda ingliz sanoat ishlab chiqarishining
o'sish sur'ati sekinlashdi va raqobatchilarnikidan pastroq bo'lib chiqdi.Bundan
tashqari, XIX asrning oxirida jahon bozoridagi vaziyat o'zgara boshlad Angliya
hali ham erkin savdo siyosatiga amal qilib, o'z mavqeini yo'qota boshladi, chunki
ko'plab mamlakatlar o'z sanoatini raqobatdan (birinchi navbatda ingliz
tovarlaridan) yuqori tariflar bilan himoya qilishga intildilar, bu esa ingliz
eksportchilari uchun nihoyatda foydasiz edi. Ko'pgina Yevropa davlatlari, xususan
Germaniya, Angliyaning savdo monopoliyasini yo'q qilishga intilib, narxlarni
demping (demping) usulidan foydalana boshladi.
15

"XIX –XX asrlar bo'yida Angliyaning iqtisodiy rivojlanishining umumiy
sekinlashuvining asosiy sababi, ehtimol, XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida
rivojlangan ishlab chiqarish bazasining umumiy jismoniy va ma'naviy qarishi
bo'lishi mumkin. ." Iqtisodda imperialistik belgilarning kuchayishi jamiyatning
mafkurasida ham o`z aksini topdi. 60-yillarning oxiridan bir qator olimlar
jamiyatning yangi iqtisodiy xolatiga mos mafkuraviy tizimlarni taklif kila
boshladilar. Shundaylardan biri Charl ь z Dilk 6
(1843-1911) uzining «Yanada
Buyuk Britaniya» nomli asarida ko`chkinchi inglizlardan tashkil topgan
mustamlakalarda (Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika)
burjuaziyaning xukuklarini kengaytirishni, amalda ularni mustamlakalarni
boshkarishga sherik kilishni taklif kildi. Dilkning fikricha bu Angliyaning
dunyodagi yetakchilik rolini sakdab kolishga yordam berar ekan. Shu bilan
birgailk «erkin savdo» urniga Angliyani va butun Britaniya imperiyasini chet
davlatlar raqobatidan himoya qilishga qaratilgan «adolatli savdo»ni joriy qilish
zarur deb hisoblaydi.Biroq, XIX asr oxiriga kelib. Britaniya iqtisodiyoti sekinlasha
boshladi, o'z o'rnini AQSh, Germaniya, Frantsiyaga bo'shatib berdi. Bu ingliz
sanoatining eskirganligi va modernizatsiyani talab qilganligi bilan bog'liq edi.
Biroq, ingliz kapitalistlari boshqa mamlakatlarning sanoati va moliyasiga sarmoya
kiritishni afzal ko'rdilar, bu esa o'z mamlakatlarining rivojlanishini og'irlashtirdi.
1.3. XIX asrning ikkinchi yarmidaAngliyada ikki partiyaviy
tuzuming shakillanishi
XIX asr davomida Britaniya tashqi siyosati o'z manfaatlarini himoya
qilishga, shuningdek, boshqa Evropa davlatlarining yuksalishiga yo'l qo'ymaslikka
qaratilgan edi. Doimiy ittifoqchilar nomi emas, Britaniya rasmiylari u yoki bu
tomonni qo'llab-quvvatlab, turli ittifoqlar o'rtasida manevr qildilar. Napoleon
ustidan qozonilgan g‘alabadan so‘ng inglizlar jahon siyosatida yetakchi o‘rinni
egalladi. Vena kongressi ishi natijasida Buyuk Britaniya bir qator fransuz va
golland mustamlakalarini qabul qilib, o'z mavqeini mustahkamladi.
Asrlar davomida Angliyada konstitutsiyaviy yoki parlamentar monarxiya
6
Shuhrat Ergashyev ,, Jahon Tarixi `` 2- qism T 2000- y 410- b
16

deb atalgan maxsus davlat tizimi shakllandi. Buyuk Britaniyada qirol instituti
mavjud edi, lekin u to'liq davlat hokimiyati institutidan ko'ra ko'proq tantanali
xarakterga ega edi. Podshoh hukmronlik qildi, lekin hukmronlik qilmadi. Butun
hokimiyat partiyalardan tashkil topgan parlamentda jamlangan edi. Parlament ovoz
berish yo'li bilan saylandi. Shu bilan birga, ovoz berish huquqiga ega
bo'lganlarning ma'lum bir malakasi (bo'sag'asi) mavjud edi. Dastlab, eng boy va
unvonli fuqarolar ovoz berish huquqiga ega edi.Saylovlarda eng ko‘p ovoz
to‘plagan partiya hukumatni tuzdi. Hukumat davlatning bevosita joriy
boshqaruvini amalga oshirdi. Parlament ham uning faoliyatini nazorat qildi,
qonunlar ishlab chiqdi va qabul qildi. Hukumat rahbari, bosh vazir faqat parlament
oldida hisobot berdi. Qirol parlament va hukumat ustidan hokimiyatga ega emas
edi.Shu bilan birga, XIX asrning boshlarida. parlament saylovlari tizimi yetarli
darajada korruptsiyalashgan edi. Faqat 160 ming kishi ovoz berish huquqiga ega
edi, bu 20 million aholi fonida juda kichik.Saylov tizimimiz ham noshaffof edi,
eski tartib asosida qarorni ovoz berganlar emas, balki hudud yoki shaharga egalik
qilganlar qabul qilgan. Bu holat ko'pchilikka yoqmadi va odamlar doimo siyosiy
islohotlarni talab qildilar.Saylov tizimini isloh qilishga birinchi urinishlar 1832
yilda amalga oshirildi, saylov islohoti natijasida saylov okruglarining chegaralari
qayta ko'rib chiqildi. Endi yirik shaharlar o'z vakillarini saylay olishdi.Saylovchilar
soni ham kengaydi, malaka esa o'zgarmadi. Parlament quyi palatasining huquqlari
kengaytirildi, yuqori palataning huquqlari cheklandi. Buning sababi yuqori
palataning aslida xalq tomonidan saylanmaganligi va shuning uchun o'z xohish-
irodasini zaif ifoda etganligidir.XIX asrning o'rtalariga kelib. Angliyada ikki
partiyali tizim mavjud. Hukumatda dastlab viglar va torilar, keyin esa konservativ
va liberal partiyalar almashdilar.
1860-1880 yillarda. Parlament saylovchilarning malakasini pasaytirib, sonini
sezilarli darajada kengaytirdi. Ishchilar kasaba uyushmalari va harakatlarini tuzish
imkoniyati qonuniylashtirildi. Siyosiy va iqtisodiy shiorlarni ilgari suruvchi turli
ishchi qo mitalar va qurultoylar paydo bo la boshladi. Apogey 1906 yildaʻ ʻ
sotsialistik bo'lgan va ishchilar manfaatlarini ifoda etgan Leyboristlar partiyasining
17

