BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

15723.018554688 KB

Скачать

BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT
GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………… …….6
I BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA
ULARNIN G XOSSALARINI TADQIQ ETISH (ADABIYOTLAR
SHARHI) …………………………………………... …………………………9
1.1. PVS asosida gellar olish…………………………………………. 9
1.2. PVS asosida membrana materiallari olish…………………….....12
1.3. Gellarning fizik xossasi, PVS gelida ajralish jarayon…………...18
II BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA
ULAR NING XOSSALARINI TADQIQ ETISH ( TAJRIBAVIYQISM )
……………………… ………………………….........22
2.1. Polivinil spirti asosida gellar olish sharoitlarini tanlash…….……..22
2.1.1. Limon kislota va PVS asosida gellar olish……………………......23
2.1.2. Kislotali sharoitda PVS va L-glutamat kislota asosida gellar
olish…………………………………………………………………………...29
2.1. 3 . G‘ovakligi oshgan PVS va L-glutamat kislotalar asosida gellar
olish …………………………………………………………………………...30
2.1. 4 . PVS va L-ornitin L- aspartat kislotalar asosida gellar
olish …………………………………………………………………………...31
2.1. 5 . PVS va D-glukar kislotalar asosida gellar olish …………………32
2.1.6. PVS asosidagi gellarni muzlatish – eritish usulida sintez
qilish………………………………………………………………………..…33
2.2. Olingan gellarni turli fizik-kimyoviy usullar bilan tadqiq etish ……35
2.2.1. Gellarni olishdagi PVSning molekulyar massasini
aniqlash………………………………………………………………………..35
1

2.2.2. IQ-spekrtoskopik usullarda gellarni tadqiq qilish… ……………...36
III .BOB. BA ’ ZI ORGANIK MODDALAR ARALAS H MASINI
GELLARDA AJRALIS H JARAY O NINI TADQIQ ETIS H……………40
3.1. Dastlabki reagentlar va mahsulotlarni analizga tayyorlash ……….41
3.1.1. Eritmalarni tayyorlash… ……………………………………...….41
3.2. Olingan gellarda moddalar aralashmalarini statik usulda
ajratish ………………………………………………………………………..41
3.2. 1 . Olingan gellarda glyukoza eritmasining yutilishini tadqiq
etish …………………………………………………………………………..63
3.3. Gellarda moddalar ajralish jarayonini dinamik usulda tadqiq
qilish …………………………………………………………………….……67
XULOSALAR ………………………………………………………………69
ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………..………70
2

KIRISH
Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. Biologik ob’ektlar bilan
bevosita kontaktda bo‘la oladigan, ular bilan moslik darajasi yuqori kimyoviy
materiallar ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan bo‘lib, tibbiyot,
farmatsevtika, biokimyo va boshqa sohalar rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Biologik faol organik birikmalar, masalan, aminokislotalar, oqsillar
aralashmasidan komponentlarni individual holda ajratib olish uchun mavjud
usullarni takomillashtirish, qo‘llaniladigan harakatsiz fazalarni yangi turlarini
ishlab chiqish, moddalarni ajratish jarayonining samaradorligini oshirish hozirgi
kunda dolzarb masalalardandir.
Oxirgi yillarda biologik ob’ektlar bilan muvofiqligi yuqori bo‘lgan, tanlab
ta’sir etish xususiyati yaxshilangan, ajratib olinadigan moddalarning fizik-
kimyoviy xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatmaydigan polimer gellardan foydalanish
jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda.
Mazkur magistrlik dissertatsiya ishi biologik faol birikmalar, xususan
aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metabolitlar aralashmasini polimer
gellar, xususan polivinil spirti (PVS) asosida olingan gellarda ajralish jarayonini
tadqiq etishga yo‘naltirilgan. Bu kabi tadqiqotlar nisbatan kam o‘rganilgan bo‘lib,
moddalarning ajralish jarayonini polimergellartarkibi, uning modifikatsiyalanish
turi, biofaol birikmalarning kimyoviy tabiati singari omillarga bog‘liqligini tadqiq
qilish dolzarb vazifalardan hisoblanadi.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Mazkur ishda tadqiqot ob’ekti va predmeti
sifatida modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar hamda ularda biofaol
birikmalar – aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metaolitlar
aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish belgilangan.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning kimyoviy
modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar va membrana materiallari olish
uchun optimal sharoit tanlash va ularda biofaol moddalar – aminokislotalar,
oqsillar, oqsillar/quyi molekulyar biofaol moddalarni gel-filtratsiya usulida ajralish
jarayonini tadqiq etish hisoblanadi.
3

Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi:
PVS asosida gellar olish hamda ularning xalq xo‘jaligining turli sohalarida
qo‘llash borasida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlaridan iborat adabiyotlar to‘plash,
tahlil qilish hamda sharhlash;
• PVS asosida gel lar hamda membrane materiallari olish ning optimal
sharoitlarini tadqiq etish ;
• Olingan mahsulotlarni ba’zi biologik jihatdan muvofiq (bio- va gemologik
mos) kimyoviy birikmalar vositasida modifikatsiyalash reaksiyalarini amalga
oshirish;
• Hosil qilingan gellar va membrane materiallarining fizik-kimyoviy
xossalarini tadqiq etish;
• Olingan gellar va membrane materiallarida ba’zi organik moddalar, xususan,
ba’zi aminokislotalar, oqsillar,oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar
aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish.
Ilmiyyangiligi. Polivinil spirti asosida gellar olish jarayoni keng tadqiq
etilgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning turli kimyoviy birikmalar, xususan limon
kislota, glutamat kislota hamda boshqa bio- hamda gemomuvofiq birikmalar bilan
modifikatsiyalash olib borilmaganligi adabiyotlar ma’lumotlaridan o‘rganildi.
Ushbu ishda PVS asosida olingan mahsulotlar limon kislota, glutamat hamda
boshqa kimyoviy birikmalar bilan modifikatsiyalash orqali gellar hamda
membrana materiallari olindi. Ushbu materiallarda ba’zi aminokislotalar, oqsillar,
oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini ajralish jarayoni tadqiq
etildi.
Tadqiqot mavzusi bo ‘ yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Polimer
gidrogellar, ularni tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli sohalarda qo‘llash
imkonini beruvchi bir qator noyob xususiyatlari tufayli so'nggi o'n yilliklarda
tadqiqotchilarning e’tiborini tortdi. Ayniqsa, polivinil spirti asosida olingan
gellardan dori mahsulotlari ishlab chiqarish, hujayra muhandisligi uchun
substratlar, implantlar uchun materiallar va jarrohlikda plomba materiallari va
boshqalarda qo‘llanilgan . PVS asosida olingan materiallardan eritmalar muhitiga
4

nisbatan sezgir materiallar olish mumkinligi ko‘rsatilgan. Nafion tipidagi
molekulyar strukturali membranalarning asosiy funksional elementi – ftorsulfon
superkislotalar ekanligini aniqlagan holda, u tipdagi membranalar olish uchun
polivinil spirti, qahrabo va sulfat kilsotalar hamda sirkoniy dioksid asosida
plenkalar olingan. Olingan plenkalar hatto optimallashtirilmagan holda ham proton
o‘tkazuvchanligi 0,006 S/cm ekanligini aniqlangan. Olingan membranalar vodorod
energetikasida qo‘llanilishi mumkinligi ko‘rsatilgan.
PVS ga turli komponentlar qo‘shish orqali olingan kompozit materiallaridan
tibbiy buyumlar, masalan, membranalar, bog‘lov materiallari, qon bilan ishlash
uchun mo‘ljallangan qurilmalarning ichki devorlari, dori-darmonlarni saqlash
materiallari va boshqalar uchun keng foydalanish borasida tadqiqotlar mavjud.
Shu bilan birga, PVS ga bio- va gemomuvofiq kimyoviy moddalar bilan
ishlov berish orqali gellar olish hamda ushbu gellardan biofaol birikmalar,
masalan, aminokislotalar aralashmasi, oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar
biofaol birikmalar singarilarni ajratish borasidagi tadqiqotlar kam uchraydi. S h u
sababli ushbu dissertatsiya ishida mazkur vazifalar asosiy etib belgilab olindi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotlar
natijasida biologik faol birikmalar, xususan ba‘zi aminokislotalar aralashmasi,
oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini selektiv
ajratish uchun kimyoviy modifikatsiyalangan PVS asosidagi gellar hamda
membrana materiallaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi ko‘rsatilgan. Ushbu
natijalar ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, farmatsevtika, tibbiyot va
xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida qo‘llanilishi mumkin.
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya ishi kirish, adabiyotlar sharhi, asosiy
qism, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 3 bobda
rasmiylashtirilgan bo‘lib, 80 bet kompyuter matnida, 15 rasm, 10 ta jadvallar va 76
ta ilmiy ishlar ro‘yxatidan iborat.
5

1.BOB. POLIVINIL SPIRTI ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULARNING
XOSSALARINI TADQIQ ETISH
(ADABIYOTLAR SHARHI)
1.1. PVS asosida gellar olish
Polimer gidrogellar, ularni tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli
sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi bir qator noyob xususiyatlari tufayli so'nggi
o'n yilliklarda tadqiqotchilarning e’tiborini tortdi. Misollar adabiyotda tasvirlangan
boshqariladigan tizimlarning tarkibiy qismlari sifatida bunday gellardan
foydalanish dori chiqarish, hujayra muhandisligi uchun substratlar, implantlar
uchun materiallar va jarrohlikda plomba materiallari va boshqalarda qo’llanilgan
[1].
Gellar ikki turdagi komponentlardan iborat tuzilgan dispers tizimlardir:
dispers fazani tashkil etuvchi yuqori molekulyar og'irlik va dispersiya muhitini
tashkil etuvchi past molekulyar og'irlik. Gellarning muhim xususiyati dispers faza
zarralarining bir-biri bilan bog'lanib, fazoviy makromolekulyar strukturaviy tarmoq
(ramka) hosil qilish qobiliyatidir. Bunday holda, dispersiya muhiti strukturaviy
panjara hujayralarida mexanik fiksatsiya natijasida immobilizatsiya qilinadi
(immobilizatsiya qilinadi). Natijada, gellar qattiq jismlarning ayrim xossalariga ega
bo'ladilar (oquvchanlikning y o‘ qligi, shakli, mustahkamligi, elastikligi,
plastikligini saqlab qolish qobiliyati). Tarkibida turlicha bo'lgan ham noorganik,
ham organik tabiatga ega moddalar gellarning dispers fazasi bo‘lib xizmat qilishi
mumkin, ulardan strukturaviy tarmoq hosil bo‘ladi. Strukturaviy tarmoq
hujayralarini to‘ldiradigan dispersiya muhiti odatda suvdir (tegishli gellar
gidrogellar deb ataladi), shuningdek, ba’zi organik birikmalar. Gellarning shishishi
va qulashi, shu jumladan o‘z- o‘zidan tebranish rejimida sodir bo'lgan
jarayonlarning rivojlanishida namoyon bo‘ladigan intellektual xususiyatlar bilan
ajralib turadigan polimer gellari alohida amaliy ahamiyatga ega [2].
6

PVS suvda eruvchan, yarim kristalli, butunlay biodegradatsiyalanuvchi va
toksik bo‘lmagan polimer bo‘lib, mukammal membrana ishlab chiqarish
xususiyatlarini namoyon etadi [3]. Biroq PVS ga erituvchilarga past chidamlilik,
issiqlikka bardoshlilik va mustahkamlik yetishmasligi [3,4] uni ion almashinadigan
membranalar matritsasi sifatida ishlatishga ruhsat bermaydi. PVS ning
dikarboksilik kislotalar bilan o'zaro bog‘lanishi (oksalat, olma, fumarik, limon
va boshqalar yordamida qayd etilgan to'siqlar osongina olib tashlanadi.
Polimerlar orasidagi kimyoviy bog‘lanish tabiati kovalent bo‘lsa,gidrogellar
“kimyoviy barqaror” deb ataladi. Usbu turdagi o‘zaro ta’sir kovalent bo‘lmagan
o‘zaro ta’sirlardan ancha kuchli va materialninh sezilarli mexanik barqarorligini
ta’minlaydi[5] Kimyoviy o‘zaro bog‘langan gidrogellar quyidagi reaksiyalar orqali
sintezlanadi:1) radikal polimerlanish, 2) ko‘p qo‘shilish va
polikondensatsiyalanish, 3) radiatsion polimerlanish[6]. Erkin radikal
polimerlanishda kimyoviy o‘zaro bog‘lanish pastmolekulyar og‘irlikdagi yoki
tarmoqlangan monomerlarning o‘zaro bog‘lovchi ishtirokida polimerlanishi
natijasida hosil bo‘ladi.Ushbu reaksiyalar uchun ishlariladigan erituvchi odatda
suvdir, lekin methanol, etanol, benzyl spirtini ham ishlatish mumkin. Ikkinchi xil
erituvchilarni ishlatishning sharti tarmoq strukturasi shakllangandan keyin ularni
suv bilan almashtirishdir[7]. Suv girdogellarning asosiy tarkibiy qismidir ularning
shishgan vaznining 90% dan ortig‘i). Gidrogellar tana to‘qimalari va hujayralar
bilan aloqa qilishda qo‘llanilganda u nafaqat nam muhitni, balki hujayralarga
ozuqa moddalarining kirib borishini ham nazorat qiladi. Umuman olganda,
gidrogel matritsalari ichidagi suvni 1-rasmdagidek tasniflash mumkin[8,9].
7

