BA’ZI OKSAZIN BO‘ YOQLARI ERITMALARIDA AGREGATSIYA JARAYONLARINI SPEKTROSKOPIK O‘RGANISH . MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………… _ 3 I-BOB.ADABIYOTLA SHARXI……………………………… 6 §1.1. Oksazin va eritmalardagi ba’zi bog’liq birikmalarning spektral va lyuminessent xususiyatlari …………….. 6 §1.2. Organik bo yoqlar eritmalaridagi molekulalararo o zaroʻ ʻ ta sirlar……………………………………………… ʼ 13 §1.3. Eritmalardagi organik birikmalarning turli molekulyar shakllarining fototransformatsiyalarining spektroskopiyasi………. 24 II -BOB. TAJRIBANING T EXNIKA VA METODIKASI ............ 41 §2.1. Obyektlarni tanlash va yechimlarni tayyorlash usuli …………….. 41 §2.2. O‘lchash texnikasi va usullari……………………………………. 44 §2.3. Spektral-lyuminesent xarakteristika va parametrlar hisoblash usullari.................................................................................... 47 III-BOB. OKSAZIN BO‘YOQLARINING SPEKTRAL VA LYUMINESSENT XUSUSIYATLARI ERITUVCHINING TABIATIGA TA’SIRI. …… . ............................................. 49 § 3.1. Suv va dimetilformamiddagi Nil ko'k asetatning spektral va lyuminessent xususiyatlari ………………………….. 49 §3.2 Nil ko'k asetatining kislotali muhitda spektral va lyuminessent xususiyatlari ……………………………………… 5 2 ASOSIY XULOSALAR…………………………………………….. 58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………. 59 1

Kirish Ishning dolzarbligi. Molekulalararo tadqiqotlar eritmalardagi o‘zaro ta’sirlar (MO‘T). Oksazin bo‘yoqlari fan va texnikaning turli sohalarida, ayniqsa lazerlarda faol muhit sifatida keng qo‘llanilishi bilan bog‘liq holda katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan so‘nggi paytlarda MO‘T organik bo‘yoqlarning spektral- lyuminessent va fotokimyoviy xususiyatlariga ta’siri intensiv o‘rganilmoqda. Ushbu sohada katta miqdordagi tajriba materiallari to‘plangan bo‘lsa-da, bo‘yoq eritmalarida rivojlanayotgan MO‘T jarayonlarining murakkabligi va xilma-xilligi tufayli, bu sezilarli darajada erigan moddaning tuzilishiga ham, erituvchining tabiatiga ham bog‘liqligi hali to‘liq hal qilinmagan. MO‘Tning eng muhim va keng tarqalgan ko‘rinishlaridan biri bo‘yoq molekulalarining assotsiatsiyasidir. Har xil sinfdagi birikmalar uchun assotsiatsiyaning xususiyatlari va qonuniyatlari har xil bo‘lishi juda muhim va har bir alohida holatda, assotsiatsiyaga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarning namoyon bo‘lishi bilan birga, ushbu turdagi molekulalarga xos bo‘lgan ta'sirlarni kutish kerak. Ma‘lumki, molekulalarning o‘ziga xos o‘zaro ta’siri nafaqat bo‘yoq molekulalari, balki erigan modda va erituvchi molekulalari o‘rtasida ham sodir bo‘lishi mumkin. Natijada bo‘yoq eritmalarining spektral- lyuminessent va fotokimyoviy xossalari juda o‘zgaradi. Shu sababli, bir qator yangi organik bo‘yoqlar uchun rangsiz va rangli shakllarning hosil bo‘lish jarayonlarini va ular ishtirokidagi fotokimyoviy reaksiyalarni o‘rganish nafaqat molekulyar fotonika nuqtayi nazaridan, balki kvant elektronikasi va kumush uchun ham juda muhim va dolzarb edi. Bundan tashqari, turli shakldagi bo‘yoqlarning spektral-lyuminessent va fotokimyoviy xususiyatlarini o‘rganish kerakli xususiyatlarga ega samarali hosil qiluvchi birikmalarning maqsadli sintezini amalga oshirish imkonini beradi . 2

Tadqiqot ob’ekti: oksazin bo ‘ yoq - Nil ko ‘ k asetat. Tadqiqot predmeti: oksazin bo‘yoqlarining spektral-lyuminessent va fotokimyoviy xususiyatlari bilan ularning o‘ziga xos elektron tuzilishi qonuniyati orasidagi bog‘liqlik va ularning uyg‘ongan elektron holatining tabiati, o‘rganilgan moddalar eritmalarida bo‘ladigan molekulalararo ta’sir jarayonlari hisoblanadi. Ushbu ishning maqsadi oksazin bo‘yoqlari eritmalarida MO‘T jarayonlarini va fotokimyoviy reaktsiyalarni ularning tuzilishiga, erituvchining tabiatiga va eritma konsentratsiyasiga qarab spektroskopik o‘rganishdir . Tadqiqot vazifasiga quyidagilar kiradi : turli tabiatdagi erituvchilarda oksin bo'yoqlarning elektron va tebranish spektrlarini o'rganish, monomer va tegishli molekulalar uchun ossilatorning kuchini ( F ), qo‘zg‘atilgan holatning ishlash muddatini (t), elektron o‘tish chastotasini aniqlash va ular uchun elektron tebranish darajalarini, shuningdek, flurossent kvant rentabelligini (B) aniqlash. Bo‘yoqlarning turli shakllari uchun. Kalit so‘zlar: yutilish, luminessensiya, agregatsiya, hal qiluvchi tabiat, erituvchili qobiq, batoxrom, gipskoxrom. Tadqiqot usuli: Elektron yutilish va fluoressent spektrlari bo'yicha tadqiqotlar olib borish. Natijalarning nazariy va amaliy qiymati Olingan spektral-lyuminessent xususiyatlari skvarain bo'yoqlari uchun asosiy ma'lumotlari bo'lib, ular tibbiy va biologik amaliyotda fluoressent zond va nishonlar sifatida ishlatilishi mumkin, bu spektral-fluoressent xususiyatlarga ega bo'lgan yangi skvarain bo'yoqlarini maqsadli sintez qilish, shuningdek, molekulalararo o'zaro ta'sirlar nazariyasini yanada rivojlantirish uchun imkon yaratadi. Ilmiy yangilikni Ilmiy yangilikni quyidagicha shakllantirish mumkin. Nil ko kining eritmalardagi spektral-lyuminessent va fotokimyoviy xossalari batafsilʻ o rganilgan. Proton-akseptor erituvchilardagi (PA) Nil ko'k asetati molekulalari ʻ asos shakliga o‘tishi aniqlandi. Kuzatilgan hodisaning mexanizmi aniqlanganda bu protonning bo‘yoq molekulalaridan erituvchi molekulalariga o‘tishidan iborat. Nil ko‘k asetatining suvli eritmalarida hosil qiluvchi agregatlar lyuminestsent 3