tashkil etilishi edi.XIX asr Angliya ramzi. Qirolicha Viktoriya bo'ldi, u 1837 yildan
1901 yilgacha 63 yil hukmronlik qildi. Viktoriya hukmronligi davri Angliya
tarixiga mamlakatning dunyodagi iqtisodiy, siyosiy va harbiy hukmronligining eng
yuqori cho'qqisi sifatida kirdi. Garchi Viktoriya parlament va hukumatga ta'sir
o'tkazish uchun haqiqiy vositaga ega bo'lmasa-da, u o'zining fe'l-atvori, mahorati,
hurmati va aqli tufayli davlat darajasida qarorlar qabul qilishda faol ishtirok etdi.
Qirolicha Viktoriya maslahat va yordam so'rab unga qayta-qayta murojaat qilgan
ko'plab bosh vazirlar qo'li ostida hukmronlik qilgan.Islohotning eng muhim siyosiy
natijasi ham Whigning parlamentda barqaror ko'pchilikni qo'lga kiritishi bo'ldi.
Sanoat burjuaziyasining magnatlari bo lmish yangi fraksiya aristokratiyaʻ
bilan murosaga keldi va shu vaqtdan boshlab ingliz huquqi tarixi sanoat
burjuaziyasiga bir qator yon berishlar bo ldi. Biroq, 1832 yilgi islohot uning
ʻ
dasturini amalga oshirishdagi birinchi qadam edi. Saylov korpusi deyarli ikki
baravar ko'paygan bo'lsa-da, islohotdan keyin umumiy aholining 5 foizdan
kamrog'i ovoz berish huquqidan foydalandi. Saylov tizimini yanada demokratik
isloh qilish uchun kurash 1930-1960 yillardagi Buyuk Britaniya siyosiy
rivojlanishining eng muhim xususiyatlaridan biriga aylandi. XIX asr 1867 yilgi
islohot, deputatlik o'rinlarini navbatdagi qayta taqsimlash bilan bir qatorda, ikki
partiyaviy raqobatning yangi sharoitida zarur bo'lgan saylovlar korpusini yanada
kengaytirishni ta'minladi. Shaharlarda saylov huquqi nafaqat mulkdorlarga, balki
ijara haqi 10 l dan kam bo'lmagan kvartiralarning ijarachilariga (ijarachilariga)
ham berilgan. Art. yilda. Bu shaharlardagi saylovchilar sonini ikki baravar oshirdi.
30-60-yillardagi saylov islohotlari davrida. XIX asr ikki asosiy partiyani tashkiliy
qayta qurish bor edi.
Viglar nihoyat liberalizm tamoyillarini himoya qilib, sanoat burjuaziyasining
partiyasiga aylandi.Orilar asosan yer egalari aristokratiyasi va moliyaviy elitaning
manfaatlarini ifodalagan. Partiyalar endi “liberal” va “konservativ” deb atalar edi.
Saylovchilarni ro‘yxatga olish tartibi joriy etilishi munosabati bilan parlamentdan
tashqari partiya tashkilotlari “ro‘yxatga olishni targ‘ib qilish uchun” paydo bo‘ldi.
18

Saylovoldi faoliyat markazlashgan edi. XIX asrda ketma-ket uchinchi bo'lgan
1884 va 1885 yillardagi qonunlar alohida ahamiyatga ega edi. saylov islohoti. 1884
yilgi islohot saylovlar korpusini 3 milliondan 5,5 million kishigacha
oshirdi.Shaharlarda mulkiy kvalifikatsiya bekor qilindi, okruglarda esa saylovlarda
qatnashish huquqi kichik ijarachilar tomonidan va 1867 yilgi islohotga ko'ra shahar
saylovchilariga qo'yilgan shartlar bilan, shuningdek, O'zbekistonda yashovchi
barcha soliq to'lovchilar tomonidan qo'lga kiritildi. 6 oy davomida tuman. Shu
bilan birga, "ikki tomonlama ovoz berish" - nafaqat yashash joyida, balki ko'chmas
mulk joylashgan joyda ham ovoz berish huquqi saqlanib qoldi.XIX asrning so nggiʻ
uchdan birida Buyuk Britaniyada ikki partiyaviy tizim bir maromda ishladi,
ommaviy partiya tashkilotlari tuzildi, saylov kampaniyalari zamonaviy ko rinishga
ʻ
ega bo ldi, yetakchi partiyalarning ijtimoiy tuzilmasi bir xil bo ldi, ularning saflari
ʻ ʻ
to ldirildi. o'rta burjua qatlamlari va ishchilar sinfi. Lekin avvalgidek, Tori
ʻ
partiyasida aristokratik elementlar va burjuaziyaning yuqori tabaqasi, liberal
partiyada esa o'rta va mayda burjuaziya va ishchilar sinfi hukmronlik
qildi.Ularning soni nafaqat o'sib bordi, balki so'nggi o'n yilliklarda kasaba
uyushmalari (kasaba uyushmalarining Britaniya nomi), o'z partiyalarini yaratish
orqali ijtimoiy va siyosiy hayotda faol ishtirok eta boshladi (Mustaqil mehnat
partiyasi, 1892). 12
Ishchilar uchun xaqoratli bulgan «xo`jayinlar va xizmatkorlar»
xaqidagi qonun 1875 yili «tadbirkorlar va ishchilar» tug`risidagi qonun bilan
almashtirildi. Unga binoan endi yollanma ishchi bilan ish beruvchi uzaro
shartnoma imzolab, tomonlar teng xuquqli muomalaga kirishadilar. Shu yili 10
yoshdankichik bolalarni ishga yollashni takikdovchi konun kabul kilindi,haftalik
ish kuni barcha uchun 57 soatdan oshmasligi belgilab qo`yildi. Ayni paytda
xukumatning roli va axamiyatini kuchaytirish borasida xam qator qonunlar qabul
qilindi, yangi vazirliklar tashkil etildi, barcha masalalar buyicha konunchnlik
tashabbusi xukumat qo`lida to`plandi.Tashqi siyosatda mamlakat manfaatlaridan
kelib chikib faoliyat olib borildi. 1875 yili Misr xukmdori Ismoil I (1830-
1895)Angliya xukumatiga Suvaysh kanalining 45% aksiyalarini sotishga majbur
qilindi va mayda aksiyadorlardan olingan aksiyalar bilan qo`shib inglizlar Suvaysh
19