1-rasm. Gidrogellardagi turli xil suv turlari.
 Tashqi qatlamdagi suv erkin suv deb ataladi va yengil sharoitda
osongina olib tashlanishi mumkin bo‘lgan suv
 Gidrogellar tarmog‘iga biriktirilmagan,ammo polimer zanjirlari orasida
fizik ravishda tutilgan suv tutilgan
 Polimer zanjiriga gidrofil guruhlar yoki vodorod bog‘lar orqali bog’
langan ,suvni faqat juda yuqori haroratda ajratish mumkin.
 Yarim bog‘langan suv, bog‘langan va erkin suvo‘rtasida oraliq
xususiyatlarga ega[10,11]
Zol-gel kimyosi keng turdagi materiallarni olish imkonini beradi,shu
jumladan yupqa plyonkalar, zarrachalar yoki ko'plab potentsial ilovalarga ega
aerogellar. Zol-gel materiallarining katta guruhi kremniy alkoksidlari asosida,
masalan, tetrametoksisilan (Si(OCH
3 )
4 ) yoki tetraetoksisilan (Si(OC
2 H
5 )
4 ). Tegishli
sharoitlarda masalan prekursor: erituvchinisbati, prekursor: suvnisbati, katalizator
(pH), yugurish reaksiyalaridan tashkil topgan gel hosil bo lishiga olib keladiʻ
suyuqlik bilan to'ldirilgan teshiklari bo'lgan silica tarmog'i. Quritish gelning super
kritik quritish jarayoni aerogelni olishni ta'minlaydi. Natijada, silikat aerogellari
eng yengil deb nomlanadi.Ma'lum qattiq materiallar olingan. Bular ko'p
Yuqori o'ziga xos maydon, past zichlik, past kabi favqulodda xususiyatlar
issiqlik o'tkazuvchanligi, past dielektrikdoimiyva past ovoz tezligi ularni turli
8

ilovala ruchun juda jozibador qiladi, masalan. Issiqlik va ovoz , kimyo
muhandisligi, biomeditsina va farmatsevtika, kosmik texnologiyalar [12].
PVS suvga erituvchi bo‘lmagan (masalan, metanol) qo‘shilishi bilan
birqatorda eritmada, aralashmada polimerga boy faza va polimer-yog‘siz faza.
Aralashmadagi erituvchining miqdori va taqsimlanishi to‘g‘ri bo‘lsa, tizim meta
stabil holatda bo‘ladi va fazalarni ajratish sodir bo‘lishi mumkin. Aralashmani
sovutish paytida skelet polimerga boy fazadan hosil bo‘ladi va teshiklar bo‘ladi
polimer yog‘siz fazadan hosil bo‘ladi. Natijada aerogelga o‘xshaydigan PVS
monolit olinadi.
Polivinil spirti (PVS), glutaraldegid gidrogellari bilan o'zaro bog'langan PVS
(PVS/GA), PVS bilan MPB70 (rMPB70) rekombinant oqsilli tetraetilortosilikat
(PVS/TEOS) va PVS/GA/TEOS gibridlari kimyoviy jihatdan Furye transform
infraqizil spektroskopiyasi (FTIR) bilan tavsiflangan. IQ spektrlari PVS gidrogel
namunalari poli(vinil spirt) (–OH, –CO, –CH
2 ) va PVS/GA, o'zaro bog'langan
gidrogel (doublet -CH) hosil bo'lishini tasdiqlaydi [13].
Ular orasida pH-sezgir tizimlar katta qiziqish uyg'otdi biotibbiyot ilovalar.
Chunki, inson tanasida oshqozon-ichak trakti bo'ylab namoyon bo'ladi,
shuningdek, pH ning aniq o'zgarishlari hujayra osti bo'linmalari va o'simta
to'qimalari kabi ba'zi o'ziga xos joylar. pH-sezgir gidrogellar zaif kislotali poli
elektrolitlardir yoki protonni qabul qiluvchi yoki donorlik qiluvchi o'z
tarmog'idagi asosiy guruhlar atrof -muhitning pH o'zgarishiga javob [14-18].
1.2. PVS asosida membrana materiallari olish
Qattiq polimerli yonilg'i elementlari (QPYE) dan foydalanish istiqbollari
zararli chiqindilarni yo'q qilishga va yuqori ishlash samaradorligiga olib keladi
[19], bu elektrolitlar membranasining turi bilan ko'proq aniqlanadi. Elektrolitlar
sifatida ishlatiladigan polimer membranalari yuqori proton o'tkazuvchanlikga, ion
9

almashinuvi hajmiga, past shish darajasi va yoqilg'i o'tkazuvchanligiga, yaxshi
kimyoviy va mexanik barqarorlikka ega bo'lishi kerak [20, 21]. Tijorat Nafion
perftorli membranalari ko'p jihatdan bu talablarga javob beradi, ammo,qimmat va
past namlik [21]. shu jumladan polivinil spirti (PVS) ftorli bo'lmagan proton
o'tkazuvchan membranalar bo’lib, so'nggi yillarda muqobil variantdir [22].
Nafion tipidagi molekulyar strukturali membranalarning asosiy funksional
elementi – ftorsulfon superkislotalar ekanligini aniqlagan holda, u tipdagi
membranalar olish uchun polivinil spirti, qahrabo va sulfat kilsotalar hamda
sirkoniy dioksid asosida plenkalar olingan. Olingan plenkalar hatto
optimallashtirilmagan holda ham proton o‘tkazuvchanligi 0,006 S/cm ekanligini
aniqlangan. Olingan membranalar vodorod energetikasida qo‘llanilishi mumkinligi
ko‘rsatilgan [23].
Polivinil spirti (PVS) asosidagi ion almashinadigan membranalar qattiq
polimer yonilg'i element larida foydalanish uchun istiqbolli materiallar guruhidir.
(TPTE) yuqori gidrofilligi, plyonka hosil qilish qobiliyati, arzonligi, yaxshi
mexanik xususiyatlari va turli xil kimyoviy reagentlar bilan PVS o'zaro bog'lanish
imkoniyati tufayli gel hosil bo'lishiga olib keladigan o'zaro bog'lovchi moddalar
sifatida, karboksil yoki karbonil funktsiyasi bo'lgan birikmalar, masalan, ko'p
asosli kislotalar va ularning angidridlari. O'zaro bog'lovchi reagentlar ionogen
guruhlarni o'z ichiga olishi mumkin, masalan, membranalarda PVS ning proton
o'tkazuvchanligini keltirib chiqaradigan sulfonik kislota guruhlari. Alyuminiy,
kremniy, titan, qalay, sirkoniy va boshqalar oksidlari asosidagi keramik materiallar
bunday membranalarning texnik xususiyatlarini yaxshilaydigan, ion
o'tkazuvchanligini, kimyoviy va issiqlik barqarorligini va membranalarning
mexanik mustahkamligini oshirishi mumkin bo'lgan qo'shimcha moddalar sifatida
ishlatiladi. Ushbu ishda biz sulfosuksinik kislota bilan o'zaro bog'langan va beta-
tipli zeolit zarralari bilan qo'shilgan polivinil spirti asosida SPFC uchun yangi
biologik parchalanadigan proton almashinadigan membranalarni tayyorlash haqida
xabar beramiz. Membranada seolitning miqdori 1 dan 25% gacha o'zgarib turadi.
10

Seolit tarkibining proton o'tkazuvchanligiga, ion almashish qobiliyatiga, namlik
miqdoriga, shishish koeffitsientiga, yoqilg'i (metanol) o'tkazuvchanligiga va
membranalarning mexanik xususiyatlariga ta'siri o'rganildi. Seolit tarkibining 1
dan 25% gacha oshishi membranalarning ion almashinish qobiliyatining 1,5 dan
2,9 mmol/g gacha oshishiga, namlikning 38 dan 28% gacha pasayishiga va
metanol o'tkazuvchanligining 2,27  dan pasayishiga olib keladi. 10-6 dan 6,91
 10-7 sm2 s-1 gacha. Kompozit membranalarning proton o'tkazuvchanligining
haroratga bog'liqligi 100% nisbiy namlikda 30 dan 80 ° C gacha bo'lgan
diapazonda o'rganildi. 25% BEA zeoliti o'z ichiga olgan membrana elektr
o'tkazuvchanligining eng yuqori qiymatini ko'rsatdi, proton o'tkazuvchanligi 23,2
mS sm-1 ni tashkil etdi [24].
PVS ning proton o'tkazuvchanlik xususiyatlarini induktsiya qilish uchun turli xil
sulfonlashtiruvchi vositalardan, konsentrlangan sulfat kislota kabi, sulfoftal,
sulfoatsetat, xlorsulfonik, sulfosuksinik va boshqa kislotalardan foydalanish
mumkin. [25-34]. PVA ning sulfo guruhlari bo'lgan o'zaro bog'lovchi moddalar
bilan kimyoviy modifikatsiyasi polivinil spirtining proton almashinuvi faolligi
bilan erimaydigan gelga aylantirish imkonini beradi. Shunday qilib, Sulfosuksinik
kislota bilan o'zaro bog'langan PVS asosidagi membranalar [35], 10 -3 dan 10 -
2 sm·sm-1 gacha bo'lgan proton o'tkazuvchanlik qiymatlarini ko'rsatdi va
elektrokimyoviy xususiyatlar a'lo darajada namoyon bo'ldi. Biroq PVS/SYK
membranalari faqat past haroratlarda samarali ishlashi mumkin, chunki qachon
sodir bo'lgan suvsizlanish jarayoni 80 °C dan yuqori haroratda proton uzatish bilan
bog'liq muammolarga olib kelishi mumkin.
Polimer membranaga noorganik material qo'shilishi ko'pincha kimyoviy va
mexanik barqarorlik, yuqori haroratlarda suvning shimilishini yaxshilaydi,
membranalarning ish haroratini oshiradi [36].
H. Beydagi va hammualliflar glutaraldegid bilan o'zaro bog'langan PVS asosida
11

va sulfonatlangan kremniy oksidi bilan laklangan organik-noorganik kompozit
membranalar yaratdilar. Sulfonik kislota bilan o'zgartirilgan kompozit
membranalarning proton o'tkazuvchanli va suvning yuqori singishini ko'proq
namoyon qiladi[37].
Poli(vinil spirti), shuningdek, uning payvandlangan sopolimeri poliakrilonitril
(PAN-g-PVS) bilan membranalar tayyorlangan va pervaporatsiya texnikasi bilan
suv va dimetil formamid aralashmalarini ajratish uchun ishlatilgan.Quyidagi uchta
membrana tayyorlandi: (1) sof PVS;(2) 46% payvandlangan PAN-g-PVS;va (3)
93% payvandlangan PAN-g-PVS.10 dan 90% gacha suvni o'z ichiga olgan ozuqa
aralashmasi uchun 25 ° C haroratda pervaporatsiyani ajratish tajribalari o'tkazildi.
Tashish ma'lumotlaridan foydalanib, o'tkazuvchanlik oqimi, ajralish selektivligi,
shishish indeksi va diffuziya koeffitsientlari hisoblab chiqilgan. Membrananing
payvandlanishini oshirish orqali oqim kamaydi, ajralish selektivligi esa sof PVS
membranasiga nisbatan biroz oshdi.Tashish jarayonlari uchun Arrhenius
faollashtirish parametrlari 25, 35 va 45 ° C da olingan oqim va diffuziya
ma'lumotlaridan foydalangan holda ozuqa aralashmasini o'z ichiga olgan 10 massa
% suv uchun hisoblab chiqilgan.Transport parametrlari sorbsiya-diffuziya
tamoyillari nuqtai nazaridan muhokama qilindi [38].
Gidrogelning tarkibi va sintezi Polivinil spirti (PVS) va Polivinil pirolidon
(PVP) yordamida ishlab chiqilgan. Polivinilspirti (PVS) va polivinil pirolidon
(PVP) asosidagi gidrogellar eng mashhur suvda eruvchan, biologik
parchalanadigan, biologik mos keluvchi, kanserogen bo'lmagan va juda past
sitotoksik sintetik polimerlar bo'lib, ularning yaxshi biologik mosligi tufayli
implantlar kabi ko'plab biotibbiy ilovalarda qo'llanilgan. sun'iy organlar, dori
vositalarin ietkazib berish va yaralarni bog'lash. Ushbu sharhda biotibbiyot uchun
PVS va PVP bilan sintetik gidrogel formulalari haqida batafsil ma'lumot berilgan
[39].
12

