logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI

BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

141.966796875 KB
Скачать
BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….3-5 I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI………………6-21 1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish mahorati……………………………………………………………………..6-14 1.1.1 Ot-metaforalar………………………………………………………..6-10 1.1.2 Sifat metaforalar……………………………………………………...10-14 1.2. Yozuvchining metonimiyalardan foydalanish mahorati……………..14-16 1.3. Yozuvchining sinekdohalardan foydalanish mahorati……………….16-19 Birinchi bob bo‘yicha xulosalar……………………………………...19-21 II BOB. BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASIDA CHEGARALANGAN LEKSIKANING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI………………………………………………………...22-52 2.1. Yozuvchining eskirgan so‘zlardan foydalanish mahorati……………….22-23 2.1.1. Tarixiy so‘zlar………………………………………………………....23-26 2.1.2 Arxaizmlar……………………………………………………………...26-28 2.2. Yozuvchining noadabiy qatlamga oid leksik birliklardan foydalanish mahorati………………………………………………………………………28-51 2.2. 1. Dialektizmlar………………………………………………………….28-39 2.2.2. Etnografik so‘zlar………………………………………………….......39-41 2.2.3. Og‘zaki nutqqa oid so‘z va iboralar……………………………….......41-45 2.2.4. Vulgarizm va varvarizmlar…………………………… ………….......45-51 Ikkinchi bob bo ‘ yicha xulosalar............................................................51-52 III BOB. BAHODIR QOBULNING SEMANTIK-STILISTIK VOSITALARDAN FOYDALANISH MAHORATI. ASAR TILIGA DISKURSIV YONDASHUV ……………………………………………...53-66 3.1 O‘xshatish………………………………………………………………..53-56 3.2. Jonlantirish………………………………………………………………56-57 3.4. Badiiy takror va kinoya………………………………………………….57-59 3.5. Asardagi personajlar muloqotida kommunikativ vaziyatni yuzaga keltiruvchi birliklar. Diskursiv yondoshuv………………………………….59-65 Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar………………………………………..65-66 XULOSA ……………………………………………………………………67-69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………69-73 0 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi va rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri, dunyoqarashi, adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy etishida badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi. Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda “Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasi tilining semantik-stilistik xususiyati” mavzusi dolzarb va o‘rganish uchun muhim obyekt sanaladi. Tadqiqot ob y ekti: . Bahodir Qobilning “Ena shamol” to‘plamidagi “Ena shamol”, “Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari. (qo‘shimcha manba yozuvchining “Otachiroq” to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi) Tadqiqot predmeti: Qissadaning semantik-stilistik jihatlari talqini. Mazkurdagi so‘z ko‘chma ma’nolarining hamda chegaralangan leksikaning talqini. diskursiv qarashlar izohi. Tadqiqot ishining maqsadi: - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish; - Bahodir Qobulga xos lingvistik mahoratni belgilashda yozuvchining “Ena shamol” qissasi tilining badiiyatini ta’minlovchi leksik-stilistik vositalarni lingvopoetik hamda pragmalingvistik jihatdan tahlil qilish dissertatsiyaning asosiy maqsadi. - Sheva unsurlarini yig‘ish va uni to‘g‘ri taqsimlash, undagi areal hududlardan kelib chiqqan holda shevalarning xususiyatlarini o‘rganish etib belgilandi. Qissaning barcha tomonlari rejaga muvofiq ochib berilgach maqsadga yetiladi. 1 - Olib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning vazifalari: - tilshunoslikda badiiy so‘z semantikasi masalalari hamda ularn ing xususiyatlarini o‘rganish; - badiiy so‘zga ixtisoslashish jarayoniga doir qarashlarning tayanch nuqtalarini topish; - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish , badiiy asar tili semantikasi va stilistikasi yuzasidan aniq xulosalar chiqarish, tegishli mutaxassisliklar uchun badiiy asar tili stilistikasining sintaktik funksiyalarining ilmiy metodologik asoslarini ishlab chiqish hamda o lib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi : - Grammatikaning semantika va stilistika bo‘limi, ularning badiiy asar tili bilan aloqasiga doir ilmiy-nazariy qarashlar tahlilga tortildi;. - Semanlarinintikaning badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlari, tarkibiy tuzilmasi, qoidalari sintaktik nuqtayi nazardan o‘zaro qiyoslandi; - So‘zlarning morfologik, semantik va sintaktik xususiyatlaridan yuzaga keladigan mazmuniy munosabatlari asoslab berildi; - gap bo‘laklariga ixtisoslashish jarayonining tayanch nuqtalari aniqlandi hamda tegishni mulohazalar asosida ochib berildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqot ishida badiiy asar tiliga doir tadqiqotlar ko‘lamini yanada kengaytirish, bu borada samarali natijalarga erishish mumkin, agar: 1. o‘zbek tilshunosligida badiiy asar tili so‘zining shakllari, tuzilishi va mazmuni o‘rganilsa; 2. mazvuning jahon tilshunosligi bilan o‘zaro umumiy va xususiy jihatlari tahlilga tortilsa 2 3. badiiy asar tili semantikasi tafsifi jihatidan umumiy, barcha uchun universal bo‘lgan qoidasining yaratilishi yuzasidan xulosalar berilsa; 4. mazkur mavzu yuzasidan chiqarilgan xulosalar, tavsiyalar hamda tajribalarni ta’lim jarayoniga tadqiqot predmeti sifatida olib kirilsa. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).ʻ Tilshunoslikning sematika stilistika bo‘limi yuzasidan juda ko‘plab tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. N.A.Baskakov, S.Karimov, A.S.Sodiqov, G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, E.Fozilov, U.Tursunov, B.O‘rinboyev, A.Hojiyev, A.G‘ulomov, I.Azimov, N.Abdurahmonov, A.Nurmonov, M.Boshmonov, J. Eltazarov kabi olimlarning yaratgan ilmiy asarlari bu jihatdan xarakterli. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi. ʻ Mazkur tadqiqot ishida tavsifiy, qiyoslash, tahliliy, statistik metodlardan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy ahamiyati: hozirgi o‘zbek tilida semantika- stilistikaning badiiy asar tili nuqtayi nazaridan xususiyatlari,tavsiflarini qamrab oluvchi grammatik tadqiqotlartning ilmiy-nazariy tavsifi borasida izlanishlar olib borish hamda tegishli xulosalar chiqarish. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyasida yoritilgan nazariy va amaliy masalalardan tilshunoslik, umumkasbiy, pedagogik, metodik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, uslubiy tavsiya va ishlanmalar yaratish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish jarayonida bundan tashqari dialektologik amaliyotlarni olib borish jarayonlarida samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiyada ishlab chiqilgan tavsiyalar o‘quvchilarni ongli ravishda ilmiy izlanishlar olib borishlariga ham ko‘maklashadi. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi tuzilish jihatdan kirish, 3 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . 3 I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI 1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish mahorati 1.1.1. Ot –metaforalar Til insonlarga xizmat qiladigan, Yer yuzining yaratuvchisi tomonidan odamzodga ato etilgan eng buyuk ne’matlardan biridir. Kishi jamiyatga ta’sir etar ekan, bu borada tilning ahamiyati, o‘rni haqida uzoq gapirishga hojat ham yo‘q. negaki, til orqali jamiyat ravnaq topsa, til ham jamiyat orqali mavjud bo‘ladi. Tilning qudrati shu darajadaki, u kishini hayolot olamining eng yuqori cho‘qqisiga olib chiqishi, istasa, undan pastga qulatishi ham mumkin. Dunyo yaralibdiki, til butun bashariyatga xizmat qilib kelish barobarida barcha insonlar undan o‘z ehtiyojlari yo‘lida foydalanib kelmoqdalar. Til doimiy rivojlanishda bo‘lganligi sabab har davrning o‘ziga xos bo‘lgan so‘zlashish usuli, unda yaratilgan manbalar turli xillikni tashkil etadi. Preziden Sh.Mirziyoyev tilning ahamiyati to‘grisida to‘xtalar ekan, quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi: “ Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o‘z so‘zini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar” 1 . XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi va rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri, dunyoqarashi, adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy etishida badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi. Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Zero, “o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkur ifodasi, avlodlar o‘rtasidgi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namayon bo‘ladi. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy so‘zlari bilan aytganda, “Har boir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadurg‘an oyinai hayoti til va adabiyotdur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qatmakdur”. 1 O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev dushanba kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi, 22 oktabr 2019. 4 Badiiy asar tilini o‘rganish XX asrda keng tus oldi. Bu masalani birinchi bo‘lib rus tilshunosligida L.V. Shcherba ko‘tarib chiqdi. Badiiy asar tilini o‘rganishdan maqsad uning tahlili jarayonida asar g‘oyasi bilan bog‘liq hissiy- subektiv mazmunni ifoda etuvchi u yoki bu lisoniy vositalarni ko‘rsatib berish ekanligini L.V.Shcherba va V.V. Vinogradov o‘z tadqiqotlarida alohida e’tirof etadi. O‘zbek tilshunosligida ham badiiy asar tilini o‘rganish masalasi keng o‘rganilgan sohalardan biridir. Bu borada qilingan dastlabki tadqiqotlarda masala ko‘proq tilshunoslik nuqtayi nazaridan yondashilgan bo‘lib, bu xil tadqiqotlarda tilning taraqqiyot bosqichlari, uning leksik, grammatik xususiyatlari tahlil qilingan. Bu lingvistik an’ana hozirgi kungacha til tarixi badiiy matn misolida o‘rganishda saqlanib kelmoqda. Badiiy til masalasi bilan maxsus shug‘ullangan L. Abdullayeva, E. Qilichev, B. Umurqulovlarning leksik birliklarning lingvistik tadqiqiga bag‘ishlangan ishlari alohidaa diqqatga sazovordir. Ularda leksik birliklarning leksik-semantik, semantik-stilistik muammolari, ifoda imkoniyatlari, badiiy-estetik vazifalari haqida bir qadar mufassal fikr yuritilgan. So‘zlarni ko‘chma ma’noda qo‘llash ijodkordan katta mas’uliyat, alohida mahorat talab qiladi. Mahorat bevosita ijodkorning til bilishi, so‘zlarning ma’no tovlanishlarini chuqur idrok etgan holda go‘zal va betakror obrazli ifodalar yarata olishi bilan belgilanadi. So‘z badiiy adabiyotning asosiy qurolidir. So‘z san’atkorlari undan mohirona foydalanib, o‘lmas va betakror, asrlarga tatigulik adabiy meros qoldiradilar. So‘z qo‘llash va undan foydalanishni san’at darajasiga ko‘tara olgan ijodkorlardan biri Bahodir Qobuldir. Adib badiiy nutqining obrazliligini, tasviriyligini hamda ta’sirchangligini oshirish uchun tilning turli tasviriy vositalaridan keng foydalangan. Shulardan biri so‘zning ko‘chma ma’nolaridir. Yozuvchi hikoyalari tilini bezashda ko‘chimning metafora, metonimiya, sinekdoxa kabi turlaridan mohirona foydalanib, o‘zining betakror uslubini yaratdi. B. Qobulga hos lingvistik mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta muhim va dolzarb hisoblanadi 5 Jahon tilshunosligida ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalar bir necha turga bo‘lib o‘rganiladi. Jumladan, fransuz tilshunosi J. Maruzo ko‘chma ma’nolarni metafora, metonimiya, sinekdoxaga ajratadi. Rus tilshunoslari A. A. Reformatskiy hamda D. N. Shmelev ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni to‘rt guruhga bo‘lganlar, yani J. Maruzodan farqli ravishda funksiyadoshlik hodisasini qayd etadilar 2 . O‘zbek tilshunoslari ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni guruhlarga ajratishda rus tilshunoslari bilan deyarli hamfikrdirla r 3 . O‘zbek tilshunosligida metaforalar o‘zining nazariy asosini topgan bo‘lsa-da biroq alohida olingan yozuvchi ijodida qo‘llangan metaforalarning amaliy jihati hali yetarlicha o‘rganilgani yo‘q. Zero, metaforalar yozuvchining individual uslubini, asar badiiyatini ta’minlovchi muhim tasviriy vositadir. Shu bois biz B. Qobul hikoyalarida qo‘llangan metaforalarning amaliy jihatlarini ochib berishga harakat qilamiz. Metafora o‘xshashlik asosidagi ko‘chimdir. Metafora umumfilologik hodisa bo‘lganligi bois tilshunoslar va adabiyotshunoslar e tiborini o‘ziga tortib keladi.ʼ Shuning uchun metafora hosil bo‘lishi va uning tabiatiga oid qarashlar ham xilma- xildir. Jumladan, А.А.Potebnya: “Metafora qisqargan o‘xshatishdir”, − deb ta rif ʼ beradi. E. Kassirer yuqoridagi ta rifni rivojlantiradi va “ko‘plab o‘xshatishlar ʼ metaforadan kelib chiqqan”, degan xulosaga keladi 4 . Bunday g‘oyalar metafora va o‘xshatishlar orasidagi farqni tadqiqot ob ektiga aylantirdi. ʼ O‘zbek tilshunosligida metafora leksik ma no taraqqiyot yo‘llaridan biri ʼ sifatida qaraladi va ma no ko‘chishining o‘xshashlikka asoslangan turi tarzida ʼ e tirof etiladi. Metafora haqidagi dastlabki ma lumotlar R. Qo‘ng‘urov, M. ʼ ʼ Mirtojiev, M. Mukarramov, E. Qilichev kabi olimlarning ilmiy risolalarida uchraydi 5 . Bundan tashqari, metaforaning lisoniy xususiyatlarini o‘zida aks 2 Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 52-53. 3 Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент, 1962. – Б. 20-25; Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўзбекистон, 1975. – Б. 126; Алиқулов Т. Сўз маъноларини чегаралаш масаласига доир // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар. Тўплам. − Тошкент, 1965. – Б. 6. 4 Кассирер Э. Сила метафоры // Теория метафоры. – М.: – 1990. – С. 33-43. 5 Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 15-19; Миртожиев М. Кўрсатилган асар. – Б. 51-75; Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 11-15; 6 ettiruvchi maqolalar e lon qilinganʼ 6 . Bularda metafora asosida nisbiy o‘xshashlik mavjudligi nazarda tutiladi. Tilshunoslar metaforalarni til va nutq hodisasi sifatida lingvistik va badiiy metaforalarga bo‘lib o‘rganishda deyarli hamfikrdirlar. Biroq badiiy metaforalarning tabiatini tadqiq etishda o‘zaro farqli xulosalarga keladilar. Jumladan, I. Qo‘chqortoev badiiy metaforalarni talqin qilishda metaforaning lingvistik tabiatini chetlab o‘tadi va nutq hodisasi sifatida estetik vazifasi, obraz yaratish funktsiyasini tahlil qiladi. D.Bikerton metafora tabiatiga lisoniy nuqtai nazardan yondashish zaruriyatini nihoyatda dolzarb hisoblab 7 , “…nolingvistik qarashlar masala mohiyatini ochishdan ko‘ra ko‘proq qorong‘ulashtiradi va ta kidlash mumkinki, ularning mag‘lubiyati ham aynan ularning nolingvistligi ʼ bilan belgilanadi”, deb baholaydi 8 . Asarda metanimiyalarning qo‘llanilishi orqali qahramonlarning ijtimoiy kelib chiqishi, xarakteridagi ijobiylik va salbiylikni baholashda, fiziologik holatni tasvirlashda, personajlarning tashqi qiyofasi, intim-ruhiy holatlarini tasvirlashda, qahramonlar nutqini shaxsiylashtirishda mohirona foydalangan. Masalan : - Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi. Keltirilgan jumlada oshkadi leksemasi o‘zining genetik semasini shaxsga ko‘chiradi va shu bilan ko‘chma ma’no hosil qiladi. Endi ot metaforalar haqida gapalashamiz. Yuqoridagi misolni ilk misol sifatida qabul qilgan holda uning tahliliga o‘tamiz. Oshkadi leksemasi quyidagi semem strukturaga ega: oshkadi – a) poliz ekini; b) shaxsning tashqi qiyofasini ifodalaydi; v) shevaga hos so‘z (adabiy tilda oshqovoq) ; g) usti sariq, urug‘li narsa. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. – Б. 71-79. 6 Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4. – Б. 34-36; Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61; Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77 ; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик материал - лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90-91. 7 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 8 Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4. – Б. 34-36; Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61; Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик материал-лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90-91. 7 Bunda a,v va g semalar oshkadi leksemasining genetik semalari hisoblanadi. Yuqoridagi kontekstda b sema ancha boshqacha ma’no kasb etadi. Bunda ko‘chma ma’no hosil bo‘lyapti va bu ma’no badiiy mazmunniifodalashga xizmat qilyapti. Yozuvchi bolakayning obrazini individuallashtirishda oshkadi leksemasining tashqi xususiyatlari bilan qahramon qiyofasini ochib berishga harakat qilingan. Qissada qahramon bola sariqdan kelgan bolakay bo‘ladi va bu misolda uni opasi bunday ataydi. Bundan tashqari yana bir o‘rinda uning otasi ham uni shunga yaqin laqab bilan chaqiradi : - Mana Sariqbola, sizga , - dedilar otam galife shimlarining o‘ng cho‘ntagidan ikkita yigirma tiyinlik oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va ikkita sariq bir so‘mliklarni olib 9 . Keyin o‘choq boshiga, qora uy tikilgan joyga borib chordona qurib o‘tiraman . Budka oldiga kelganimizda huddi Katta hovuzni yoqasi da savdo qiladigan rasmchinikiga o‘xshagan suratlarni ko‘rib qoldim. Har ikkala misolda ko‘rinadiki, ot metaforalarning asarda o‘rni bor. Ikkinchi misolda kelgan hovuzning yoqasi birikmasi hovuz yoni, hovuzning oldi degan ma’nolarni beradi. Umuman olganda, asar badiiyatida metaforalar kelar ekan, ular asar ruhiyatiga o‘zgachalik baxsh etadi. Bahodir Qobul hikoyalarida metaforalarning yangicha talqinini, o‘zgacha ko‘rinishlarini taqdim etishga, uni yaratishga intiladi. Qahramonlar xarakteri va ichki ruhiy holatini aks ettirishi mobaynida oddiy va ko‘pam siyqasi chiqqan manbaalardan, ifodalardan uzoqlashishga bor imkonini sarflaydi. 1.1.2. Sifat metaforalar Sifat leksemalariniing asosiy xususiyati belgi ifodalash bilan birga matn tarkibida ko‘chma ma’no hosil qilish hisoblanadi 10 . Ijodkorning dunyoqarashi, g’oyasi, ruhiy olami, estetik ideali uning har bir 9 Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик материал-лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90-91. 