kanalining nazorat paketini qo`lga kiritdilar.Gladston hukumati esa ilgari bergan
va’dasiga binoan Irlandiyaga uzini uzi boshqarish xuquqini berish o`rniga asosan
pomeshchiklar uchun foydali bo`lgan yer tug`risida yangi qonun loyixasini taklif
qildi. Bunga javoban «Yer ligasi» tashkiloti boykot qilishni kuchaytirdi. 1881 yil
kuzida Gladston xukumati kelishuv taklif kildi.
Unga binoan irlandlar renta to`lovini davom ettiradilar va boykot qilishni
to`xtatadilar, 13
evaziga Angliya xukumati Irlandiyaning kamal xolatini bekor
qiladi, pomeshchnklar esa arendatorlarning karzlaridan voz kechadilar. Parnell
ushbu shartlar asosida kelishuvga rozilik bildirdi. Gladston va Parnell kelishuvidan
sung Irlandiyada terroristik guruxlar faoliyati yana jonlandi. 1882 yili Irlandiya
ishlari buyicha vazir Frederik Kavendish (1836-1882) va uning yordamchisi Berk
o`ldirildi.Xukumat esa ommaviy jazolashlarni boshladi. Natijada «Irlandiya
masalasi» fakat Gladston xukumatini emas, umuman liberal xarakatning xam
obrusini tushirib yubordi. Bu xol 1885 yili liberallar partiyasining bulinishiga olib
keldi. Jozef Chemberlen 7
(1836-1914) boshchiligidagi liberal-yunionistlar
konservatorlar bilan birlashdi. Natijada xukumatga kelgan konservatorlar yigirma
yil uni boshqardilar.
1.4. XIX asrning ikkinchi yarmida Angliya mustamlakachilik siyosati
XIX asrda Angliya yer-mulklari ulkan, jahonning eng yirik mustamlakachi
mamlakati edi. Birqancha davlatlar va xalqlarni qamrab olgan Hindiston yarim
orolida bosqinchilik va mustamlaka ekspluatatsiyasi uchun ingliz burjuaziyasining
asosiy tashkiloti Ost-Indiya kompaniyasi bo'lib, u doimiy ravishda bosqinchilik
urushlarini olib bordi. Ost-Indiya kompaniyasi Osiyo qitasining istalgan joyini
britaniya mulki deb e ь lon qilishi va istalgan joyiga qo'shin yuborishi mumkin edi.
Xususan Markaziy Osiyoda joylashgan Afg'oniston o'zining qulay geografik
joylashuvi tufayli savdo-sotiq, siyosiy va strategik jixatdan Britaniyanig aloxida
qiziqish markazida bo'lgan. Bundan tashqari u Hindiston, Eron, Xitoy va o'zbek
xonliklari bilan ham chegaradosh bo'lib, o'z vaqtida jaxon sivilizatsiya rivojiga
anchagina katta xissa qo'shgan va XIX asrda o'zining biroz axamiyatini yo'qotgan
7
Shuhrat Ergashyev ,, Jahon tarixi `` 2- qism T 443- b
20

mintaqa orqali Xitoydan Yevropaga qadimgi Buyuk Ipak yo'li o'tgan edi. Bu esa
Afg'onistonning geopolitik nuqtainazardan ham naqadar muhim hudud ekanligini
bildirardi.Ost-Indiya kompaniyasining maxfiy komiteti 1836 yil 25 iyunda
Hindiston general gubernator Oklend va uning tashqi ishlar vaziri Palmerstounning
buyrug'I bilan diplomat va josuslarni Kobulga jo'natadi. Hindiston general-
gubernatori ularga Afg'onistondagi vaziyatni har tomonlama o'rganish va “Rossiya
ta'siriga” qarshi barcha choralarni ko'rishni tavsiya qiladi.
XIX asr o'ttizinchi yillarida general Malkolimning maxfiy topshiriqlarini
bajarish maqsadida ingliz ofitserlari Afg'onistonning olis xududlari, hechqanday
qonunlar amal qilmaydigan va hali hechqachon shupaytgacha hechbir
tadqiqotchining qadami yetmagan joylarda josuslik ishlarini olib borishadi. O'sha
vaqtlarda Bombey piyoda qo'shinlar beshinchi polki ofitserlari kapitan Charlz
Kristi va leytenant Genri Pottinjerlar o'zlarining missiyalarini bajarishga kirishadi.
Ular sayohati davomida mahalliy qabilalar va ularning sardorlari, shaharlarning
mudofa tizimi va ularning istehkomlari haqida yetarlicha ma'lumot to'plashga
muvaffaq bo'ladi. Charlz Kristi Afg'onistondagi strategik jixatdan muhim
ahamiyatga ega bo'lgan Hirot shahrini tadqiq qiladi va u haqda to'plagan
hisobotlarni Hindiston general gubernatoriga jo'natishga muvaffaq bo'ladi. Shuni
ta'kidlash kerakki ingliz maxfiy xizmat xodimlarining Afg'onistondagi asosiy
rezidentsiyasi Hirot shahri bo'lib xodimlarga buyruqlar asosan shuyerdan berilardi.
Hirotdagi bu yashirin tarizda asos solingan markazga mayor d,Arsi Todd
boshchilik qilgan.Mustamlakachi Britaniya bir zum ham Afg'oniston xududini
tadqiq qilish ishlarini to'xtmadi. Ular Afg'onistonning siyosiy, iqtisodiy ahvolini va
qulay bo'lgansavdo yo'llarini topish maqsadida o'lkani sinchkovlik bilan o'rganish
ishlarini muntazam ravishda olib borishgan. Mamlakatda faoliyat olib borayotgan
Ost-Indiya kompaniyasi xodimlari Kalkutta va Londonga turli xil ma'lumotlar va
axborotlarni boricha yetkazib turishgan.
XIX asr boshlarida Angliya Afg'onistonga shunchaki mamlakat sifatida
e`tibor qaratib qolmay balki uni Hindistonning shimoliy-g'arbiy ostonasi sifatida
ko'radi.Sababi Britaniyaning bosqinchilik siyosati rejasida bo'lgan Eron va
21