Ushbu ishda ammoniy tiosiyanat (NH)
4 SCN eritmasida polivinil spirti (PVS)
asosidagi proton o'tkazuvchi gel elektrolitlarini tayyorlash va ularni tavsiflashga
harakat qilindi. DSC tadqiqotlari qisman komplekslarning mavjudligi bilan birga
gellarning shakllanishini tasdiqlaydi. Cole-coleuchastkalari PVS ning og'irligi 6%
ni o'z ichiga olgan gel namunalari uchun maksimal ion o'tkazuvchanligini (2,58 ×
10 -3
S sm -1
) ko'rsatadi.
Gel elektrolitlarinin go'tkazuvchanligi past polimer
kontsentratsiyasida suyuqlik kabi tabiatga ega bo'lib , polimer tarkibining og'irligi
5% dan oshishi bilan PVS-NH
4 SCN komplekslarining shakllanishiga
ta'sirqiladi.
Ion o'tkazuvchanligining haroratga bog'liqligi VTF xatti-harakatini
ko'rsatadi [40].
Ushbu tadqiqotda silika-PVS gibrid aerogel sintezining yangi yondashuvi
silika prekursori tertrametoksi silanning (TMOS) bir vaqtning o'zida zol-gel
reaktsiyasi va termal ta'sirga asoslangan holda taqdim etilgan. Polivinil spirtining
(PVS) hal qiluvchi bo'lmagan fazali ajralishi. Usul quyidagilarga asoslanadi: (1)
dan suv TMOS gidrolizi uchun PVS eritmasi kerak; (2) TMOS eritmasidan
metanol erituvchi emas PVS. Zol-gel reaktsiyasi natijasida, o'ta kritik CO
2 bilan
ekstraksiya paytida fazalarni ajratish va quritish, gibrid SiO
2 –PVS aero gellari
olindi. Natijalar shuni ko'rsatdiki, silika tarmog'ining qo'shilishi PVS tarmog'iga
kirish o'ziga xos sirt maydonining 38,3-110 m2 / g dan 618 m2 / g gacha oshishiga
olib keldi. Toza PVS uchun. Young moduli massa zichligi bilan bog'liq edi.
Olingan gibrid SiO2 –PVS aero jellar ikkita hodisaning natijasidir – silika
prekursorining kimyoviy reaktsiyasi (sol-gel jarayoni) va PVS eritmasida jismoniy
o'zgarish (fazalarni ajratish). Sol-gel kimyosi keng turdagi materiallarni olish
imkonini beradi, shu jumladan yupqa plyonkalar, zarrachalar yoki ko'plab
potentsial ilovalarga ega aegellar olingan [41].
Gidro jelning tarkibi va sintezi Polivinil spirti (PVS) va Polivinil pirolidon
(PVP) yordamida ishlab chiqilgan. Polivinil spirti (PVS) va polivinil pirolidon
(PVP) asosidagi gidrogellar eng mashhur suvda eruvchan, biologik
parchalanadigan, biologik moskeluvchi, kanserogen bo'lmagan va juda past sito
13

toksik sintetik polimerlar bo'lib, ularning yaxshi biologik mosligi tufayli implantlar
kabi ko'plab biotibbiy ilovalarda qo'llanilgan. Sun'iyorganlar, dorivositalarini
etkazib berish va yaralarni bog'lash [42].
O'zaro bog'langan PVS tibbiyotda fermentlarni immobilizatsiya qilish uchun
gidrofil tashuvchi sifatida qo'llaniladi , jarrohlik uchun bakteritsid ta'siriga ega
modifikatsiyalangan trikotaj buyumlar ishlab chiqarish. Juda istiqbolli
elektrospinning natijasida olingan bakteritsid xususiyatiga ega PVS asosidagi
nanotolalardir [43].
Ushbu tadqiqot issiqlikka sezgir plyonkalarni ishlab chiqish va ularning
xususiyatlarini o'rganishga qaratilgan, ayniqsa asiatikozidyuklangan yaraqoplamasi
sifatida . Plyonkalar
polivinilspirti va metilsellyulozadan quyishusulibilan tayyorlangan. Mexanik
xususiyatlar, suv bug'ining o'tkazuvchanligi va suvda eruvchanligini o'z ichiga
olgan plyonkalarning xususiyatlari termosensitiv plyonkalarning formulasini
optimallashtirish uchun yagona faktorli dizayn va ortogonal dizayn asosida
baholandi. Boshqalar, masalan, in vitro chiqarish, barqarorlik, terining
tirnashxususiyati va in vivo yarani davolash ta'siri ham tekshirildi. Issiqlikka sezgir
plyonkalar asosan polivinil spirti va metiltsellyulozadan iborat bo'lib, 4 daqiqada
32 dan 35 °C gacha bo'lgan harorat oralig'ida tayyorlangan. Ular shaffof, tirnash
xususiyati keltirmaydigan, suv o'tkazmaydigan va biologic parchalanadigan
edi. Filmlarning uzluksiz chiqarilishi in vitro Frantsd iffuziya xujayrasi tomonidan
kuzatildi. Tezlashtirilgan barqarorlik testi formulaning 6 oy davomida
barqarorligini ko'rsatdi. Makroskopik va gistologik tekshiruvlar shuni ko'rsatdiki,
asiatikozid o'rnatilgan plyonkalar nazorat formulasiga (oddiy sho'r suv) qaraganda
yaralarga yaxshiroq shifobaxsh ta'sir ko'rsatdi, bu asiatikozid o'rnatilgan plyonkalar
yaralarning bitishini rag'batlantirish, qo'llash chastotasini kamaytirish uchun
samarali ekanligini ko'rsatdi [44].
14

Polimer gidrogellar tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli sohlarda
keng qo‘llaniladi. Bir qator noyob xususiyatlari bu polimerlarni muhimligini
ko‘rsatadi, masalan tibbiyot va tibbiy biotexnologiya, masalan hujayra va to‘qima
muhandisligi, implantantlar texnologiyasi, biologik faol tizimalar va boshqalar shu
bilan birga, yaratish sohasida ko'p sonli ishlarga qaramasdan shunga o'xshas
htizimlar, gidrogel materialini ishlab chiqish muammosi, mumkin bo'lgan eng keng
talablarni qondirish biomedikal ilovalar (masalan, hujayra darajasi yopishqoqlik,
toksiklik, g'ovaklikning rivojlanishi va uning tabiati, biologik parchalanish va h.k.)
va shu bilan birga foydalanish imkoniyatiga ega, nisbatan sodda texnologiya
kvitansiya va nisbatan past narx, hali ham qolmoqda hal qilingan. Shuning uchun
asos sifatida polimer gidrogellardan foydalanish polivinilspirt – katta hajmli
sintetik polimer, biologik muvofiqligi bilan ajralib turadi va shuning uchun keng
va samarali o'nlab yillar davomida tibbiyotda ishlatilgan, juda ko'rinadi istiqbolli.
Deyarli barcha turdagi gellanishlar erituvchi muhitda sodir bo'ladi.
Oxir-oqibat shakllanishga olib keladigan jarayonla ruchun muhim shart
kriogen sharoitda gellarning (kriogellarning) kristallanishi (muzlashi) ko'proq
bo'ladi.
1.3. Polimer gellarning fizik-kimyoviy xossalari , PVS gelida ajralish jarayoni
Polimerning xossalariga qarab, bir muvozanat holatidan ikkinchisiga o'tish
uchun zarur bo'lgan vaqt; kattalik tartibiga ko'ra farq qilishi mumkin. Bundan
tashqari, polimer hajmining o'zgarishi har doim ham monoton emas. Ko'pincha
kinetik egri chiziqlar ekstremaldir; muvozanatning boshlang'ich davri hajmning
keskin o'zgarishi bilan tavsiflanganda (qulash deb ataladigan) odatiy hol emas;
ba'zi hollarda kinetik egri chiziqlarning tebranish harakati kuzatiladi. Bularning
barchasi parallel oqimga ishora qiladi turli stavkalarda ishlaydigan bir qancha
jarayonlar [ 45 ].
15

Osmotikning g'ayrioddiy xatti-harakatlarini batafsilroq o'rganish uchun
sintezlangan PVS gidrogellarining bosimi va shishish darajasi, ularning turli
elektrolitlar eritmalarida shishishi o'rganildi. Past molekulyar og'irlikdagi
elektrolitlar qo'shimchalarining darajaga ta'siri tabiati polivinil spirti asosidagi
polimer gidrogellarning shishishi o'rganilgan [46-55]
Gellarni to'g'ri tavsiflash fundamental va amaliy fanlar muammolarini hal qilishda
muhim ahamiyatga ega. Bu muammoning kamida ikkita muhim jihati mavjud.
Birinchisi, erigan moddalarning gellar tomonidan tanlab so'rilishining sababini
aniqlash (gap elektrolitlar aralashmalarini ajratish), uning polimerning tabiatiga
bog'liqligi, ikkinchisi, polimer gelining turli xil tarkibdagi va konsentratsiyali
eritmalar bilan aloqa qilganda, uning shishish darajasining o'zgarishiga ta'sir
qiluvchi sabablarni tahlil qilishdir. ishda ko'rsatilganidek, tahliliy maqsadlarda
foydalanish mumkin[56]
So'nggi yillarda pervaporatsiyani (PV) alohida azeotroplar va suv-organik
aralashmalarni ajratishga katta e'tibor qaratilmoqda, chunki bu energiya tejamkor
va ekologik toza jarayon hisoblanadi [57-61]. Bir vaqtning o'zida selektivlikning
oshishi va oqim PV ajratishda qiyin muammolar edi. Ushbu maqsadga erishish
uchun ko'plab sa'y-harakatlar amalga oshirildi [62–65]. Oldingi maqolalarimizda
turli xil membranalar olingan edi.PV ning suv-organik aralashmalarini ajratishda
ishlatiladi. Ushbu membranalar o'zgartirildi oqim va selektivlikning optimal
kombinatsiyasiga erishildi [66–71]. Suv-organik aralashmalarni ajratishni ko'rib
chiqish uchun biz bu erda protsedurani taqdim etamiz poliakrilonitril (PAN) va
poli (vinil spirt) (PVS) dan greft sopolimer membranalarini sintez qilish [ya'ni,
(PAN-g-PVS)] va suv-dimetilformamid (DMF) aralashmalari va ularni PVS ni
ajratishda foydalaning. DMF ko'plab sohalarda ishlatiladigan muhim hal qiluvchi
shuning uchun ularning ajralishi va muqobil usullarni ishlab chiqish foydalidir.
Membranalar bu ishlab chiqilgan usul yangi va DMFGA qaraganda suv uchun juda
tanlangan. Membrananing xususiyatlari 25, 35 va 45°C, da o'rganildi, 10 mas.%
16

suv o'z ichiga olgan ozuqa aralashmalari uchun. Ushbu ma'lumotlarga asoslanib,
Arrhenius faollashuv parametrlari hisoblab chiqildi, natijalar sorbsiya-diffuziya
tamoyillari nuqtai nazaridan tushuntirildi.
Gellarning xususiyatlarini o‘rganishning yangi optik usuli ishlab chiqildi.
Eritmalarning tarkibi va konsentratsiyasini aniqlash uchun ushbu usulda sezgir
element sifatida PVS granulalaridan foydalanish imkoniyati o‘rganildi. O‘zaro
bog‘langan PVS ning shishish darajasiga moddalarning tabiati va
konsentratsiyasining ta’siri batafsil o‘rganildi. Xususan shishgan PVS ning hajmi
suvning faolligi va erigan modaning tabiatiga qara ko‘payishi, kamyishi yoki
ekstremum orqali o‘tishi mumkinligi ko‘rsatilgan. PVS gelining hajmi
aralashmaning tarkibiy qismlarining nisbatlariga qarab qo‘shimcha ravishda
o‘zgarishi aniqlandi. PVS ning bunday xususiyati uni aralashmalar eritmalarini
tahlil qilishda samarali ishlatishim konini beradi [72].
Zamonaviy oziq-ovqat sanoati va tibbiyot aminokislotalar kabi xom ashyosiz
ishlamaydi. Shu bilan birga, ushbu moddalarning tozaligi va sifatiga qo‘yiladigan
yuqori talablar ularni ishlab chiqarishni qiyinltiradi [73].
Tabiiy suv manbasining suvi doim organik va mineral kelib chiqishi bo‘lgan
ma’lum miqdorda to‘xtatilgan va erigan moddalarni o‘z ichiga oladi [74].
Noyob xossalarga ega bo‘lgan materiallarni olishga keng e’tibor qarailmoqda.
Organik polimerlar negizida gaz sezgir materiallar olish hamda ular asosida turli
gazlar miqdorini tezkor, ishonchli, aniq hamda avtomatik aniqlashga imkon
beruvchi, xossalari yaxshilangan, analitik tavsiflari yuqori gaz sensorlari ishlab
chiqishorqali ekologik, iqtisodiy hamda ijtimoiy masalalarni hal etish bugungi
kunning muhim vazifalaridan biridir. Bundan tashqari azeotrop va suv- organik
modda aralashmasini ajratish tozalashda jarayonning energetik
samaradorligi,ekologik tozaligi hamda selektivligi sababliturligellarda
pervoparatsiya usulidan foydalanishga e’tibor qaratilmoqda. Bunin guchun turli
17

polimer gellar asosida kompozir materiallar olish,ularda moddalarning ajralish
jarayonlarini tadqiq etish hozirgi kunda eng jadaltadqiq etilayotgan sohadir[75-76].
18

2. BOB. POLIVINIL SPIRTI ASOSIDA GELLAR OLISH VA
XOSSALARINI TADQIQ ETISH ( TAJRIBAVIY QISM )
2.1. Polivinil spirti asosida gellar olish sharoitlarini tanlash
Organik biofaol moddalar – aminokislotalar, vitaminlar, antibiotiklar va
boshqalarni ajratish, tozalash maqsadida gel-filtratsiya usuli keng qo‘llaniladi. Gel-
filtratsiya usulida qo‘llaniladigan gellarga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri –
ajratish jarayoni samaradorligini saqlagan holda, imkon qadar biofaol moddalar
tuzilishi hamda xossalariga ta’sir o‘tkazmaslik hisoblanadi. Bunday gellar biologik
muvofiqligi yuqori bo‘lgan materiallar asosida olinishi maqsadga muvofiq bo‘lib,
tibbiy va boshqa maqsadlar uchun qo‘llaniladigan preparatlarga qo‘yiladigan
talablarga mos bo‘lishi bilan birga, jarayonning oson, qulay hamda tezkor
bo‘lishini ta’minlashi bilan ahamiyatlidir.
Shu maqsadda ushbu ishda turli biologik faol birikmalar, xususan,
aminokislotalar aralashmalarini hamda aminokislota/oqsil; mochevina/oqsil singari
model aralashmalardan komponentlarni alohida ajratib olib, ularni turli begona
moddalardan tozalash uchun polivinil spirti asosida gellar olish borasida
tadqiqotlar olib borildi.
Polivinil spirt [-CH
2 -(CHOH)-]
n — oq rangli qattiq polimer modda . Mol . m.
(5—200)-103. Suyuqlanish t-rasi 225—230°, parchalanish t-rasi 170—230°;
zichligi 1270—1300 kg/m 3
; gigroskopik. Suvda, glikol va glitserinda eriydi,
alifatik va aromatik uglevodorodlar (benzin, benzol va h. k.)da deyarli erimaydi.
Polivinil spirt o‘zining murakkab poliefirlari (mas alan , polivinilatsetat) ni
gidrolizlab olinadi. Polivinilatsetatlar olishda qo‘llanadi. Tola, emulgator, elim,
dorilarni va oziq-ovqat mahsulotlarini quyultirgichlar sifatida, xirurgiya ipagi va
h. k. tayyorlashda ishlatiladi. Polivinil spirt plyonkalari pishiq, gaz o‘tkazmaydi,
ozonga chidamli.
19

