“ Antik davr shaharsozlik madaniyati ”. M U N D A R I J A Kirish ....................................................................................................................... I BOB. MARKAZIY OSIYONING ANTIK DAVRI O‘RGANILISH TARIXI Xorazm antik davri tarixiga oid yozma manbalar .................................................. Antik davri arxeologik yodgorliklarning o‘rganilishi ............................................... II BOB. MARKAZIY OSIYONING ANTIK DAVRI SHAHARSOZLIK XUSUSIYATLARI ................................................................ Antik davr manzilgohlarining joylashishi ................................................................ Shaharlar shaklidagi yodgorliklar strukturasi ...................................................... Amudaryo o‘ng sohili antik davri moddiy madaniyati ......................................... XULOSA ................................................................................................................. ADABIYOTLAR RO‘YXATI

K I R I SH Qadimgi davr shaharsozlik madaniyatida, O’zbekistonning qadimiy-tarixiy va madaniy viloyatlaridan biri bo’lgan Xorazm muhim o’rin tutgan. I. Karimov X iva sh a hr in i n g 25 00 y il l i g i d a ta ‘ k id l a g a n i d e k , ― O ’ z b ek davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni Xorazm vohasida qo’yilgan. Shu ma‘noda, milliy davlatchiligimiz tarix Misr, Xitoy, Hindiston, Yunoniston, Eron kabi eng qadimiy davlatlar bilan bir qatorda turadi. Xorazm tarixi o’zbek davlatchiligiga oid ulkan ma‘lumotlar, moddiy va yozma yodgorliklar to’plangan tarixni asosi, uning qudrati va qadmiyligining ta sd ig ’ i di r . S. P . To l s t o v ta ‘ b iri bi lan a y t g a n da X orazm - O ’ r t a Os i y o M i sr i , ― O ’ rta O si y o V e n e t s i y a s i n o m ini o lg a n a fs o n a v iy m inta q a h is o b l a n a d i . A y nan shu hududda O’zbekistondagi qadimgi shaharsozlik madaniyatiga oid boy moddiy va yozma yodgorliklar to’planganki, ularning chuqur, izchil va yaxlit holda o’rganish eng dolzarb ilmiy muammolardan biridir. So’nggi yillarda sharqshunos olimlar, tarixchi va arxeologlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqot ishlari tufayli, Xorazm shaharsozligi tarixini xolisona tadqiq qilish uchun etarli zamin yaratildi. Ta‘kidlash joizki, to’plangan ma‘lumotlar ko’pligiga qaramay shaharlar tarixi, ayniqsa, Xorazmda tarixan poytaxt vazifasini o’tab kelgan shaharlar tarixi shu kunga qadar etarli darajada maxsus tadqiq etilganmas, lekin bugungi kundagi tadqiqotlar natijasida bir qator aniqliklar kiritilmoqda. Amudaryo sohillarida joylashgan noyob arxeologik yodgorliklarni chuqur o’rganish, o’zbek va qoraqalpoq olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. O’tgan asr 30 yillarida Xorazm arxeologik – etnografik ekspeditsiyasi tashkil etilishi natijasida, Xorazm vohasida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar asosida yaratilgan monografiyalar va ilmiy maqolalarni umumlashtirish va har tomonlama tahlil qilish asosida Xorazmning ya‘ni Amudaryoning o’ng sohili bo’ylab joylashgan shaharlarning antik davri tarixi va madaniyatini yoritib berishdan iborat.