Markaziy Osiyo yerlariga harbiy yurishlar olib borilgan taqdirda Afg'oniston eng
muhim harbiy amaliyotlarga tayyorgarlik ko'radigan maydon sifatida boshlang'ich
nuqta vazifasini bajarishi kerak edi. Shu sababli Angliya Afg'onistonni tadqiq etish
va batafsil o'rganish maqsadida u yerga o'zlarining maxfiy ayg'oqchilarini va
xodimlarini jo'natadi. Masalan ulardan M.Elfinstoun,Ch.Kristi, U.Murkroft,
Trebek, Frezer,Stirling, Konolli, Ch.Messon, A.Byorns kabi Ost-Indiya
kompaniyasining maxfiy xodimlari to'plagan ma'lumotlar uzoq yillar davomida
nafaqat Angliya balki boshqa imperialistik davlatlar uchun ham qimmatli manba
bo'lib xizmat qildi.Shu tariqa XIX asrning o'ttizinchi yillari oxirida Britaniya
mustamlakasi Afg'onistonga bostirib kirish uchun bo'lgan harbiy-siyosiy va
diplomatik tayyorgarlikni yakunlaydi. Ular mamlakatdagi har-bir yo'llarning
batafsil chizmalarini, suv yo'llarini, xukumat amaldorlarini, har qanday
manbalarni,hududlarning siyosiy-iqtisodiy sharoitlarini sinchkovlik bilan
o'rganishadi.Afg'oniston bilan 1838-1842 yildagi birinchi ingliz-afg'on urushidagi
mag'lubiyatdan so'ng, u orqali o'zbek honliklariga safar qilish inglizlar uchun o'ta
mushkul bo'lib qoldi. Endilikda inglizlar uchun Turkistonga Sin imperiyasi orqali
kirish mumkin bo'lgan yo'l ham bor ediki, ammo bungacha Xitoy xukumati
Murkroft ekspeditsiyasidan so'ng yevropaliklarga o'z chegaralariga kirishga ham
ta'qiq qo'ygan edi. Xitoyning 1840-1842 yillardagi birinchi “afyun urushi” dagi
mag'lubiyati Sharqiy Turkiston (Sinszyan) orqali Markaziy Osiyoga kirishga umid
berardi.Shunday bo'lsada Kanningxem va Streche ekspeditsiyalarining Xo'tan va
Yorkentga kirishlariga mahalliy hokimiyat vakillari ruxsat bermagan. Shu tariqa
XIX asrning o'rtalarida ingliz tadqiqotchilari, savdogarlari va ayg'oqchilarining
Afg'onistonga sharqdan Xitoy orqali shimoldan Rossiya, janubdan Eron orqali
kirib kelish yo'llari yopiq edi. Rossiya bilan munosabatlarning vaqtinchalik
yaxshilanishidan foydalangan inglizlar Afg'onistonga Rossiya Turkistoni orqali
kirishga urinib ko'rishdi. Shu tariqa XIX asrning 50 yillarida britaniyaning
Markaziy Osiyo xususan Afg'onistondagi josuslik tizimi o'ziga xos inqiroz
ko'chasiga kirib qoldi.1867-1868-yillarda boshqa-bir pandit (yollanma ayg'oqchi)
Manful Badaxshonda bo'ladi. 1868-1869-yillar qishida mayor Montgomeri
22

tomonidan yuborilgan asli Mashhadlik bo'lgan Mirza ismli pandit Badaxshon va
Pomir orqali o'tib Sharqiy Turkistonga keladi. Uning asil ismi ma'lum bo'lmagan,
ya'ni Montgomeriga ishlagan barcha ayg'oqchilarning nomlari ular vafot etib
ketgunicha sir saqlangan. Mirzo Hindistondagi Ost-Indiya kompaniyasining
“kuzatuvchilar”xizmati xodimi sifatida ishlagan. 1867 yilda unga Chitroldan 8
Badaxshonga olib boruvchi qisqa bo'lgan yo'lni topish, Qo'qon va
Koshg'aroralig'idagi yo'llarning xavfsizligini tekshirish vazifasi yuklatiladi. Mirza
yaxshi tayyorlangan ayg'oqchi bo'lgan u zamonaviy uskunalardan foydalanishni,
turk va fors tillarini mukammal bilgan. U yollanma ayg'oqchilar orasida (panditlar)
Pomirni batafsil va izchil o'rgangan edi.
Darhaqiqat Mirza harbiy maqsadlar uchun Pomir yo'llarining batafsil tavsifini
birinchi bo'lib tasvirlagan edi. U puxtalik bilan aholi yashash manzillari orasidagi
masofalarni hatto ahamiyatsiz bo'lgan kichik yo'llarni ham unutib qoldirmasdan
qayd etib o'tgan. U bundan tashqari qo'shinlar uchun lagerlar,yem-xashak, yoqilg'i
va zaxiralarni saqlash uchun mos joylarni ham xaritaga tushirgan. Mamlakatdagi
barcha istehkomlarni ham qayd etgan va mudofa uchun qulay va noqulay bo'lgan
joylarni belgilagan. U Qorovul qal'asini quyidagicha tasvirlagan "istehkom qulay
yerga joylashgan bo'lib, u jarlik ustiga qurilgan edi,uning ustidan barcha yo'llarni
nazorat qilish imkoni mavjudligi, shuningdek dushmanning qal'a ustiga chiqishi
imkonsiz edi” deya ta'riflaydi . Bundan tashqari Mirzo Tyan Shandagi rus
harbiylariga tegishli mudofaa istehkomlari haqida ham ma'lumotlar to'plagan:
masalan u “Tojia istehkomida 400 nafar o'qchi, Narayan daryosi ustidagi ko'prikni
500 nafar askar, Narayandan o'n kunlik masofada qurilgan.1874 yil mart oyida
Gordon, Trotter, Stolichka va boshqa bir qancha panditlar Koshg'ardan chiqib
Xisor va Sarikul orqali Pomirga jo'naydi.Ular asosan e'tiborlarini yo'llarga
qaratadi.
Trotter yo'llarning to'liq manzarasini astronomik kordinatlar asosida aniqlab
xaritaga tushirgan. Shuningdek u yo'lida uchragan har-bir aholi yashash
manzillarining orasidagi masofalarni ham hisoblab borgan va to'htab o'tish
8
. S . Koshelev , I . V . Orjexovskiy , V . I . Sinitsa 123- bet ,, XIX asrning yangi dunyo tarixi - erta XX asr ``., 1998 yil .
23

mumkin bo'lgan joylarni belgilab o'tgan. Stolichka tog'lardan o'tish mumkin
bo'lgan daralarni, tog'larning balandligini, daryolar va yaylovlarni tadqiq qilgan.
Gordon asosan borgan hududlarining qo'shin turlari ularning shartsharoitlari va
harbiy istehkomlar to'g'risida ma'lumotlar to'plash bilanshug'ullangan. U ayniqsa
Toshqo'rg'onda joylashgan qal ь aga qiziqib qoladi, ammo unga mahalliy hukumat
qal ь aga 450 metrdan kam bo'lmagan masofada yaqinlashmaslikka ruxsat
bermaydi. Kapitan Biddalfning alohida topshirig'i bo'lib u Chitroldan Badaxshonga
o'tish mumkin bo'lgan qisqa yo'lni topishi kerak edi va buni u muvaffaqiyatli
amalga oshiradi. U aniqlagan yo'l Barogil dovoni orqali o'tish joyi bo'lib, u
judayam qisqa (3777 m) dovon va 5 ming metr balandlikda edi. Britaniya Qirolligi
Jug'rofiya jamiyati kotibi K.P.Marxemning aniqlangan bu yo'l haqida shunday
deydi: “Barogil dovoni ma'lum bo'lgan barcha dovonlar ichida eng qulayi edi”
deya ta'kidlaydi.
O'sha vaqtda Hindiston Kuzatuv xizmati maxfiy xodimi asli gretsiyalik doktor
Potagos ham Pomir orqali Koshg'arga o'zining ekspeditsiyasini amalga oshirgandi.
Hindistondagi Katta Trigonometrik Xizmatining bosh rejasi transximolay va
transchegaraviy tadqiqotlar olib borishdan iborat edi.XIX asr 80-yillarida Britaniya
razvedka tizimining rivojlanganligiga qaramasdan Markaziy Osiyoga ingliz
ayg'oqchilarining kirishi judayam mushkul bo'lib qoldi. Sababi podsholik xukumati
Turkistonga rus bo'lmagan barcha yevropaliklarning kirishiga ta'qiq qo'yadi, bu esa
“ilmiy” faoliyat bilan shug'ullanadiga ingliz sayohatchilariga ham ta'luqli bo'lib,
endilikda ularning Turkiston orqali Afg'onistonga o'tishi xatarli bo'lib qoldi. Ushbu
ta'qiq tufayli Turkistonda ingliz ayg'oqchilariga qarshi “ov” boshlandi.