Tajribalarda “PVS 088-50 (24-88) markali” “Liwei Chemical Co.
Ltd.”(Xitoy) tomonidan ishlab chiqarilgan polivinil spirti (etkazib beruvchi “Merit
Chemicals”, Toshkent) kukunidan foydalanildi.
2-rasm. Polivinil spirti.
PVS 088-50 (24-88) oq kristall kukun bo‘lib, alkogoliz darajasi 88 %,
qovushqoqligi 52,3 mPa.s, uchuvchan moddalari miqdori ko‘pi bilan – 3,2%,
natriy atsetat miqdori – ko‘pi bilan 2,5%, pH : 6,1 bo‘lgan mahsulot. Ushbu modda
yonuvchan bo‘lib, 170-200 ° C da qizdirilganda suv, karbonat angidridi, is gazi va
sirka kislota hosil qilib parchalanadi. Bunda polimer rangi oqdan to‘q-jigarrangga
o‘zgaradi. Mahsulot zaharli emas, hidsiz. Polimerlanish darajasi 500 dan 5000
orasida bo‘ladi. Kristallik darajasi ishlab chiqarish sharoitiga m o s ravishda 30-70%
orasida bo‘ladi.
2.1.1. Limon kislota va PVS asosida gellar olish
Reaktivlar va jihozlar: Polivinil spirti (PVS), limon kislotasi, sulfat kislota,
suv; suv hammomi, konussimon va tubi yumaloq kolbalar, pipetka, tarozi,
aralashtirgich va boshqalar.
1-tajriba . PVS asosida gel sintez qilish uchun analitik tarozida quyidagi 1-
jadvalda keltirilgan miqdorlarda PVS kukunidan tortib olindi. PVS tubi yumaloq
20

kolbaga solindi va ustiga 0,5 ml dan toza distillangan suv quyildi. Gellar olish
sharoitiga komponentlar nisbatani ta’sirini o‘rganish maqsadida limon kislota
miqdorini namuna quruq massasiga nisbatan 1%, 5% va 10% nisbatda analitik
tarozida tortib olindi va kolbaga solinib, suv hammomida 90-95°S da 3-4 soat
qizdirildi. Limon kislota va PVS asosida gel olishda komponentlar nisbati 1-
jadvalda keltirilgan.
2. 1-jadval. 1%, 5% va 10% limon kislota saqlagan gellar olish
T/r 1% li limon kislotasi
bo‘lgan gel 5% li limon kislotasi
bo‘lgan gel 10% li limon kislotasi
bo‘lgan gel
1 0,01 g limon kislota 0,05 g limon kislota 0,1 g limon kislota
2 0,99 g PVS 0,95 g PVS 0,9 g PVS
3 0,5 ml suv 0,5 ml suv 0,5 ml suv
Ushbu sintez qilingan gellar suvga bo‘ktirilganda,ularning barchasi erib ketdi,
kley hosil bo‘ldi. Keyingi urinishda limon kislota va PVS larni 1:1 nisbatda olib,
suv hammomida sintez amalga oshirilganda esa gel juda qattiq bo‘lib, suvda
erimadi, bo‘kmadi ham.
2- tajriba . 2 g limon kislota va 4 g PVS, jami 6 g li gel, 10 ml distillangan
suv va kislotali muhit uchun 3 tomchi sulfat kislotasi solindi (limon kislotasining
miqdori 33,33%). 2 soat davomida suv hammomida qizdirilib gel sintez qilindi.
Hosil bo‘lgan gel bir necha bor suvda yuvildi va 7 ta teng bo‘lakka bo‘lindi.
Ushbu 7 ta namuna 2 soat quritish pechida 50-60 0
C da quritilgandankeyin yana
yumshab kleylanib qoldi.
3-tajriba . Sintez PVS va limon kislotalarining eritmalari suv hammomida
qizdirish orqali olib borilganda gel hosil bo‘lmadi, kleylanib qoldi.
4-tajriba . Sintez PVS va limon kislotalarining eritmalari kolba qizdirgichda
olib borilganda gel hosil bo‘lmadi, kuyib ketdi.
21

Yuqoridagi bir nechta tajribalar xulosa qilib quyidagi 5-tajriba olib borildi.
5- tajriba:
2.2-jadval. PVS va limon kislota asosidagi gellar
T /r Limon
kislotasi PVS Limon
kislota
% Suv H
2 SO
4 Natija
1 1,2 g 8,8 g 12 % 8,0 ml 7,0
tomchi Nisbatan yumshoq gel
2 1,5 g 8,5 g 15 % 8,0 ml 7,0
tomchi O‘rta qattiqlikdagi gel
3 1 , 8 g 8 ,2 g 18 % 8,0 ml 7,0
tomchi O‘rta qattiqlikdagi gel
4 2,0 g 8,0 g 20% 8,0 ml 7,0
tomchi Nisbatan qattiq gel
4 soat davomida suv hammomida muzlatgichsiz sintez qilindi. Distillangan
suv solib turildi.Ularning barchasi suv bilan yuvilib kislotaliligi ketkazildi.Olingan
gellardan 18 % lisi bir necha kun suvda turdi, biroz bo‘kdi. Keyin 18 % li gelni 3
qismga:
a) Qattiq qismlar – katta- katta bo‘lak qilindi, yana suvga solindi,
bo‘ktirildi.
b) yumshoq qismlar - katta bo‘laklarga ajratildi.Yana suvga solindi,
bo‘ktirildi.
d) yumshoq qismlar - mayda- mayda bo‘laklarga ajratildi. Yana suvga
solindi, bo‘ktirildi.
Yana distillangan suvda bir necha bor yuvildi. Suvini bug‘latish maqsadida
quritish pechiga 70 0
C qo‘yilganda yumshoq qismlar erib, yopishqoq bo‘lib qoldi
22

(xulosa: PVS ning eritmasi kley hosil qilganligidan kelib chiqib, reaksiyaga
kirishmay qolgan PVS ning suvda erishidan shunday yopishqoq bo‘ldi deyish
mumkin). Qattiq qismlarda o‘zgarish kuzatilmadi.Shu sababli keyingi tajribalarda
faqat a qismdan foydalanildi, b va d qismlardan esa foydalanilmadi.
Y u qorida keltirilgan jarayonlarni quyidagi reaksiyalar sxemalari bilan
ifodalash mumkin:
Y a ’ni, limon kislota ta’sirida molekulada uch o‘lchamli strukturalar yuzaga
keladi:
23

Uch o‘lchamli strukturalar gellarning muhim xossalaridan biri –
moddalarning ajralish jarayoni uchun eng muhim xususiyatlardan bo‘lib,
qo‘llanilgan modifikatorning turi hamda tabiati, shuningdek, uning qo‘llanilgan
miqdoriga ko‘ra ushbu strukturalarning o‘lchami, tabiati turlicha bo‘ladi. Bu esa
aynan gellarning ajratish qobiliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omil bo‘lganligi
sababli, tajribalarda qo‘llanilgan modifikator (choklovchi agent) ning turi, tabiati
va uning miqdoriga bog‘liqligi tadqiq etildi.
Shu bilan birga nazariy bo‘lishi mumkin jarayonlarni amalda sodir bo‘lishi
olingan gellarning IQ-spektrlarini qayd etish orqali amalga oshirildi. Bu tadqiqotlar
natijalari quyiroqdagi bo‘limlarda keltirilgan.
12 %, 15% va 20% li limon kislotali gel ham maydalanib chiqildi. Ammo ular
suvda bo‘ktirilmadi, faqat kislotaliligi yuvildi xolos.
Ushbu gellarning ichidan 12 % li (suvga bo‘ktirilmagan, bir necha bor
kislotaliligi yuvilgan) va 18 % li gelning qattiq qismlari (a) ni teng hajmli
idishlarga 2 grammdan solib chiqildi. Ularda mochevinaning va albuminning
eritmalarini qanchalik yutilishi sinovdan o‘tkazildi.
12 % li limon kislotasi bo‘lgan gel (suvga bo‘ktirilmagan, faqat bir necha bor
suvda yuvilgan) quyidagi qismlarga bo‘lindi.
2.3-jadval. 12% li gelda solingan eritmalar.
T/r Massasi, g Solingan eritmalar nomi Solingan eritmalarning
hajmi, ml
1.1 2,0517 Albumin-1 7,0 ml
1.2 2,0503 Albumin-2 7,0 ml
1.3 2,2144 Mochevina(suvli eritma) 7,0 ml
1.4 2,0268 Albumin-1 + mochevina 7,0 ml albumin-1 + 10,0
ml mochevina
24

1.5 2,0106 Albumin-2 + mochevina 7,0 ml albumin-2 + 10,0
ml
mochevina (0,9% li
NaCl eritmasida erigan)
3-rasm. Statik usulda albumin va mochevina eritmalari 12 % li gellgarga
solingan holati
18 % li limon kislotasi bo‘lgan gelning qattiq qismlari (a) quyidagi qismlarga
bo‘lindi.
2.4- jadval. 18 % li gelga solingan eritmalar.
T/r Massasi
, g Solingan eritmalar nomi Solingan eritmalarning hajmi, ml
a.1 2,1014 Albumin-1 7,0 ml
a.2 2,0484 Albumin-2 7,0 ml
a.3 2,0386 Mochevina (suvli eritma
) 7,0 ml
a.4 2,0926 Albumin-1 + mochevina 7,0 ml albumin-1 + 10,0 ml
mochevina
a.5 2,0772 Albumin-2 + mochevina 7,0 ml albumin-2 + 10,0 ml
mochevina (0,9% li NaCl eritmasida
25

erigan)
4-rasm. Statik usulda albumin va mochevina eritmalari 18 % li gellgarga
solingan holati
2.1.2. Kislotali sharoitda PVS va L-glutamat kislotalar asosida gellar
olish
Analitik tarozida 0,05 gramm L-glutamat kislotasi o‘lchab olindi. Ustiga aniq
o‘lchangan 0,45 gramm PVS solindi (10% li L-glutamin kislota). Ushbu 2 xil
kukun shaklidagi moddalar yaxshilab aralashtirildi. Konussimon kolba tubiga
yupqa qatlam qilib sepildi. Ustiga10 ml suvga 5 tomchi H
2 SO
4 tomizilib kislotali
muhit hosil qilingan suvdan 5 ml tomchilab solinib, suv hammomiga qo‘yildi.
Vaqti- vaqti bilan distillangan suv solinib, suvi batamom bug‘lanib ketishining oldi
olindi. Aralashtirilmadi. Gel sintezining davomiyligi 5-6 soat.
2.1. 3 . G‘ovakligi oshgan PVS va L-glutamat kislotalar asosida
membrana shaklidagi gellar olish
Analitik tarozida 0,05 gramm L-glutamat kislotasi o‘lchab olindi. Ustiga aniq
o‘lchngan 0,45 gramm PVS solindi (10% li L-glutamin kislota). G‘ovakligini
oshirish maqsadida natriy gidrokarbonat (NaHCO
3 ) 0,1 gramm miqdorida
qo‘shildi. Ushbu 3 xil kukun shaklidagi moddalar yaxshilab aralashtirildi.
26

Konussimon kolba tubiga yupqa qatlam qilib sepildi. Ustiga , 10 ml suvga 5
tomchi H
2 SO
4 tomizilib kislotali muhit hosil qilingan suvdan 5 ml tomchilab
solinib, suv hammomiga qo‘yildi. Vaqti-vaqti bilan distillangan suv solinib, suvi
batamom bug‘lanib ketishining oldi olindi. Aralashtirilmadi. Gel sintezining
davomiyligi 5-6 soat.
Olingan gellarning tashqi ko‘rinishi quyidagi rasmlarda keltirilgan.
5-rasm. Gellarning tashqi ko’rinishi.
Yuqorida keltirilgan jarayonlarning kimyoviy asoslarini quyidagi reaksiyalar
sxemalari asosida ifodalash mumkin:
27

2.1. 4 . PVS va L-ornitin L- aspartat kislotalar asosida gellar olish
0,12 gramm L-ornitin L- aspartat kilotasi analitik tarozida aniq massada
o‘lchab olindi. Ustiga 0,88 gramm aniqlikda o‘lchangan PVS solinib, aralashtirildi
va aralashma konussimon kolbaga yupqa membrana shaklida gel sintez qilish
maqsadida bir tekis sepildi. Kislota muhitli suvdan (2.1.3 bo‘limdagi kabi
tayyorlangan) 5-6 ml sepib solindi. Suv hammomiga qo‘yildi. Vaqti- vaqti bilan
distillangan suv solinib, suvi batamom bug‘lanib ketishining oldi olindi.
Aralashtirilmadi. Gel sintezining davomiyligi 5-6 soat.
6-rasm. Gel sintezi uchun dstlabki aminokislatalar.
Ushbu aminokislotalar ishtirokida olingan gellarning ham kimyoviy tuzilishini
yuqorida glutam at kislota misolida olingan reaksiyalar sxemalari bilan ifodalash
mumkin.
28