10 Мамадалиева М. Ўзбек тилида номинатив бирликларнинг коннотатив аспекти: Филол.фан.ном… дисс. – Наманган, 1997. – Б. 82. 8 obrazi, har bir tasviriy vositasida namoyon bo‘ladi” 11 . Jumladan Bahodir Qobul ham sifat turkumiga oid so‘zlardan metaforik ma’no hosil qilishda o‘z ideolekti nuqtayi nazaridan yondashadi. Shunday ma’no ko‘chish holatlari bor-ki, ular so‘z genetik xususiyatidan kelib chiqqan holda ba’zan o‘sha asl semaga zid ravishda sema hosil qilgan o‘rinlar ham mavjud. Asardan quyidagini misol qilib keltiramiz: Qishloq ko‘chasidan chiqishimiz bilan Bozorjoyning yalang maydoni, maydonning bir chetida turgan ikkita avtobusning qorasi , ularning qizil chiroqlari ko‘zga tashlandi. Gapdagi avtobusning qorasi birikmasidagi qora so‘zi asl ma’nosini avtoulovning harakati natijasida kelib chiqadigan xususiyatga ko‘chiradi. Bunda qora semasini quyidagicha qurililishga – ma’noviy turlilikka ega deyish mumkin: qora- rang; qora- sovuqlik ramzi. Biroq buyerda har ikkala semadan ham foydalanilmagan, ya’ni qora so‘zining sovuqlik ma’nosi yoki aynan rang ma’nosi anglanishi uchun ishlatilmagan. Aksincha, bu yerda ijobiy semasi yuzaga chiqqan. Ya’ni yo‘lovchilar ulovdan qolib ketmasliklarining bir signali sifatida qo‘llanilgan. Yana bir tomoni bor-ki , qora semasi voqelik jarayonida oq leksemasiga antonim semani hosil qilgan. Chunki, odatda, yurayotganlarga, yoki uzoq yo‘lga otlanganlarga oq yo‘l birikmasi qo‘llaniladi. Agar biz solishtirib o‘rganayotgan Abdulla Qahhor hikoyalariga murojaat qilsak ayni bu holatga quyidagi misol tahlilini keltirishimiz mumkin: U avtobusdan tushib, lovullab turgan qulog‘ini ushlaganicha Hojiga qaradi va bisotidagi eng og‘ir , eng dahshatli haqoratni ishlatdi, ya ni ʼ “ tarbiyasiz! ” dedi. ( “ Yillar ” ) Uning savoliga oqsoqol ham va boshqa hech kim ham javob bermadi. Og‘ir jimlik cho‘kdi. ( “Xotinlar” ) Mastura Аlieva sakkiz oydan beri palatasidan chiqmay yotgan og‘ir xasta, uni kasalxonada hamma bilar, ko‘p kishi kirib ko‘rgan ekan. (“Ming bir jon”) 12 “Keltirilgan leksik qurshovlarda og‘ir leksemasining genetik semasi – 11 Мамажонов С. Услуб жилолари. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – Б. 82. 12 Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. 5 томлик. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987. Т.1. – 336 б. 9 jismlarning fizik xususiyati” chetlashtirilgan hamda qo‘shimcha, ijtimoiy shartlangan ifoda semalari bo‘rttirilib, ko‘chma ma nolar hosil qilingan. Og‘irʼ leksemasi har bir kontekstda o‘ziga xos poetik aktuallashgan. Jumladan, birinchi leksik qurshovda og‘ir leksemasi evfemik tarzda ko‘chma ma no ifodalagan. ʼ Uning yuzaga chiqishida “kishini xafa qiladigan”, “ko‘ngilsiz” (O‘TIL.I.562.) semalari aktual vazifa bajargan. Yozuvchi matn konsituatsiyasida bola tilidan aytilgan qo‘pol, vulgar jumlalarni yumshoqroq ifodalash maqsadida og‘ir leksemasini evfemik tarzda qo‘llab, asar badiiyligini ta minlashga erishgan. ʼ Ikkinchi leksik qurshovda yozuvchi og‘ir leksemasini o‘ziga xos tarzda qo‘llab, okkazional ma noli metafora hosil qilgan. Og‘ir leksemasi leksik ʼ qurshovda ijtimoiy shartlangan “ruhiyatga ta sir qiladigan, tushkun holat” semasi ʼ bilan ishtirok etgan. Shu yerda А.Qahhor mahoratining yana bir siri ochiladi, ya ni ʼ og‘ir leksemasini ko‘chma ma noda qo‘llab, mavhum holatga ishora qilib, hikoya ʼ kompozitsiyasida tugun hosil qilgan. Va ana shu tugun orqali ma lum bir ʼ konsituatsiyaga ishora berilib, asarning ta sir kuchi orttiriladi. Og‘ir leksemasining ʼ ko‘chma ma nosida hosil qilingan tugun voqea rivojida personaj tilidan bayon ʼ qilinib, o‘z yechimini topadi. Uchinchi leksik qurshovda og‘ir leksemasi ijtimoiy shartlangan “yomon oqibatlarga olib borishi mumkin bo‘lgan”, “jiddiy”, “xavfli” (O‘TIL.I.562.) semalari bilan ko‘chma ma no hosil qilgan. Yozuvchi personajning fiziologik ʼ holatini tasvirlashda og‘zaki nutqda keng qo‘llanuvchi metaforani badiiy matnga olib kirib, affektivlikni kuchaytirishga, badiiylikni ta minlashga erishgan ʼ 13 . Yozuvchi qissa davomida avtoulovlning mexanik harakatlarini qahramonining hayolida boshqacha jonlantiradi va bu orqali ham an’anaviy metafora hosil bo‘ladi. Buni quyidagi ikki misolda ko‘rishimiz mumkin: Yo‘lma- yo‘l Qo‘ng‘irot, O‘ris, No‘g ’ay yoqalab, keyin Bulung‘urning yil o‘n ikki oy, yigirma to‘rt soat bozori tinmaydigan Oqtepasidan qarzi bordek so‘nggi yo‘lovchi olib, ichida bosh tiqarga joy qolmay, nafasi ichiga tushgancha bir yonga yonboshlab Samarqand tomon o‘rlaydi; 13 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 10 Men O‘smatda avtobus hali bo‘shligida tekkan joy-oldingi eshikning shundoq o‘ng qo‘lidagi bir kishilik o‘ringa o‘tirganimga ming pushaymon yeyman. Har ikkala misolda ham qahramonni manzilga eltayotgan ulov harakati metaforik ma’no orqali ifodalangan. “Аdabiyot – insonshunoslik bo‘lganligi uchun qahramonning tashqi qiyofasi bilan birga uning ma naviy dunyosini ham, psixologiyasini ham ishonarli vaʼ ta sirli qilib tasvirlab berish yozuvchilar oldida turgan eng qiyin, eng sharafli ʼ vazifalardan hisoblanadi” 14 . Bahodir Qobul ham adabiyotning shu nozik qirralarini mohirona egallagan ijodkorlardandir. “Yozuvchining asarda aytmoqchi bo‘lgan salmoqli gapi, targ‘ib qilmoqchi bo‘lgan g‘oyasi, intilgan maqsadi qahramonlar xarakterida mujassamlashgan bo‘ladi” 15 . Umuma, asarda sifat va ot metaforalardan tashqari yana ko‘plab boshqa tu metaforalarni ham uchratamiz. Quyida ularning ba’zilari va misollar tahlili haqida fikrlarimizni keltirib o‘tamiz. Jarko‘cha yoqalab o‘sgan son-sanoqsiz na’mataklarni birov butashga, shoxini sindirishga qo‘rqadi. Ularni ostida shayit-shahid bo‘lganlar yotibdi degan gapga hamma ishonadi Ko‘chani to‘ldirib o‘tayotgan lo‘lilar galasi bilan tengma-teng jarni ikki labida o‘spirinlar burni oqqan ukalarini yetaklagancha ularni izma-iz ta’qib- tomosha qilib borishadi. Ko‘rinishidan lo‘lilarning kattasi semiz va qora xotin qo‘lidagi yo‘rgakni tannozlanib, ko‘zi olma-kesak terib kelayotgan novcharoq qizga beruvdi, qiz ko‘tarmadi. Bir narsa deb gap qaytardi. Qoraxotinning jahli chiqdi . Ortimda, qirning labiga qurilgan bir vaqtlar qimmatli bo‘lgan va ayni vaqtda uvadasi chiqqan eski sallasining pechi tushib ketgan, pechini ko‘tarib qo‘yishga quvvati yetmayotgan keksa mullaga o‘xshagan ayvonli uy. Atrofida odam ko‘rinmaydi. 14 Қодиров П. Тил ва дил. – Тошкент: Ўзбекистон, 1972. – Б. 12. 15 Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1967. – Б. 15. 11 Oradan ancha yillar o‘tib bilganim va hali ko‘prik ustida pechi tushib ketgan keksa mulladek ko‘ringan, qirning labiga ilinib turgan imorat Samarqandda qurilgan birinchi machit, Xo‘jai Xizr edi. E ndi faqat yo‘lning bu betiga . Qir labiga ilingan imoratning ostiga. Oq Toshdan ko‘tarilgan kun avval Katta Tog‘ni, keyin uning bolasi Oy Qorning yelkasi-yu , Bo‘ronqo‘nish o‘ ngiriga tegib qorlarini eritadi 1.2 Yozuvchining metonimiyalardan foydalanish mahorati Metonimiya ko‘chma ma’no hosil bo‘lishining bir ko‘rinishidir. U ham metafora singari qadimdan faylasuf va tilshunoslarning diqqatini o‘ziga tortib kelgan, shu bois turli davrlarda uning tabiatiga qarashlar ham o‘ziga xos xilma xilliklarga ega 16 . Misol uchun, o‘zbek tilshunosligida ham XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab metonimiya va uning tabiatiga qarashlar ko‘pgina ilmiy risolalar 17 , maqolalar 18 , nomzodlik va doktorlik dessertatsiyalarid 19 o‘zining nazariy asoslarini topdi. Umuman, jahon va jumladan, o‘zbek tilshunoslarining metonimiya xususidagi qaraslari bir xil: obyektiv borliqdagi biror narsa yoki voqea-hodisa nomi o‘zaro bog‘liqlik va aloqadorlik asosida boshqa bir narsa yoki hodisaga ko‘chiriladi. O‘zbek tilshunosligida metonimiyalarning hosil bo‘lish sabablari va yondosh hodisalardan farqi yirik monografik planda nutq hodisasi sifatida I.K.Shukurov tomonidan tadqiq etilgan bo‘lsa, til hodisasi sifatida M.M.Mirtojiyev tomonidan rus tilshunosligiga asoslanib tadqiq etilgan. Rus tilshunosligida birinchi bo‘lib A.A.Reformatskiy metonimiyani til hodisasi sifatida tadqiq etib, uning hosil 16 Қаранг : Миртожиев М . Кўрсатилган асар . – Б . 52-55; Сувонова Р . Ўзбек тилида метонимия : Филол . фан . ном … дисс . – Самарқанд , 2001. – Б . 7-11. 17 Қаранг : Пинхасов Я . Ҳозирги замон ўзбек тили лексикаси . – Тошкент , 1960. – Б . 40; Мирзаев М ., Усмонов С ., Расулов И . Кўрсатилган асар . – Б . 20-25; Турсунов У ., Мухторов Ж ., Раҳматуллаев Ш . Кўрсатилган асар . – Б .126 ; Азизов О . Тилшуносликка кириш . – Тошкент : Ўқитувчи , 1963. – Б . 63 ; Қўнғуров Р . Кўрсатилган асар . – Б . 19-23 ; Қиличев Э . Кўрсатилган асар . – Б . 79-82. 18 19 Шукуров И.К. Перенос значения слов в узбекском языке: Дисс… канд. филол. наук. – Ташкент, 1978; Миртаджиев М.М. Переносные значения и их манифестация в узбекском языке: Дисс… док.филол.наук. – Ташкент, 1989. 12 bo‘lish sabablarini izohlab bergan 20 . R.A.Suvanova metonimiyani til va nutq hodisasi sifatida olib, ularning hosil bo‘lish sabablarini bir-biriga qiyoslagan holda ochib berishga harakat qiladi. Tadqiqotlar M.M.Mirtojiyevning ilmiy ishlariga suyangan holda olib boradi, o‘zining fikrlarini ham bildirib o‘tadi. Tildagi barcha tasviriy vositalar singari metonimiyaning ham badiiy adabiyotda o‘ziga xos o‘rni bor to‘g‘ri, u tilning boshqa tasviriy vositalari singari(sinekdoxa bundan mustasno) badiiy adabiyotda keng tarqalgan emas, lekin shunday bo‘lsa-da, tilning estetik funksiyasini oshirishda muhim omillardan hisoblanadi. Metonomiya badiiy asarda ijodkor g‘oyasini, maqsadini yoritishda birmuncha aktual vazifa bajaradi 21 . Metonimiya so‘z ma’nosi taraqqiyoti bilan bog’liq hodisalardan biridir. Ma’no taraqqiyoti esa turli ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. So‘z ma’nosi o‘z ifoda doirasini kengaytirishi yoki toraytirishi, shuningdek, mavhum holatda kelishi yoki aniq ifodaga ega bo‘lishi mumkin 22 .Metonimiya ma’no kengayishining bir ko‘rinishi sifatida ham talqin qilinadi. Ular muayyan bir so‘zning semantik taraqqiyoti ekanligi bilan o‘zaro aloqador ammo lingvistik hodisa nuqtai nazaridan farq qiladi 23 . Metonimiya hodisasi odatda ot turkumida keng yoyilgan. Boz ustiga metonimiyaga xos belgilar ot turkumlaridagima’no ko‘chishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shu sababdanko‘pgina asarlardatilshunoslar metonimiyani otdan olingan metonimiyalar doirasida taashkil etishga intiladi. Bahodir Qobul hikoyalarida ham metonimiya badiiy asar xarakterini jozibadorligiga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Joy nomlari bilan bog‘liq metonimiyalar ham mavjud bo‘lib, odatda til hodisasi sifatida talqin qilinadi. Joy nomi bilan o‘sha yerda istiqomat qiluvchi aholini atash orqlai ham metonimiya hosil qilinadi. Bundan tashqari, ma’lum shaxsni qayta nomlash orqali metonimiya hosil qilish holati Bahodir Qobul hikoyalarida ko‘plab uchraydi. Masalan “ Ena shamol” 20 Реформатский А.А. Введение в языковедение. – М.: Учпедгиз, 1947. – С. 54-62 21 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 22 Орипов А. “Муножот”, “Сайланма”.– Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси, 1992. 143-бет. 23 Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. 15-бет 13 hikoyasidagi ushbu misolga e’tibor qilaylik: Cholni Samarqand Ota deb atagim keldi. Samarqand Ota ni odamlar orasidan izladim. Topolmadim. O‘zim yig‘lab, o‘zim yupandim 24 . Bundan ko‘rinib turibdiki, shahsga qayta nom berish, ayni damda ot leksemasi bilan metonimiyaning hosil bo‘lishiga guvohmiz. Sariqvo y endi o‘rnidan qo‘zg‘algan ekan bir amallab sig‘ishdik. Bu misolda esa qhramon yigitning Samarqandga eltadigan avtoulov- avtobusga qo‘ygan yangi otini ko‘ryapmiz. Qahramon yigitcha tomonidan avtoulovning rangi sariq ekani va uni bolalarcha erkalab Sariqvoy deyishi metonimik hodisani keltirib chiqaryapti. 1.3 Yozuvchining sinekdoxadan foydalanish mahorati Sinekdoxa hodisasi jahon, jumladan, o‘zbek tilshunosligida o‘zaro ichki aloqadorlik asosida butun-qism, birlik-ko‘plik munosabatidagi ko‘chim turi sifatida o‘zining nazariy asoslarini ma lum darajada topgan. Biroq uni ko‘chimʼ turlari orasida tasniflashda turlicha qarashlar mavjud. Jumladan, XIX asrning boshi va ikkinchi yarmida so‘zning ko‘chma ma nolari borasida o‘z tadqiqotlari bilan ʼ mashhur bo‘lgan nemis uslubshunoslari uni ko‘chim turlari orasida tasniflashda (sinekdoxani metonimiyaning tarkibiga kiritishda) taxminiy xulosaga keladilar. Xuddi shu davrda rus tilshunosi M.M.Pokrovskiy yuqoridagi taxminiy xulosaga barham beradi, ya ni metonimiya va sinekdoxani psixolingvistik fakt sifatida ʼ baholab, ularni aynan bir hodisa sifatida talqin etadi 25 . Bizningcha, metonimiya va sinekdoxa hodisalari o‘zaro integral va differentsial belgilarga ega. Metonimiya va sinekdoxa asosida nom ko‘chishi o‘zaro bog‘liqlikka asoslanishi bilan umumiylik hosil qiladi. (Shuning uchun yuqoridagi ayrim tilshunoslar mana shu umumiylikni hisobga olgan holda metonimiya va sinekdoxani aynan bir hodisa yoki sinekdoxani metonimiyaning bir ko‘rinishi sifatida izohlaydilar.) Metonimiyada ikki ob ekt o‘rtasida o‘zaro ʼ bog‘liqlik asosida ma no ko‘chsa, sinekdoxada bir ob ektning o‘zaro aloqador ʼ ʼ bo‘lgan butun va qism, birlik va ko‘plik asosida ma no ko‘chishi bilan bu ikki ʼ 24 Bahodlir Qobul “ena shamol” 25 Қаранг: Сувонова Р. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 8. 14 hodisa bir-biridan farqlanadi. Shuning uchun biz metonimiya va sinekdoxani o‘zaro bog‘liqlikka asoslangan ko‘chimning alohida ikki turi deb talqin qildik. O‘zbek tilshunosligida sinekdoxani tasniflashda bir-biridan farq qiluvchi qarashlar mavjud. Jumladan, M.Mirtojiev sinekdoxani uch printsip asosida oltita guruhga bo‘lib talqin etadi 26 . R.Qo‘ng‘urov sinekdoxalarni quyidagi turlarga bo‘ladi: a) butun o‘rnida qism; b) qism o‘rnida butun; v) ko‘plik son o‘rnida birlik; g) jins o‘rnida tur; d) kishi o‘rnida unga tegishli narsa 27 . Bu tasnif bilan “ O‘zbek tili stilistikasi ” darsligining mualliflari ham hamfikrdirlar 28 . Sinekdoxa va uning tabiatiga berilgan tasniflar orasida M.Mirtojiev keltirgan tasnif ancha mufassal yoritilgan. Shu o‘rinda R.Qo‘ng‘urov va u bilan hamfikr tilshunoslarning sinekdoxaga berilgan beshinchi banddagi ta riflari uningʼ mohiyatiga to‘g‘ri kelmasligini ta kidlab o‘tmoqchimiz. Masalan, ular keltirgan ʼ faktik materiallarga e tibor qilaylik: – Zakaspiy fronti uchun sizda qancha kuch ʼ bor? Temur: Menda besh yuz oltmish nayza. (K.Yashin. “Yo‘lchi yulduz”) Yoki rotamizda 175 soldat bor o‘rnida rotamizda 175 shtik bor deyish ham sinekdoxaning bir ko‘rinishi sifatida berilgan. Misollardagi ma no ko‘chishi ikkita ʼ alohida ob ekt o‘rtasida sodir etilayotganining guvohi bo‘lamiz. (Bu borada biz ʼ yuqorida o‘z qarashlarimizni bayon etgan edik.) Demak, bunda ma no ko‘chishi ʼ sinekdoxa usuli bilan emas, balki metonimiya usuli bilan sodir bo‘lgan 29 . S.Karimov doktorlik dissertatsiyasida yuqoridagi faktik materiallar xususida quyidagicha fikr bildiradi: “…Nega menda besh yuz oltmish pichoq bor, Rotada 175 avtomat bor, deyish mumkin emas. Аxir, avtomat ham, pichoq ham nayza kabi jangchiga aloqador, uning quroli hisoblanadi. Demak, mumkin. …Аmmo ko‘rinyaptiki, ularni nima uchundir sinekdoxa sifatida qabul qila olmayapmiz. Ko‘chim o‘rniga mantiqsizlik yuz beryapti. Xo‘sh, nima uchun shunday? Nazarimizda, sinekdoxa yaratilishi jarayonida ham, xuddi o‘xshatish va metafora singari tasviriy vositalarda bo‘lganidek, sub ekt va ob ekt mavjud. Bunda sub ekt ʼ ʼ ʼ 26 Бу ҳақда қаранг: Миртожиев М. Ўзбек тилида синекдоха ва унинг турлари // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар / ФА ТАИ тўплами. 6-кт. – Тошкент: Фан, 1965. – Б. 119-126 27 Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 23-27 28 Қаранг: Шомақсудов А., Расулов И. ва б. Кўрсатилган асар. – Б. 238-239. 29 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 15 o‘zining obrazli ifodasini ob ektning birinchi darajada turadigan tomoni tufayliʼ topadi. Shu ma noda, birinchi gapdagi nayza so‘zi stilistik usul vositasi sifatida ʼ bizni to‘liq qanoatlantiradi. Chunki qadimda jangchilarning asosiy quroli nayza bo‘lgan paytlardayoq bu so‘z harbiyni ataydigan sinekdoxa sifatida muomalaga kirgan va shu ma noda hozir ham o‘zbek tilida o‘z qimmatini saqlab kelmoqda” ʼ 30 . Bizningcha, yuqoridagi faktik misollarda olim nazarda tutgan pichoq, avtomat hosila ma nosi yuzaga chiqmagan, balki “shaxs” arxisemali “askar, ʼ jangchi” semasi reallashgan. Chunki har qanday so‘zning ko‘chma ma nosi leksik ʼ qurshovda reallashadi. Olim nayza leksemasi harbiyni ataydigan hosila ma no ʼ berishini ham inkor etmaydi. Ko‘rinib turibdiki, ma no ko‘chishi ikki predmet ʼ orasidagi o‘zaro bog‘liqlik, aloqadorlik asosida yuz bergan. Bu – metonimiyadir. Bu hodisani R.Suvonova nomzodlik dissertatsiyasida to‘g‘ri talqin qilib, “Shaxs o‘ziga oid bo‘lgan xarakterli narsasi, buyumi, kiyimi nomi bilan atalishi orqali metonimiya sodir bo‘ladi”, degan to‘g‘ri fikrni ilgari suradi. Biz olimaning bu qarashini to‘la qo‘llab-quvvatlaymiz. Demak, kishi o‘rnida unga tegishli narsaning ko‘chma ma noda qo‘llanishi sinekdoxa emas, balki metonimiyadir ʼ 31 . Sinekdoxalar badiiy matnda qo‘llanganda murakkab gap tuzilishlarini, ortiqcha chiyralgan so‘z va ifodalarning oldini oladi, matn jumlalariga soddalik, affektivlik baxsh etadi 32 . Bahodir Qobul sinekdoxaning ana shu imkoniyatlaridan hikoya va qissalari tilini bezashda, yozganlari badiiyatini ta’minlashda unumli foydalanadii. Ijodkorning ”Ena shamol” qissasidan ushbu misollarni keltiramiz. Bolasi o‘g‘rilik qilsa-yu, ota bo‘lib, ko‘chani o‘rtasiga tushib, kuyib pishib tirnog‘i ortidan or talashish orzusida soyasi egasiz qolayotganlar qancha... bungayam yetgan bormish yetmagan bormish. In-iniga kirib ketadi. Odamlar uyda necha jon bo‘lsayam bir xonaga, o‘tiradigan uyga tiqilishib oladi 33 . Abdulla Qahhor ijodiga nazar tashlaganimizda esa sinekdoxaning bir qancha 30 Каримов С. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 202-203. 31 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 32 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 33 Bahodir Qobul “Ena shamol” 16 turlarini kashf qilishimiz mumkin, bunda aynan o‘sha turlarning birinchisini ya’ni butun o‘rnida qism kelish holatiga uning hikoyalaridan misollar keltiamiz. 1. Butun o‘rnida qism. Sinekdoxalarning bu ko‘rinishi hosila ma no yuzagaʼ chiqishi bo‘yicha yana bir necha semantik guruhga ajratilishi mumkin: a) “ shaxs ” , “ inson ” hosila semali sinekdoxalar: Bizni hamma narsadan benasib qilmoqchi bo‘lgan Gitler hozir ham ancha narsadan mahrum qildi. Qani ilgarigi qishloq? Hozirgacha yonmagan yurak bo‘lsa mana shuni eslatishing bilan alanga oladi. ( “ Аsror bobo ” ) Berilgan gapda yurak leksemasi orqali “ shaxs ” semali hosila ma no yuzaga ʼ chiqqan hamda nutqiy sinekdoxa hosil bo‘lgan. Bunda yurak leksemasi ikkilamchi nominatsiya jarayonini boshqargan. Yozuvchi hikoyada yurak leksemasi orqali sinekdoxa usulidan foydalanar ekan, uning ma lum bir g‘oyaviy pozitsiyada ʼ turgani, aytmoqchi bo‘lgan salmoqli gapining personaj nutqida namoyon bo‘lishi yurak leksemasiga implitsit tarzda mahorat bilan singdirilgan. Yozuvchi urush musibatlaridan tushkun holga tushib qolgan insonlarni yonmagan yurak birikmasi orqali obrazli ifodalab, hikoya badiiyatiga kuchli tasviriylik, ekspressivlik olib kirgan 34 Birinchi bob bo‘yicha qisqa xulosalar 1. O‘zbek tilshunosligida ko‘chimlar leksik ma no taraqqiyot yo‘llaridan ʼ biri bo‘lib, so‘zning uzual yoki okkazional ma no doirasida hosil qilinadi. ʼ Ko‘chimlar badiiy matn doirasida talqin qilinganda ko‘proq ularning mohiyatiga (ob ektivlikdan chekinmagan holda) sub ektivlik nuqtai nazaridan yondashish ʼ ʼ maqsadga muvofiq. Chunki yozuvchi (sub ekt)ning ob ektga shaxsiy munosabati, ʼ ʼ dunyoqarashi, baholashdan kutilgan badiiy niyati va maqsadi ko‘chimlarda o‘z in ikosini topadi ʼ 2. Metaforalar ko‘chim turlari orasida juda keng tarqalgan bo‘lib, ular o‘z xususiyatiga ko‘ra doimiy va individual metaforalarga bo‘linadi. Bahodir Qobul individual metaforalar yaratishda ot, sifat, fe l turkumiga oid leksemalardan ʼ 34 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 17 unumli foydalangan. Jumladan, ot-metaforalardan o‘z ideolektida reallashgan xususiy yashirin ma nolarni implitsit tarzda ifodalashda, ta sirchan, obrazli ifodalarʼ ʼ yaratishda; sifat-metaforalarning konnotativ ma nolaridan qahramonlarning ʼ xarakter-xususiyati, siyrat va suratini tasvirlashda, asar kompozitsiyasida voqealar rivojida yechiluvchi mavhum konsituatsiyaga ishora qiluvchi tugun hosil qilishda va badiiy-g‘oyaviylikka erishishda; fe l-metaforalardan voqea-hodisaning ʼ intensivligini oshirishda, personajlar xarakter-xususiyatiga implitsit ishora qilishda ta sirchan omil sifatida foydalanib, hikoyalari tasviriyligini, badiiy-estetik ʼ quvvatini oshirgan. 3. Yozuvchi hikoyalarida qo‘llangan so‘z birikmasi va gap shaklidagi kengaygan metaforalar oz miqdorni tashkil etadi. Lekin shunday bo‘lsa-da, ular ham badiiy g‘oyaviylik va mahorat bilan chambarchas holda yuzaga kelib, hikoyalarning estetik, badiiy-ifodaviy qimmatini ta minlagan. ʼ 4. Tildagi barcha tasviriy vositalar singari metonimiyaning ham badiiy adabiyotda o‘ziga xos o‘rni bor. Metonimiya tilning estetik funktsiyasini oshirishda muhim omillardan hisoblanadi. Metonimiya badiiy asarda ijodkor g‘oyasini, maqsadini yoritishda ta sirchan vosita bo‘lib xizmat qiladi. Аyniqsa, ʼ Bahodir Qobul ijodida ellipsis natijasida hosil qilingan metonimiyalarning obraz yaratish funktsiyasi, badiiy-estetik salmog‘i anchayin keng. 5. Bahodir Qobul metonimik ko‘chma ma nolar orqali xalq tilining ʼ boyligini, serzavqligini go‘zalligini, shuningdek, hayotning haqqoniy tasvirini baxsh eta olgan. Chunki adib hikoyalarida qo‘llangan metonimiyalarning ko‘pchiligi xalqning jonli so‘zlashuv tilidan, xalqning chinakam yuragidan olinganligi bilan xarakterlanadi. 6. Yozuvchining sinekdoxadan foydalanish mahorati tahsinga loyiq. Аdib sinekdoxalardan obrazli, ta sirchan ifodalar yaratishda hamda badiiy matnda ʼ jonli so‘zlashuv tiliga xos tabiiylikni, soddalikni, qolaversa, hikoyalari tilining xalqchilligini ta minlashda individual foydalanib, o‘zining betakror mahoratini ʼ namoyon eta olgan. Bahodir Qobulning sinekdoxalardan foydalanish mahorati zamondosh yozuvchilar uslubidan o‘zining betakror mazmunga egaligi, asarning 18 g‘oyaviy maqsadiga yo‘naltirilganligi hamda yozuvchi ideolektida sodir bo‘lgan illokutiv maqsadning unda implitsit ifodalanishi, shuningdek, badiiy matnda obrazli ekspressivlik mohirona ifodalanishi bilan ajralib turadi. 19 II BOB. Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasida chegaralangan leksikaning lingvopoetik imkoniyatlari 2.1. Yozuvchining eskirgan so‘zlardan foydalanish mahorati Til jamiyat taraqqiyoti, inson tafakkuri bilan uzviy ravishda rivojlanib borar ekan, uning amaliy jihati tilning lug‘at tarkibida o‘z in’ikosini topadi. Jamiyatning muttasil ravishda rivojlanib borishi tilning leksik qatlamidagi ayrim so‘z va tushunchalarning iste’mol doirasidan chiqib ketishiga turtki bo‘ladi, shu bilan bir qatorda tilning lug‘at tarkibiga yangi so‘zlar kirib keladi 35 . Tilning hozirgi adabiy mavqeyi nuqtayi nazaridan qo‘llanish faolligi birmuncha susaygan yoki umuman iste’mol doirasidan chiqib ketgan leksik birliklar guruhi borki, ular eskirgan so‘zlar deb yuritiladi 36 . Eskirgan so‘zlar, ularning turlari, uslubiy qo‘llanishiga doir hodisalar rus tilshunosligida N.M.Shanskiy, I.K.Sozanova, A.B.Kalini, N.A.Gvozdev, A.I.Efimov kabi olimlar tomonidan chuqur va atroflicha yoritilgan 37 . O‘zbek tilshunosligida so‘zlarning eskirish sababi va qonuniyatlari SH. Rahmatullayev, E.Qilichev, A.Shomaqsudov, SH.Shoabdurahmonov, E.Begmatov, X.Abdurahmonov, N. Mahmudov, H.Ne’matov, R.Rasulovlar tomonidan keng va atroflicha yoritilgan 38 bo‘lsa-da, alohida olingan yozuvchi asarlari tilida qo‘llangan eskirgan so‘zlarning uslubiy va badiiy-estetik xususiyatlari doirasida qilingan tadqiqotlar ozchilikni tashkil etadi. So‘nggi yillarda bu borada sezilarli darajada tadqiqot ishlari amalga oshirildi, lekin bu masalaning to‘liq o‘rganilganligini bildirmaydi, albatta. Bu esa tadqiqotimizga qo‘yilgan masalaning muhim va 35 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 36 Каримов С.А. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 167. 37 Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.: Просвещение, 1964; Шу муаллиф. Устаревшие слова в лексике современного русского языка. – РВШ. – 1954. – №3; Созанова И.К. Лексика и фразеология современного русского языка. – М., 1964; Калинин А.В. Лексика русского языка. – М., 1966; Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. – М., 1965; Ефимов А.И. Стилистика русского языка. – М., 1969. 38 Раҳматуллаев Ш.У. Архаизм ва историзм // Научные труды. ТашГУ. Вып.211, 1963; Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982; Шу муаллиф. Ўзбек тили практик стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1986; Шомақсудов А. Ўзбек тили стилистикаси. I - II қисм. – Тошкент, 1974; Шоабдураҳмонов Ш ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980; Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981; Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. – Тошкент, 1985; Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикология асослари – систем лексикология ва тарихийлик. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 20 dolzarbligini belgilaydi. So‘z san’atkorlari badiiy matnga badiiy-estetik ruh bag‘ishlashda, asar badiiyatini ta’minlashda muhim mezonlardan biri sanalgan eskirgan so‘zlardan xalqchillikni ta’minlash, qolaversa, emotsional-ekspressivlikni yuzaga chiqarishda uslubiy vosita sifatida foydalanadilar. Tarixiy so‘zlar badiiy matnda tarixiy davrni haqqoniy tasvirlash zaruriyatidan kelib chiqib qo‘llanilsa, arxaik so‘zlar uslubiy vosita sifatida badiiy matnga o‘tmish koloritini berish bilan birga , badiiylikni ta’minlashda asrga ko‘tarinki, tantanavor ruh bag‘ishlab, ifoda-ta’sirchanglikni yuzagachiqaruvchi estetik vazifa bajarishi bilan xarakterlanadi 39 . Biron bir badiiy matn doirasida, masalan, biron alohida olingan ijodkor asarlarining tilini-stilistikasini o‘rganishda tarixiy qatlamga oid so‘zlar tadqiq qilinar ekan,shubhasiz asar yozilgan vaqtdayoq eskirgan so‘zlar guruhi tahlilning obyekti sifatida olinadi. Shu jumladan, biz uchun tadqiqot obyekti sifatida hizmat qilayotgan Bahodir Qobul hikoyalari ( “Ena shamol” to‘plamidagi “Ena shamol”, “Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari. (qo‘shimcha manba yozuvchining “Otachiroq” to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi)) tilini o‘rganishda mazkur jihatni eskirgan so‘zlarning yozuvchi ideolektiga munosib g‘oyaviy maqsadlarini yuzaga chiqarish va ulardan foydalanishdagi mahoratini aniqlashda ma’lum darajadagi chegara qilib belgiladik. 2.1.1. Tarixiy so‘zlar. B ahodir Qobul tarixiy qatlamga oid leksik birliklardan hikoyalari (“Ena shamol” to‘plamidagi “Ena shamol”, “Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari. (qo‘shimcha manba yozuvchining “Otachiroq” to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi)) tilining badiiyatini ta’minlashda chuqur mulohaza va mahorat bilan foydalangan. Chunonchi, badiiylik asarda hayotning nechog‘lik haqqiqatga yaqin aks ettirilgani, xalq qalbiga yaqinligi, shakli va mazmuni birligiga erishilishdagi mahorati bilan belgilab beriladi. Umuman, ijodkor qanday yo‘sinda qalam tebratmasin, u hoh zamonaviy, 39 Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 17-19. 21 hoh tarixiy mavzu bo‘lmasin, tarixiy qatlamga oid leksik birliklardan ayni voqelikka davr ruhini berish orqali xalqchillikni ta’minlash, qahramonlarning xarakteri, nutqini individuallashtirish, badiiy matnga ko‘tarinkilik, estetik zavq bag‘ishlash kabi uslubiy maqsadlarda foydalangan. Bahodir Qobulning yuqorida keltirilgan hikoyalari aynan tarixiy mavzuga bag‘ishlanmagan bo‘lsa-da, biz undagi shu xususiyatlarni ochishga intildik. Ayni vaqtda qalami serqirra ijodkorlardan bo‘lmish Abdulla Qahhor ijodi bilan (uning aynan tarixiy mazvuga oid bo‘lgan bir qator hikoyalari orqali) ba’zi qiyosiy tahlillarni olib borishga va bunda Bahodir Qobul ijodidagi tarixiy momentga ishoraviy yondashuvlarni aniqlashga urindik. Bu borada adibning mahoratini taniqli adabiyotshunos olim Ozod Sharofiddinov shunday baholaydi “Tarixiy asar yaratishga intilmagan holda xalq hayotining tarixan haqqoniy manzarasini chizish- Abdulla Qahhor ijodining muhim xususiyatidir” 40 . Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Dahshat”, “Bemor” hikoyalarida tarixiy qatlamga oid leksik birliklarning ulushi anchayin keng. Yozuvchi tarixiy so‘z(istorizm)lardan tarixiy voqea-hodisalarning haqqoniy (real) tasvirini yaratish,badiiy asarga tarixiy ruh berishda o‘rinli va maqsadga muvofiq foydalangan, Adib hikoyalaridagi dodxo, qozi, ellikboshi, mingboshi, amin kabi tarixiy so‘zlar ijtimoiy nufuz, unvon, mansab semasini ifodalovchi leksik-semantik guruhni tashkil etadi. Bahodir Qobul hiloyalaridagi tarixiy so‘zlardan foydalanar ekan, qahramonlarning ruhiy kechinmalarini ifodalashda, eski xotiralarni o‘sha zamon ruhi bilan yodga olib, o‘quvchida ham shu kayfiyatni uyg‘otishni maqsad qiladi. To‘g‘ri, ijodkor asosan zamonaviy va erkin ijod bilan shug‘ullangani uchun Bahodir Qobul hikoyalaridagi tarixiy so‘zlarning semantik ta’sir doirasi tarixiy romanlar ustasi Oybekning yoki G’afur G’ulomning tarixiy asrlaridan ancha farq qiladi. Ma’lumki, har qanday so‘zning ma’no qirralari, qo‘llanilish uslubi badiiy matn doirasida yozuvchi shaxsiyatiga xos bo‘lgan pragmatik maqsadlarni yuzaga 40 Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том. – Тошкент, 1967. –Б. 8. 22 chiqarish bilan namoyon bo‘ladi. So‘zni qanday va qay maqsadda qo‘llash, albatta, yozuvchi uslubiga xos. Kuzatishlar natijasida Bahodir Qobulning yuqoridagi hikoyalarida kelgan tarixiy so‘zlarning arxaizmlarga xos stilistik vazifada kelishiga guvoh bo‘ldik. Bu esa, Bahodir Qobulning Oybek, G’afur G’ulomdan ko‘ra farqli ravishda, tarixiy so‘zlardan foydalanishdagi o‘ziga xos mahoratni belgilaydi. Masalan, yozuvchining “Ena shamol” qissasidagi va “Otachiroq” hikoyalaridagi (yozuvchi tomonidan “bitik” tarzida qo‘llanilganligini ta’kidlash ayni muddao) qalandarxona, musofirxona, karvonsaroy, olampanoh, qozi, mudarris, sulton, qabza mavlono, pochchoiq, madrasa, rasadxona kabi tarixiy so‘zlar bir qarashda asarga o‘tmish ma’nosini bera olmagan bo‘lsa-da, ammo baribir ular tarixiylik bo‘yog‘ini yo‘qotmaydi. Ayni so‘zlar ishtrokidagi jumlalar orqali tarixiy moment tilga olinadi va jarayon gavdalantiriladi. “Ena shamol” hikoyasida keltirilga quyidagi misolga e’tibor qarataylik: Bunga Enamning Samarqandni ko‘rmagan bo‘lsalar ham, Katta Otamning bu shaharda o‘qiganlari, uning har bir g‘oridan tortib buloqlarigacha, har bir qiridan soyigacha, machit-u madrasa si, avliyolarga liq to‘la qabristonlari, qalandarxona lari , karvonsaroylari , musofirxona lari, ikki arava sig‘maydigan tor-u tang ko‘chasi-yu, burumigacha erinmay aytib berganlaridan bo‘lsa kerak, Samarqand deyilsa, sergak tortadilar 41 . Qachon kostyum-shim kiyishimni s’raganimda Enam: “Shuyam gap bo‘ptimi, balajon. Hali beklarbegi bekl ab chaqirmas, chin poshsho lar elchi lab so‘ramas, shoh lar to‘n yopmas ekan, kelganim yolg‘on, – deganlar. – Bekligiyam, poshsholigiyam. Men hali bolaman. Bunaqa gaplarni tushunmayman 42 . - Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy deb kenadilar. Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi 43 . Asarda qo‘llanilayotgan tarixiy so‘z ayni mavzuga bag‘ishlangan adabiy janrda o‘tmishning davr ruhini haqqoniy tarzda aks ettirishi bizga ma’lum. Agarda 41 Bahodir Qobul “ Ena shamol ” kiril 42 Otachiroq kril 43 Ena shamol kril 23 bunday tarixiy qatlamga doir leksik birliklar zamonaviy mavzudagi adabiy janrda qo‘llanilsa, ma’lum bir uslubiy maqsad ko‘zda tutilgan bo‘ladi, albatta. Aniqroq izohlash uchun aytishimiz mumkinki, yuqoridagi misollardan uchinchisi ayni haqiqatga mos keladi va buning isboti sifatida tarixiy asardan quyidagi ziddi misolni keltiramiz: Xaram doirasi bu kun shovqin –suronsiz edi. (“Navoiy”) Har ikkala jumlada ham tarixiy so‘zlar (mudarris va xaram) ning ishtroki bor. Oybekning “Navoiy” romanidan olingan parchadagi tarixiy so‘z o‘z nominativ ma’nosi bilan o‘tmish ruhiyati bermoqda va shu orqali voqelikni real aks etishiga xizmat qilmoqda. Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasidan olingan misolda esa tarixiy so‘z badiiy matnda nominativ ma’no bilan bir qatorda yozuvchi shaxsiyatiga xos illokutiv pragmatik maqsadni yuzaga chiqaruvchi uslubiy vosita sifatida qo‘llangan. Bu yerda yozuvchi qahramonning opasi tilida tarixiy so‘zni qo‘llash orqalibadiiy matnga ekspressivlik olib kirgan. Yozuvchi yigitcha o‘z yutug‘idan faxrlanish holatini yuzaga keltirish uchun amalga oshirgan harakatini opa tomonidan chippakka chiqarish va bu orqali uni kesatiq so‘z bilan “siylashi” jarayonini keltirib chiqarmoqda. Kesatiq so‘z sifatida esa tarixiy qatlamga oid leksikadan foydalanilmoqda. Ammo, asrdagi tarixiy leksiklar faqat ma’lum pragmatik maqsad uchungina qo‘llanilib o‘zining asl ma’noviy qiymati va momentidan ayri tushgan deyish ham noo‘rin. Misol uchun, “ Bir qo‘lida qalqon, bir qo‘lida qilich , bir qo‘li oq, bir qo‘li qaro, bir yelkasi yo‘l, bir yelkasi o‘r, bir oyog‘i johda, bir oyog‘i chohda, birovga yaxshi, birovga yomon ko‘rinib o‘tgan, bir qo‘ltig‘i sodiq, bir qo‘ltig‘i xoin, izi sirga to‘la bolaginasining, oti aytilsa dunyo oyoqqa turadigan bolasining kuch- qudratiyam Yaratganning sovuqqinasi oldida hech narsa emasligini eslarkan epkinlarga oqligini yuvib quritgani yarim kun, yarim tun, yarim issiq, yarmi sovuq kunning doriga osadi” 44 . 2.1.2. Arxaizmlar Arxaizmlar bugunki kunda mavjud tushuncha yoki so‘zning eskirgan nomidir. Ular ham tarixiy so‘zlar singari badiiy matnga hodisalarni real tasvir 44 Otavhiroq 199-bet 24 etuvchi o‘tmish muhitini olib kiradi. Masalan, Bahodir Qobulning keltirilgan asrlaridan olingan musofirxona, raykom, melisa, pioneer kabi arxaik so‘zlar davr ruhini haqqoniy tasvirlashda, badiiy matnga o‘tmish ruhiyatini berishda asosiy vazifani bajargan. Ular bugungi kunda mehmonxona, kabi ekvivalentlari bor. Arxaizmlar badiiy nutqqa o‘ziga xos stilistik bo‘yoqlarni olib kirishi bilan tarixiy so‘zlardan ko‘ra kengroq qamrovga ega. “Arxaik so‘zlarda “eskilik” konnotativ ifoda semasi bo‘rtib ifodalangan bo‘ladi, bu hol ularning badiiy matnda tasviriylik, ifodalilik vositasi sifatida qo‘llanishi uchun jiddiy imkoniyatdir” 45 . Arxaik so‘zlar zamonaviy ekvivalentiga qaraganda badiiy matnga ma’noni kuchli ifodalash 46 , ifodaviylik, ta’sirchanlik, ko‘tarinkilik kabi estetik ruh bag‘ishlaydi. Ularning qanday uslubiy maqsadda istifoda etilganligi, albatta, ular qatnashgan leksik qurshovda namoyon bo‘ladi 47 . Ma’lumki, arxaik so‘zlar badiiy matn doirasida butun bir gapga nazokatli, “yumshoq” ruh bag‘ishlashda uslubiy vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin 48 . “Arxaik so‘zlar nutqqa kinoya, piching, mazax-masxara ruhi va xajv ottenkasini berish uchun ham ishlatiladi” 49 . - Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy, - deb kenadilar 50 . Berilgan gapda mudarrislik va mirzoiy leksemalarining ishlatilishi orqali yozuvchi badiiy matnga masxara, kinoya, piching ruhini olib kiradi Bunda, qahramon va uning opasi o‘rtasida suhbat momenti ifodalangan va ushbu suhbatda Sariq bola o‘zining pioneer ekanini bildirish maqsadida bo‘yinbog‘chasi (badiiy matnda pionerlik galstugi) ni taqib oladi. Bu hol opasiga yoqmaydi va unga shunday piching gaplar qiladi. Ayni ruhiy holatini va bolaning bu ishidan jahli chiqayotganini yaqqol ko‘rsatish maqsaadida shu leksemalardan foydalanadi. Ushbu gapdan keying gapda esa, biz unimg jahli va pichinginni harakatga ko‘chganini gubvohi bo‘lamiz. Umuman olganda, berilgan asrda tarixiy va arxaik so‘zlarning qo‘llanilishi 45 Йўлдошев М . М . Кўрсатилган номзодлик диссертацияси . – Б . 