Masalan kapitan Barnebi Xiva orqali Afg'onistonga ketayotgan paytida qo'lga
tushadi va uni asirga oladi. 1880 yilda Buxoroda hind savdogari niqobi ostida
bo'lgan Go'pal Singx, Turkistonga kelgan L.G.Ksuereba va Shayx Abdulla Majid
ismli shaxslar josuslikda gumon qilinib hibsga olinadi. Shunday qilib inglizlar
uchun Turkiston orqali Afg'oistonga kirish ancha xatarli bo'lib qoldi. Shuning
uchun inglizlar endilikda Afg'onistonga faqatgina o'zlarining shimoliy chegaralari
orqali kirishga majbur bo'lib qoldi.1885 yilda Elias siyosiy topshiriq bilan
24

Shug'non yo'li orqali Pomirni kesib o'tib, Koshg'arga boradi. 1888-1889-yillarda
Littldel, Yungensbend va amerikalikm, O.Konnor va Ridgveylar Pomirni tadqiq
qilish maqsadida ekspeditsiya uyushtirad.Buyuk Britaniyaning bo'lajak tashqi
ishlar vaziri Kerzon 1892-1895-yillarda Pomirga ilmiy tadqiqot olib borish
maqsadida tashrif buyuradi. 1895 yilda leytenant Pich ham Pomirda bo'ladi.htirildi.
Katta zobit Xavildar Xisor, Kulob, Qorategin hududlarini tadqiq etadi. 1872 yilda
Xavildar maxfiy topshiriq bilan Chitrol va Fayziobodda bo'ladi,uyerdan o'sha
vaqtlarda Buxoro amrligi sarhadlariga tegishli bo'lgan Darvoz va Qo'qon xonligiga
qarashli Qorategin hududlarida bo'ladi.
Xavildar 9
Peshovor va Fayziobod yo'llarini batafsil tavsiflaydi va
Badaxshondagi aholining turmush-tarzi,yashash-sharoiti, ularning urf-odatlari
to'g'risida ma'lumotlar yig'adi.SerjantSappers Montgomerining topshirig'i bilan
Peshovordan Fayziobodgacha bo'lganyo'llarni tadqiq qiladI. Ammo ko'plab
o'rganilgan tadqiqotlar natijasiga ko'ra Xavildar va Sappers bir shaxs ekanligi
ta'kidlanadi.XIX asrning 70 yillari boshlarida Afg'onistondagi ingliz razvedka
faoliyatida kichik pasayish kuzatildi. Ammo tez orada britaniyalik agentlarning
faolligi tufayli vaziyat o'zgardi. Bunga sabab esa 1873 yilda Xiva xonligining
Rossiya podsholigiga qo'shib olinganligi bo'ldi. Pandit Ibroximxon Tyan Shandagi
Yasin vodiysi Balistondagi Darkut dovoni orqali Badaxshondagi Langar degan
joygacha uyerdan unga hamrohlik qilganD .Forsayt bilan Koshg'argacha boradi.
9
В.П. Яншин. Английские“путешественники” − разведчики в Центральной Азии. Вестник КРСУ. 2004.
Том4.
25

II BOB. ANGLIYA SANOAT USTAXONASIGA AYLANISHI.
2.1. Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishining metodik taxlili
Aqliy hujum metodi va interfaol metoddan foydalanish orqali mavzuni
o’quvchilarga o’rgatish
"Aqliy hujum" usuli
«Aqliy hujum» biror muammoni yechishda gurux qatnashchilari tomonidan
bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to'plab, ular orqali ma'lum bir yechimga
kelinadigan eng samarali usuldir. U to'g'ri va ijodiy qo'llanilganda shaxsni erkin,
ijodiy va nostandart fikrlashga o'rgatadi. "Aqliy hujum" yordamida turli xil
muammolarni hal qilishning yo'llari izlanadi. Bu usul guruhning har bir a'zosi
fikrini tezda yig'ish va umumlashtirish imkonini beradi. "Aqliy hujum"ni,
o'quvchilar muammo haqida yetarli ma'lumotga ega bo'lmagan hollarda ham
qo'llash mumkin. Bu kutilmagan, oddiy shiroitda aqlga kelmaydigan antiqa
yechimlar tonish imkonini beradi.
"Aqliy hujum" usulidan foydalanilganda, odatda mashg'ulot ikki bosqichdan
iborat bo'ladi: birinchi bosqich - taklif bosqichi ("aqliy hujunTning o'zi) va
ikkinchi bosqich - tahlil hamda yechimlarni saralash bosqichi. Bosqichlar o'rtasida
kichik tanaffus berilsa, maqsadga muvofiq bo'ladi.
1788 yili Angliyaning to'qimachilik sanoatida qancha erkak ayol va bolalar
mehnat qilgan?
Muammoning aniq va ravshan qo'yish lozim!
"Aqliy hujum" o'tkazish uchun asos bo'lgan muammoning qisqacha
mohiyatini katta qog'ozga (yoki doakaga, o'quv taxtasiga) katta harflar bilan yozib,
hammaga yaxshi ko'rinadigan joyga osib qo'ygan ma'qul.
"Aqliy hujum" - bitta muammo! - har bir "aqliy hujum" faqatgina bitta muammoni
hal etishga qaratilgan bo'lishi kerak.
Shartlashuv - "aqliy hujum" 10
ni o'tkazish tartibi va shartlari
ishtirokchilarning har biri uchun aniq - ravshan, tushunarli bo'lishi kerak. Shartlar
10
345-C П. Яншин. Английские“путешественники” − разведчики в Центральной Азии. Вестник КРСУ. 2004.
Том4
26