2.1. 5 . PVS va D-glukar kislotalar asosida gellar olish
0,12 gramm D-glukar kislotasi analitik tarozida aniq massada o‘lchab olindi.
Ustiga 0,88 gramm aniqlikda o‘lchangan PVS solinib, aralashtirildi va aralashma
konussimon kolbaga yupqa membrana shaklida gel sintez qilish maqsadida bir
tekis sepildi. Kislota muhitli suvdan (2.1.3 bo‘limdagi kabi tayyorlangan) 5-6 ml
sepib solindi.Suv hammomiga qo‘yildi. Vaqti- vaqti bilan distillangan suv solinib,
suvi batamom bug‘lanib ketishining oldi olindi. Aralashtirilmadi. Gel sintezining
davomiyligi 5-6 soat.
7-rasm.
PVS ning glukar, aspartat, glutamin kislotalari asosidagi membran a shaklida sintez
qilingan gellar.
D-Glukuron kislota bilan modifikatsiyalangan PVS asosidagi gellarning
tuzilishini quyidagi reaksiyalar sxemalari orqali ifodalash mumkin:
29

Keyingi tadqiqotlarda ushbu gellarning ham tuzilishini o‘rganish maqsadida
IQ-spektroskopik usullardan foydalanildi.
2.1.6. PVS asosidagi membranalarni muzlatish - erit ish usulida sintez
qilish
15% li PVS eritmasini tayyorlash
15 %li PVS eritmasini hosil qilish uchun 15 gramm PVS 100 ml issiq suvga
solib aralashtirildi. Biroz hajmi oshdi, ammo erish oxirigacha bormadi. Erish
jarayonini yaxshilash uchun og‘zi yopiq holatda suv hammomiga 1-2 soat
davomida eritildi. Tiniq va quyuq, yopishqoq bir xil massa hosil bo‘ldi.
PVS eritmasi, limon kislotasi va natriy xlorid asosida
membrana sintezi
Petri idishiga 15 % li geldan 3 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi. Ustiga 0,5g
limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida NaCl ning 25 % li
30

eritmasidan1 ml sepish orqali solindi. Tiniq shaffof , rangsiz yupqa qatlam hosil
bo‘ldi. Ushbu gel muzlatgichga 10 soat davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan
olindi va 2 soat davomida xona haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish
jarayoni 5 marta takrorlandi. Hosil bo‘lgan membrana mexanik xossalari jihatidan
cho‘ziluvchan, shaffof.
PVS eritmasi, limon kislotasi va natriy gidrokarbonat asosida
membrana shaklidagi gel sintezi
Petri idishiga 15 % li PVS eritmasidan 5-6 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi.
Ustiga 1g limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida natriy
gidrokarbonatdan 2 gramm seish orqali solindi. Natijada hajm oshdi, oq rangli
ko‘pik hosil bo‘ldi.Bir xil massaga ega bo‘lish maqsadida yaxshilab
aralashtiridi.petri dishida qaytadan surtildi. Ushbu gel muzlatgichga 10 soat
davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan olindi va 2 soat davomida xona
haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish jarayoni 3 marta takrorlandi. Hosil
bo‘lganmembrana mexanik xossalari jihatidan cho‘ziluvchanligi past, oq rangli.
PVS eritmasi limon kislotasi asosida membrana sintezi
Petri idishiga 15 % li PVS eritmasidan 5-6 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi.
Ustiga 0,5g limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida natriy
gidrokarbonatdan 0,5gramm sepish orqali solindi. Natijada hajm biroz oshdi, oq
rangli ko‘pik hosil bo‘ldi (kam miqdorda). Aralashtirilmadi . Ushbu gel
muzlatgichga 10 soat davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan olindi va 2 soat
davomida xona haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish jarayoni 5 marta
takrorlandi. Hosil bo‘lgan membrana mexanik xossalari jihatidan cho‘ziluvchanligi
juda yaxshi, oq rangli.
PVS eritmasi va limon kislotasi asosida
membrana sintezi
31

Petri idishiga 15 % li gel eritmsidan 5-6 ml olib yupqa qatlam qilib surtildi.
Ustiga 0,5g limon kislotasini sepildi. G‘ovakligini oshirish maqsadida natriy
gidrokarbonatdan 0,5gramm sepish orqali solindi. Natijada hajm biroz oshdi, oq
rangli ko‘pik hosil bo‘ldi (kam miqdorda). Aralashtirildi. Ushbu gel muzlatgichga
10 soat davomida qo‘yildi. Keyin muzlatgichdan olindi va 2 soat davomida xona
haroratida eritildi. Ushbu muzlatish- eritish jarayoni 5 marta takrorlandi. Hosil
bo‘lgan membrana mexanik xossalari jihatidan cho‘ziluvchanligi yaxshi, oq rangli.
8- rasm. Muzlatish – eritish usulida sintez qilingan membranalar
2.2. Olingan gellarni turli fizik-kimyoviy usullar
bilan tadqiq etish
2.2.1. Olingan gellarning molekulyar massalarini aniqlash
Tajribalarda gellarning molekulyar massalarini aniqlash uchun viskozimetrik
usuldan foydalanildi. Buning uchun PVS ning quyidagi suvli eritmalari tayyorlab
olindi va ularning qovushqoqligi kapillyar viskozimetr yordamida o‘lchandi.
2.5-jadval:
Vaqt,
sekund Toza suvning
oqib o‘tish 0,1% li PVS
eritmasining 0,3% li PVS
eritmasining 0,5% li PVS
eritmasining
32

vaqti, sekund vaqti, s vaqti, s vaqti, s
t
1 10.72 11.76 14.31 15.92
t
2 10.87 11.94 14.11 16.20
t
3 11.00 12.07 14.36 16.13
t
o’rtacha 10.8633 11.9233 14.2525 16.08
Quyidagi formulalar orqali molekulyar massa hisoblandi:η= t1
t0
ηsol= η−1= t1−t0
t0
Mr = 1
K
m ∗ η
sol
C
Ushbu formulalardan foydalangan holda hisoblashlar natijasida quyidagilar
aniqlandi:
M (0,1%) = 16 535
M (0,3%) = 17 626
M (0,5%) = 16 278
M
o’rtacha = 16 816 D
n = 382
demak, qo‘llanilgan PVS ning o‘rtacha molekulyar massasi 16 816 D ga teng
bo‘lib, polimerlanish darajasi 382 ga teng.
2.2.2. IQ - spektroskopik usullarda gellarni tadqiq etish
Olingan gellarning tuzilishini aniqlash uchun IQ-spektroskopik usullardan
foydalanildi. Namunalar gelsimon bo‘lganligi uchun avval quruq holga kelguncha
quritish pechida quritildi. So‘ngra kaliy bromid tuziga aralashtirib, preslandi va IQ-
spektrlari qayd etildi.
Quyidagi rasmlarda sof PVS, sof limon kislota hamda ularning reaksiyasi
natijasida olingan gellarning IQ-spektrlari keltirilgan. IRAffinity-1S markali
spektrofotometr. Ishlab chiqaruvchi Yaponiyaning SHIMADZU firmasi.
33

9-rasm. Limon kislotaning IQ-spektri
Limon kislotaning IQ-spektrida ~3500 sm -1
sohada intensivligi va kengligi
yuqori bo‘lgan polosa kislota tarkibidagi gidroksil guruhlari O-H tebranishlariga
xos bo‘lib, polosaning keng bo‘lishi kuchli darajadagi vodorod bog‘lanishlar
mavjudligidan dalolat beradi. ~1750 sm -1
sohadagi polosa karbonil guruhiga
tegishli eng muhim polosalardan bo‘lib, tarkibida karbonil guruhi saqlagan
moddalarning barchasi uchun asosiy sifatiy polosa hisoblanadi (9- rasm).
34

10 -rasm. PVS ning IQ-spektri
Polivinil spirtining IQ-spektrlari ma’lumotlaridan ko‘rishimiz mumkinki,
~3500 sm-1 sohada ko‘ringan polosa gidroksil guruhining O-H valent
tebranishlariga xos bo‘lib, polosaning kengligi va tavsiflariga qarab baho berish
mumkinki, PVS da kuchli darajada bog‘langan vodorod bog‘lari yuzaga kelishi
mumkin. Bu esa eritmalarda uning qovushqoqligini belgilaydi. 1500 – 1700 sm-
1sohalarda o‘zaro bir-birining ustiga mos tushgan juda ko‘plab polosalarning
mavjudligi –CH2- dagi uglerod-vodorod valent tebranishlariga mos bo‘lib, ushbu
guruhning sonining ko‘pligi (polimerlanish darajasiga bog‘liq ravishda) hisobiga
bo‘lishi mumkin (10- rasm).
35

11 -rasm. PVS ning 12% limon kislota saqlagan gelining IQ-spektri
Olingan natijalardan, 1790—1650sm-1 sohada yuzaga kelgan yutilish
polosalarining mavjudligi C=O valent tebranishlarga xos bo‘lib, hosil bo‘lgan gel
tarkibida PVS ning –OH guruhihamda limon kislotaning –COOH guruhlari orasida
-C(O)-O- tipidagi bog‘ning yuzaga kelganligini ko‘rish mumkin. Bundan, ushbu
komponentlar orasida murakkab efir bog‘ining yuzaga kelganligi to‘g‘risida xulosa
qilish mumkin. 1330—1050 sm -1
sohada C–O valent tebranishlarga xos polosaning
mavjudligi yuqoridagi fikrning to‘g‘riligini ko‘rsatadi. (11-rasm)
36

12 -rasm. PVS ning 20 % li limon kislota saqlagan gelining IQ-spektri
Olingan natijalardan, 1790—1650 sm -1
sohada yuzaga kelgan yutilish
polosalarining mavjudligi C=O valent tebranishlarga xos bo‘lib, hosil bo‘lgan gel
tarkibida PVS ning –OH guruhihamda limon kislotaning –COOH guruhlari orasida
-C(O)-O- tipidagi bog‘ning yuzaga kelganligini ko‘rish mumkin. Bundan, ushbu
komponentlar orasida murakkab efir bog‘ining yuzaga kelganligi to‘g‘risida xulosa
qilish mumkin. 1330—1050 sm -1
sohada C–O valent tebranishlarga xos polosaning
mavjudligi yuqoridagi fikrning to‘g‘riligini ko‘rsatadi. 12% li limon kislota
saqlagan gelga nisbatan ushbu gelda intensivlik yuqoriligini ko‘rish mumkin.
37

3.BOB. BA’ZI BIOLOGIK FAOL BIRIKMALAR
ARALASHMASINING PVS ASOSIDAGI GELLARDA AJRALISH
JARAYONINI TADQIQ ETISH
3.1. Dastlabki reagentlar va mahsulotlarni analizga tayyorlash
3.1.1. Eritmalarni tayyorlash.
Albumin-1 (Odam oqsili) ning 0,1 % li eritmasi:
“Aльбумин человический Reanal” 0,0253 g olib 25 ml li o‘lchov kolbasiga
solindi. Belgisigacha 0,9 % li NaCl ning eritmasidan solib eritildi va 20 minutga
aralashtirgichga qo‘yildi.
Albumin-2 (Hayvon oqsili) ning 0,1 % li eritmasi:
“A льбумин Бычий c ыв o р o т o чный ” ( Germaniya ) dan 0,0255 g olib 25 ml
li o‘lchov kolbasiga solindi, belgisigacha 0,9% li NaCl ning eritmasidan solib
eritildi va 20 minutga aralashtirgichga qo‘yildi.
Mochevinaning 0,1 % li eritmasi:
0,1001 g mochevina100 ml li o‘lchov kolbasiga solindi, belgisigacha suv
solib eritildi.
13 -rasm. Ajartish uchun qo‘llanilgan standart namunalar: a-tirozin
aminokislotasi; b-fenilalanin aminokislotasi; c -odam albumini; d-qoramol albumini
3.2. Olingan gellarda moddalar aralashmalarini statik usulda ajratish
Ajratish uchun olingan moddalarning individual eritmalari hamda ulardan
tayyorlangan model aralashmalarining gellar bilan ta’sirini baholash uchun statik
38

hamda dinamik usullardan foydalanildi. Statik usulda namunalarning gellarga
yutilish darajasini aniqlash maqsadida namunalar 12% li limon kislota saqlagan
gellarga botirib qo‘yildi. Namunalarning yutilish darajasini aniqlash uchun
ularning UB hamda ko‘rinuvchan sohalarda standart yutilish spektrlari olinib,
darajalash grafigi qurildi. Gelga botirilmasdan oldingi hamda gelga botirilgandan
so‘ng har 30 minut ichida namunalarning optik zichliklari o‘zaro taqqoslanib, gel
bilan namunalarning ta’sirlashish darajasi aniqlandi.
Quyidagi rasmlarda 12% limon kislota saqlagan, optimal tarkibli gellarga
botirilgan namunalar keltirilgan.
14-rasm. 12 % gelga solingan eritmalar
Gelning tarkibini ajralish jarayoniga ta’sirini baholash maqsadida 18% limon
kislota saqlagan, nisbatan qattiqroq gellarga ham namunalar botirib qo‘yildi hamda
jarayonning borishi spektrofotometrik usulda nazorat qilib borildi. Analizlar
“ Specord-50 ” rusumli spektrofotometrda amalga oshirildi.
15 -rasm. 18 % limon kislota saqlagan gelga solingan eritmalar
39

Eritmalarni dastlab 190,0 nm dan 1100,0 nm oraliqda nur yutish xususiyatlari
o‘lcha b ko‘rildi. Bunda 190,0-300,0 nm oraliqda maximumlar hosil bo‘ldi.
Shuning uchun keying tajribalar 190-300 nm oralig‘ida aniqlandi. Ushbu eritmalar
gelga solinishidan oldin quyidagi cho‘qqilarni berdi:
3.1 jadval: Albumin va mochevinaning gellarda ajralish ko‘rsatkichlari.
T /r Eritmalarnomi To‘lqin uzunligi,
nm Optik zichligi
1 Albumin-1 209,0 3,6864
2 Albumin-2 209,0 3,8050
3 Mochevina 194,0 2,6419
40