55-56 46 Қаранг : Йўлдошев М . М . Кўрсатилган номзодлик диссертацияси . – Б . 57. 47 Қаранг: Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 18. 48 Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 19 49 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 51. 50 Ena shamol 21- bet 25 asar badiiyatini ko‘taradi, perjonajlarning ayni vaqtdagi kechinmalarini yanada jozibador qilib ko‘rsatishga xizmat qiladi. Tasviriylikni oshirishda va hikoyalar tilining badiiyatini ta’minlahsda muhim lisoniy omil sifatida biz bemalol tarixiy va arxaik so‘zlarning ishtrokini olishimiz mumkin ekanini yana bir bor tasdig‘ini todik. 2.2. Yozuvchining noadabiy qatlamga oid leksik birliklardan foydalanish mahorati 2.2.1. Dialektalizmlar O‘zbek adabiy tili o‘z o‘rnida xalq shevalariga ta’sir etadi. Ularning xususiyatlarini semantik jihatdan o‘ziga yaqinlashtirib boradi hamda shu yo‘sinda jonli tildan oziqlanib, shevalardagi so‘z, so‘zshakllar va iboralar hisobiga anchayin boyib boradi. O‘zbek shevashunosligi XX asrning 20-yillaridan boshlab Y.Polivanov, K.Yudaxin, G’ozi Olim Yunusov, A.Borovkov, V.Reshetov, Sh.Shoabdurahmonov, S. Ibrohimov, Hamid G’ulomov, M. Mirzayev, A.Aliyev, X. Doniyorov, N. Rajabov kabi olimlar tomonidan nazariy va amaliy jihatdan o‘rganilib, fan sifatida shakllandi va rivojlandi 51 . XX asrning 70-yillaridan boshlab dialektizmlarning badiiy asar tilidagi semantik-stilistik xususiyatlari o‘rganila boshlandi 52 . Shevaga oid so‘zlar ham tasviriy vositalarning boshqa turlari kabi o‘ziga mos estetik qiymatga ega hisoblanadi. Shu sababdan yozuvchi va shoirlar unga ifodalilikni, tabiiylikni, soddalik va qolaversa, ekspressivlikni, xalqchillikni yuzaga keltiruvchi tasviriy vosita sifatida murojaat etadilar, undan foydalanishga intiladilar. “Dialektizmlar badiiy nutqda juda kata estetik vazifani bajaradi. Ammo dialektizmlarning badiiy asar tilidagi estetikqimmatini aniqlashda yozuvchinin qanday dialekt so‘zni ishlatganligiga e’tibor berish lozim. Dialektizmlarning ko‘proq qo‘shimcha izoh 51 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 52 Файзуллаев Б. Диалектизмы в художественных произведениях: Автореф.дисс… канд. филол.наук. – Ташкент, 1979. – С. 24; Шу муаллиф. Бадиий адабиётда диалектизмларнинг стилистик вазифалари // Тилшунослик масалалари. – Тошкент: Фан, 1978. – Б. 203-212; 26 talab qilmaydiganlarini, kitobxon umumiy kontekstga ko‘ra tushunib olaveradiganlarini badiiy nutqqa kiritish maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda, dialektizmlar o‘z me’yorida qo‘llangandagina u yoki bu stilistik vazifanni bajara oladi, aks holda, butun baddiy asarning estetik qiymati pasayadi” 53 . Shevaga oid so‘zlarning semantik-stilistik xususiyatlarini to‘g‘ri anglab va ayni damda his qilib, o‘z hikoyalarida badiiy maqsad sari aniq va ravshan yo‘naltira olgan yozuvchilarimiz orasida o‘zining shevaga oid so‘zlardan mohirona foydalanishi bilan alohida o‘rniga ega bo‘lgan ijodkor Bahodir Qobuldir. So‘zni kata gavhar, bir marvariddek bilish va soda, samimiylik bilan unga yondoshgan holda uni ishlatib, asrning xalqchil va dilgir bo‘lishiniga intilish Bahodir Qobul uslubining o‘ziga xos xususiyatlaridan bo‘lib, bunda u shevalarga oid so‘zlarni ortiqcha ishlatishga va badiiy matnni ortiqcha so‘zlar bilan to‘ldirishga monelik qiladi. Ortiqchalikdan qochadi. Biz tanlagan “Ena shamol” va tayanch manbamiz “Otachiroq” to‘plamlari va ulardan tanlab olingan hikoyalarda shevaga oid so‘zlar, birliklar miqdori anchagina bo‘lishiga qaramasdan, ularning matnga berayotgan ekspressiv ruhi va samimiyati o‘quvchini charchatib qo‘ymaydi. Bu haqda ijodkorning o‘zi “Ena shamol” da shunday yozadi “ Opani-aya, opachani-opa, yungni-jun, qaroni-qora, kasratkini-buqalamun, ko‘nani-ko‘hna deb yozolmayman. Xat-savodim yaxshi. Eroni qishloqlik Isroil muallim o‘rgatgan. Kitobdagiga o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib, chalkashib ketadi. Ko‘kayda bo‘lak, yozig‘da bo‘lak bo‘layapti. Keyin kitob tilida yozsam, qishloq odamlari o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi deb kulishadi 54 ”. Badiiy asar matnida shevaga xos so‘zlarning leksik, fonetik, grammatik dialektizmlar kabi turlari uchraydi 55 . Biz tahlil qilayotgan Bahodir Qobul hikoyalarida asosan dialektizmlarning qaysi turi qatnashganini esa tahlil jarayonida bilib boramiz. Ma’lumki, badiiy asar tilida qo‘llangan dialektizmlar sheva doirasidan tashqariga chiqishi, buning natijasida barcha sheva vakillariga tushunarli bo‘lishi, 53 Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 29. 54 BAhodir Qobul “ Ena shamol ” 6- bet 55 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 27 qolaversa, adabiy til bilan uyg‘unlashib ketish imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin 56 . Bahodir Qobulning hikoyalarida ham aynan shunday sheva unsurlarining guvohi bo‘lishimiz mumkin. Hamda ularning ko‘pchiligi (deyarli hammasi) muallif nutqidan tashqari, asosiy qismi qahramon nutqiga xosligi bilan xarakterlidir. Masalan: Erta ko‘klam to‘ldan keyingi uyda ish sal kamaygan kunlarning birida otam orqalaridan yurishimga imladilar. Opam bilishlari shart emas ish ekanligini, menga katta odamdek muomila qilayotganlaridan dovdiragan bo‘lsamda, bildirmasdan ergashdim 57 . Berilgan parcha Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasidan olingan bo‘lib, undagi opam so‘zi shevaga xos so‘z hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, bu so‘z matn doirasida qahramon yigitcha nutqida ishlatilgan. Bu so‘z aslida uka yoki singildan kata qizga nisbatan ishlatilishi kerak, yani kata qiz degan ma’noda kelishi lozim. Ammo, bu o‘rinda qahramon yigitning opasi (ya’ni ota –onaning yigitchadan katta, bosh farzandi) ma’nosida emas, onasi ma’nosida kelgan. Bugungi kunda bunday sheva xususiyatini Toshkentning ba’zi hududlarida (masalan, Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Besh bolalik yigitcha” romanini eslang. Undagi bu gapga qarang “ Yo‘q, men yangilishgan ekanman, opam ning yonida o‘tirganlar kataysa qilgani chiqqan qizlar emas ekan, shogirdlari 58 ekan.) bundan tashqari “j” lovchi shevaning ko‘p qismida, Jizzax viloyatining Forish tumanidagi Bog‘don shaharchasining ba’zi aholi qatlami nutqida uchratishimiz mumkin bo‘ladi. Yoki quyidagi ikki misolga qarasak: Kitobdagiga o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib, chalkashib ketadi. Ko‘kayda bo‘lak, yozig‘ da bo‘lak bo‘layapti. Keyin kitob tilida yozsam, qishloq odamlari o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi deb kulishadi 59 . Ovoz chiqarsam eshitganlar kulishlarini xayol qilaman: – Ichimda aytsam ham bo‘ladimi? 56 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 57 Bahodir Qobul “Enashamol” 58 Xudoyberdi To‘xtaboyev “ Besh bolali yigitcha” Toshkent “ Yangi asr avlodi ” 2009 www.ziyouz.com kutubxonasi. 59 Bahodir Qobul “Enashamol” 28 – Ko‘kayda aytganni yetti qat osmon eshitadi. – Samarqand hammani taniydimi? – O‘zini taniganni taniydi. Kimga qo‘shilib borishimni ko‘kaydan o‘tkazgandim: – Lashkarni qo‘shing, chirog‘, dedilar 60 . Misollar ijodkorning boshqa-boshqaasralaridan olingan bo‘lib, birinchisi “Ena shamol” qissasiga, ikkinchisi “Otachiroq” hikoyasiga tegishli. Ahamiyatlisi ushbu qissa va hikoyalarning orasidagi davriy farq o‘n yilni tashkil etadi. Misollardagi ko‘kayda so‘zining asosi ko‘kay bo‘lsa, bu so‘z ko‘krak ma’nosini anglatadi. Kontekstda esa ayni bu ma’noda kelmaydi, ya’ni o‘z ma’nodan ko‘ra chuqurroq ma’noni ifodalaydi. Odamni ko‘kragidan ichkarida yurak qismi joylashgan. Biz odamlarda esa yurak tomon ko‘rsatilib qalb so‘zi ham qo‘llaniladi. Misollarda esa q alb, ko‘ngil nazarda tutilgan, ichida aytmoq ma’nosi anglashilishi maqsad qilingan. Nutqimizda ichimda ayttim, ichimda o‘ylagan edim, yuragimdan gapirdim, ko‘nglimdan o‘tkazgan edim, ich-ichimdan gapirdim (va yana shunga o‘xshash ko‘plab) kabi birikmalarni qo‘llaymiz. Bularda aytilgan yurak, ich so‘zlari joylashuv o‘rniga muvofiq ko‘krak qismining ostida ya’ni ko‘kayda deb qaraladi. Ikkinchi misoldagi Kimga qo‘shilib borishimni ko‘kaydan o‘tkazgandim gapida esa ichida o‘ylamoq ma’nosida emas, yuragidan o‘tkazmoq, yoki ko‘proq hayolidan o‘tkazmoq ma’nosi ifodalangan. Bu tahlillardan ko‘rishimiz mumkinki, Bahodir Qobul bir so‘zni bir necha ma’nolarda anglatishga harakat qilgan va buni uddasidan chiqqan. “Ena shamol” qissasidan keltirilgan birinchi parchadagi ushbu , Keyin kitob tilida yozsam, qishloq odamlari o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi deb kulishadi parchasida esa hallozlik so‘zi ham shevaga oid leksema sifatida baholanadi. Bu so‘z ikkiyuzlamachilik ma’nosini beradi va kontekstda ham aynan shu hususiyatlarini ko‘rsatib kelgan. To‘g‘ri, bu so‘z qaysidir ma’noda o‘zidan keyingi ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi birikmalari orqali ham o‘z izohini 60 Bahodir Qobul “Otachiroq” 29 topgandek. Biroq, bu aynan to‘qib chiqarish va yolg‘onchilik semalaridan ko‘ra “og‘irroq tosh bosadi”. Bunda salbiylik ottenkasi kuchlilik qiladi. Ijodkorning so‘z boyligi, undagi so‘zlarni to‘g‘ri va o‘rnida qo‘llay olish mahorati hamda ma’noviy mushtaraklikni uddalash mahorati e’tibora molik. Umuman olganda, shevaga xos so‘zlarda uslubiy imkoniyatlar adabiy tildagi ma’nodoshiga nisbatan kuchliroq bo‘ladi. Masalan, Abdulla Qahhor stilistikasidan misol keltiradigan bo‘lsak, quyidagi gapga e’tibor bering: Pishqirayotgan shamol har xuruj qilganida Unsinni tentiratar , talay joyga surib tashlar edi . (“Daxshat”) Berilgan leksin qurshovdagi tentiratmoq so‘zi shevaga xos so‘z bo‘lib, uning adabiy tildagi ekvivalenti gandiraklamoq leksemasi hisoblanadi. “…aksariyat dialekt so‘zning ma’no tarkibida “h ududga mansublik” ifoda semasidan tashqari “belgining ortiqligi” ifoda semasi ham mavjud bo‘ladi. Bu esa badiiy nutqning ifodaliligini oshirish uchun qulay imkoniyatdir”. Darhaqiqat, har ikki birlikni o‘zaro muqoyasa qilsak, tentiratmoq so‘zida ta’sirchanlik bir qadar kuchli ekanligining guvohi bo‘lamiz. Shu bois yozuvchi holatining intensivligini tentiratmoq so‘zi orqali ifodalab, hikoya syujetida affektivlikni yuzaga chiqargan 61 . Bu borada Bahodir Qobulning sheva so‘zlaridan foydalanish mahoratiga e’tibor qarataylik. Yolgon gapirgandan yolg‘on yozgan yomon. Gapniki to‘g‘rilasa bo‘lar-u, yozig‘ bilan kuygan terini tekislab bo‘lmasmish. Cho‘g‘alchilik qilmay, xush-u – xursand, yayrab yashaganga nima yetsin. Bu Enamning gapi 62 . Ushbu jumladagi cho‘g‘alchilik so‘zi aslida ichi qora, baxil, gap tashuvchi ma’nolarida keladi. Biroq kontekstda u o‘z semantic pozitsiyasini o‘zgartirgan holda biroz “yumshoqroq” ma’noda kelmoqda. O‘zidan oldingi gap ma’nosidan kelib chiqqan holda, uni yolg‘on yozib uyalib yurgandan ko‘ra deb izohlash mumkin bo‘ladi. Yozuvchi bu o‘rinda ushbu dialektni qo‘llash orqali ham leksik qulaylikka, ham so‘z tejashga erishadi. Bu orqali u shevaga oid so‘zlarni kontekstga qarab sema xosil qilish xuxusiyatini uyg‘otadi. Ayrim tilshunoslar badiiy asrlardan keltirilgan dalillar misolida muallif va 61 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик - стилистик воситалар. НД. 2007 62 Bahodir Qobul “Ena shamol” 30 personajlar nutqida qo‘llangan dialectal so‘zlarning stilistik funksiyalarini o‘zaro faqrlab quyidagi xulosaga keladilar: “dialektizmlarning avtor tilida qo‘llanishi bilan personaj nutqida qo‘llanishi mutlaqo alohida-alohida hodisalardir. To‘g‘ri, o‘rni bilan avtor tilida qo‘llangan dialektizmlar u yoki bu mahalliy koloritni ifodalashga xizmat qiladi. Lekin dialektizmlarning haqiqiy estetik mohiyati, asosan, personaj nutqida yaqqol ko‘rinadi, dialektizmlar xarakterologik va ekspressiv imkoniyatlarini ana shu personaj nutqida haqli ravishda namoyon qila oladi” 63 . Bilamizki, istalgan til birliginig uslubiy imkoniyati kabi, dialect so‘zlarning semantic hamda stilistik imkoniyatlari, albatta, natn doirasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ushbu hodisa yozuvchining shaxsiyati bilan bog‘liq ijodiy tafakkurning mahsuli sifatida bo‘y ko‘rsatib, uning illokutiv pragmatic maqsadini ochib beradi. Shunday qilib so‘z tanlash ijodkorning o‘z ihtiyorida ekan, yozuvchining shaxsiy ishi ekan, uni qanday usulda va qaysi ma’noda ifodalash yoki qo‘llash ham aynan ijodkorning o‘ziga, mahorati va dunyoqarashiga bog‘liq. Shunga nisbatan aytolamizki, dialektlar matnda faqat va faqat qahramonlar nutqida emas, balki muallif nutqida ishlatilganda ham o‘zining estetik vazifasini bajaradi, albatta. Lekin biz yuqorida aytganimizdek, Bahodir Qobul asarlarida shevaga xos so‘zlar qo‘llanilishi ko‘proq qahramon nutqida mavjud. “Ena shamol” qissasini tahlilga tortar ekanmiz bunda quyidagi bir qator dialektlarga duch kelamiz. Misollar va izohalr bilan ularni ifodalashga harakat qilamiz. Jarko‘cha yoqalab o‘sgan son-sanoqsiz na’mataklarni birov butashga, shoxini sindirishga qo‘rqadi. Ularni ostida shayit -shahid bo‘lganlar yotibdi degan gapga hamma ishonadi 64 . Ushbu gapda keltirilgan shayit so‘zi o‘zi ketidan keltirilgan izohdagi shahid degan so‘zga teng kelib, bu yerda fonetik dialektizm namoyon bo‘lmoqda. Bolada, bolaga yarashadi, buyam bolalikni bejovi deyishadi. Bir-birovlarini 63 Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 26. 64 Bahodir Qobul “Ena shamol” 31 gaplarini ma’qullagan bo‘lib 65 . Bu gapda esa bejovi so‘zi leksik dialekt hisoblanadi. Bejovi degani bolalaikning bezagi, chiroyi, bolalikka yarashadigan qiliqlar degani. Ko‘pchilik shevalarda bejog‘im degan sifat mavjud bo‘lib, buni aynan ushbu tahlili keltirilgan so‘z bilan adashtirishadi. Bu so‘z ham aslida bolalikning bejovi bo‘la oladi, lekin ko‘pincha salbiylik ottenkasi bilan ishlatilgani uchun ushbudan farq qiladi. Xuddi notoza joydan kelib ilkis dan toza joyga oralab ketib, noqulay ahvolga, hijolatga tushgan odamlarday. Ilkis so‘zi ham ayni damda leksik dialektni ifodalamoqda va bunda u birdaniga, to‘satdan, bir deganda, kutilmaganda kabi m’nolarni bermoqda. Yuqorida aytilganidek, shevaga oid so‘zlar odatda, adabiy tilidagi muqobilidan ko‘ra kuchliroq ma’no kasb etadi. Jumlada ham agar to‘satdan degan so‘z bilan almashtirsak ma’no anglashilish darajasi qaysidir darajagacha pasayishi mumkin edi. Darajaga tenglasak ijodkor tanlagan dialectal so‘z uning adabiy qatlamdagi izohlaridan ko‘ra kontekst ma’nosining yaxshiroq anglashilishiga turtki bo‘ladi. Yana bu yerda qaysidir ma’noda salbiylik va ijobiylik bahosini ham ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Odatda gul paxta yumshoqligi uchun bo‘lsa kerak faqat boshtag - yostiqlargagina solinadi. Jumladagi belgilangan so‘z izohida keltirilganidek yostiq, ya’ni uxlash uchun moslangan predmet ma’nosini beradi. Biroq aynan boshtag ni izohlasak u bosh va tag qismlaridan tashkil topgan bo‘lib, boshning tagiga-ostiga qo‘yiladigan buyum ma’nosini beradi va shu maqsadda shu ikki so‘zning qo‘shilmasidan keltirib chiqarilgan. Bu dialektni biz bugungi kunda Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi. - Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkad i. Endi bir kami bozor kuniyam galstuk taqishing qoluvdi. Yurarkanmanda endi san bilan bo‘yinda bo‘yinbog‘, ketda sholvor bilan Samarqandda qo‘l ushlashib 66 . Oshkadi so‘zi aslida adabiy til nuqtayi nazaridan olib qarasak oshqovoq so‘ziga mos keladi. Oshqovoq leksemasi quyidagi semem strukturaga ega: oshkadi – a) poliz ekini; b) shaxsning tashqi qiyofasini ifodalaydi; g) usti sariq, 65 Bahodir Qobul “Ena shamol” 66 Bahodir Qobul “Ena shamol” 32 urug‘li narsa. Bunda a va g semalar oshkadi leksemasining genetik semalari hisoblanadi. Yuqoridagi kontekstda b sema ancha boshqacha ma’no kasb etadi. Bunda ko‘chma ma’no hosil bo‘lyapti va bu ma’no badiiy mazmunniifodalashga xizmat qilyapti. Yozuvchi bolakayning obrazini individuallashtirishda oshkadi leksemasining tashqi xususiyatlari bilan qahramon qiyofasini ochib berishga harakat qilingan. Qissada qahramon bola sariqdan kelgan bolakay bo‘ladi va bu misolda uni opasi bunday ataydi. Bundan tashqari yana bir o‘rinda uning otasi ham uni shunga yaqin laqab bilan chaqiradi : - Mana Sariqbola, sizga , - dedilar otam galife shimlarining o‘ng cho‘ntagidan ikkita yigirma tiyinlik oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va ikkita sariq bir so‘mliklarni olib 67 . O‘smat-Samarqand orasiga yuradigan, qatnaydigan sariq pazik qishin yozin bir vaqtda, ertalab oltida Bozorjoydan qo‘zg‘alib, O‘raydan boshlab Samarqand tomon enadi 68 . Gapdagi enmoq fe’li bormoq sifatida ishlatiladi adabiy tilda. Umuman, kontekstga e’tibor qaratsak yuqoridan pastga bormoq qa nisbatan ushbu dialekt ishlatiladi. Uni hech vaqt tepaga qarab ketayotgan odamga yohud boshqa predmet yoki jonvor harakatiga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi. Ushbu so‘z Jizzax viloyatining Forish tumanidagi o‘g‘uz shevasida so‘zlashuvchi ayrim qishloq (Osmonsoy, Balandosmon, Tolvoshi, Ilonchi, Ana – muna kabi) hududlarida aholi muloqoti orasida ham ishlatiladi. Bu yerlarda ham aholi aynan yuqoridan pastga tomon bajargan harakatiga nisbatan enmoq fe’lini ishlatadi. Ular qishloqliklarni rasmini chizolmaydi. Ko‘p ko‘rganman. Chizgan rasmi sovuq bo‘ladi. Non uchun chizilgan rasmda istara, yozilgan yozig‘ ida nafas bo‘lmasmish 69 . Yozig‘ deyilganda odatda, peshonaga bitilgan degan ma’no tushuniladi. So‘zlashuv nutqimizda taqdir yozig‘i shu ekanda, taqdir shu ekanda, yozig‘ingdan qayerga qocharding, yozig‘ing butun bo‘lsin kabi birliklarni uchratishimiz mumkin. Eski o‘zbek tilida esa, gunoh, taqdir ma’nosida ham ishlatilgan. Biroq ayni matn