asosida mashg'ulotni o'tkazish tartib - qoidalari tuziladi va qisqa ifodalangan
qoidalarni hammaga ko'rinadigan joyga yozib qo'yish lozim.
Demokratiya - "aqliy hujum"ga hamma teng huquqli ishtirok etadi. "Aqliy
hujum" vaqtida bemalol, erkin ravishda muloqot loritishni ta'minlash uchun
ishtirokchilarni davra shaklida joylashtirish tavsiya etiladi.
Bemalol, istalgan takliflarni taklif qilish va tanqid qilmaslik - "aqliy hujum"ning
birinchi bosqichida birorta ham taklif muhokama etilmaydi va tanqid qilinmaydi.
Kutilmagan g'oyalar taklif etish qo'llab -quwatlanadi. Bu usul yordamida muammo
yechimiga oid yetarli darajada ma'lumot to'nlanadi. Qancha ko'p g'oya va fikrlar
bildirilsa, shuncha yaxshi. Bildirilgan g'oya va fikrlarni to'ldirish va yanada
kengaytirishga imkoniyat beriladi.
Asoslamaslik - biror bir g'oyani taklif etgan kishi o'z yechimini
asoslamasligi va o'zi ham o'zgalar fikrini muhokama qilmasligi lozim. Chunki bu
holat boshqa g'oyalar tug'ilishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Rasmiylashtirish
- har bir fikr, taklif va g'oyalar yozib borilishi lozim. O'qituvchi birinchi bosqich
davomida bildirilgan g'oyalarni yozib boruvchi kotibni belgilashi lozim. Foyalarni
doskaga yozib borish lozim. Vaqtni tejash hamda o'z fikrini bemalol bayon etish
uchun ishtirokchilarga o'z g'oyalarini qog'ozga yozib, sinf doskasiga sketch
yordamida yonishtirib qo'yishni ham tavsiya etish mumkin. Bunda quyidagi
tartibga amal qilish lozim: bir varaq - bitta g'oya - bitta so'z (ibora).
Vaqtni chegaralab qo'yish - g'oyani ifodalash uchun juda qisqa vaqt
ajratilashi zarur.
Nazorat qilish va tartibga solish - "aqliy hujum"ning birinchi bosqichi odatda
kuchli emotsional - ruhiy vaziyatda o'tkazilgani uchun, o'qituvchi mashg'ulotning
borishini nazorat qilishi hamda o'quvchilarning bir -birlari bilan bahslashish,
munozara qilish va bir -birining ganini bo'lishga yo'l qo'ymasligi kerak. Ikkinchi
boqichda, ya'ni g'oyalarni tahlil qilish bosqichida taklif etilgar yechimlar, qarorlar
muhokama etiladi, guruhlarga ajratiladi. Takrorlangan fikrlai birlashtiriladi, eng
asosiy 3 - 4 ta g'oyalar saralanadi (makrosaralash). So'ngra tanlab olingan
asosiy g'oyalardan eng maqbullari yana saralanadi. (mikrosaralash).
27

Mikrosaralash davomida ajratib olingan qarorlarning kuchli va zaif tomonlari,
imkoniyatlari va cheklangan tomonlariga baho berib chiqish mumkin.
2.2. Klassik juftliklar metodikasi va yelpig’ich metodi orqali mavzuni
o’rganish.
«Klassik juftliklar» ( «Klassik uchliklar»)
Ishtirokchilarga ustiga o`zaro klassik yoki barchaga ma’lum bog`liqlikka ega
bo`lgan tushunchalar, odamlar familiyalari, ertak va folklor qahramonlarining
nomlari yozilgan (bosib chiqarilgan) kichik kartochkalar tarqatiladi.
Klassik juftliklar metod
Jeyms Xargrvis - charx ixtiro qildi.
Eli Uytni – paxta tozalash mashinasini ixtiro qildi.
Semuel Krampton - Myul mashina yaratdi.
T.Bell – chit bosish dastgohini ixtiro qildi.
Mexanik Key – uchuvchi moki ixtiro qildi.
Lui Robert – birinchi qog’oz tayyorlash mashinasini ixtiro qildi.
XIX asr 30- yillar Angliya tarixida kapitalizmning rivojlanish davri.
Jeyms Uatt – bug’ mashinasi yaratildi.
Duradgor Heys – charx yaratdi.
So`zlar tartibsiz ahvolda bir varaq qog`ozga yozilgan , masalan , plyus,
parabola i sh.o`. O`quvchilar shu so`zlar orasida klassik juftlik yoki uchlikni topib,
tuzishlari va ana shu bog`liqlikni asoslab berishlari kerak. Mashq ham individual
tartibda, ham kichik guruhlarda o`tkazilishi mumkin.
Foydalanish doiralari
Tabiiy va aniq fanlarni o`qitishda.
Afzalliklari
Ushbu mashq o`quvchilarga maktabda o`rganiladigan fanlar o`rtasidagi
bog`liqlikni aniqlashga yordam beradi, o`quvchilar birmuncha dastlabki ishni
bajarishga ulgurgan mavzular o`rtasidagi aloqani o`rganish uchun juda qulay
imkon yaratadi.
28

«Yelpig'ich» texnologiyasi
Bu texnologiya murakkab, ko'ptarmoqli, mumkin qadar, muammo xarakteridagi
mavzularni o'rganishga qaratilgan.
Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari
bo'yicha biryo'la axborot beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida
nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat
va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi.
Bu interaktiv texnologiya tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni
muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o'z g'oyalari, fikrlarini yozma va og'zaki
shaklda ixcham bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi.
«Yelpig'ich» texnologiyasi umumiy mavzuning ayrim tarmoqlarini muxokama
qiluvchi kichik guruhlarning, har bir qantashuvchining, guruhning faol ishlashiga
qaratilgan.
«Yelpig'ich» texnologiyasi mavzuni o'rganishning turli bosqichlarida
qo'llanilishi mumkin:
-boshida: o'z bilimlarini erkin faollashtirish;
-mavzuni o'rganish jarayonida: uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab
yetish;
-yakunlash bosqichida: olingan bilimlarni tartibga solish.
Bu texnologiya talabalarga tanqidiy, tahliliy va ainq mantiqiy fikrlashlarini
muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o’z g’oyalari, fikrlarini yozma va og’zaki
shaklda ixcham bayon etish, shuningdek, uni himoya qilishga imkoniyat yaratadi.
29XVIII asrda
Angliyada
ixtirolar
davriMexa
nik Key
uchuvchi
moki
ixtiro
qildiJeyms
Xargrvi
s -
charx
ixtiro
qildi. Edmond Kartrayt –
to’quv
dastgohini ixtiro qildi. Jeyms Uatt – bug’
mashinasi yaratildi Duradgor Heys –
charx yaratdi.