Ushbu eritmalar gelda jami 20 soat qoldirildi, shu oraliqda 3 soatda bir marta
Specord – 50 nomli spekrtofotometrda yutilish polosalari qayd etildi.
45

3.2-jadval . Albumin va mochevinaning 3 soatdan keying natijalari
T/r Eritmalarnomi To‘lqinuzunligi,
nm Optik zichlik
a.1 Albumin-1 209,0 3,6611
a.2 Albumin-2 209,0 3,5613
a.3 Mochevina 194,0 3,1848
a.1. Odam oqsilining gelda 3 soatdan keying spektrlari
208-220 nm A=3.51-3.79
a.2. Hayvon qsilining 3 soat gelda qoldirilgandan keying spektrlari
205-223 nm A=3.37-3.61
46

a.3. Mochevinaning 3 soat gelda turgandan keying spektri
194 nm da A=3.1848
Olingan natijalardan, sintez qilingan gellarda albumin (odam va hayvon
oqsili) hamda mochevinalarning yutilish xususiyati statik usulda tadqiq etishda,
dastlabki 3 soat ichida namunalardan faqat mochevina biroz yutilganligini, oqsillar
esa gellarda yutilmaganligini ko‘rish mumkin.
S h undan so‘ng, statik usulda tajribalar davom ettirilib, 1 0 soatdan so‘ng
namunalarning optik zchliklari yana tekshirildi. Bunda olingan natijalar quyidagi
jadvalda keltirilgan.
3.3- jadval: 12 % li limonkislotali gel da 1 0 soatdan keyingi natijalar
T/r Eritmalarnomi To‘lqinuzunligi,
nm Optikzichligi
1 Albumin-1 209,0 3,6295
2 Albumin-2 209,0 3,6765
3 Mochevina 194,0 0,6394
4 Albumin-1 vamochevina 194,0
209,0 0,7594
3,4638
5 Albumin-2 vamochevina 194,0
209,0 0,7916
3,4841
Jadval natijalaridan, 1 0 soatdan so‘ng mochevina miqdori qariyb 5 barobarga
kamayganligi, oqsillar esa o‘zgarmaganligini ko‘rish mumkin.
47

1.1.Odam oqsilining 12 % li gelda 1 0 soat turgandan keyingi spektrlari
1.3.Mochevinaning 12 % li geldagi 20 soatdan keying spektrlari.
1.4. Odam oqsili va mochevinaning 12% li gelda 1 0 soatdan keyingi spektrlari
48

Xuddi shunday tajribalar 18% limon kislota asosidagi PVS gellarida olib
borildi. 20 soatlik tajribalarda tarkibida 18% limon kislota saqlagan gellarda
mochevina konsentratsiyasi dastlabkiga nisbatan qariyb 20 barobarga
kamayganligi kuzatildi. Oqsillar esa o‘zgarmay qolganligini ko‘rish mumkin.
Bundan, olingan gellarda oqsil/mochevina aralashmasini ajratish imkoniyati
mavjudligini ko‘rish mumkin.
3.4-jadval: 18 % limon kislotali gel (a) ning natijalari:
T/r Eritmalar nomi To‘lqin uzunligi, nm Optikzichligi
a.1 Albumin-1 209,0 3,6589
a.2 Albumin-2 209,0 3,6780
a.3 Mochevina 194,0 0,1767
a.4 Albumin-1 vamochevina 194,0
209,0 0,7963
2,9719
a.5 Albumin-2 vamochivina 194,0
209,0 0,9151
3,3622
a.1. Hayvon oqsili va mochevinaning 18 % gelda turgandan keying spektrlari
52

a.2. Hayvonoqsilivamochevinaning 18 % geldaturgandan keying spektrlari
a.3. Hayvon oqsili va mochevinaning 18 % geldaturgandan keying spektrlari
53

a.4. Hayvonoqsilivamochevinaning 18 % geldaturgandan keying spektrlari
a.5. Hayvon oqsili va mochevinaning 18 % gelda turgandan keyingi spektrlari
54

3.2. 1 . Olingan gellarda glyukoza eritmasining
yutilishini tadqiq etish
Quyida tarkibida 12% limon kislota saqlagan gellarda glukozaning yutilish
spektrlari keltirilgan.
1 M li eritma.
0.1 M li eritma
60

0.01 M li eritma.
10 min turganeritma
61

20 min turganeritma.
40 min turganeritma.
60 min turganeritma
62

80 min turganeritma
100 min turganeritma
120 min turganeritma
63

Tajribalarda tarkibida 12% limon kislota saqlagan gellarda glyukozaning
yutilishi statik usulda tadqiq etildi. Bunda 120 minutgacha bo‘lgan vaqt mobaynida
glyukoza eritmasining optik zichligi qayd etilganda, dastlabkiga nisbatan uning
konsentratsiyasi deyarli o‘zgarmaganligini kuzatish mumkin. Bundan xulosa qilish
mumkinki, gellar bilan glyukoza orasida bog‘lanishlar sodir bo‘lmaydi.
3.3. Gellarda moddalar ajralish jarayonini
dinamik usulda tadqiq qilish
Keyingi tadqiqotlarda sintez qilingan gellarda moddalar aralashmasini
ajratishning dinamik usulda tadqiq etish bo‘yicha tajribalar olib borildi. Tajribalar
diametri 0,2 sm uzunligi 20 sm gacha bo‘lgan shisha kapillyarlarda olib borildi.
S h isha kapillyarning osti gellar oqib ketmasligi uchun shisha-paxta bilan berkitildi.
Gellar to‘ldirilgandan so‘ng ularning yuqori qismi ham shisha-paxta bilan
berkitilib, elyuent bilan ta’siridan zararlanmasligi e’tiborga olindi.
Ajralish jarayonini vizualizatsiya qilish uchun mochevina va albuminlar
alohida-alohida ma’lum reaktivlar qo‘llash orqali rangli mahsulotlarga aylantirildi.
Albuminlar ningidrinning 0,1% li etil spirtidagi eritmasi bilan ishlov berilganda
oqsillarga xos ko‘k-binafsha rang hosil bo‘ldi. Bundan tashqari, s u yultirilgan nitrat
kislota bilan ishlanganda sariq rangli mahsulotlar hosil bo‘ldi. Mochevina eritmasi
esa mis tuzlari bilan ishlov berilib, biroz qizdirilganda to‘q ko‘k-binafsha rangli
mahsulotlar hosil qildi. Sintez qilingan gellar (PVS+18% Limon kislota) bilan
to‘ldirilgan kolonkalarning yuqori qismiga 0,2 ml dan ushbu rangli mahsulotlar
quyildi hamda ustidan elyuent: suv; suv+etil spirti (10:1); suv+sirka kislota (10:1);
suv+metanol (10:1) va boshqalar o‘tkazildi.
Namunalarning gellar qatlamidan oldin hamda keyingi optik zichliklari
spektrofotometrik usulda nazorat qilindi. Namunalarning rangsiz va rangli
ko‘rinishlari ajratish jarayoni tadqiq etildi.
64

Ajratish jarayonining samaradorligi baholash sarflangan elyuentning hami
orqali ifodalandi. Bunda sof albumin eritmasi kolonkadan to‘liq ajralib chiqishi
uchun 14 ml elyuent, mochevina eritmasi uchun esa 18.5 ml elyuent sarflandi.
3.3.1-jadval. Albumin va mochevina ajralishi uchun elyuyent sarfi
t/r Aminokislotalar turi Molekulyar massasi Sarf bo ‘lgan
elyuentning hajmi,ml
1 Albumin ~ 69000 Da 14.0
2 Mochevina 60 g/mol 18.5
S h undang so‘ng ushbu komponentlarning 0.2% li eritmalari aralashmasi gel
bilan to‘ldirilgan kolonkadan o‘tkazildi, bunda haqiqatan ham mochevinaning
ajralib chiqishi uchun albuminga nisbatan 2,5-4 barobargacha ko‘p elyuent
sarflanishi kuzatildi. Buning sababi molekulyar massasi yuqori bo‘lgan albumin
molekulasi gelning bo‘shliqlariga kira olmaydi va tezda kolonkadan ajralib
chiqadi.
Tirozin va fenilalanin 0.1 % eritmalari tayyorlandi. Hamda ularni alohida -
aloha, so‘ngra birgalikdagi eritmalari kolonkadan o‘tkazilganda elyuent sarfi
quyidagicha bo‘ldi.
3.3.2 -jadval. Fenilalanin va tirozin ajralishi uchun elyuyent sarfi
t/r Aminokislotalar turi Molekulyar massasi,
g/mol Sarf bo ‘lgan
elyuentning hajmi,ml
1 Fenilalanin 165,19 9.4
2 Tirozin 181,19 12.0

Buning sabasi tirozin molekulasidagi gidroksil gruppa bo’lib , u gelning
funksional guruhlari bilan ta’sirlanish yuzaga kelgan degan xulosa qilishga imkon
beradi.
65

Shunday qilib, olingan 18 % li limon kislota saqlagan gel orqali oqsil/ albumin
hamda tirozin/fenilalanin aralashmasini ajratish imkoni mavjudligini ko‘rsatdi.
Xulosalar
O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi asosiy xulosalar qilindi:
1. Polimer gellar sintez qilish, xossalarini tadqiq qilish hamda ulardan xalq
xo‘jaligining turli sohalarida foydalanish borasida amalga oshirilgan, oxirgi 10-15
yil ichida nashr etilgan adabiyotlar to‘plandi, tahlil qilindi hamda sharhlandi.
2. Polivinil spirti asosida olingan mahsulotlar limon, ornitin, glutamat va
aspartat kislotalari bilan kimyoviy modifikatsiyalash orqali LK-g-PVS, OK-gPVS,
GK-g-PVS, AK-g-PVS tipidagi gellar olish uchun sharoitlar tanlandi.
3. Olingan gellarning fizik-kimyoviy xossalari tadqiq qilindi. IQ-
spektroskopik usulda PVS dagi gidroksil guruhlari bilan modifikatorlar – limon,
ornitin, glutamat, aspartat kislotalardagi karboksil guruhlari kislotali sharoitda
o‘zaro murakkab efir bog‘lari hosil qilib bog‘lanishi ko‘rsatildi.
4. Olingan gellarda ba’zi aminokislotalar (tirozin, fenilalanin); oqsillar (odam
va hayvon albumini); oqsil/quyi molekulyar metabolitlar
(albumin/mochevina)singari model aralashmalarni ajralish jarayoni tadqiq etildi.
Oqsillarning molekulyar massasi yuqori bo‘lganligi sababli gellardan osonlik bilan
o‘tib ketishi, ya’ni kam elyuent sarfi orqali ajratish mumkinligi, quyi molekulyar
birikmalar (aminokislotalar, mochevina) gellarning g‘ovaklariga kirib qolishi
hisobiga ularni ajralib chiqish uchun ko‘p elyuent sarflanishi aniqlandi. Shu tariqa
olingan gellarda oqsillar/quyi molekulyar metabolitlar (albumin/aminokislota
hamda albumin/mochevina) aralashmalarini o‘zaro bir-biridan ajratib olish
imkoniyati mavjudligi ko‘rsatildi.
66

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Пашкова Людмила Ивановна Полимерные гидрогели на основе
сшитого поливинилового спирта // Автореферат диссертации на соискание
ученой степени кандидата химических наук. 02.00.06 - Высокомолекулярные
соединения Москва-2012.
2. Muhammad SaadBalaHusayn , ArunGupta , BasmaYahyoAlashval & Svati
Sharma . Biomedikal ilovalar uchun PVA / PVP asosidagi gidrogel
sintezi // Onlaynnashr: 2018 yil 24 iyul. 2388-2393 sahifalar
3. Wong CY, Wong WY, Loh KS, Daud WRW, Lim KL, Khalid M.,
et al. Development of development of poly(vinyl alcohol)-based polymers as
proton exchange membranes and challenges in fuel cell application: A
Review. Polymer Reviews. 2019;60(1):171–202.
https://doi.org/10.1080/15583724.2019.1641514
4. Ghorbel N, Kallel A, Boufi S, Molecular dynamics of poly(vinyl
alcohol)/cellulose nanofibril nanocomposites highlighted by dielectric
relaxation spectroscopy. Composites Part A Applied Science and
Manufacturing. 2019;124:105465.
https://doi.org/10.1016/j.compositesa.2019.05.033
5. Kosmas Deligkaris, Tadele Shiferaw Tadele, Wouter Olthuis, Albert
van den Berg , Hydrogel-based devices for biomedical applications // Sensors and
Actuators B.–2010.– 147.– 765-774р.
6. Jaya Maitra , Vivek Kumar Shukla,Cross-linking in Hydrogels - A
Review// American Journal of Polymer Science.– 2014.– 4(2).– 25-31р.
7. N.A. Peppas: Hydrogels in Medicine and Pharmacy, Vol. 1.
Fundamentals, CRC Press, Boca Raton, FL.– 1986.– 180.
67