doirasida esa bu so‘z yuqorida keltirilgan 67 Bahodir Qobul “Ena shamol” 68 Bahodir Qobul “Ena shamol” 69 Bahodir Qobul “Ena shamol” 33 ma’nolaridan butunlay farq qiladi. Chunki bu yerda ushbu dialektalizm yozuv, yozma matn ma’nolarini berishga xizmat qilmoqda. Keying misolda ham buni guvohi bo‘lamiz: Kitobdagiga o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib, chalkashib ketadi. Ko‘kayda bo‘lak , yozig‘da bo‘lak bo‘layapti (“Ena shamol”). Ichingda boshqacha, yozgan yozuv(matn)ingda boshqacha demoqchi qissa qahramoni Saqariqbola. Men Samarqandni rasmini Kampirdevolning uvodasi chiqqan kesaklari bilan ham chiza olaman 70 . Katta va hech qachon to‘lmaydigan teshik qanordek shalpayib, og‘zi hamisha karrakday ochilib turadigan suv omboriga quyilishi bilan atrofga ayuhannos solgan daradagi Vadigandan ham, qishloqlar oralab yalpiz bosgan ariqlarni yuzini silab, baliqni og‘zidan tushgandek tiniq qizlarning bet-ko‘zlarini o‘pib tushgan shalola, go‘dakning ko‘r cho‘chog‘i-dingilidan g‘o‘ddayib tushgan tomchi, qo‘ynida cho‘milgan chiroyli kelinchakning iyaklaridan oqib tik bo‘yini yalab-yulqab tushgan sizg‘i , bag‘rida turkona to‘lg‘ongan shumgo‘zalni paqqos quchoqlaganda esi og‘ib terga botgan tosh hovuzdanda, tolzorlararo pildirab, chuldirab o‘tayotganda sevishganlar sirini eshitib, sir bilib, ahli asror bo‘lib sokin tortgan hamog‘ushsuvdan ham, peshonasini Jo‘n Ariqning o‘rtasidagi toshga urib olganda sachrab, o‘t-o‘lanlar bargiga osilgan chiqsuvdan ham, endi tandirdan chiqqan cho‘g‘dek kulchalar betiga otilganda shoshganidan qaynashiniyam, boshqaniyam bilmay bir “puf” deb qo‘yib, bolakaylarga kulgu bo‘lgan hovliariq oqizig‘idan , tegirmonlarni toshini aylantirgan hisobsiz qudratidan ham, keyinchalik guvillagan Sangloq va birda yoyilib taltaygan, birda tor jardan karillab o‘tgan Sangzordan ham asar qolmaydi 71 . Toshkentdan kelishadi. Katta o‘qish - institutdan. Gap terishadi. Qishloqning o‘ziga xos gaplarini daftarlariga yozib olishadi 72 . - Ena, biz odamlarni uru’‘larini emas, shevalardagi o‘ziga xos, jonli so‘zlarni yig‘amiz. Urug‘chilik davri o‘tib ketgan, dedi sumangi itdek oriq va bir 70 Bahodir Qobul “Ena shamol” 71 Bahodir Qobul “Ena shamol” 72 Bahodir Qobul “Ena shamol” 34 joyda turolmaydigan, tinmay qilpillaydigan o‘qituvchi 73 . Yuqoridahi misollarda belgilangan uvodasi, karrakday, sizg‘i, karillab, Katta o‘qish, sumangi, qilpillaydigan dialektlari ham bahodir Qobulning semantikasidagi o‘ziga xos dialectal qatlam hisoblanadi. Bahodir Qobul sheva so‘zlarini ishlatar ekan, unda qishloq hayotining, madaniyati va odatlarining, turmush tarzining bir bo‘lagini ifodalashga harakat qiladi. Buni ijodkor o‘z nuqtayi nazaridan emas, aynan o‘sha hudud aholisi, chin kishisi, zahmatkashi orqali ifodalashga uringani, ayni damda buning uddasidan chiqqani, e’tiborga molikdir, albatta. “Ena shamol” qissasidagi Katta Enaning nutqidan olingan quyidagi parch ava undagi dialektlarga ahamiyat bering. Taraddingku yaxshi, lekin qilayotgan ishing podayotoqda ko‘zga chiroyli ko‘ringan tezakni bir chekkadan ho‘li-quruq terishga o‘xshaydi. Tezakniyam toza- notozasi bo‘ladi. Qumaloq, qiy nima, tezak, tappi, chalma, go‘ng u- nur i nimaligini bilmaysan-u, yana til bilan o‘ynashasanmi? Tig‘ bilan o‘ynashsayam, til bilan o‘ynashmaydilar 74 . Gapdagi tezak, qumaloq, qiy, tappi, chalma, nuri, go‘ng so‘zlari qishloq aholisi (asosan qishloq, ayni damda chorva bilan chug‘ullanuvchi qatlam) ning kun tartibida qo‘llaniluvchi so‘zlar hisoblanadi. Aytish joizki, bu soha yoki mashg‘ulot, umuman, turmush tarzi bilan shug‘ullanmaydigan qatlam bu so‘zlarning farqli ekanini mutlaqo bilmaydi va qaysidir darajada bilsa ham ularni izohlab bera olmaydi. Tahlil qilsak, tezak - bu mol(sigir)ning chiqargan axlati. Bunda odam ishtirokisiz o‘zi turib, o‘zi qurib tayyor bo‘ladi. Ko‘p qishloqlarda yosh bolalarni tezak tergani yuborishadi. Sababi, mol-hollar o‘tlagani ketishganda o‘zidan axlat qoldiradi va ular ma’lum vaqt mobaynidan so‘ng qurib qatti jismga aylanadi. Undan esa yonilg‘i sifatida foydalanishadi. Qumaloq - bu tuyaning dona -dona ko‘rinishda axlat chiqarishi. Ba’zan qo‘y, echkilarning ham ahlatiga nisbatan ishlatiladi. Qiy -qo‘y va echkilarning dumaloq -dumaloq axlati. Tappi -mol axlatini insonlar somon yoki apilka(qirindi) aralashtirib dumaloq qilib yerga va devorga yasagandan so‘ng hosil bo‘ladigan predmet. 73 Bahodir Qobul “Ena shamol” 74 Bahodir Qobul “Ena shamol” 35 Chalma -sovuq kunlari bilasizlar tappi qilinmaydi. Shuning uchun mol axlatini tashqariga olib chiqib bir joyga yig‘ib -yig‘ib tashlashadi. Keyin kun isigan aprel -may oylarida o‘sha yig‘indi axlatga suv aralashtirib qorishadi va maxsus qoliplarga solib, chalma qilishadi. Yoki chalmaning 2-turi hayvonlarning axlati bosib- press qilinadi va kun isiganda ularni maxsus ish qurollari yordamida ag‘darib olishadi. Nuri - hayvon axlatlarining maydalanib kukunga o‘xshash holga kelishi. Bu xoh eshshak, xoh ot, xoh mol yoki bo‘lmasa echki, qo‘ylarniki bo‘lsin. Faqat u toza tartibda qilishi lozim. Ko‘rinadiki, qishloq hayoti (kontekstga nisbatan aytilmoqda) da ushbu terminlar to‘lig‘icha farqlanadi va ular aslida bir soha uchun mo‘ljallangan bo‘lsada tuli sharoit va maqsadda tayyorlanadi. Ta’kidlash joizki, ushbular ijtimoiy hayotning yoritilish jihatini aks ettirmoqda, dialektning aholi tomonidan iste’mol ko‘lami baholanmoqda. Umuman, Bahodir Qobul faqat bir sheva doirasida emas, qahramon sayohati davomida Samarqand shahrining tojikzabon aholisi shevasidagi leksik va fonetik dialektlari bilan ham o‘quvchini qiziqtirib qo‘yadi. -Ma, ol. Sanga sadaqa. Man o‘lmay turaman. Eshakday bo‘lib qilgan ishingni qara. Uyingda xotingga gaping ‘tmaydi-yu, karillashingni qara. Begunoh balani ko‘nglini og‘ritgacha ayollarni xaltasiga o‘g‘rilik qilganing avli edi. O‘g‘ri bunaqa yig‘lamaydi. Balani qaqshatding, qaqshamay qolmaysan. Betingni murdashu y yuvsin 75 . Haydovchi nima qilarini bilmasdi. Birov so‘ramagan bo‘lsada, kampir turgan tomonga qarab: maniki unaqachanggi xotun gga javobini biygon, degancha taysallab qoldi. Keyin notanish bir odam oldimga keldi-yu, gap topolmadi shekilli, orqasiga qaytdi 76 . Yuqoridagi misollarda keltirib belgilangan so‘zlar ayni tasdig‘imizdir. Yuqoridagialardan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Bahodir Qobul nutqi va asosan, qahramonlar nutqidagi dialektlar ma’lum maqsadga qarab yo‘l oladi, 75 Bahodir Qobul “Ena shamol” 76 Bahodir Qobul “Ena shamol” 36 albatta. Ma’lum uslubiy maqsad natijasida ijodkor nutqida keltirilgan dialektlar ham qahramon nutqidagi kabi ekspressivlikka boy va xarakterli bo‘ladi. Bahodir Qobul o‘z uslubiga egaligi, mahorat bilan so‘z tanlay olganligi uning ijodkorona talantidan xabardor qiladi. Adib ijodida, ayni damdagi “Ena shamol|” qissasida shevalarning leksik shakli anchaginani tashkil etadi. Shu o‘rinda o‘quvchidan ziyraklik va tirishqoqlik talab qiladi. Negaki, agar u kontekst orqali uchrayotgan sheva so‘zlarini anglab keta olsa maqsadga erishadi. Biroq bunday bo‘lmagan taqdirda kitobxon o‘sha so‘zlar ma’nosini qidirsha tushadi. Chunki so‘z ma’nosini to‘g‘ri anglay olish, uni to‘g‘ri tahlil qilish asar mazmuninig kelib chiqishiga olib keladi. Umuman, ijodkor dialektlarni qo‘llar ekan ma’lum maqsadga yo‘naltirilganligi bilan xarakterlanadi. Har bir shevaga oid so‘z kamyobligi va rang- barangligi bilan ajralib turadi. 2.2.1. Etnografik so‘zlar E.Qilichev sheva unsurlarini mohiyatan etnografik (sinonimsiz) va sinonimli guruhlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya qiladi 77 . B. Fayziev leksik dialektizmlarni to‘rt guruhga bo‘lib o‘rganish mumkinligini e tirof etgan: 1) adabiy tilda va shevada bir xil ma noni anglatuvchi,ʼ ʼ lekin adabiy tildagi variantidan fonetik va morfologik jihatdan farq qiluvchi leksik dialektizmlar. Masalan, bayram – mayram, musicha – muchicha kabi; 2) shevaga xos bo‘lgan leksik dialektizmlar. Ularning adabiy tilda sinonimi mavjud bo‘ladi: surgi – sochiq, oshov – ovqat kabi; 3) etnografik dialektizmlar. Ularning adabiy tilda sinonimi mavjud emas. Masalan, beshik kertti, azayimxon kabi; 4) semantik dialektizm. Bunda sheva so‘zi bilan adabiy tildagi so‘z o‘zaro omonim bo‘lib keladi. Masalan, so‘ri – katta taxta karavot (sheva); so‘ri – tok, qovoq va sh.k. chirmashuvchi o‘simliklarni ko‘tarib qo‘yish uchun tayyorlangan moslama (adabiy tilda) 78 . M.Yo‘ldoshev “ Cho‘lponning badiiy til mahorati ” ga bag‘ishlangan nomzodlik ishida yuqoridagi tasnifni qisqartirib, uni uch turga bo‘lib ko‘rsatadi: 77 Қиличев Э . Кўрсатилган асар . – Б . 53. 78 Файзуллаев Б . Кўрсатилган мақола . – Б . 64. 37 sof, etnografik, semantik dialektizmlar kabi 79 . Etnografik so‘zlar adabiy tilda o‘z ma nodoshiga ega emasligi, xalqningʼ ijtimoiy turmush tarzi, diniy, madaniy hayoti bilan chambarchas bog‘liqligi bilan xarakterlanadi. Ular ham sof dialektizmlar kabi badiiy matnga mahalliy kolorit berish, personajlar nutqini individuallashtirishda ta sirchan vosita sifatida ʼ qo‘llaniladi. Etnografik so‘zlar badiiy matnga o‘rni bilan biror-bir maqsadni ko‘zlab olib kirilgandagina ma lum bir uslubiy vazifani ado etadi hamda badiiy ʼ matnga milliy-estetik ruh bag‘ishlaydi 80 . Bunda avvalo, Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasidan misol keltirishdan oldin, biz yuqorida aytgandek Abdulla Qahhor ijododagi misollarga to‘xtasak. Qadoqchi Hamroqulning tobi qochdi. Kim biladi, kecha kuchqurungi xudoyi osh yoqmadimi, yo ertalab choynak qadoqlatib ketgan odamning nosida bir gap bor ekanmi… U nimani o‘ylasa, bu o‘yining oxiri xayolga aylanar edi: issiq-issiq choy ichib, o‘ranib yotgan ko‘rpasi havoga ko‘tarilib ketadi , dam soldirgani mahalla imomini chaqirtirsa, eshikdan tobut kirib keladi. Hamroqul qo‘rqdi, tezroq uyiga yetib olgani jadalladi. ( “ Tomoshabog‘ ” ) Bir hafta o‘tdi. Bu bir hafta ichida kampir «duoning zo‘ri bilan qulf ochadigan ” azayimxonga obdastagardon qildirgani qatnab yarim qop jiyda, uch yelpishtovoq jo‘xori, ikki kalava ip eltdi, ammo ish chiqmadi. ( “ O‘g‘ri ” ) 81 Berilgan matn fragmentida xudoyi osh, dam soldirmoq, azayimxon , obdastagardon kabi birliklar diniy xarakterga ega bo‘lgan etnografik so‘zlardir. Ular muallif nutqida keltirilib, voqelikka mahalliy, milliy kolorit bag‘ishlagan. O‘sha davr kishilarining e tiqodi, irim-sirimlari, yashash tarzining haqqoniy ʼ manzarasini chizishda, hikoya badiiyatini ta minlashda badiiy-estetik vosita bo‘lib ʼ kelgan. Etnografik so‘zlar muayyan xalq, millat vakillarining o‘tmishi, madaniyati, e tiqodi, urf-odatlari, o‘ziga xos dunyoqarashi, turmush-tarzi haqida batafsil ʼ ma lumot beradi. А. Qahhor hikoyalarida qo‘llangan etnografik so‘zlar, asosan, ʼ 79 Йўлдошев М.М. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 62. 80 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 81 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 38 xalqning turmush tarzi, e tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy-estetik hodisalarniʼ yuzaga chiqarishga xizmat qilgan. Masalan: Sotiboldining xotini og‘rib qoldi… Baxshi o‘qidi . Аllaqanday bir xotin kelib tolning xipchini bilan savaladi, tovuq so‘yib qonladi . («Bemor ” ) 82 Keltirilgan parchadagi baxshi, o‘qimoq, savalamoq, qonlamoq kabi so‘zlar etnografik so‘zlar bo‘lib, baxshi – “duolar o‘qib, dam solib, irim-sirimlar qilib davolovchi tabib ” (O‘TIL.I.86.); savalamoq, o‘qimoq – “kasalni davolash uchun uning huzurida turli oyat va duolarni zikr etmoq ” (O‘TIL.I.7;527.); qonlamoq – “jonliq so‘yib, uning qonini bemorning badaniga surtmoq» (O‘TIL.I.597.) kabi ma nolari bilan ishtirok etgan. А.Qahhor yuqoridagi birliklarni qo‘llar ekan, ʼ “ … hayot haqiqatini mukammalroq berish payida bo‘lgan, o‘sha davr sharoitida jaholatda umr kechirgan kambag‘al bir oilaning nochor ahvolini, o‘limga mahkum etilgan fojiali qismatini butun keskinligi bilan ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lgan ” 83 . Yuqorida etnografik so‘zlarga doir keltirgan misollarimiz muallif nutqida qo‘llanilib, voqelikni real tasvirlashda, unga milliy-mahalliy ruh bag‘ishlashda, personajlarning dunyoqarashini, e tiqodini, ruhiyatini jonli ifodalashda aktual ʼ vazifa bajargan 84 . Qishning uzun oqshomlarida uy ichida paxta chivish rasm bo‘ladi. Qishni kuni bir tutam . Qattiq kelsa odam tugul jondor-u, qushi-quzg‘un ham tashqariga o‘rmalamaydi. Buni bari enaqorin es enish, dedilar o‘zlariga o‘zlari. 2.2.3. Og‘zaki nutqqa oid so‘z va birikmalar Badiiy adabiyot doim turfaligi va ta’sirchanligi bilan ajralib turgan. Badiiy adabiyot tili hark o‘ringanda badiiy-obrazli til ekanligi uchun ifodalsi ta sirchan ʼ bo‘ladi, emotsional-ekspressiv vositalarga tayanadi, hissiylikni ifodalaydi. Xalq tilida mavjud bo‘lgan, faqat so‘zlashuv tili uchun xoslangan leksik birliklar (so‘zlar, iboralar) ham yozuvchi uchun badiiy-obrazli, ta sirchan fikr ʼ 82 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 83 Қўшжонов М., Норматов У. Кўрсатилган асар. – Б. 11. 84 Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 39 ifodalovchi manba bo‘lishi mumkin. Shu bois badiiy asar tilining boy manbalaridan biri bo‘lgan og‘zaki nutq leksikasi tadqiqotchilarning diqqat- e tiborini tortib keladi.ʼ Аsar badiiyatini tashkil etuvchi birliklarning badiiy-estetik vazifasini yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati bilan bog‘liq holda o‘rganishning ahamiyati katta. Zero, yozuvchining badiiy mahorati uning so‘z qo‘llash manerasi bilan belgilanadi. Umuman, so‘z san atkorlari og‘zaki nutq leksikasidan badiiy matnning ʼ badiiy-obrazliligini, estetik-ta sirchanligini oshirishda, personajlar nutqini, ʼ xarakter-xususiyatini o‘ziga xos tarzda ifodalashda, jonli so‘zlashuv tiliga milliy- mahalliy kolorit bag‘ishlashda unumli foydalanadilar. Og‘zaki nutq leksikasi umumxalq tili doirasidagi so‘zlashuv tiliga xos lug‘aviy birliklar, noadabiy qatlamga oid dialektizmlar, jargon va argolar, vulgarizm, varvarizm kabi lug‘aviy qatlamlarni o‘z ichiga oladi. Biz quyida og‘zaki nutq leksikasining bir tarmog‘i – umumxalq tili doirasidagi jonli so‘zlashuv tiliga xos lug‘aviy birliklar (so‘z va iboralar) va ularning badiiy matnda poetik aktuallashuvi haqida fikr yuritamiz 85 O‘zbek tilshunosligida og‘zaki nutq leksikasi ma lum darajada o‘zining ʼ nazariy va amaliy asoslariga ega 86 . Аyniqsa, B. Umurqulovning monografiyasida og‘zaki nutq leksikasiga oid so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklarning badiiy adabiyot tilidagi uslubiy imkoniyatlari umumiy tarzda atroflicha yoritilgan. Lekin shunga qaramay, alohida olingan yozuvchi asarlarida qo‘llangan so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklarning o‘ziga xos individual xususiyatlari yetarlicha o‘rganilmagan. To‘g‘ri, badiiy asar tili lingvopoetikasiga bag‘ishlangan bir qator ishlar mavjud, ularda yozuvchilarning og‘zaki nutq leksikasidan foydalanish mahorati haqida fikr yuritilgan, biroq ularning aksariyatida og‘zaki nutq leksikasining sheva, jargon, varvarizm, vulgarizm kabi unsurlari haqida fikr yuritilib, ijodkorning so‘zlashuv 85 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 86 Пинхасов Я.Д. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – Б. 45; Шомақсудов А., Расулов И. ва бошқ. Кўрсатилган асар. – Б. 56-63; Қиличев Э. Кўрсатилган асар. – Б. 61-63; Шу муаллиф. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. – Б. 43-60; Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 23-29; Умурқулов Б. Кўрсатилган асар. – Б. 105-130. 40 tiliga xos leksik birliklardan foydalanish mahorati tadqiqotchilarning o‘rganish obyekti bo‘lmagan 87 . R.U.Normurodov hamda L. Djalolovalarning ilmiy izlanishlarida bu masalaga alohida e tibor berilganʼ 88 . Аyniqsa, R. U. Normurodov o‘zining dissertatsion ishida jonli so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklarning uslubiy imkoniyatlari, badiiy-estetik xususiyatlarini yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati orqali keng va atroflicha yoritib berishga harakat qildi. Badiiy adabiyot tili xalq tili bilan chambarchas bog‘liq, lekin yuqoridagilardan xulosa qiladigan bo‘lsak, alohida olingan yozuvchi asarlarida qo‘llangan so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklarning asar badiiyatini ta minlashdagi lingvopoetik xususiyatlari keng va ʼ atroflicha o‘rganilmog‘i lozim 89 . Mana shu tomonlarini inobatga olganholda, Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasi va “Otachiroq” hikoyasida qo‘llangan so‘zlashuv tiliga mansub bo‘lgan birliklarnitahlil qilish uchun obyekt qilib tanladik va ularning uslubiy hamda badiiy- estetik xususiyatarini adibning so‘z tanlash qobiliyati bilan aniqlashga urundik. Hamda qiyoslash maqsadida Abdulla Qahhor hikoyalaridan misollarni ham tahilga tortdik. Xalq tilidan ilhomlangan, hayotiy soddalikni muqaddas deb bilgan А.Qahhor jonli xalq tilini badiiy adabiyot tiliga shunday payvand qilganki, natijada asar badiiyatida haqqoniylik, tabiiylik, soddalik va samimiylik yuzaga chiqib, so‘zlashuv tiliga oid leksik birliklarning o‘ziga xos badiiy-estetik xususiyatlarini namoyon etgan 90 . Bahodir Qobul ham kishilardagi samimiylikni va tabiiylikni, mehribonlik va muruvvatni, haqqoniylik va bag‘rikenglikni qadrlaydi va bu xususiyatlarni qahramon tilida so‘zlashuv tiliga oid leksik birliklarning o‘ziga xos 87 Йўлдошев М.М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати: Филол.фан. ном… дисс. – Тошкент, 2000; Сайидов Ё.С. Фитрат бадиий асарлари лексикаси: Филол. фан. ном… дисс. – Бухоро, 2001; Муҳаммаджонова Г. 80- йиллар охири, 90-йилар бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фан. ном… дисс. – Андижон, 2003; Боймирзаева С.У. Ойбек прозасининг лингвостилистик таҳлили: Филол.фан.ном… дисс. – Самарқанд, 2004; Қосимова М.Б. Бадиий нутқ индивидуаллигининг лингвистик хусусиятлари: Филол.фан. ном… дисс. – Тошкент, 2007 88 Нормуродов Р.У. Шукур Холмирзаев асарларининг тил хусусиятлари: Филол. фан. ном… дисс. – Тошкент, 2001; Джалолова Л.О. Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романининг лингвистик тадқиқи: Филол.фан. ном… дисс. – Тошкент, 2007. 89 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 90 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 41 badiiy-estetik xususiyatlarini namoyon etgan holda ochib berishga harakat qiladi. Bahodir Qobulning so‘zdan foydalanish mahorati nihoyatda betakror. Yozuvchi so‘zning ma no ko‘lamdorligiga, o‘ta nozik uslubiy qirralarigaʼ sinchkovlik bilan e tibor beradi va ularni jumla tarkibiga ustalik bilan singdirib ʼ yuboradi. Hamda asar badiiyatini ta minlovchi badiiy tasvir vositasiga aylantiradi. ʼ Masalan : Kitobdagiga o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib, chalkashib ketadi. Ko‘kayda bo‘lak, yozig‘da bo‘lak bo‘layapti. Keyin kitob tilida yozsam, qishloq odamlari o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi deb kulishadi. Turkqishloq bolalari esa birda biror joyda biror narsa ko‘ziga yaxshi ko‘ringanidan ilib ketadi , xolos. Yuqoridagi ikki gapning birida qahramonning ruhiy holati, ikkinchisida esa fiziologik holati aks etgan. Unda aynan gapda ajratilgan birikmalar orqali badiiy ta’sirchanglik kuchli ifodalangan. Masalan, ikkinchi misoldagi ilib ketmoq birikmasi olib ketmoq, olib qochmoq, o‘g‘irlab ketmoq, yashirib olib ketmoq, aytmasdan olib ketmoq, gumdon qilmoq kabi bir qator sinonimik o‘xshashliklari orasidan tanlangan. Bunda bolalarcha quvlikni, shumlikni, umuman olganda, bolalikka hos harakatni ifodalash maqsad qilinadi. Boshqa birliklarga nisbatan bu birlik “yumshoqroq”, aybsizroq korinadi kishiga. Quyidagi gapdagi ichikib qolmoq ham huddi shunday. Balamni Samarqandga birovga qo‘shib bo‘lsayam yuboring. Bir ko‘rib kelsin. Katta Otasining arvohi shod bo‘ladi. Ichikib qolmasin . Ijodkor asarlarida og‘zaki nutqqa oid birliklardan foydalanar ekan, badiiy ta’sirchanlikni oshirishda iboralar ko‘rinishidan ham foydalanadi. Menga birov sal baland gapirsa Enam tomoq qirib qo‘yadilar. Baqirganning ovozi tomog‘ida qoladi . Hatto o‘zidan-o‘zi janjal chiqaradigan, shirinchoyni dasturxonga to‘kib qo‘ysang ham qishloqqa jar solib baqiraveradigan, qo‘shnimiz Toshbiyi ammani “O‘chog‘ boshingni toza tutsang o‘lasanmi” degancha xo‘jayinchilik qiladigan opamni ham. Endi birov meni bu yerdan chiqarib bo‘pti. Ovqat vaqti bo‘lsayam 42 chiqmayman. Suv ham ichmayman. Chopon ostida uxlab qolaman. O‘yg‘onganimdan keyin xafa qilishganlari esimdan ko‘tarilib , chopon ostidan chiqib ketsamda, xafa qilganlari esimga tushsa darrov yana chopon ostiga kirib ketaman. Shunda Enam, uyda hech kim yo‘qligini, endi bo‘lganligini, hali ko‘p kitoblar o‘qishim uchun ovqat yeyishim kerakligini, ovqat yemasam katta bola bo‘lmasligimni, yozda supa ustida musichalar bilan gaplashgandek sekin va dona- dona aytadilar. Yuqoridagi tomoq qirib qo‘yadilar. tomog‘ida qoladi, toza tutsang, chiqarib bo‘pti, esimdan ko‘tarilib shakllari gapimizning tasdig‘idir. 2.2.4 Vulgarizm va varvarizmlar Badiiy asar tilining naqadar boyligi, uning nozikligi hamda badiiy so‘zning aniqligi va mazmundorligini ta minlashda g‘ayrimadaniy so‘zlarning ham o‘z o‘rniʼ bor ekanligini t’akidlash joiz. Bu so‘zlar qachonki badiiy matnda qo‘llanish o‘rni, darajasi aniq va maqsadga muvofiq bo‘lgandagina haqiqiy badiiy-estetik vazifasini bajaradi va tilning ta sirchan tasviriy vositasi bo‘lib kela oladi. Аks holda, mazmun ʼ siyqalashadi, badiiy matnning badiiy-estetik quvvati yo‘qoladi. Og‘zaki nutqqagina xos va mos bo‘lgan vulgarizmlar aslida adabiy tilda ishlatilmaydigan dag‘al, qo‘pol so‘z va iboralar bo‘lib, so‘z san atkorlari undan ʼ o‘rni bilan qahramonlar nutqini individuallashtirish, ularning xarakter-xususiyati, madaniyatsizligi, dag‘alligini bo‘rttirib ko‘rsatish, qaysidir ma’noda personajning asardagi yo‘lining ishonchliligini ta’minlash uchun foydalanadilar. O‘zbek tilshunosligida vulgarizmlar dag‘al yoki haqorat so‘zlar 91 , g‘ayriaxloqiy so‘zlar 92 , g‘ayrimadaniy so‘zlar 93 kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Ularning bunday nomlar bilan atalishi ular tarkibida “haqorat”, “kamsitish”, “mensimaslik”, “qarg‘ish” kabi salbiy munosabatni ifodalovchi bir necha ifoda semalarining bo‘rtib turishi bilan bog‘liq, albatta. “Bunday so‘zlar ko‘proq nominativ ma nolariga ko‘ra emas, ayni shu konnotativ ma nolariga ko‘ra nutqda ʼ ʼ 91 Йўлдошев М.М. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 69; Шу муаллиф. Чўлпон сўзининг сирлари. – Тошкент: Маънавият, 2002. – Б.35. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60. 92 Қиличев Э., Раҳимов А., Қўшшаева Н. Нутқда ғайриахлоқий сўзларнинг ҳам ўрни бор // Таълим жараёнида нутқ маданиятини шакллантириш масалалари. – Тошкент: Шарқ, 1999. 93 Қиличев Э. Кўрсатилган асар. – Б. 63. 43 yashaydi”. 94 B.O‘rinboev vulgarizmlarni ma no qirrasi va qo‘llanish uslubiga ko‘raʼ quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganadi: a) kishilarning xarakteri va mijozidagi ojizlikni ifodalovchi vulgarizmlar; b) kishilarning tashqi kamchiligini ko‘rsatuvchi vulgarizmlar; v) so‘kish, koyish ma nosini ifodalovchi vulgarizmlar ʼ 95 . E.Qilichev, А.Rahimov, N.Qo‘shshaevalar vulgarizmlarni g‘ayriaxloqiy so‘zlar sifatida e tirof etib, ularni xarakteriga ko‘ra so‘kish, haqorat va qarg‘ish ʼ so‘zlariga bo‘lib ko‘rsatadilar va o‘z o‘rnida erkaklar yoki ayollar nutqiga xoslanganligini ham qayd etib o‘tadilar 96 . Vulgarizmlar, albatta, badiiy matnga kuchli ekspressiya olib kirib beruvchi lisoniy vositadir. Bu yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati bilan bog‘liqligi shubhasiz. Jumladan, Bahodir’ Qobul hikoyalari va qissalarida nutqning ta sirchanligini va voqealarning yaqqolligini ta minlashda vulgarizmlardan o‘rni ʼ ʼ bilan mohirona foydalangan. Аdib hikoyalarida aksariyat vulgarizmlar personajlar nutqidan keltirilgan. Ba’zi o‘rinlarda ularni muallif nutqida ham uchratamiz. Ko‘rinishidan lo‘lilarning kattasi semiz va qora xotin qo‘lidagi yo‘rgakni tannozlanib, ko‘zi olma-kesak terib kelayotgan novcharoq qizga beruvdi, qiz ko‘tarmadi. Bir narsa deb gap qaytardi. Qoraxotinning jahli chiqdi. Yo‘rgakni boyagidan bo‘yi pastroq qizga berdi. Oyoq ostidan yo sel olib kelgan, yo birovning o‘tinidan tushib qolgan ketmon dastadek tayoq qo‘liga ilindi. Ikki qo‘llab tizzasiga urgandi tayoq sinmadi. Keyin shundayligicha ko‘tarib tannozga xezlandi. Qochmoqchi bo‘lgandi, “mochag‘ar isto” deb baqirdi. Qiz to‘xtadi. To‘xtovsiz o‘shqirish ostida bir-bir bosib Semizxotinning oldiga keldi 97 . Berilgan misoldagi semiz hamda qora xotin so‘zlari kishilarning tashqi kamchiligini ifodalovchi vulgarizm hisoblanadi. Bu yerda ham aynan lo‘li ayolning tanasidagi nuqsoni korsatilmoqda. Bunda muallif nutqida keltirilayotgan bo‘lsa ham aslida bu voqea joyidagi qatnashuvchi qahramonlar nazarida gavdalagan hisoblanadi va buning ifodasi muallif nutqi orqali amalga oshiriladi. 94 Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60. 95 Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. – Тошкент: Фан, 1991. –Б. 84-85. 96 Қиличев Э. ва бошқ. Кўрсатилган мақола. – Б. 226. 97 BAhodir Qobul ena shamol 9-bet 44 Yozuvchi hikoyalarida personaj nutqida keltirilgan vulgarizmlar ham nutqqa kuchli affektivlik bag‘ishlagan. Yuqoridagi ikkinchi gapda aynan shuni ko‘rishimiz mumkin. Yoki quyidagi gapga qarang: Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi . Endi bir kami bozor kuniyam galstuk taqishing qoluvdi. Yurarkanmanda endi san bilan bo‘yinda bo‘yinbog‘, ketda sholvor bilan Samarqandda qo‘l ushlashib 98 . Bunda ham ko‘rinib turgan so‘z kishining tashqi tomondan kamsitilishiga, uning tashqi belgisining ustidan gap aytilishiga olib kelgan. Qahramonga sariqdan kelgan bolakay ekanligi uchun Sariqbola deb laqab qo‘yishadi. (Mana Sariqbola , sizga dedilar, otam galefe shimlarining o‘ng cho‘ndagidan ikkita yigirma tiyinlik oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va ikkita sariq bir so‘mliklarni olib.) . Yuqoridagi misolda esa yigitchaning opasi jahli chiqqanligi uchun uning laqabidan salbiylikni ifodalash uchun foydalanadi va uni haqoratlaydi. Ijodkor bunda qahramon nutqida ortiqchalikka yo‘l qo‘ymaslikni maqsad qiladi va nutqni shaxsiylashtirish orqali bunga erishadi. Yuqoridagi oxirgi ikki misolda baholanuvchi (ya’ni subyekt) ning xarakter-xususiyati emas, balkim baholovchi(ya’ni obyekt) ning shaxsiyatidagi ojizlik ifodalanmoqda. Yozuvchi vulgarizmlardan foydalanishdagi maqsadini qissaning “Tannoz lo‘li” qismida Qoraxotin qiyofasi orqali ham ochib bergan. Qism davomida lo‘li ayolning mochag‘ar vulgarizmi orqali uning tarang xulqini ko‘rishimiz mumkin. Qahhor ijodida ham bunday holatlar ko‘zga tashlanadi, albatta. Masalan , qarasa, hamma, ayniqsa shofyorning orqasida kitob ko‘rib o‘tirgan kishi o‘zini kulgidan zo‘rg‘a tiyib turganga o‘xshaydi. “ Haromi , meni toza rasvo qilganga o‘xshaydi, – dedi o‘zicha. – Bu hozir kulib yuboradi, hozir kulmasa keyin, uyiga borib kuladi, bola- chaqasi bilan kuladi! Nega men u itvachchaning qulog‘ini shartta uzib qo‘liga bermadim?” (“Yillar”) Bir narsani ta’kidlash kerakki, ba’zi hollardapersonaj nutqida qo‘llangan vulgarizmlar doim ham u ning madaniyatsizligini, axloqsizligini ko‘rsatmaydi, balki u orqali uning qahr-g‘azabini, alamli nafratini ta sirchan ifodalab, kitobxondaʼ voqelikdan qoniqish hissini uyg‘otadi, vaziyatga nisbatan ishonchni paydo qiladi. 98 BAhodir Qobul Ena shamol 15-bet 45 Yozuvchi so‘zdan foydalanar ekan aynan shu so‘z uning o‘rni ekanini bilib, topib qollashi kerak. Boshqa so‘zni uning o‘rniga qo‘llashga urinish ham hatto bo‘lmasligi lozim. Ana o‘shanda maqsadga erishilgan bo‘ladi. Biz solishtirib o‘rganayotganimiz Abdulla Qahhor ijodiga bu borada ham nazar tashlaylik. Bir lahza jimlikdan so‘ng haligi begona xotinning baqirgan tovushi eshitildi: – Xudo ko‘tarsin sen megajinni! Ikkita bolam bor! Bo‘ydoq yigit qurib ketganmidi!! (“Mayiz yemagan xotin”) Berilgan matnda personaj tilidan qo‘llangan vulgarizmlar nutq sub ektiningʼ madaniyatsizligining emas, balki uning qahr-g‘azabi, alam-nafratining yorqin ifodasi bo‘lib kelgan. Bu yerda ham А. Qahhorning vulgarizmlardan foydalanish uslubi o‘ziga xos. А. Qahhor hikoyasidan keltirilgan bu parchada esa vulgar so‘z kitobxonning miya tomiriga chertib, uni mulohazaga jalb qiladi, birdan uning ko‘z o‘ngida hikoya fonida parda ortiga olib kelingan mavhum konsituatsiyani jonlantirib yuboradi: «yetti qavat parda ichida o‘tiradigan farishta»ning asl basharasini fosh etadi, shu orqali hikoya syujetida keskin burilish yasaydi. Mulla Norqo‘zining farishtasifat xotinining haqiqiy ma naviy buzuq qiyofasini fosh ʼ etuvchi xudo ko‘tarsin, megajin kabi notanish ayol tilidan aytilgan vulgarizmlar tasvirlanayotgan xolat uchun qanchalik mos tushgani yozuvchining o‘ziga xos so‘z qo‘llash mahoratidan darak beradi. Bahodir Qobulning “Ena shamol” idan yana quyidagi misolni keltiramiz: Eshakday bo‘lib qilgan ishingni qara. Uyingda xotingga gaping o‘tmaydi-yu, karillashingni qara. Begunoh balani ko‘nglini og‘ritgacha ayollarni xaltasiga o‘g‘rilik qilganing avli edi. O‘g‘ri bunaqa yig‘lamaydi. Balani qaqshatding, qaqshamay qolmaysan. Betingni murdashuy yuvsin. Momo dema- e imonsiz. Ushbu misollardagi belgilangan so‘zlar orqali Sariqbolaning oldiga kelgan momoning xarakteri ochib berilayotgani yo‘q, yoki uning ichki dunyosidagi yashirin ikkinchi kishi ko‘rinish berayotgani yo‘q. Bunda Sariqbolaning opasidan kaltak yeyishi, begunohdan urilishi haqida ham aytilyotgani yo‘q. Bunda momoning vaziyatdan shunchalar ta’sirlanib, bolaga achinishi, nima bo‘lganda ham bolaning shahstini bunday sindirmaslik haqida gap ketyapti. Yozuvchi bu 46 yerga momo obrazini olib kirish orqali o‘zbek mentalitetiga xoslikni ochib berishni maqsad qilgan. Bolajon xalqimiz bolani bunday hafa qilmasligi kerakligi haqida, bu ishi indamasdan o‘tib ketaveradigan hodisa emasligi haqida gapirmoqchi. Vulgarizmlar, odatda, jonli so‘zlashuv nutqi jarayonida shaxsga, ba’zi hollarda jonivorlarga nisbatan qo‘llaniladi va so‘zlovchinining g‘azabi, nafrati, kamsitishi kabi salbiy munosabatlarin io‘zini ifodalaydi. Ba zi vaqtlarda esaʼ vulgarizmlarning jonsiz predmetlarga nisbatan ishlatilganining guvohi bo‘lamiz. Bunda u o‘zining uslubiy jihatini, vazifasini o‘zgartirishi mumkin. Masalan: Hammasidan ham ijizlikning zo‘zavonlik ustidan golib kelgan kuni qursin ekan (“Oq dala”) Yoki Abdulla Qahhordan misol qilsak: Lekin ovqatni keltirganida uning ko‘zida yosh aylanar edi; ovqatni o‘rtaga qo‘yib ko‘zini artdi. – Qurib ketgur , shu o‘tinning tutuni biram achchiq ekanki! (“ А sror bobo”) Berilgan birinchi misolda matn fragmentida vulgar qo‘llangan qursin iborasi narsa-buyumga nisbatan g‘azab, nafrat, kamsitish munosabatini ifodalamagan, balki personajning intim-ruhiy holatini qoliplovchi vositaga aylangan. Bunda qursin-qurisin, ko‘rinmasin, bunday kun boshqaa bo‘lmasin degan mano anglashilmoqda. Ikkinchi misolda esa shu so‘zning kengaygan va biroz boshqacharoq variantini ko‘rmoqdamiz. Ammo ikkovida ham bir-biriga yaqin ma’no aytilmoqda. Abdulla Qahhordan olingan misolda ko‘rinmay ketsin degan salbiy bir ma’no ifodasi aytilganday tuyuladi, ammo aslida unday emas. Ushbu birikma orqaliu tutunning emas ko‘z yoshining vaziyati haqida gapirmoqda. Hikoya haqida fon bilimlarga ega bo‘lgan kitobxonga ma lum: oila boshiga og‘ir ʼ musibat tushgan. Bahodir Qobul hikoyalarida qahramonlarning xarakter-xususiyatlarini, nutq jarayonini individuallashtirishda hamda voqelikka mos ravishda ichki va tashqi ma naviy dunyosidagi dunyoqarashini yaqqollas htirishda va ularning milliy ʼ mansubligiga, ayniqsa, urg‘u berishda varvarizmlardan ham tasviriy vosita sifatida unumli foydalangan. Varvarizmlar-bu o‘z qatlamga mansub bo‘lmagan ajnabiy so‘zlar bo‘lib, o‘zbekona nutqimiz tozaligiga, umuman, o‘zbek milliy so‘zlashuv nutqi 47 madaniyatiga salbiy ta sir ko‘rsatadi. Lekin shunday bo‘lsa-da, ular ma lum birʼ ʼ uslubiy talab bilan badiiy matnga olib kiriladi. Badiiy matnda o‘rni bilan ishlatilgan varvarizmlar o‘ziga xos ekspressivlik hosil qiladi hamda asar badiiyatini, tabiatini xalqchillik ruhi bilan sug‘oradi. Mavjud vaziyatni yanada kengroq va ta’sirliroq tasvirlashda ham varvarizmlarning o‘rni bor, albatta. Bahodir Qobulning “Ena shamol” va “Otachiroq” larida varvarizmlarni faol qo‘llanilgan deb aytolmaymiz, albatta. Biroq ularning ma’lum darajadagi ishtroki qahramonlar nutqining jozibasiga ta’sir qiladi, shu bilan birgalikda esa yozuvchining badiiy mahoratini ham ifodalaydi. Bundan tashqari А. Qahhor hikoyalarida ham varvarizmlardan u qadar keng foydalanmagan, biroq uning ijodida o‘rni bilan ishlatilgan bu birliklar yozuvchining badiiy mahorati, teran nigohi naqadar o‘tkirligidan dalolat beradi. Masalan, uning birgina «San atkor» hikoyasida varvarizmlarning haqiqiy badiiy- ʼ estetik vazifasini kuzatish mumkin: San atkor tajang edi: tanafus vaqtida zalga ʼ chiqqan edi, bir traktorist uni savodsizlikda aybladi. (“San atkor”) …Meni shu ʼ vaqtgacha muxbirlar, yozuvchilar ham tanqid qilgan emas; formalizm, naturalizmlar naturalizmlardan o‘tdim – hech kim otvod bergani yo‘q. (“San atkor”) Аrtist kulturniy odam – gapni adabiy qilib aytadi – “bo‘lsa, ʼ bo‘lmasa” deydi. Pojarni “gugurtni yerga tashlamang” deydi, rejissyorimiz esa “gugurtning yerga tashlamang” dedi. Qanday chiroylik! ...Rejissyorimiz juda kulturniy odam. (“San atkor”) ʼ Keltirilgan birinchi misolda traktorist varvarizmi o‘zbek tilida traktorchi shakliga ega. Berilgan varvarizm muallif nutqida keltirilsa-da, uni san atkor nuqtai ʼ nazaridan aytilganini hikoya fonidan ilg‘ab olish mumkin. Chunki hikoya fonida san atkor tilidan aytilgan bu so‘z “mensimaslik”, “kamsitish” ma no bo‘yog‘i bilan ʼ ʼ yuzaga chiqqan. Bir qarashda yozuvchi hikoya ekspozitsiyasida traktorist so‘zini yuqoridagi konnotativ semalarda qo‘llab, san atkorga xayrixohdek ko‘rinsa-da, ʼ aslida uning ustidan kulgi qo‘zg‘atayotgani hikoyaning keyingi fonida ravshanlasha boradi, bu bilan so‘zning haqiqiy ta sir kuchi, badiiy-estetik quvvati ʼ oshib boradi. Keyingi misollarda esa personajning o‘ziga xos xarakter- 48 xususiyatlari, mizojidagi salbiy holatlar uning individuallashtirilgan nutqi orqali fosh etiladi. Hikoya personaji – san atkor o‘zini madaniyatli hisoblaydi. Аyniqsa,ʼ uning nutqida otvod, kulturniy, pojarni so‘zlari “faxrlanish” ifoda semasi bilan yuzaga chiqib, o‘z ona tilini mensimaydigan, nutqiy madaniyatsiz personajning ma naviy qiyofasini ochib tashlaydi. ʼ 99 Ba’zan so‘z ijodkorlari qahramonlarning milliy mansubliga urg‘u berish maqsadida ham varvarizmlardan keng foydalanadilar. Bahodir qobulning qissasida esa kinoya va kamsitish bilan emas, aksincha ma’lum mansublik yuzaidan ushbu varvarizm qo‘llanilgan: Yaxshi o‘qiganim uchun sinfda birinchi bo‘lib pionerga o‘tganman. Buni odamlarga bildirish uchun galstugimni taqqandim, opacham bo‘ynimdan yulib qo‘limga berdilar. Ikkinchi bob yuzasidan qisqa xulosalar 1. Tarixiy so‘zlar tarixiy mavzuga bag‘ishlangan adabiy janrlarda o‘tmish davr ruhini haqqoniy aks ettirishi, albatta, hammamizga ma lum. Аgar bunday ʼ tarixiy qatlamga doir leksik birliklar zamonaviy mavzudagi adabiy janrlarda qo‘llaniladigan bo‘lsa, unda ma lum bir uslubiy maqsad nazarda tutilgan bo‘ladi. ʼ Аdib hikoyalarida buning isbotini kuzatish mumkin. 2. Dialektizmlar ham boshqa tasviriy vositalar kabi o‘ziga xos badiiy estetik qiymatga ega. Ular asar badiiyatiga tabiiylik, soddalik, xalqchillikni beradi. Bahodir Qobul asarlari badiiyatiga xizmat qilmaydigan til vositalaridan voz kechib, har vaqt, har doimo tabiiylikka, soddalikka, asarlarining “o‘qishli” bo‘lishiga intilgan, harakat qilgan, shuning uchun uning hikoyalarida fonetik va morfologik sheva unsurlari unchalik ham ko‘p uchramaydi. 