Xulosa
Xulosa o`rinda shuni aytishimiz mumkinki , Angiliya XIX asrda
rivojlangan iqtisodiyotni shakillantira olgan yevropaning yetakchi davlatiga
aylanadi. Ishilab chiqarish darajasi bo`yicha yevropaning ilg`or davlatlarini orta
qoldiradi.Sanoat to'ntarishi ijtimoiy hayotning deyarli barcha sohalariga ta'sir
ko'rsatdi.Iqtisodiyotda sanoatlashtirish boshlandi. Yomg'irdan keyin yangi
korxonalar qo'ziqorin kabi o'sdi. Shaharlar soni ham ko'paydi, eski aholi esa ish
qidirayotgan sobiq dehqonlar oqimi hisobiga ko'paydi.Jamiyatda ham o'zgarishlar
yuz berdi. Agar ilgari ishlab chiqarish xodimi bir kun bir oz pul to'plashga, bir
nechta mashina sotib olishga va biznesni ochishga umid qilgan bo'lsa, endi ishchi
o'z jamg'armalari uchun mashinalar bilan jihozlangan fabrikani boshlay olmadi.
Shunday qilib, burjua (tadbirkorlar) va proletariat (yollangan ishchilar) nihoyat
shakllandi.Xususan bu davrda sanoatda mashinasozlik, yangi ixtirolar davri ham
bo`ladi.Yangi yangi mustamlakalarni egallashga ham kirishadi ,lekin XIX asr
oxiriga kelib iqtisodiyot va sanoatda og`ir holatlar vujudga keladi. XIX asrning
so'nggi uchdan birida Angliya sanoat tarixida dengizlarda, savdo va sanoatda ikki
yuz yil davomida saqlanib qolgan gegemonlikni yo'qotgan burilish yuz berdi.
Mamlakatning jahon kapitalistik iqtisodiyotidagi ulushi asta-sekin pasayib bordi:
1870 yilda 32%, 1880 yilda 28% (AQSh birinchi o'ringa chiqdi), 1890 yilda 22%,
1900 yilda 18% (o'sha paytda Germaniya Angliyani ortda qoldirdi), 1913 yilda
14%. bunga sabab bo'ldi ishlab chiqarish fondlarining qarishi va tarkibiy
o'zgarishlarning sekin sur'ati: masalan, Angliyada birinchi jahon urushi arafasida
elektr stansiyalarining umumiy quvvati AQShdan 10 baravar, Germaniyadan 2,5
baravar kam edi.Shuni ta'kidlash kerakki, parlamentdagi vig va tori o'rtasidagi
kurash va hukumatning jon Uilks kabi arboblar bilan ziddiyatlari Buyuk
Britaniyaning iqtisodiy rivojlanishiga deyarli ta'sir ko'rsatmadi. Qonunlar xususiy
mulkni himoya qildi. Hukumat moliya tizimini nazorat ostiga oldi va shu tufayli
tadbirkorlar o'z bizneslarini rivojlantirish uchun ozgina foiz miqdorida kredit
olishlari mumkin edi. Ichki savdo bo'yicha deyarli barcha cheklovlar olib tashlandi.
30XVIII asrda
Angliyada
ixtirolar
davri

Foydalanilgan adabiyotlar
1 Shuhrat Ergashyev ,,Jahon tarixi`` 2-qism T 443-b .
2 V.S. Koshelev, I.V.Orjexovskiy, V.I.Sinitsa 123-bet ,,XIX asrning yangi dunyo
tarixi - erta XX asr``., 1998 yil.
3234c В .П. Яншин. Английские“путешественники” − разведчики в
Центральной Азии. Вестник КРСУ. 2004.
4 213-C Штейнберг, ЕЛ. ,,История британской агрессии на Среднем Востоке
``E.JI. Штейнберг. М.: Воениздат, 1951.
5 126-C Штейнберг, ЕЛ. ,,История британской агрессии на Среднем Востоке
``/ E.JI. Штейнберг. М.: Воениздат, 1951.
6 . 345-C П. Яншин. Английские“путешественники” − разведчики в
Центральной Азии. Вестник КРСУ. 2004. Том4
7 Shuhrat Ergashyev ,,Jahon Tarixi`` 2-qism T 2000-y 421-b
8 Shuhrat Ergashyev ,,Jahon Tarixi`` 2-qism T 2000-y 410-b
9 120 с. Тимченко С.В. Англо-русское соперничество в Средней Азии в 40- е
гг. XIX века. — Алматы. — 120 с.
10 В.П. Яншин. Английские“путешественники” − разведчики в Центральной
Азии. Вестник КРСУ. 2004. Том4.
http://fayllar.org
31

Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi Mundarija Kirish…... …………………………………………………………………………. I BOB. Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi………………………………….. 1.1. XIX asrning ikkinchi yarmida Angliyada sanoatning rivojlanishi……….. 1.2. XIX asrning 50-70- yillarida Angliyaning iqtisodiy rivojlanishi ……………… 1.3.XIX asrning ikkinchi yarmida Angliyada ikki partiyaviy tuzuming shakillanishi.………………………………………………………………………… 1.4. XIX asrning ikkinchi yarmida Angliya mustamlakachilik siyosati ………….. II BOB. Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi…………………………………. 2.1. Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishining metodik taxlili Aqliy hujum metodi va interfaol metoddan foydalanish orqali mavzuni o’quvchilarga o’rgatish…………………………………………………………… 2.2. Klassik juftliklar metodikasi va yelpig’ich metodi orqali mavzuni o’rganish. Xulosa…. …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………….. 1

Kirish Sanoat to ntarishi, sanoat inqilobi — qo l mehnatiga asoslanganʻ ʻ manufaktura sanoatidan mashinalashgan yirik industriya (fka, zd)ga o tish ʻ jarayonini ifodalovchi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy o zgarishlar tizimi. Bu ʻ tushuncha XIX-asrning 2-yarmida Arnold Toynbi tomonidan kiritilgan. Sanoat ishlab chiqarish mashinalarining ixtiro qilinishi va qo llanilishi bilan boshlandi, ʻ mashinalarni mashina tomonidan ichki., ya ni mashina sanoati (og ir sanoat) paydo ʼ ʻ bo lishi bilan yakunlandi. Sanoat faqat texnikaviy emas, balki ijtimoiyiktisodiy ʻ burilishdir, chunki u kapitalistik munosabatlarning to la shakllanishiga olib keldi. ʻ Manufaktura mashina industriyasining paydo bo lishi uchun shart sharoit yaratib ʻ berdi , qator mamlakatlarda kapitalizmning sanoatdagi ma lum rivojlanish ʼ bosqichini ifodalovchi umumtarixiy hodisa hisoblanadi, ammo manufakturadan yirik mashina industriyasiga o tish shartsharoitlarining yetilishi jahon ʻ mamlakatlarida nihoyatda notekis kechgan. XVIIIasrning 60 yillaridan dastlab Buyuk Britaniyada boshlandi. Bu mamlakatda XVII-asrda yuz bergan burjua inkilobi yangi jamiyat rivoji uchun keng yo l ʻ ochdi. Angliyaning keng mustamlakachilik tizimi ham Sanoat to ntarishiga katta ʻ ta sir ko rsatdi, mustamlaka boyliklari sanoatga qo yildi. St. barcha mamlakatlarda ʼ ʻ ʻ yengil sanoatda boshlanib, og ir sanoatning shakllanishi bilan yakunlangan. ʻ Angliyada ham dastlab yigiruv, keyinroq to quv mashinasi ixtiro kilindi va ʻ ipgazlama korxonalarida qo llanildi va sanoat rivojida mashinalar davrini boshlab ʻ berdi. Mashinalar soni o sishi metallga bo lgan talabni keskin oshirdi. ʻ ʻ Metallurgiyada yangi usulda cho yan va po lat olish rivojlandi (domna pechlari). ʻ ʻ Mashinalarning katta ish tezligi yangi energiya manbaini talab etdi (avvalgi energiya qo l, oyoq kuchi, oqar suvlar). 1780— 1820-yillarda to qimachilik ʻ ʻ sanoati hajmi 16 martadan ortiq o sdi. To kimachilik sanoatida boshlangan bu ʻ ʻ o zgarishlar jun, kanop, ipak sanoatiga ham o tdi. Bug mashinasining ixtiro ʻ ʻ ʻ qilinishi sanoat energetikasida burilish nuqtasi bo ldi. Sanoat rivoji, bozor ʻ aloqalarining yanada kengayishi transport vositalarini takomillashtirishni talab etdi. XIX asrning birinchi choragida (1811) bug dvigateliga asoslangan eng arzon ʻ 2