8. Daniela Pasqui, Milena De Cagna and Rolando Barbucci, Polysaccharide
Based Hydrogels: The Key Role of Water in Affecting Mechanical
Properties //Polymers.– 2012.– 4.– 1517-1534р.0
9. Hossein Omidian, Kinam Park, Introduction to Hydrogels,
Biomedical Applications of Hydrogels Handbook.– 2010
10. Моргачёва Анастасия Александровна. Гидрогели на основе
модифицированного поливинилового спирта и модифицированного 2-
гидроксиэтилкрахмала. Диссертация на соискание ученой степени кандидата
химических наук. Москва -2018
11. Omidian , H .; Park K . Introduction to Hydrogels. In Biomedical
Applications of Hydrogels Handbook // Ottenbrite, R.M., Ed.; Springer: London,
UK.–2010.– 1–16р.
12. Штильман М.И., Артюхов А.А., Золотайкина Т.С., Коршак А.Ю.,
Горчаков А.В., Тсатсакис А.М. Сшитые макропористые полимерные
гидрогели поливинилового спирта: исследование влияния условий синтеза//
Пластические массы. — 2005. — №12. — 27-29 с. (импакт-фактор РИНЦ
0,240)
13. Elizabeth Fonsecados Reisa, FábiaS, AndreyPereiraLagea,
RomuloCerqueiraLeitea, LuizGuilhermeHeneineb, WanderLuizVasconcelosc,
ZeliaInesPortelaLobatoa, HermanSanderMansurc. Synthesis and Characterization
of Poly (Vinyl Alcohol) Hydrogels and Hybrids for rMPB70 Protein
Adsorption //Materials Research, Vol. 9, No. 2, 185-191, 2006.
14. MohammadSabzi Mohammad Javad, Afshari MasoudBabaahmadi ,
NimaShafagh . pH-Dependent swelling and antibiotic release from citric acid
crosslinked poly(vinyl alcohol) (PVA)/nano silver hydrogels // Colloids and
Surfaces B: Biointerfaces . Volume 188 , April 2020,
110757. https://doi.org/10.1016/j.colsurfb.2019.110757
68

15. Gholam Reza Mahdavinia 1 , Moslem Soleymani 2 , Hossein
Etemadi 3 , Mohammad Sabzi 2 , Ziba Atlasi 4 . Model protein BSA adsorption
onto novel magnetic chitosan/PVA/laponite RD hydrogel nanocomposite beads Int
J Biol Macromol. 2018 Feb;107 (PtA): 719-729. doi: 10.1016/j.ijbiomac.
2017.09.042. Epub 2017 Sep 20.
16. M. Sabzi, M. Babaahmadi, M. Rahnama, Thermally and electrically
triggered tripleshape memory behavior of poly (vinyl acetate)/poly (lactic acid)
due to grapheneinduced phase separation, ACS Appl. Mater. Interfaces 9 (2017)
24061–24070
17. M. Sabzi, M. Babaahmadi, N. Samadi, G.R. Mahdavinia, M. Keramati,
N. Nikfarjam, Graphene network enabled high speed electrical actuation of shape
memory nanocomposite based on poly (vinyl acetate), Polym. Int. 66 (2017) 665–
671.
18. Z. Pourmoazzen, M. Bagheri, A.A. Entezami, K.N. Koshki, pH-
responsive micelles composed of poly (ethylene glycol) and cholesterol-modified
poly (monomethyl itaconate) as a nanocarrier for controlled and targeted release of
piroxicam, J. Polym. Res. 20 (2013) 295.
19. Alexandra N. Chesnokova*, Tatyana D. Zhamsaranzhapova*, Sergey A.
Zakarchevskiy*, Vaibhav Kulshrestha**, Svetlana A. Skornikova*,Sviatoslav S.
Makarov*, Yuriy N. Pozhidaev*. Effect of zeolite content on proton conductivity
and technical characteristics of the membranes based on crosslinked polyvinyl
alcohol. * Irkutsk National Research Technical University, Irkutsk, Russian
Federation
** CSIR-Centre Salt & Marine Chemicals Research Institute, Bhavnagar, India
20. Maiti J, Kakati N, Lee SH, Jee SH, Viswanathan B, Yoon
YS.Where do poly(vinyl alcohol) based membranes stand in relation to
69

Nafion® for direct methanol fuel cell applications. Journal of Power Sources.
2012;216:48–66. https://doi.org/10.1016/j.jpowsour.2012.05.057
21. Dhanapal D, Xiao M, Wang S, Meng Y. A Review on sulfonated
polymer composite/organicinorganic hybrid membranes to address methanol
barrier issue for methanol fuel cells. Nanomaterials. 2019;9:668.
https://doi.org/10.3390/nano9050668
22. Wong CY, Wong WY, Loh KS, Daud WRW, Lim KL, Khalid M.,
et al. Development of development of poly(vinyl alcohol)-based polymers as
proton exchange membranes and challenges in fuel cell application: A
Review. Polymer Reviews. 2019;60(1):171–202.
https://doi.org/10.1080/15583724.2019.1641514
23. A.G. Hosseini, M. Bagheri, R. Mohammad-Rezaei, Synthesis and
fluorescence studies of dual-responsive nanoparticles based on amphiphilic
azobenzene-contained poly (monomethyl itaconate), J. Polym. Res. 23 (2016) 161.
24. Sukhanova T.V., Artyukhov A.A., Prudchenko I.A., Golunova A.C.,
Semenikhina M. A., Shtilman M.I., MarkvichevaE.A.. Entrapment and in vitro
release of delta_sleep inducing peptide from polymer hydrogels based on modified
polyvinyl alcohol // Biochemistry (Moscow) Supplement Series B: Biomedical
Chemistry. — 2012. — Vol. 6, №. 2. —. 149–155 p
25. Ghorbel N, Kallel A, Boufi S, Molecular dynamics of poly(vinyl
alcohol)/cellulose nanofibrils nanocomposites highlighted by dielectric relaxa-
tion spectroscopy. Composites Part A Applied Science and Manufacturing.
2019;124:105465. https://doi.org/10.1016/j.compositesa.2019.05.033
26. Oliveira PN, Catarino M, Müller CMO,Brandão L, Tanaka DAP,
Bertolino JR, et al.Preparation and characterization of crosslinked PVAL
membranes loaded with boehmite nanoparticles for fuel cell applications.
70

Journal of Applied Polymer Science. 2013;131:40148.
https://doi.org/10.1002/app.40148
27. Tutgun MS, Sinirlioglu D, Celik SU, Bozkurt A. Investigation of
nanocomposite membranes based on crosslinked poly(vinyl alcohol)–
sulfosuccinic acid ester and hexagonal boron nitride. Journal of Polymer
Research. 2015;22(4). Article number 47; 11 p. https://doi.org/10.1007/s10965-
015-0678-6
28. Kakati N, Das G Yoon Y-S. Protonconducting membrane based on
epoxy resinpoly(vinyl alcohol)-sulfosuccinic acid blend and its nanocomposite
with sulfonated multiwall carbon nanotubes for fuel-cell application. Journal
of the Korean Physical Society. 2016;68:311–316.
https://doi.org/10.3938/jkps.68.311
29. Tomas M., Tomáš R, Gholami F. The determination of effective
diffusion coefficient from
the electrochemical impedance spectra of composite poly (vinyl alcohol)
membranes. Environmental Progress and Sustainable Energy.
2019;38(5):13195. https://doi.org/10.1002/ep.13195
30. Ajith C, Deshpande AP, Varughese S. Proton conductivity in
crosslinked hydrophilic ionic polymer system: Competitive hydration,
crosslink heterogeneity, and ineffective domains. Journal of Polymer Science.
Part B: Polymer Physics. 2016;54 (11):1087–1101. https://doi.org/10.1002/
polb.24012
31. Li HQ, Liu XJ, Wang H, Yang H, Wang ZZ, He J. Proton
exchange membranes with cross-linked interpenetrating network of sulfonated
polyvinyl alcohol and poly(2-acrylamido-2-methyl-1-propanesulfonic acid):
Excellent relative selectivity. Journal of Membrane Science. 2020;595:117511.
https://doi.org/10.1016/j.memsci.2019.117511
71

32. Zhou T, Li Y, Wang WW, He L, Cai L, Zeng
C. Application of a novel PVA-based proton exchange membrane modified
by reactive black KN-B for low -temperature fuel cells. International Journal
of Electrochemical Science. 2019;14:8514–8531.
https://doi.org/10.20964/2019.09.16
33. Boroglu MS, Çelik SÜ, Bozkurt A, Boz I.
The synthesis and characterization of anhydrousproton conducting membranes
based on sulfonated poly(vinyl alcohol) and imidazole. Journal of Membrane
Science. 2011;375(1-2):157–164. https://doi.org/10.1016/memsci.2011.03.041
34. Kim DS, Park HB, Rhim JW, Lee YM. Preparation and
characterization of crosslinked PVA/SiO2 hybrid membranes containing
sulfonic acid groups for direct methanol fuel cell applications. Journal of
Membrane Science. 2004; 240(1):37–48. https://doi.org/10.1016/j. memsci.
2004.04.010
35. J. Krzak, B. Borak, A. Łukowiak, A. Donesz-Sikorska, B. Babiarczuk, K.
Marycz,A. Szczurek, Advancement of surface by applying a seemingly simple sol-
geloxide materials, in: A. Tiwari, R. Wang, B. Wei (Eds.), Adv. Surf. Eng.
Mater.,John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, NJ, USA, 2016, pp. 33–96,
http://dx.doi.org/10.1002/9781119314196.ch2 .
36. Tripathi BP, Shahi VK. Functionalized organic-inorganic
nanostructured N-p-carboxy benzyl chitosan-silica-PVA hybrid polyelectrolyte
complex as proton exchange membrane for DMFC applications. The Journal
of Physical Chemistry B. 2008;112:15678–15690. https://doi .
org/10.1021/jp806337b
37. Beydaghi H, Javanbakht M, Badiei A.Cross-linked poly(vinyl
alcohol)/sulfonated nanoporous silica hybrid membranes for proton
72

exchange membrane fuel cell. Journal of Nanostructure in Chemistry. 2014;4.
Article number 97. https://doi.org/10.1007/s40097-014-0097-y
38.Artyukhov A.A., Shtilman M.I., Kuskov A.N., Pashkova L.I., Tsatsakis
A.M., RizosA.K..Polyvinyl alcohol cross-linked macroporous polymeric
hydrogels: structure 25 formation regularities investigation // Journal of non-
crystalline solids. — 2010. — Vol.357, №2. — 700 -706 p. ( импакт - фактор JCR
1,825)
39. Фомина А.П., Лесовой Д.Е., Артюхов А.А., Штильман М.И.
Биодеградируемые полимерные гидрогели на основе производных крахмала
и поливинилового спирта. Успехи в химии и химической технологии. — М.:
Минобразования России. — 2011. — Т 25, № 3 (119). — 83-87 с.
40. Сидорова А.С., Голунова А.С., Артюхов А.А., Штильман М.И.
Сорбция белка на поверхности макропористых полимерных гидрогелей на
основе модифицированного поливинилового спирта // Успехи в химии и
химической технологии: сб. науч. тр. – М.: РХТУ им. Д.И. Менделеева. —
2012. — Том 26, № 1 (130) — 88-93 с.
41.И.Ю. Прохоров . Протонные мембраны и суперкислоты // Физика и
техника высоких давлений 2019, том 29, № 2 . 98-109 с.
42 . А.Н. Чеснокова, Т.Д. Жамсаранжапова, С.А. Закарчевский, В.
Кулшреста, С.А. Скорникова, С.С. Макаров, Ю.Н. Пожидаев. Влияние
содержания цеолита на протонную проводимость и технические
характеристики мембран на основе сшитого поливинилового
спирта // Известия вузов. Прикладная химия и биотехнология 2020. Том 10 N
2. https :// doi . org /10.21285/2227-2925-2020-10-2-360-367
43. MahaveerD . Kurkuri, TejrajM. Aminabhavi . Polyacrylonitrile- g -
Poly(Vinyl Alcohol) Membranes for thePervaporation Separation of Dimethyl
73

Formamide andWater Mixtures // Journal of Applied Polymer Science, Vol. 91,
4091–4097 (2004)
44. K. Kornicka, B. Babiarczuk, J. Krzak, K. Marycz, The effect of a sol–gel
derivedsilica coating doped with vitamin E on oxidative stress and senescence
ofhuman adipose-derived mesenchymal stem cells (AMSCs), RSC Adv. 6
(2016)29524–29537, http://xlink.rsc.org/?DOI=C6RA00029K (accessed April
27,2016).
45. SL Agrawal va Arvind Avadhia . DSC va PVA asosidagi proton
o'tkazuvchi gel elektrolitlaribo'yichao'tkazuvchanliktadqiqotlari //
Materialshunoslikbyulleteni hajmi 27 , sahifalar523–527 ( 2004 )
46. BartoszBabiarczuka and others. Silika-PVA gibrid aerojel sintezining
yangi yondashuvi bir vaqtning o'zida sol-gel jarayoni va fazalarni ajratish //
47.Muta H., Miwa M., Satoh M. Ion-specific swelling of hydrophilic
polymer gels // Polymer. — 2001. — Vol. 42. — 6313-6316 p
48.Фомина А.П., Лесовой Д.Е., Артюхов А.А., Штильман М.И.
Биодеградируемые полимерные гидрогели на основе производных крахмала
и поливинилового спирта. Успехи в химии и химической технологии. — М.:
Минобразования России. — 2011. — Т 25, № 3 (119). — 83-87 с.
49.ДМИТРЕНКО Мария Евгеньевна. Транспортные характеристики и
физико-химические свойства мембран на основе поливинилового спирта,
модифицированного полигидроксилированными фуллеренами. Санкт-
Петербург 2018.12-16 c .
50. А.Н. Гагарин, Н.Б. Ферапонтов, М.Г. Токмачев. КИНЕТИКА
НАБУХАНИЯ ГЕЛЕЙ СШИТЫХ ПОЛИМЕРОВ НА ОСНОВЕ
ПОЛИСТИРОЛА И ПОЛИВИНИЛОВОГО СПИРТА В ВОДНЫХ
РАСТВОРАХ ЭЛЕКТРОЛИТОВ И САХАРОЗЫ // © 2017 г. . Московский
государственный университет им. М.В. Ломоносова, химический факультет
74