qobiliyatiga ega emasligi va lyuminestsensiyaning konsentratsiyali so‘nishining rivojlanishiga olib kelishi ko‘rsatilgan. Birinchi bobda organik bo'yoqlar, xususan oksazin bo'yoqlari eritmalarida molekulalararo o'zaro ta‘sirlar va elementar fotokimyoviy reaktsiyalarni o‘rganishga bag‘ishlangan tanqidiy adabiyotlar sharhi mavjud. Bo'yoqlarning turli molekulyar shakllari va ularning spektroskopik ko‘rinishi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan va molekulyar assotsiatsiya nazariyalari qisqacha ko‘rib chiqiladi. Ikkinchi bobda o‘rganish obyektlari va ishlatiladigan erituvchilar tahlili berilgan. Amaldagi qurilmalarning ishlash prinsipi va eritmani tayyorlash usuli tasvirlangan. Eksprimental ma‘lumotlarni qayta ishlash va tanlangan bo‘yoqlarning eritmalari va plyonkalarining asosiy spektral-lyuminessent xususiyatlarini hisoblash texnikasi keltirilgan. Uchinchi bob bo'yoqlar va erituvchilar molekulalari orasidagi o‘zaro ta‘sirlarni o‘rganishga bag‘ishlangan. Eritma konsentratsiyasiga va erituvchining tabiatiga qarab, eritmalardagi Nil ko‘k asetat molekulalari harakterli yutilish va fluoressent spektrlariga ega bo‘lgan turli shakllarda bo‘lishi ko‘rsatilgan. Ushbu shakllarning strukturalari o‘rnatildi va ularning fluoressent kvant rentabelligi aniqlandi. Dissertatsiya oxirida asosiy xulosalar va keltirilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan. 4

I-BOB. ADABIYOTLAR SHARXI 1.1 Oksazin va eritmalardagi ba'zi bog'liq birikmalarning spektral va lyuminestsent xususiyatlari Oksazin seriyasining bo‘yoqlari samarali lazer bo'yoqlari hisoblanadi, ammo ularning spektral xususiyatlari etarli darajada o'rganilmagan. [1] mualliflari akridin, oksazin va boshqa ba zi bo yoqlarning turli tabiatdagi ʼ ʻ erituvchilardagi elektron va tebranish spektrlarini o rgandilar. Osilatorning kuchlari, ʻ qo'zg'atilgan holatning ishlash muddati, monomer va bog'langan molekulalar uchun elektron o'tish chastotalari va ular uchun elektron tebranish darajalarini aniqlash, shuningdek, bo'yoqlarning turli shakllari uchun fluoressent kvant rentabelligi aniqlanadi. [2–4] mualliflari Nil ko k asetati (NKA), Nil ko k asosi (NK), oksazin 118 (OK18) kvant ʻ ʻ rentabelligi, yutilish va floresans mintaqalarining atrof-muhit tabiatiga bog'liqligini o'rgandilar: spirtlar (etanol). , propanol, iso-propanol), suv-mitselyar eritmalar, toluol, dimetil sulfoksid (DMSO), qo'shimchalar bilan - trifloroasetik kislota. Ushbu molekulalar uchun Hatriy Fok(HF) usullari bilan kvant-kimyoviy hisoblash amalga oshirildi. Ushbu usullar elektron tuzilmani o'rganish va turli elektron holatlar uchun pironinlar va almashtirilmagan rodamin spektrlaridagi yutilish va lyuminesans diapazonlarining tabiatini izohlash uchun ham ishlatilgan [5]. Eksprimental va hisoblangan ma'lumotlarga asoslanib, [2-4] mualliflari OK18 da asosiy shaklning shakllanishi NK ga qaraganda kamroq ekanligini aniqladilar. 10 -8 -8*10 -5 М konsentratsiyasida kislota qo'shilgan toluol eritmalarida yutilish spektrida bo'yoqning uchta shakli kuzatildi: asosiy (496nm), H- bog'langan (588nm), kationik (606nm). ). Erituvchi aralashmalar (toluol + spirtlar, toluol + CF3COOH, DMSO + spirtlar) uchun NH guruhiga proton qo'shilishi fluoresans kvant unumini keskin oshirishga va geterotsiklik azotning pasayishiga olib keladi. Erituvchilar qatoridagi NK kationi uchun kvant unumining oshishi ichki konversiya tezligi 5