Mavzu bo’yicha ilmiy adabiyotlar quyidagi ikki guruhga ajratib tahlil qilish mumkin. Birinchi guruhga sobiq ittifoq davrida olib borilgan tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar, ikkinchi guruhga esa mustaqillik yillarida olib borilgan tadqiqotlar va nashr etilgan adabiyotlar kiradi. Birinchi guruhga mansub adabiyotlar turkumining tahlili shundan dalolat beradiki, Xorazm vohasining qadimgi tarixi masalalari XX asrning 30- yillarigacha asosan o’rta asr yozma manbalari asosida o’rganilgan. 1937 yildan o’z faoliyatini boshlagan Xorazm arxeologiya ekspeditsiyasi 30–80-yillar davomida Amudaryo va Sirdaryoning quyi havzalarida kompleks xarakterdagi izlanishlar olib borib, fanga ko’plab yangiliklarni olib kirdi. Qadimgi Xorazm tarixini o’rganishda S.P. Tolstovning xizmatlari katta ahamiyatga molik hisoblanadi. Y.G’. G’ulomov Xorazm vohasi sug’orish tarixini, Xorazmning sug’orilish tarixi bilan bog’liq keyingi tadqiqotlar B.V. Andrianov ishlarida chuqur o’z aksini topdi. E.E. Nerazik urbanistik jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlari ochib berilgan. B.I. Vaynberg qadimgi Xorazm tangalari haqida asar yaratdi. Mustaqillik yillarida Xorazmning qadimgi tarixini yangi ma‘lumotlar bilan boyitishga V.N. YAgodin, M. Mambetullaev, G. Xodjaniyazov, Yu.A.Rapoport E. Bijanov, Yu.P. Manilov kabi arxeologlar o’z hissalarini qoshdilar. Yu.A.Rapoport quyi Amudaryo havzasida ilk davlatchilik va urbanistik jarayonlarga oid qator ishlarni e‘lon qildi. V.N. Yagodinning ilmiy ishlari keng qamrovli bo’lib, istiqlol yillarida olim qadimgi Xorazm shaharsozligi va ilk davlatchiligi tarixining qator jihatlariga bag’ishlangan ishlarini e‘lon qildi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Xorazm tarixiga oid fi k r- m ulo h az a la r i , ― Tar i xiy x o ti r a s iz ke l a j ak y o ’ q ri so la si da o ’ z b ek x a lq i nin g tub tarixiy ildizlari, shaharsozlik madaniyati masalalari bo’yicha Respublika tarixchilari oldiga qo’yilgan dolzarb muommolarga ega bo’lgan vaziyatlar, arxeologlar olib borgan tadqiqotlar natijalari mavzuning asosiy manbai hisoblanadi. 1 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.Т.:1998.

I-BOB MARKAZIY OSIYONING ANTIK DAVRI O‘RGANILISH TARIXI Xorazmning antik davri tarixiga oid yozma manbalar. Antik mualliflar qadimgi qal‘alari to’g’risida deyarli hech qanday ma‘lumot qoldirishmagan. Baqtriya bilan Sug’d mudofaa inshootlari to’g’risida Aleksandr yurishlari tarixi bilan bog’liq, mazmunan xilma-xil materialga egamiz. Xorazm podsholigi tarixida Iskandar yurishlaridan keyingi davrda bo’lib o’tgan yirik siyosiy hodisalar haqida bizning qo’limizda yozma ma‘lumotlar yo’q. Ammmo ko’p narsalar haqida, ya‘ni antik madaniyatning, hunarmandchilikning va irrigatsiyaning gullashi va hammadan oldin ijtimoiy tengsizlikning tezlik bilan rivojlanishi haqida arxeologik yodgorliklar guvohlik beradi 2 . X orazm il k m ar t a Av e s to da e s l a t i l a di ha m da q a di m gi f o r s t il i d a ― Behis tu n ‖ va Naqshi Rustam qoyalariga bitilgan. Ahamoniylarning Persopol, Suza saroylaridan va Xamadondan topilgan yozuvlarda, qadimgi yunon mualliflari Miletlik Gekatey, Gerodot, Strabon, Ktesiy, Arrian, Kvint Kursiy Ruf va boshqalarning asarlarida, sosoniylar yozuvlarida tilga olinadi. XX asr boshlarida ne m is o li m i V . Mar k v art A v e s t o m at ni ni o ’ r g a n i b ― X orazm da v l a t i mavjudligini ilmiy jamoatchilikka e‘lon qilgan edi. Xorazm davlatining qadimgi hududi masalasi bo’yicha olimlarimiz o’rtasida ikki yo’nalish paydo bo’lgan. Birinchi guruh olimlar V.Markvart, Kissiling, V.Bartold, S.P.Tolstov, Y.G’ulomov, M.G.Vorobyova kabi olimlar Xorazm davlatining markazi quyi Amudaryo bo’ylari, uning hukmronlik doirasi Sharqiy Eron, Shimoliy Afg’oniston, Turkmaniston hududlarini qamrab olgan, degan fikrni bildirishgan. Ikkinchi guruh olimlari I.Gershevich, V.M.Masson, V.Pyankov, B.Vaynberg, A.Sagdullaev, S.P.Tolstov, A. Asqarovlar Xorazm davlati dastlab Tajan va Murg’ob vohalarida mavjud bo’lgan, keyin esa Ahamoniylar tazyiqi ostida Quyi Amudaryo vohasiga ko’chganlar degan fikr- mulohazalar taklif qildilar. Bu jarayonga akademik A.Asqarov fikr- m ulohaz a la r i d i q q at g a s a z ov o r . ― Xor a z m i y lar n in g d a s t l a b k i v a t a n i Baqtriyadan janubda, Ariyadan sharqda, Harirud va Xilmend daryolarining yuqori xavzasida, hozirgi Hirot vodiysida bo’lgan. Ahamoniylar tomonidan tazyiq o’tqazish orqali Sharqiy Eron qabilalaridan yiliga 2 Ғуломов Я.Ғ.Хоразмнинг суғорилиш тарихи.Т.,1959,103б.