va qulay paroxod transporti ishga tushdi, 1814-yil J. Stefenson parovozni ixtiro qildi. 1825-yildan temir yo llar ishlayʻ boshladi. Mavzuning dolzarbligi: Tarix fanida o`rganilishi muhim bo`lgan mavzulardan biri Angliyada ilk sanoat to`natirishining vujudga kelishi va XIX asrda dunyoning yetakchi davlatga aylanishi,hamda ,, Dunyo ustaxonasi`` sifatida dunyoga mashxur bo`lishi,hozirda rivojlanayotgan davlatlarga andoza sifatida rivojlanishining qaysidir tarafini olgan holda o`z ishlab chiqarish sanoati hamda iqtisodiyotida bir baza sifatida amalga oshirsa bo`ladi.Shuningdek kurs ishida Angliyaning XIX asr siyosiy hayoti, partiyaviy tuzuming jamiyatga tatbiq etilishi,hamda ushbu davrda Angliyaning mustamlakachilik siyosati haqida ma`lumotlar keltirilgan,Ko`rishimiz mumkinki bu davrda Angliya sanaot ishlab chiqarishda yevropadagi qudratli davlatlar Firansiya va Germaniyani ham ortda qoldirdi.Hozirgi kunda ham Angliya sanaot ishlab vhiqarish darajasi bo`yicha dunyoda yetakchi o`rinlardan joy olgan. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Manbalar orqali berilgan mavzuning ahamiyati va qimmatlilig darajasini o‘rganish hamda tahlil qilshga harakt qildim.Maqsad Angilyaning XIX asr ikkinchi yarmida Angliyada yuz bergan o`zgarishlar,sanoati, iqtisodiyoti va mustamlakachilik siyosati haqida yangi qiziqarli manbalar orqali, yortishga harakat qildim ,avvalo o`quvchi talablarda shu mavzuga oid yangi bilimlarning shakillanishi, hamda mavzuga qiziqishlarini kuchaytirish va yangi mulohazalar yartishdan iborat edi. Mavzuning o‘rganish darajasi: Mavzuni yoitishda asosan chet el adabiyotlari,kitoblar hamda turli internet saytlari,ilmiy maqolalardan foydalandim:V.S. Koshelev, I.V.Orjexovskiy, V.I.Sinitsa / XIX asrning yangi dunyo tarixi - erta XX asr., 1998 yil. Kurs ishining davriy chegarasi: XIX asr ikkinchi yarmida Angliyada sanaot va iqtisodiyotning rivojlanishi hamda, ikki partiayviy tuzumning vujudga kelishi va mustamlakachilik siyosati. Kurs ishining nazariy uslubiy asoslari: Kurs ishida tadqiq etilayotgan masalalalarga tarixiy haqiqat va xolislik nuqtai-nazaridan yondashilgan.Kurs ishini 3

olib borish davomida mavzuni o`rganish va tahlil qilishda tarixiy,qiyosiy, 1 solishtirma ,obe`ktiv holatni tahlil qilish kabilardan foydalanilgan. 1 Shuhrat Ergashyev ,,Jahon Tarixi`` 2-qism T 2000-y 410-b 4

I BOB. ANGLIYA SANOAT USTAXONASIGA AYLANISHI 1.1. XIX asrning ikkinchi yarmida Angliyada sanoatning rivojlanishi. Sanoat inqilobi 1750 yilga kelib dunyodagi eng boy davlatlardan biri bo'lgan va dunyo quruqlikning to'rtdan bir qismini egallagan imperiyani boshqargan Angliyada boshlandi. Bu o'sib borayotgan iste'mol bozorlari uchun tovarlarni arzonroq va tezroq ishlab chiqarish uchun kurashayotgan Angliyaning to'qimachilik sanoati bilan boshlandi. Shimlar, ko'ylaklar, paypoqlar, choyshablar va boshqa uy-ro'zg'or buyumlari uchun qo'lda mato yasash har doim ko'p mahorat va vaqtni talab qilgan. O'n to'qqizinchi asrda Evropa aholisining tez o'sishini sanoatlashtirishning o'zi hisoblab berolmasa ham (bu o'sish sanoatlashtirishdan oldin sodir bo'lgan), u qit'adagi aholi zichligi naqshlarining o'zgarishi uchun javobgar bo'lgan deb ishoniladi. 1750-1914 yillar oralig'ida ko'pchilik sanoati rivojlangan davlatlar (Angliya, Belgiya, Frantsiya, Germaniya) ham eng yuqori aholi zichligiga ega bo'ldi. Bu o zaro bog liqlik nafaqat ushbu mamlakatlarning tezʻ ʻ urbanizatsiyasini, balki ularning shaharlaridagi aholi zichligi va sanoatlashgan iqtisodiyotlar bilan bog liq turmush darajasining yaxshilanganligini ham aks ʻ ettiradi. Yangi sanoat shaharlarida ishlash odamlarning fabrikalardan tashqaridagi hayotiga ham ta'sir ko'rsatdi. Ishchilar mamlakatdan shaharga ko'chib o'tishlari bilan ularning hayoti va oilalarining hayoti butunlay va doimiy ravishda o'zgardi. Sanoat inqilobining dastlabki 60 yilida ko'plab malakali ishchilar uchun hayot sifati sezilarli darajada pasaydi. Masalan, mohir to‘quvchilar sanoatdan oldingi jamiyatda o‘ziga xos o‘rta sinf sifatida yaxshi yashagan. Ular bog'larini parvarish qilishdi, uylarida yoki kichik do'konlarida to'qimachilik ustida ishladilar va qishloq hayvonlarini boqishdi. Ular ularning boshliqlari edi. Biroq, sanoat inqilobidan so'ng, malakali to'quvchilarning turmush sharoiti sezilarli darajada yomonlashdi. Sanoat inqilobining dastlabki oltmish yilida ishchilar sinfining hordiq chiqarish uchun vaqti va imkoniyati kam edi. Ishchilar kunning barcha yorug'ligini ishda o'tkazdilar va sport yoki o'yin o'ynash uchun ozgina kuch, joy yoki yorug'lik bilan 5

Angliya sanoat ustaxonasiga aylanishi

27.11.2024

0

75.978515625 KB

Похожие