119991 Москва, Ленинские горы, д. 1, стр. 3 2 Московский государственный
университет им. М.В. Ломоносова, физический факультет 119991 Москва,
Ленинские горы, д. 1, стр. 2 *e-mail: edward-blackarch@yandex.ru Поступила в
редакцию 24.03.2017 г.
51.Рихтер M., Аiустат 3., Ширбаум Ф. Избранные методы
исследования крахмала: перевод с немецкого (под ред. Н. П. Козьмпной и В.
С. Грюнера). — M.: Пищевая промышленность, 1975. — 183 с.
52. D. Levy, M. Zayat (Eds.), TheSol-GelHandbook, Wiley-VCH Verlag
GmbH &Co., KGaA, 2015.
53. S.M. Attia, J. Wang, G. Wu, J. Shen, J. Ma, Review on sol-gel derived
coatings:process, techniques and optical applications, J. Mater. Sci. Technol. 18
(2002)211–218.
54. B. Arkles, Commercial applications of sol-gel-derived hybrid materials,
MRSBull. 26 (2011) 402–408, http://dx.doi.org/10.1557/mrs2001.94 .
55. G.J. Owens, R.K. Singh, F. Foroutan, M. Alqaysi, C.-M. Han, C.
Mahapatra, H.-W.Kim, J.C. Knowles, Sol–gel based materials for biomedical
applications, Prog.Mater. Sci. 77 (2016) 1–79,
http://dx.doi.org/10.1016/j.pmatsci.2015.12.001 .
56. C. Barbé, J. Bartlett, L. Kong, K. Finnie, H.Q. Lin, M. Larkin, S. Calleja,
A. Bush, G.Calleja, Silica particles: a novel drug-delivery system, Adv. Mater. 16
(2004)1959–1966, http://dx.doi.org/10.1002/adma.200400771 .
57. Aminabhavi, T. M.; Harlapur, S. F. Chem Eng Process 1997, 36, 363.
58. Li, S.; Tuan, V. A.; Noble, R. D.; Falconer, J. L. Ind Eng Chem Res 2001,
40, 4577.
59. Yeom, C. K.; Jegal, J. G.; Lee, K. H. J Appl Polym Sci 1996, 62, 1561.
75

60. Shieh, J. J.; Huang, R. Y. M. J Membr Sci 1998, 148, 243.
61. Okuno, H.; Uragami, T. Polymer 1992, 33, 1459
62. Huang, R. Y. M.; Pal, R.; Moon, G. Y. J Membr Sci 1999, 160, 17.
63. Jo, W. H.; Kim, H. J.; Kang, Y. S. J Appl Polym Sci 1994, 51, 529.
64. Kim, J. H.; Lee, K. H.; Kim, S. Y. J Membr Sci 2000, 169, 81.
65. Lee, K. R.; Teng, M. Y.; Lee, H. H.; Lai, J. Y. J Membr Sci 2000, 164,
13.
66. Kurkuri, M. D.; Kumbar, S. G.; Aminabhavi, T. M. J Appl Polym Sci
2002, 86, 272.
67. Kurkuri, M. D.; Toti, U. S.; Aminabhavi, T. M. J Appl Polym Sci 2002,
86, 3642.
68. Toti, U. S.; Kariduraganavar, M. Y.; Soppimath, K. S.; Aminabhavi, T.
M. J Appl Polym Sci 2002, 83, 259.
69. Aminabhavi, T. M.; Naik, H. G. J Appl Polym Sci 2002, 83, 244.
70. Aminabhavi, T. M.; Naik, H. G. J Appl Polym Sci 2002, 83, 273.
71. Toti, U. S.; Aminabhavi, T. M. J Appl Polym Sci 2002, 85, 2014.
72. СВОЙСТВА ГЕЛЯ ПОЛИВИНИЛОВОГО СПИРТА И ВЛИЯНИЕ
НА НИХ СОСТАВА ВНЕШНЕЙ ФАЗЫ . Каверина , Софья Сергеевна .
M осква -2008.
73. Tursunova G.X ,Trobov X.T, Nikolay Feropontov, Khusniddin
Karimov. “Ko‘pkomponentli tizimlardan lizinni ajratib olish”. Universum:
химия и биологияю -2021 12 (90)
76

74. Тробов Х.Т, Турсунова Г.Х, Феропонтов Н.Б, Акбаров Х.
“Противоточный метод очистки вод приаралья”. Universum : химия и
биологияю.2020 .6(72)
75. Tillayev S.U., Eshmurodova G.,Fayziyeva F.,Muzaffarova B.,Qudratova I.
“Organik polimerlar asosida gaz sezgir materiallar olish” Samarqand davlat
universiteti. “Kimyo texnologiya fanlarining dolzarb muammolari”
mavzusidagi Xalqaro olimlar ishtirokidagi Respublika ilmiy- amaliy
anjumani.
76. Qudratova I., Muzaffarova B., Oltiboyeva Z., Tursunov B., Shukurov O.,
“Ba’zi organik moddalar aralashmasini ajratish va tozalashda gel filtratsiya
usulidan foydalanish ” “ Kompleks birikmalar kimyosi va analitik kimyo
fanlarining dolzarb muammolari”. Respublika ilmiy- amaliy konferensiyasi.
77

BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………… …….6 I BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULARNIN G XOSSALARINI TADQIQ ETISH (ADABIYOTLAR SHARHI) …………………………………………... …………………………9 1.1. PVS asosida gellar olish…………………………………………. 9 1.2. PVS asosida membrana materiallari olish…………………….....12 1.3. Gellarning fizik xossasi, PVS gelida ajralish jarayon…………...18 II BOB. POLIVINILSPIRTI (PVS) ASOSIDA GELLAR OLISH VA ULAR NING XOSSALARINI TADQIQ ETISH ( TAJRIBAVIYQISM ) ……………………… ………………………….........22 2.1. Polivinil spirti asosida gellar olish sharoitlarini tanlash…….……..22 2.1.1. Limon kislota va PVS asosida gellar olish……………………......23 2.1.2. Kislotali sharoitda PVS va L-glutamat kislota asosida gellar olish…………………………………………………………………………...29 2.1. 3 . G‘ovakligi oshgan PVS va L-glutamat kislotalar asosida gellar olish …………………………………………………………………………...30 2.1. 4 . PVS va L-ornitin L- aspartat kislotalar asosida gellar olish …………………………………………………………………………...31 2.1. 5 . PVS va D-glukar kislotalar asosida gellar olish …………………32 2.1.6. PVS asosidagi gellarni muzlatish – eritish usulida sintez qilish………………………………………………………………………..…33 2.2. Olingan gellarni turli fizik-kimyoviy usullar bilan tadqiq etish ……35 2.2.1. Gellarni olishdagi PVSning molekulyar massasini aniqlash………………………………………………………………………..35 1

2.2.2. IQ-spekrtoskopik usullarda gellarni tadqiq qilish… ……………...36 III .BOB. BA ’ ZI ORGANIK MODDALAR ARALAS H MASINI GELLARDA AJRALIS H JARAY O NINI TADQIQ ETIS H……………40 3.1. Dastlabki reagentlar va mahsulotlarni analizga tayyorlash ……….41 3.1.1. Eritmalarni tayyorlash… ……………………………………...….41 3.2. Olingan gellarda moddalar aralashmalarini statik usulda ajratish ………………………………………………………………………..41 3.2. 1 . Olingan gellarda glyukoza eritmasining yutilishini tadqiq etish …………………………………………………………………………..63 3.3. Gellarda moddalar ajralish jarayonini dinamik usulda tadqiq qilish …………………………………………………………………….……67 XULOSALAR ………………………………………………………………69 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………..………70 2

KIRISH Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. Biologik ob’ektlar bilan bevosita kontaktda bo‘la oladigan, ular bilan moslik darajasi yuqori kimyoviy materiallar ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan bo‘lib, tibbiyot, farmatsevtika, biokimyo va boshqa sohalar rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Biologik faol organik birikmalar, masalan, aminokislotalar, oqsillar aralashmasidan komponentlarni individual holda ajratib olish uchun mavjud usullarni takomillashtirish, qo‘llaniladigan harakatsiz fazalarni yangi turlarini ishlab chiqish, moddalarni ajratish jarayonining samaradorligini oshirish hozirgi kunda dolzarb masalalardandir. Oxirgi yillarda biologik ob’ektlar bilan muvofiqligi yuqori bo‘lgan, tanlab ta’sir etish xususiyati yaxshilangan, ajratib olinadigan moddalarning fizik- kimyoviy xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatmaydigan polimer gellardan foydalanish jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Mazkur magistrlik dissertatsiya ishi biologik faol birikmalar, xususan aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metabolitlar aralashmasini polimer gellar, xususan polivinil spirti (PVS) asosida olingan gellarda ajralish jarayonini tadqiq etishga yo‘naltirilgan. Bu kabi tadqiqotlar nisbatan kam o‘rganilgan bo‘lib, moddalarning ajralish jarayonini polimergellartarkibi, uning modifikatsiyalanish turi, biofaol birikmalarning kimyoviy tabiati singari omillarga bog‘liqligini tadqiq qilish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Mazkur ishda tadqiqot ob’ekti va predmeti sifatida modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar hamda ularda biofaol birikmalar – aminokislotalar, oqsillar, oqsil/quyi molekulyar metaolitlar aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish belgilangan. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning kimyoviy modifikatsiyalangan polivinil spirti asosida gellar va membrana materiallari olish uchun optimal sharoit tanlash va ularda biofaol moddalar – aminokislotalar, oqsillar, oqsillar/quyi molekulyar biofaol moddalarni gel-filtratsiya usulida ajralish jarayonini tadqiq etish hisoblanadi. 3

Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: PVS asosida gellar olish hamda ularning xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llash borasida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlaridan iborat adabiyotlar to‘plash, tahlil qilish hamda sharhlash; • PVS asosida gel lar hamda membrane materiallari olish ning optimal sharoitlarini tadqiq etish ; • Olingan mahsulotlarni ba’zi biologik jihatdan muvofiq (bio- va gemologik mos) kimyoviy birikmalar vositasida modifikatsiyalash reaksiyalarini amalga oshirish; • Hosil qilingan gellar va membrane materiallarining fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish; • Olingan gellar va membrane materiallarida ba’zi organik moddalar, xususan, ba’zi aminokislotalar, oqsillar,oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini ajralish jarayonini tadqiq etish. Ilmiyyangiligi. Polivinil spirti asosida gellar olish jarayoni keng tadqiq etilgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning turli kimyoviy birikmalar, xususan limon kislota, glutamat kislota hamda boshqa bio- hamda gemomuvofiq birikmalar bilan modifikatsiyalash olib borilmaganligi adabiyotlar ma’lumotlaridan o‘rganildi. Ushbu ishda PVS asosida olingan mahsulotlar limon kislota, glutamat hamda boshqa kimyoviy birikmalar bilan modifikatsiyalash orqali gellar hamda membrana materiallari olindi. Ushbu materiallarda ba’zi aminokislotalar, oqsillar, oqsillar/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini ajralish jarayoni tadqiq etildi. Tadqiqot mavzusi bo ‘ yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Polimer gidrogellar, ularni tibbiyot va biotexnologiya bilan bog‘liq turli sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi bir qator noyob xususiyatlari tufayli so'nggi o'n yilliklarda tadqiqotchilarning e’tiborini tortdi. Ayniqsa, polivinil spirti asosida olingan gellardan dori mahsulotlari ishlab chiqarish, hujayra muhandisligi uchun substratlar, implantlar uchun materiallar va jarrohlikda plomba materiallari va boshqalarda qo‘llanilgan . PVS asosida olingan materiallardan eritmalar muhitiga 4

nisbatan sezgir materiallar olish mumkinligi ko‘rsatilgan. Nafion tipidagi molekulyar strukturali membranalarning asosiy funksional elementi – ftorsulfon superkislotalar ekanligini aniqlagan holda, u tipdagi membranalar olish uchun polivinil spirti, qahrabo va sulfat kilsotalar hamda sirkoniy dioksid asosida plenkalar olingan. Olingan plenkalar hatto optimallashtirilmagan holda ham proton o‘tkazuvchanligi 0,006 S/cm ekanligini aniqlangan. Olingan membranalar vodorod energetikasida qo‘llanilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. PVS ga turli komponentlar qo‘shish orqali olingan kompozit materiallaridan tibbiy buyumlar, masalan, membranalar, bog‘lov materiallari, qon bilan ishlash uchun mo‘ljallangan qurilmalarning ichki devorlari, dori-darmonlarni saqlash materiallari va boshqalar uchun keng foydalanish borasida tadqiqotlar mavjud. Shu bilan birga, PVS ga bio- va gemomuvofiq kimyoviy moddalar bilan ishlov berish orqali gellar olish hamda ushbu gellardan biofaol birikmalar, masalan, aminokislotalar aralashmasi, oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar biofaol birikmalar singarilarni ajratish borasidagi tadqiqotlar kam uchraydi. S h u sababli ushbu dissertatsiya ishida mazkur vazifalar asosiy etib belgilab olindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotlar natijasida biologik faol birikmalar, xususan ba‘zi aminokislotalar aralashmasi, oqsil/aminokislota; oqsil/quyi molekulyar biofaol birikmalar aralashmasini selektiv ajratish uchun kimyoviy modifikatsiyalangan PVS asosidagi gellar hamda membrana materiallaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi ko‘rsatilgan. Ushbu natijalar ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, farmatsevtika, tibbiyot va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida qo‘llanilishi mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya ishi kirish, adabiyotlar sharhi, asosiy qism, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 3 bobda rasmiylashtirilgan bo‘lib, 80 bet kompyuter matnida, 15 rasm, 10 ta jadvallar va 76 ta ilmiy ishlar ro‘yxatidan iborat. 5

BA’ZI ORGANIK MODDALAR ARALASHMASINI POLIVINILSPIRT GELIDA AJRALISH JARAYONINI TADQIQ ETISH

12.08.2023

0

15723.018554688 KB

Похожие