3. Etnografik so‘zlar ham xuddi dialektizmlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, ular asosan, adabiy tilda ma nodoshi mavjud emasligi bilan farqlanadi. Yozuvchi ʼ hikoyalarida voqelikni haqqoniy va real tasvirlashda, unga mahalliy-milliy ruh bag‘ishlashda, qahramonlarning dunyoqarashini, mavjud e tiqodini, ruhiyatini jonli ʼ ifodalashda etnografik so‘zlardan mahorat darajasida foydalana olgan. 99 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 49 4. Bahodir Qobul jonli so‘zlashuv tiliga xos so‘z va birliklardan hikoyalari va qissalari tilining badiiy-obrazliligini, estetik ta sirchanligini oshirishda,ʼ qahramonlar nutqini, ularning xarakter-xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda ifodalashda hamda jonli so‘zlashuv tiliga xos milliy-mahalliy kolorit bag‘ishlashda, bundan tashqari, kinoyali tasvir yaratishda, vaziyatga mos xususiy yashirin ma noga ishora qilishda, qahramonlar portretini, intim-ruhiy ʼ kechinmalarini intensiv usulda tasvirlashda o‘ta kuchli mohirlik bilan foydalanib, ularni asarning umumiy g‘oyasiga xizmat qiluvchi obrazli ta sirchan tasviriy ʼ vositaga aylantira olgan. 5. Vulgarizm va varvarizmlar, bilamizki, badiiy matnga kuchli ekspressiya olib kiruvchi lisoniy vositalardir. Ijodkor ulardan hikoya personajlarining mavjud xarakter-xususiyatlari, nutqini individuallashtirishda, intim-ruhiy kechinmalarni ifodalashda, voqelikka mos tarzda ichki va tashqi ma naviy olamidagi ʼ dunyoqarashini yaqqol aks ettirishda hamda ularning milliy mansubligiga urg‘u berishni istefoda etgan. 50 III BOB. Bahodir QOBULNING SEMANTIK-STILISTIK vositalardan foydalanish mahorati. Asar progmosemantik tadqiqi 3.1. O‘xshatish Badiiy tafakkurning avvaldan eng qadimgi va ommabop tarzdagi ko‘rinishlardan biri hisoblangan o‘xshatishlar o‘zbek tilshunosligida ma’lum darajada mukammal o‘rganilib, o‘zining nazariy asoslarini topmoqda. XX asrning 2-yarmidan o‘zbek tilshunosligida dolzarb masalalardan bo‘lib hisoblangan biror shoir yoki bo‘lmasam yozuvchi tilida yohud alohida olingan badiiy asarlar tilida qo‘llangan o‘xshatishlarning uslubiy jihatlari hamda ijodkorlarining undan foydalanish mahoratini o‘rganishga kuchli e tibor qaratildiʼ va aytish mumkinki, hozirgi kunga qadar bu borada ko‘pgina sezilarli ishlar amalga oshirildi . Shunday bo‘lsa-da, alohida olingan shoir va yozuvchi asarlari tilida qo‘llangan o‘xshatishlarni keng jamoatchilikning e tiborini tortib kelayotgan ʼ pragmatik maydon nazariyasi asosida lingvopoetik tadqiq qilish o‘zining dolzarblik darajasini saqlab kelmoqda. Shu kunga qadar amalga oshirilgan qator ishlarda o‘xshatishlarning tarkibiy komponentlari, qo‘llanish uslubi, obraz yaratish funktsiyalari haqida qator qimmatli fikrlar maydonga keldi. Biroq o‘xshatishlardagi xususiylikning umumiylikka tomon siljishi, ya ni so‘zlovchining ichki maqsadi aks etgan xususiy ʼ yashirin mazmun ko‘rinishlarining asarning umumiy g‘oyasiga nechog‘lik bog‘liqligi masalasi o‘zining yechimini topganicha yo‘q 100 . Ma lumki, «lingvistik pragmatika tilshunoslikning yangi sohasi sifatida nutq ʼ sub ektining ichki maqsadi bilan bog‘liq yashirin propozitsiyalarni o‘rganadi» ʼ 101 . Tilning tasviriy vositalari lingvistik pragmatikaning birligi – pragmema sifatida ana shu xususiy yashirin mazmun ko‘rinishlarini o‘z zimmasiga oladi. O‘xshatishlar ham bundan mustasno emas. O‘xshatishlar insonlarning biron narsa yoki qandaydir hodisa haqidagi tasavvurlarini voqelantirish uchun ifodalanuvchi lingvosubyektiv vositadir. 100 Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар. НД. 2007 101 Ҳакимов М.Х. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 81. 51 Bundan ijodkor mohirona foydalangan holda asar qahramonlarini tipiklashtirishda, ularning o‘ziga xos va mos individual xususiyatlarini ochib berishda, ruhiy (intim) holatlarini to‘liqroq aks ettirishda, makon va zamon tasvirini yoritib berishda o‘zining betakror uslubini yaratadi. Bahodir Qobul hikoyalari va qissalari tilini bezashda, nutqning ta sirchanligiʼ va ifodaviyligini kuchaytirishda, tasvirning ko‘p aniqligi va obrazliligini ta minlashda o‘xshatish vositasidan mohirona tarzda foydalana olgan ijodkordir. U ʼ har bir o‘xshatishga befarq qaramaydi, uni ustalik bilan asar mazmuniga singdirib yuborib, misli ko‘rilmagan, betakror obrazli tasvirlarni yaratadi. Ma lumki, o‘xshatishlar badiiy adabiyot tilida qo‘llanilishiga ko‘ra ʼ an anaviy va individual turlarga ajratiladi ʼ 102 . Аn anaviy o‘xshatishlar obrazlilik va ʼ ekspressivlikdan holi bo‘ladi 103 Yozuvchining “ena shamol ”ida qo‘llangan an’anaviy o‘xshatishlarning kelishi, ba’zi hollarda esa ijodkor ulardan individual tarzda foydalanish mahoratini ham aytish joiz. Oyoq ostidan yo sel olib kelgan, yo birovning o‘tinidan tushib qolgan ketmon dastadek tayoq qo‘liga ilindi. Samarqandning qishlog‘imiznikiga o‘xshash salqin havosi dimoqqa urildi 104 . - Bu yaxshi emas, ena jamni bilish farz, ota jamni bilish qarz dedilar, o‘zlariga o‘zlari. - Ena, biz odamlarni urug‘larini emas, shevalardagi o‘ziga xos, jonli so‘zlarni yig‘amiz. Urug‘chilik davri o‘tib ketgan, dedi sumangi itdek oriq va bir joyda turolmaydigan, tinmay qilpillaydigan o‘qituvchi 105 . Cho‘qqiga guvullashib chiqayotgan askarlardek sanoqsiz archabayroqlarga qadaladi 106 . Bu yerdagi misollardan birinchisi an’anaviy o‘xshatishning yorqin misoli bo‘la oladi. Ikkinchi jumladagi belgilangan birlik ham. Undan keying gapda kelgan sumangi itdek oriq birligida esa individual o‘xshatish namunasi keltirilgan. Oxirgi 102 Мукаррамов М. Кўрсатилган асар. – Б. 27-28. 103 Худайберганова Д.С. Кўрсатилган автореферат. – Б. 9. 104 Bahodir Qobul ”Ena shamol” 105 Bahodir Qobul ”Ena shamol” 106 Bahodir Qobul ”Ena shamol” 52 misolimiz shaxs va jonli narsa o‘rtasidagi o‘xshatish usuli hisoblanadi, bunda talabalarning ustozi sumangi itning tashqi ko‘rinishiga o‘xshatilmoqda. Ya’ni uning oriqligiga. Bunda o‘xshatish salbiy bo‘yoqdorlikka ega hisoblanmoqda. Ijodkor qissa va hikoyalarida qo‘llangan o‘xshatishlarturli grammatik vositalar bilan yuzaga chiqqan: 1. O‘xshatish vositalariningaffikslar bilan ifodalanishi. Bahodir Qobulning ushbu o‘rganilayotgan qissasida o‘shatish qurilmalari turli qo‘shimchalar bilanhosil qilinayotganiga guvohi bo‘lamiz. Masalan : Opam bilishlari shart emas ish ekanligini, menga katta odam dek muomila qilayotganlaridan dovdiragan bo‘lsamda, bildirmasdan ergashdim. Ma, ol. Sanga sadaqa. Man o‘lmay turaman. Eshak day bo‘lib qilgan ishingni qara. Sovuqda qolib uvushgan, keyin qor-yomg‘irda qarliqib qolgan qo‘llarini bir- biriga ishqalab isitishni istayotgan, biroq sovuq zo‘rlik qilib buning uddasidan chiqolmayotgan dek turardi. Yaxshi o‘qiganim uchun sinfda birinchi bo‘lib pionerga o‘tganman. Buni odamlarga bildirish uchun galstugimni taqqandim, opacham bo‘ynimdan yulib qo‘limga berdilar. - Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy deb kenadilar. Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi. - Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi . Endi bir kami bozor kuniyam galstuk taqishing qoluvdi. Yurarkanmanda endi san bilan bo‘yinda bo‘yinbog‘, ketda sholvor bilan Samarqandda qo‘l ushlashib. 2. O‘xshatishning yordamchi so‘zlar bilan ifodalanishi. Keyin o‘zimizning Taypoqsoyga o‘xshash qirlar oralab yurdik. Xuddi notoza joydan kelib ilkisdan toza joyga oralab ketib, noqulay ahvolga, hijolatga tushgan odamlar day Keltirilgan har ikki matn fragmentida ham o‘xshatishlar assotsiativ usul bilan yuzaga chiqqan. Bunday o‘xshatishlarni faqat tasavvur qilish mumkin, xolos. Shuning uchun bunday o‘xshatish abstrakt o‘xshatishlar deb ham yuritiladi 107 . Yozuvchi o‘xshatishning bu turidan personajlarning ruhiy kechinmalarini 107 Муккаррамов М . Кўрсатилган асар . – Б . 26 53 yaqqollashtirishda unumli foydalangan. 3.2. Jonlantirish O‘zbek tilshunosligida bir guruh olimlar va tadqiqotchilar jonlantirishni metaforaning maxsus turi sifatida izohlaydilar 108 . M.Mirtojiev esa jonlantirishni metaforaning mazmuniy bir turi sifatida ko‘rsatadi 109 . M.Yo‘ldoshev metaforalarni talqin etishda M.Mirtojievning metaforaning mazmuniy tasnifi uchun keltirgan odatiy metaforalar, jonlantirish va sinestetik metaforalarni qayd etadi 110 . Umuman olganda, yuqoridagi olimlarning hammasi jonlantirishni metafora qurshovida deb izohlab bersalar, L.Djalolova esa jonlantirishni metaforadan keskin farqli jihatlari borligini tahlil qilib, uni mustaqil tasviriy vosita sifatida talqin etadi. R.Qo‘ng‘urov esa apostrofa va allegoriyani jonlantirishga qaysidir tomondan o‘xshab ketsa-da, biroq ular bir-biridan farqli hodisa deb izohlaydi. S.Karimov apostrofani jonlantirishning bir turi sifatida qayd etadi, hayvon va jonsiz narsalarga xos xususiyatning insonlarga ko‘chishini ham jonlantirishning bir ko‘rinishi sifatida baholab, uni personifikatsiya deb ko‘rsatib o‘tadi 111 . Yukoridagilardan shuni xulosa qilib aytib o‘tish mumkinki, bizningcha, jonlantirish – metaforadan farqli hodisa, albatta. L.Djalolova to‘g‘ri ta kidlaganidek, “unda insonga xos harakat, his-tuyg‘u, so‘zlash, fikrlash jonsizʼ predmetlarga ko‘chirilsa ham, lekin ular orqali inson tushunilmaydi” 112 . Аllegoriya va apostrofaga jonlantirishning bir ko‘rinishi sifatida qaralishi kerak. Negaki ularda adabiyotshunoslik tili nuqtayi nazari bilan tushuntirganda intoqqa xos xususiyatlar mavjud. Binobarin, allegoriyada hayvonlar yoki jonli narsalar insonga xos tarzda so‘zlatilsa, apostrofada jonsiz narsaga jonli narsaga qaralgandek murojaat qilinadi. Bunda “ jonlantirilgan predmet murojaat qilayotgan kishiga nisbatan passiv bo‘ladi” 113 . Demakki, jonlantirish, allegoriya, apostrofa insonlarga 108 Қаранг : Қўнғуров Р . Кўрсатилган асар . – Б . 101; Шомақсудов А ., Расулов И . ва бошқ . Кўрсатилган асар . – Б . 245; Каримов С . Кўрсатилган докторлик диссертацияси . – Б . 215; Муҳаммаджонова Г . Кўрсатилган номзодлик диссертацияси . – Б . 81. 109 Қаранг: Миртаджиев М.М. Переносные значения и их манифестация в узбекском языке: Автореф.дисс… док.филол.наук. – Ташкент, 1989. – С.13. 110 Қаранг: Йўлдошев М. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 119. 111 Каримов С. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 217-218. 112 Джалолова Л. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 88. 113 Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 108. 54 xos bo‘lgan xususiyatlarning hayvonlarga, narsa-hodisalarga ko‘chishini ifodalab berishi bilan integral belgiga ega, ammo ular ifodalanish usullariga ko‘ra bir- biridan farq qiluvchi hodisalar hisoblanadi. Bahodir Qobulning “ Ena shamol” qissasida ham talaygina misollardan qisman keltirshimizmumkin bo‘ladi. Xanjala - yigirishga tayyorlangan, ungacha qayta-qayta yuvilib, titilgan va bir-bir biriga ulanib uzun arqon holatga kelgandan keyin, ochilgan katta atirguldek chiroyli qilib , yo‘q, magazinni kulchasi-bulichkaga o‘xshatib bilakka moslab o‘ralgan, o‘rtasi bilakuzukdek teshik taxlangan yung bo‘lagi. Xanjala yigirilsa ip bo‘ladi, ip yig‘ilsa kalava. 3.3. Badiiy takror va kinoya Аsar badiiyatini ta minlab berishda badiiy takrorning ham ,albatta, o‘z o‘rniʼ bor. Unda emotsionallik, tasviriylik va ekspressivlikning ifodalanishi orqali uning oddiy takrordan farqli jihatini ko‘rsatib turadi. So‘z san atkorlari badiiy ʼ takrorlardan ma noni kuchaytirish, ta kidlash, hissiyotni bo‘rttirish hamda tasvir ʼ ʼ ob ektiga kitobxon diqqatini jalb qilish maqsadida o‘rni bilan foydalanadilar. Zero, ʼ “ takror hodisasi til stilistik resurslarining boyish manbalaridan biridir” 114 . Umumfilologik yo‘nalishlarda badiiy takrorning pleonazm, epifora, rifma, anafora, assonans, konsonans, monorim, alliteratsiya, pleonazm, naqarot kabi turlari farqlangan holda bo‘ladi. Ularning qo‘llanilish doirasi she riy nutqda ancha ʼ gina keng hisoblanadi. Lekin badiiy prozada ham o‘rni bilan qo‘llangan takrorlar asar badiiyatiga estetik ruh bag‘ishlaydi hamda “g‘oyaviy baquvvatlikning ham muhim sharti bo‘la oladi” 115 . Shu bilan bir qatorda, takrorlar ijodkorning yoki asar qahramonining voqelikka sub ektiv tomondan munosabatini ham bera olishi kerak ʼ deb isoblaymiz. Аna shunda ular o‘zining haqiqiy estetik kuchini namoyon qilib beradi. O‘zbek tilshunosligida badiiy takrorlar o‘tgan asr mobaynida ma lum ʼ darajada o‘sdi, o‘zining nazariy va amaliy asoslarini topa oldi. Shunday bo‘lsa-da, 114 Мамажонов А. Такрор ва унинг синтактик-стилистик функцияси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1986, – №6. – Б. 60. 115 Тўхлиев Б. Ўзбек адабиёти. – Тошкент: Ўқитувчи, 2007. – Б. 268 55 alohida olingan yozuvchi va shoir asarlarida qo‘llangan takrorlarining lingvopoetik tahliliga bag‘ishlangan ishlar esa hali barmoq bilan sanarli darajada . Bugungi kunda alohida olingan ma’lum ijodkor nutqida qo‘llangan takrorlarni lingvopoetik va pragmalingvistik jihatdan o‘rganish o‘zining dolzarblik darajasini saqlab turibdi. Lingvopoetik tadqiqotlar doirasida yuzaga kelib borayotgan ana shu bo‘shliqni ma lum darajada to‘ldirib borish maqsadida Bahodir Qobul hikoyalaridaʼ qo‘llangan takrorlarni tahlil ob ektiga tortdik. ʼ Oy Qor yangi qorga yetishi bilan qishloqqa qaytardik, deyish barobarida har bir joyni , har bir qadam yerni izma-iz bosib ko‘rsatardilar Bir yoni Oy Makon, bir yoni Oy Qortog‘ning belidagi supagacha oldinma- keyin indamay bordik. Ushbu gaplarda ko‘rinib turganidek badiiy takrorlar olmosh vositasida yuzaga kelmoqda. Umuman, badiiy takrorlarning qissadagi o‘rni szilarli va jarayonni o‘quvchiga yetkazib berishdek vazifaga ularning ham hissasi beqiyosdir. Kinoya tasviriy vosita sifatida badiiylikda muhim o‘rin egallaydi. А yniqsa, asar badiiyatida xalqchillik ruhini ta minlashda uning ahamiyati benihoya katta. ʼ So‘z san atkorlari undan foydalanar ekan, badiiylik mezonini o‘ziga xos ʼ tasvirlashda unga alohida e tibor bilan qaraydilar. ʼ Yevropa adabiyotshunosligida “ironiya” termini ostida umumlashtiriluvchi kinoya vositasi shakl va mazmun zidligiga asoslangan, zamirida tanqidiy kulgi yotuvchi, so‘zlovchining salbiy munosabatini piching, qochirim, kesatiq yo‘li bilan ifodalovchi uslubiy vositadir. Uning lingvistik hamda stilistik belgilari o‘zbek tilshunosligida ham tadqiqot ob ekti bo‘lgan ʼ 116 . Kinoya vositasining badiiy asar tili, uning estetik qimmatini oshirishdagi ahamiyati xususida hali atroflicha izlanishlar olib borish mumkin. Аyniqsa, uning 116 Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 80-86; Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. – Тошкент: Фан, 1975; Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. – Тошкент: Фан, 1983; Каримов С.А. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 207-211; Тоҳиров З.Т. Ўзбек тилида прагматик семаларнинг ҳосил бўлиши ва уларда субъектив муносабатнинг юзага чиқиши: Филол.фан.ном… дисс. автореф. – Тошкент, 1994. – Б. 13; Абдураҳмонов Ш. Ўзбек бадиий нутқида кулги қўзғатувчи лисоний воситалар: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 1997. – Б. 65-104; Ибрагимова Э. Ўзбек тилида ирония ва ироник мазмун ифодаланишининг усул ҳамда воситалари: Филол.фан.ном… дисс. – Фарғона, 2001. – Б. 120; Шералиева М. 80-йиллар ўзбек насридаги киноя хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2002. – №1. – Б. 40-42. 56 mohiyatiga pragmalingvistik nuqtai nazardan yondashib, asar badiiyatini ta minlashdagi o‘rnini muayyan yozuvchi asarlari misolida tadqiq qilish o‘ziningʼ dolzarblik darajasini saqlab turibdiki, bu tanlangan mavzuning nechog‘lik ahamiyatli ekanligini belgilaydi. Bahodir Qobulning belgilangan qissasida ham kinoya vositalari talaygina va ularning badiiy asar tiliga va semantikasiga ta’sir doirasi anchagina. Yaxshi o‘qiganim uchun sinfda birinchi bo‘lib pionerga o‘tganman. Buni odamlarga bildirish uchun galstugimni taqqandim, opacham bo‘ynimdan yulib qo‘limgaberdilar. - Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy deb kenadilar. Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi. Ushbu birlikdagi Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy deyilgani orqali biz ma’lum kinoya holati borligini yaxshigina his qilib turibmiz. Bundan tashqari jumla davomidagi kenamoq fe’li ham ayni fikrimmizning tasdig‘idir. Badiiy matnda o‘rni bilan ishlatilgan kinoya vositalari orqali qahramonlarning xarakteri ma’lum darajada namoyon bo‘ladi. Ular orqali biz qahramonning situatsiyasini yaxshigina o‘rganib olamiz. Ichki maqsadning sezilib turgani esa yanada yorqinlik beradi o‘quvchiga. 3.4. Asardagi personajlar muloqotida kommunikativ vaziyatni yuzaga keltiruvchi birliklar. Diskursiv yondoshuv Insoniyat muloqotga kirishar ekan, albatta undan biron maqsadni ko‘zlaydi. Semantikada diskurs tushunchasining qo‘llanilishi yanada murakkabroq. Diskurs semantikasi - bu intellektual tadqiqotning muayyan sohalarida lug'atdan qanday foydalanishimizni tahlil qilish. Bu tahlil til va tuzilish o rtasidagi bog liqlikni, ʻ ʻ masalan, gap va u mavjud bo lgan kengroq kontekst o rtasidagi munosabatni ʻ ʻ o rganadi. Bunga misol sifatida gapda olmoshning qo llanilishini keltirish ʻ ʻ mumkin, o quvchi yoki tinglovchi uni faqat bog langan holda tushunishi mumkin. ʻ ʻ [1] 57 Zamonaviy yondashuvlar nuqtai nazaridan, diskurs murakkab kommunikativ hodisa bo‘lib, matnga qo‘shimcha ravishda matnni tushunish uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha lingvistik omillarni (fikrlar, dunyo haqidagi bilimlar, qabul qiluvchining maqsadlari, munosabatlari) o‘z ichiga oladi. “ Diskurs” atamasi lingvistika sohasida ham juda ko’p qo’llaniladigan atamalardan biriga aylangan. Tarixiy jihatdan bu atama birinchi marta amerikalik tilshunos Z. Xarrisning 1952 yilda nashr etilgan “Diskur tahlili” deb nomlangan maqolasida ishlatilgan. “Diskurs” atamasining to‘liq ko‘lami so’nggi yigirma yil ichida tilshunoslikda ommalashib bordi.Tilshunos olim A.Pardaev talqinicha, diskurs bu so‘zlovchi va tinglovchining o‘zaro fikr almashish, bir-biriga ta’sir ko’rsatish maqsadida lisoniy va nolisoniy vositalardan o‘zlari eng samarali deb hisoblagan shakl va turda amaliy foydalanish jarayoni hisoblanadi. Diskurs bu – jarayon, insoniy faoliyat turi. U lisoniy va yuzlab nolisoniy omillarning mushtarak shaklda bir maqsad yo„lida voqelanishidir. Boshqa bir manbada diskurs lotincha “discursus” - muhokama so‘zi dan olingan bo‘lib,hissiy bevosita, intuitiv, ya'ni muhokama talab bilimdan farqli o‘laroq, muhokama orqali vosita bilan hosil qilinadigan mantiqiy dalil - isbotli bilim demakdir. Soddaroq qilib aytganda, bu ta'rifda diskursning muhokama qilish, suhbat qilish ma’nosi ilgari suriladi. Muloqot mavjud ekan unda kommunikatsiv vaziyat ham mavjud bo‘ladi va bunda, albatta, kommunikativ strategiya bo‘lishi kerak hisoblanadi. Kommunikativ strategiya esa birinchi navbatda diskursning asosiy komponentlaridandir. Ma’lumki, diskursda obyektning u yoki bu xususiyatigina emas, subyektning kommunikativ maqsadi ham ifodalanadi. O‘rta asrlarda kommunikativ intensiya falsafiy tushuncha sifatida paydo bo‘lib, maqsad, niyat, mo‘ljal ma’nolarini anglatgan. [2: 523] ”Diskurs - bu keng tarixiy ma'nolarni yetkazish uchun tilning ijtimoiy jihatdan qo‘llanilishi. Bu qo‘llanilishining ijtimoiy sharoitlari, kim va qanday sharoitlarda qo‘llanayotgani bilan belgilanadigan tildir. Til hech qachon “neytral” bo‘lolmaydi, chunki u bizning shaxsiy va ijtimoiy dunyolarimizni bog'lashga hizmat qiladi”[3]. 