katta boj olish maqsadida Hilmend tog’ daralaridan oqib chiqadigan soy yo’liga to’g’onlar qurdirilib, suv yo’llarini Xilmend-Xorasmiylar yurtiga burib yuborgan, natijada Xorasmiyliklar Amudaryoning quyi havzalariga ko’chishga majbur bo’ l g a nl a r . 3 Ko’rib turibmizki, Xorazmning hududiy joylashishi va ularning davlatchiligi to’g’risida yagona fikrlar mavjud emas. Xo’sh, tadqiqotchilarning qaysi manbalarga asoslanib xorasmiylarning joylashishi to’g’risida fikr-mulohazalarini bildirmoqdalar. Bunga birinchi manba Avestodan ma‘lumotlar hisoblanadi. Avestoda O’rta Osiyoning eng qadimgi madaniy-xo’jalik viloyatlari to’g’irsida ma‘lumotlar uchraydi. Bu tarixiy-geografik atamalar yasht kitobida va Videvdatning birinchi bobida qayd qilingan. Yashtda birinchi m a m la k at ― A r y a n am V a y j o y oki ― A r y a s ha y on a . U y urtda k o ’ p yaylovlarga ega baland tog’lar, keng daryolar va chuqur ko’llar bo‗lgan. Keyingi mamlakatlar Sug’da, Poruta, Iskata, Mauru, Xvarizam. Avestoning Yasht qismida ushbu hududlar to’g’risida quyidagi ma‘lumotlar qayd qilingan. ― U mamlakatning jasur sardorlari ko’pdan-ko’p harbiy yurishlar qiladi, uning erlari suvga serob keng yaylovlarga ega, tog’larida chorva tinch o’tloq va ozuqa bilan ta‘minlangan, bu erdagi chuqur ko’llar to’lqinlanib turadi, kema qatnaydigan keng daryolar Porukdagi Iskata, Xarayvadagi Mouru, Sug’ddagi Gava va Xvarizam toshib intiladi. 4 Videvdatdagi ma‘lumotlarga ko’ra, Axuramazda Zaratushtraga xabar q i l g a n . ― O , Spi t a m a Z ara t us htra oda m lar y a s ha y di g an j o y lar ga , b u er l ar d a baxt qancha kam bo’lsa-da, tinchlik tortiq qildim.Birinchi odamlar yashashi uchun eng yaxshi mamlakatga, Vahvi Dantya daryosidan Aryanam Vayjoga asos soldim 5 . Shu birga, Avesto O’rta Osiyo hududidagi shaharlar to ’ g’ r i s i d a gi m a ‘ lu m o t lar u c h ra y d i . S h a h ar l ar ― vara l a r s ifa ti da t a s vi r l a n a d i . V id e v dat k i t ob ida ― K va d rat V a r lar a ta m a s i m a v j ud bo ’ li b , u sh u n day tasvirlanadi. Yima Varani to’rt tomoni ot chopishiga teng uzunlikda qilib qurdi va u y er xo’kiz, odam, it va qushlarning urug’ini hamda yonib 3 Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенизи ва этник тарихи.Т.,Университет,2007.113б. 4 Толстоа С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.М.,Наука,1962.С.146-148. 5 Сагдуллаев А.С. Авесто-тарихий географияни ўрганиш манбаси сифатида// ―Авесто ‖ китоби тарихимиз ва маънавиятимизнинг илк еrзма манбаи мавзусидаги илмий-амалий семинар материаллари//Т.,2000,35- 36б.