58 Adabiyotda diskursning ahamiyati. Badiiy asar tili orqali kommunikatsiyaga diskursiv yondashuv. Har qanday turdagi nutq inson xattiharakati va shakllanishining eng muhim elementlaridan biridir. Miyaning fikrlarni so‘zlarga aylantirishi va, albatta, muloqot miyani qanday shakllantirishi bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazildi. Ko‘pgina tadqiqotlar turli tillarda so‘zlashuvchilar tushunchalarni turlicha tushunishlariga qaratilgan. Shunday qil ib, nutqning yaratilishi va tarqalishi inson zotining abadiyligi uchun eng muhim ahamiyatga ega. Adabiyot nutqni saqlash va dunyoni tushunishning yangi usullarini yaratishning asosiy usullaridan biridir. Boshqa madaniyatlar va boshqa davrlardagi badiiy diskurs namunalarni o‘qish orqali biz ularning mualliflari qanday fikrda ekanligini yaxshiroq tushuna olamiz. Darhaqiqat, o‘zimizning go‘zal madaniyatlarimizdan adabiyotlarni o‘qish bizning fikrlash va o‘zaro ta'sir qilish usullarini yaxshiroq ta'kidlashi mumkin. Har bir yaratilgan adabiyot asari diskurs namunasi bo‘lganligi sababli, badiiy diskursni tushunishimiz adabiyotni tushunishimiz uchun juda muhimdir.[4] So‘z qo‘llash va undan foydalanishni san’at darajasiga ko‘tara olgan ijodkorlardan biri Bahodir Qobuldir. Adib badiiy nutqining obrazliligini, tasviriyligini hamda ta’sirchangligini oshirish uchun hamda ayni damda kommunikatsiyani yuzaga chiqarish maqsadida tilning turli tasviriy vositalaridan keng foydalangan. Yozuvchi hikoyalari tilini bezashda ko‘chimning metafora, metonimiya kabi turlaridan mohirona foydalanib, o‘zining betakror uslubini yaratdi. Bahodir Qobulga hos lingvistik mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta muhim va dolzarb hisoblanadi. Jahon tilshunosligida ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalar bir necha turga bo‘lib o‘rganiladi. Jumladan, fransuz tilshunosi J. Maruzo ko‘chma ma’nolarni metafora, metonimiya, sinekdoxaga ajratadi. Rus tilshunoslari A.A. Reformatskiy hamda D.N. Shmelev ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni to‘rt guruhga bo‘lganlar, yani J. Maruzodan farqli ravishda funksiyadoshlik hodisasini qayd etadilar.[5] 59 Zero, metaforalar yozuvchining individual uslubini, asar badiiyatini ta’minlovchi muhim tasviriy vositadir. Shu bois biz Bahodir Qobul hikoyalarida qo‘llangan metanimiyalarning personajlar nutqidagi kommunikativ vaziyatning yuzaga chiqish jarayoninidagi rolini ham tahlil qilamiz. Asarda metanimiyalarning qo‘llanilishi orqali qahramonlar nutqining qay tarzda ifodalanishi, ijtimoiy kelib chiqishi, xarakteridagi ijobiylik va salbiylikni baholashda, fiziologik holatni tasvirlashda, personajlarning tashqi qiyofasi, intim- ruhiy holatlarini tasvirlashda, qahramonlar nutqini individuallashtirishda mohirona foydalangan. Masalan : - Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi. Ushbu misolda nutiqy vaziyatni yuzaga keltirish predmeti, kommunikatsiya hosil qilivchi birlik sifatida sariq oshkadi so‘zshaklini olishimiz mumkin. Keltirilgan jumlada oshkadi leksemasi o‘zining genetik semasini shaxsga ko‘chiradi va shu bilan ko‘chma ma’no hosil qiladi. Oshkadi leksemasi quyidagi semem strukturaga ega: oshkadi – a) poliz ekini; b) shaxsning tashqi qiyofasini ifodalaydi; v) shevaga hos so‘z (adabiy tilda oshqovoq) ; g) usti sariq, urug‘li narsa. Bunda a,v va g semalar oshkadi leksemasining genetik semalari hisoblanadi. Yuqoridagi kontekstda b sema ancha boshqacha ma’no kasb etadi. Bunda ko‘chma ma’no hosil bo‘lyapti va bu ma’no badiiy mazmunniifodalashga xizmat qilyapti. Yozuvchi bolakayning obrazini individuallashtirishda oshkadi leksemasining tashqi xususiyatlari bilan qahramon qiyofasini ochib berishga harakat qilingan. Qissada qahramon bola sariqdan kelgan bolakay bo‘ladi va bu misolda uni opasi shunday ataydi. Bundan tashqari yana bir o‘rinda uning otasi ham uni shunga yaqin laqab bilan chaqiradi : - Mana Sariqbola, sizga , - dedilar otam galife shimlarining o‘ng cho‘ntagidan ikkita yigirma tiyinlik oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va ikkita sariq bir so‘mliklarni olib. Kommunikatsiyani yuzaga keltirish uchun yozuvchi ba’zan shunday ma’no ko‘chish holatlaridan foydalanganki, ular so‘z genetik xususiyatidan kelib chiqqan holda ba’zan o‘sha asl semaga zid ravishda sema hosil qiladi. Asardan quyidagini misol qilib keltiramiz: Qishloq ko‘chasidan chiqishimiz bilan Bozorjoyning yalang 60 maydoni,maydonning bir chetida turgan ikkita avtobusning qorasi, ularning qizil chiroqlari ko‘zga tashlandi. Gapdagi avtobusning qorasi birikmasidagi qora so‘zi asl ma’nosini avtoulovning harakati natijasida kelib chiqadigan xususiyatga ko‘chiradi. Bunda qora semasini quyidagicha semem qurililishga – ma’noviy turlilikka ega deyish mumkin: qora-rang; qora- sovuqlik ramzi. Biroq buyerda har ikkala semadan ham foydalanilmagan, ya’ni qora so‘zining sovuqlik ma’nosi yoki aynan rang ma’nosi anglanishi uchun ishlatilmagan. Aksincha, bu yerda ijobiy semasi yuzaga chiqqan. Ya’ni yo‘lovchilar ulovdan qolib ketmasliklarining bir signali sifatida qo‘llanilgan. Yana bir tomoni bor-ki , qora semasi voqelik jarayonida oq leksemasiga antonim semani hosil qilgan. Chunki, odatda yo‘l yurayotganlarga, yoki uzoq yo‘lga otlanganlarga oq yo‘l birikmasi qo‘llanilgan. Ushbu misol keyinchalik muloqot jarayonini vujudga keltirishda nutqiy kommunikativlikning vujudiga misol bo‘ladi. Umuman olganda, yozuvchi qissa davomida suhbat maqsadini amalga oshirish uchun turli strategiyalarni qo‘llaydi. Bunda kommunikatsiya vaziyatini keltirib chiqarish uchun personaj diskursda turli lisoniy vositalar, nutqiy kombinatsiyalarni qo‘llaydi. Muloqotda qo‘llaniluvchiverbal va novrbal vositalar, turli taktikalar, kombinasiyalar bir umumiy maqsadga – so‘zlovchi kommunikativ maqsadining amalga oshishiga xizmat qiladi. Asarda lingvostilistik vositalarning tanlanishi, illokutiv aktning yuzaga chiqishi, ya’ni so‘zlovchi nutqiga xos kommunikativniyatning implitsit yoki eksplitsit ifodalanishi subyektning maqsadli harakatiga bog’liq. Shu asosda subyekt diskurs strategiyasini - suhbat maqsadini qanday amalga oshirish usulini ham belgilab oladi. Misol uchun quyidagi gapga e’tibor bering: 1. - Bu yaxshi emas, ena jamni bilish farz, ota jamni bilish qarz, - dedilar o‘zlariga o‘zlari . Ushbu jumladan oldingi gapda Katta ena talabalardan qayerdanligini, kimlardanligini surishtiradi. Urug’ini so‘raganda ko‘pchiligi aytolmaydi. Bundan ena ranjiydi va yuqorida keltirilgan misoldagi bu yaxshi emas birligi orqali qanchalar hafa bo‘lganligini bildiradi. Mana shu birlikka personajlar nutqida 61 nutqiy kommunikativlikni vujudga keltiruvchi birlik sifatida qarash mumkin. Keyingi misolda esa aynan shu nutqiy vaziyat davom etadi va javob qaytariladi. - Ena, biz odamlarni urug’larini emas, shevalardagi o‘ziga xos jonli so‘zlarni yig’amiz. Urug’chilik davrlari o‘tib ketgan , - dedi, sumagi itdek oriq va bir joyda turolmaydigan, tinmay qilpillaydigan o‘qituvchi. Keyingi misolga e’tibor bering: 2 -Taraddudingk-u yaxshi, lekin qilayotgan ishing podayotoqda ko‘zga chiroyli ko‘ringan tezakni bir chekkadan ho‘li quruq terishga o‘xshaydi. Jumladagi taradduding-ku yaxshi hamda lekin qilayotgan ishing birliklari orqali personaj tomonidan undan oldinggi nutqdagi vaziyatga norozilik kayfiyati seziladi. Ushbu birliklar kommunikativlikni yuzaga keltirar ekan, personajlarning ayni damdgi holatini ifodalashga ko‘maklashadi. 3. Tezakniyam toza-notozasi bo‘ladi bo‘ladi. Qumaloq, qiy nima, tezak, tappi, chalma nimaligini bilmaysan-u, go‘ngdan nurini ajratolmaysan-u yana til bilan o‘ynashasanmi? Misoldagi –u yuklamasi va –mi affiksi kommunikativ vaziyatni yuzaga keltirayotganining guvohi bo‘lamiz. 4. Ko‘kayingda yo‘q, dilingga solinmagan ish to‘g’risisda gapitish odamni eshaklikka yaqinlashtiradi, degan burung’ilar kitobida, - dedilar mijjalari qilt etmay, dabdurustdan. [Bahodir Qobul “Ena shamol” 3- 46 b.] Gapdagi iboraga teng keladigan Ko‘kayingda yo‘q, dilingga solinmagan ish birikmasi orqali biz aytayotgan vaziyat yuzaga keladi. 5. Endi eshit. Sen aytayotgan shevani ko‘chada ko‘ringanni to‘xtatib, yozib olding ham deylik. Bu gaplarni kim ishlatadi deb yozasan? 6. Bilsang bola, san qidirib yurgan gap – so‘zlar o‘sha elning eng qimmat narsasi – qalbi .[ Bahodir Qobul “Ena shamol” 3- 46 b.] 5-gapdagi endi eshit birlig(gapi)i bundan keyin vujudga kelayotgan kommunikativ vaziyatni, personaj nutqining naqadar muhimligini, unga diqqat qilinishi kerakligini bildirishga xizmat qiladi. 6-gapdagi bilsang bola birligi orqali esa bir nimani bilish-bilmaslik birlamchi emas, ikkilamchi vazifaga aylanadi. Birlamchi vazifada esa uning kesatiq ma’nosi anlashadi. 62 7– Sapiyaxon, aytingchi, Toshkentda tuqqan onasini nima deyishadi? – Opa . [Bahodir Qobul “Ena shamol” 3- 46 b.] Misolda Sapiyaxon aytingchi birligi orqali nafaqat berilayotgan savolning javobi kutiladi, balki shu savol javobining savol beruvchiga ma’lum ekanligini ham bildiradi. Kommunikativ vazifa shundan iborat-ki, bunda savol – javobda qatnashayotgan ikki personajdan tashqari bo‘lgan uchinchi tomondagilar uchun, ayni damda birinchi – savol beruvchi shaxs tomonidan aytilayotgan mavzuning savolga aloqadorligi va faqat aloqador bo‘libgina qolmasdan ayni tasdig’i ekanligidir. Xulosa qilib shuni aytish mumkin-ki, yuqorida keltirilgan misollardagi birliklarning barchasi(ba’zi o‘rinlarda birlik o‘rniga so‘z yoki so‘zshakllar ham keltirilgan) personajlarning nutqida kommunikativ vaziyatni yuzaga keltirgan. Uchinchi bob yuzasidan xulolsalar 1. Bahodir Qobulning an anaviy o‘xshatishlardan individual foydalanish mahoratiʼ tahsinga loyiq, chunki adib bunday o‘xshatishlarga kutilmaganda kuchli ekspressivlik, yangilik bo‘yog‘ini bera olgan. Hikoyalarda o‘xshatishlar affikslar, yordamchi so‘zlar, leksik-grammatik vositalar bilan yuzaga chiqqan va yozuvchi badiiy niyatining to‘la-to‘kis ifodalanishiga xizmat qilgan. 2. Jonlantirish metaforadan farqli hodisadir. Аllegoriya va apostrofaga jonlantirishning bir ko‘rinishi sifatida qaralishi kerak. Jonlantirish, allegoriya, apostrofa insonlarga xos xususiyatning hayvonlarga, narsa-hodisalarga ko‘chishini ifodalashi bilan integral belgiga ega, biroq ular ifodalanish usullariga ko‘ra bir- biridan farqlanuvchi hodisalardir. Bahodir Qobul hikoyalarida jonlantirishlar muallifning badiiy maqsadi bilan uyg‘un holda yuzaga chiqqan. 3. Kinoya lingvistik pragmatikaning implikativ mazmun turlaridan biri bo‘lgan tagma no ko‘rinishlaridan biridir. Bahodir Qobul hikoyalarida o‘rni bilan ʼ qo‘llangan kinoya vositasi personajlar xulq-atvori, ichki va tashqi portret ko‘rinishlarini tanqidiy kulgi ostiga olishda, jumla ta sirchanligini oshirishda, ʼ badiiy matnning jonlilik, tabiiylik sharti bilan xalqchilligini ta minlashda alohida ʼ 63 ahamiyat kasb etadi. Kinoyaviy tagma no ko‘rinishlaridan biri bo‘lgan qochirimlarʼ ahloq me yorlariga mos ravishda odob mezonini saqlab qoladi. Uning semantik ʼ mundarijasida ifodalangan salbiy uslubiy bo‘yoq sub ektiv salbiy munosabat ʼ ifodalanishida aktual vazifa bajaradi. 4. Ijodkor qissada kommunikatsion vaziyatni yuzaga keltirar ekan, uning semantikaga qanday ta’siri borligini va o‘quvchiga qay tarzda yetib borishini, uning diskursiv xarakterini hamda vazifasini ham inobatga ololgan. 64 UMUMIY XULOSALAR 1. Bahodir Qobul ko‘chim turlaridan foydalanishda ularning konnotativ- ifoda semalariga alohida e tibor bergan. Bu semalarning badiiy mazmun kasbʼ etishi va badiiy asarning umumg‘oyasi bilan uyg‘unlashuvi uning poetik til mahoratining bir qirrasi sifatida yuzaga chiqqan. Yozuvchi hikoyalarida ko‘chim turlaridan shunchaki fikrni chiroyli ifodalash, badiiy matnga ko‘tarinkilik, tantanavorlik bag‘ishlash, badiiy bezak berish uchun foydalanmaydi, balki ularga ma lum bir g‘oyaviy vazifa yuklashda ʼ xususiy yashirin ma noga, ya ni implitsitlikka katta e tibor qaratadi. Аynan adib ʼ ʼ ʼ hikoyalarida metafora, metonimiya, sinekdoxalar orqali ifodalangan implitsitlik badiiy matnning lisoniy va badiiy-estetik qimmatini belgilashda muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. 2. Bahodir Qobul hikoyalarida tarixiy so‘zlarning poetik aktuallashuvga moyilligi aniqlandi. Kuzatishlar tarixiy so‘zlarning arxaizmlarga xos stilistik vazifalarda kelishini tasdiqladi. 3. Har qanday til birligining uslubiy imkoniyatlari kabi noadabiy qatlamga oid so‘zlarining semantik-stilistik imkoniyatlari ham matn doirasida oydinlashadi. So‘z tanlash yozuvchi ixtiyorida ekan, uni qanday usulda bayon etish ham uning individual salohiyatiga, mahoratiga bog‘liq. Shu bois bu birliklar adib hikoyalarida o‘ziga xos tarzda poetik aktuallashgan: a) Bahodir Qobul hikoyalarida muallif nutqida qo‘llangan dialektal so‘zlar orqali ham obrazlilik, estetik-ta sirchanlik ʼ katta mahorat bilan ifodalangan; b) adib hikoyalarida qo‘llangan etnografik so‘zlar, asosan, xalqning turmush-tarzi, e tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy-estetik ʼ hodisalarni yuzaga chiqarishga xizmat qilgan; v) yozuvchi hikoyalarida qo‘llangan so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklardagi ‘belgining ortiqligi’ ifoda semasi voqelikni obrazli ifodalashda aktual vazifa bajargan. So‘zlashuv tiliga xos leksik birliklar orqali implitsitlikning ifodalanishi bu birliklarning lisoniy va badiiy- estetik qimmatini yanada oshirgan; g) Bahodir Qobul hikoyalarida vulgarizmlar jonsiz predmetlarga nisbatan ham ishlatilgan. Bunda u o‘ziga xos uslubiy vazifa bajarib, implitsit mazmun ifodalagan hamda personajning intim-ruhiy holatini 65 qoliplovchi vositaga aylangan. 4. Ma lumki, o‘xshatishlar she riy nutqda kuchli ekspressivlik hosil qiladi.ʼ ʼ Bahodir Qobul ana shunday badiiy-estetik vazifani nasr tilida qo‘llangan o‘xshatishlar orqali ifodalab, o‘ziga xos mahorat maktabini yaratdi. Hikoyalardagi o‘xshatish qurilmalarini shakllantiruvchi grammatik vositalar yozuvchining badiiy niyati bilan uyg‘unlashib, badiiyatni ta minlashda aktuallik kasb etgan. O‘xshatish ʼ qurilmasining gap shaklida berilishi Bahodir Qobul xos lingvistik mahoratning bir qirrasidir. 5. Jonlantirish hodisasi metafora tarkibida emas, balki alohida mustaqil tasviriy vosita sifatida o‘rganilishi kerak. Jonlantirish usuli ot va fe l so‘z ʼ turkumining sintagmatik munosabatidan hosil bo‘ladi. Bunda leksemalarning o‘zaro aloqalanishida ulardagi ‘jonlilik’ va ‘jonsizlik’ semalari zid bo‘lsa-da, ular badiiy nutq uchun me yoriy holat hisoblanadi. Bahodir Qobul jonlantirishlardan ʼ peyzajning eng yaxshi ko‘rinishlarini yaratar ekan, o‘rni bilan ulardan voqealar rivojiga turtki berish, personajlar ruhiyatini ochish, badiiy g‘oya bilan umumlashtirish maqsadida istifoda etgan. 6. Bahodir Qobul grammatik takrorlardan foydalanar ekan, o‘rni bilan ularni badiiy maqsad sari yo‘naltira olgan. Natijada birgina takrorning o‘zi yozuvchi yetkazmoqchi bo‘lgan fikrning ixcham, ta sirchan shakli bo‘lib xizmat qilgan. ʼ 7. Yozuvchi satirik-yumoristik xarakterdagi hikoyalarida ko‘proq kinoyaning assotsiativ usulidan keng foydalanganki, bu uning o‘ziga xos uslubini belgilaydi. Yozuvchining hikoya ekspozitsiyasidayoq kinoya usulidan foydalanishi uning satirik asar yaratishdagi mahoratining bir qirrasi sifatida namoyon bo‘ladi. 8. Ijodkor qissada kommunikatsion vaziyatni yuzaga keltirar ekan, uning semantikaga qanday ta’siri borligini va o‘quvchiga qay tarzda yetib borishini, uning diskursiv xarakterini hamda vazifasini ham inobatga ololgan. Umuman, Bahodir Qobulning semaqntik-stilistik vositalardan foydalanishdagi individual uslubi biz yuqorida Abdulla Qahhor ijodi bilan solishtirganimizda 1. o‘zining xalqchilligi, butkul xalq tiliga va diliga yaqinligi bilan; 66 2. dialektal qatlamga oid jihatlari nihoyatda ko‘pligi va murakkabligi bilan; 3. peyzaj yaratishdagi o‘ziga munosibligi bilan; 4. qahramonlar hayoti va taqdir kechinmalarining, ruhiyat tasvirlarining o‘ychangligi va milliy qiyofaning shaxsiylashgani bilan farqlanib turadi. 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar 1. O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev dushanba kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi, 22 oktabr 2019. 2. КаримовИ . А . Адабиётга э ътибор – маънавиятга , келажакка э ътибор . 17- том . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 264- б . Ilmiy-nazariy adabiyotlar 3. Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 52- 53. 4. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент, 1962. – Б. 20-25; 5. Турсунов У ., Мухторов Ж ., Раҳматуллаев Ш . Ҳозирги ўзбек адабий тили . – Тошкент : Ўзбекистон , 1975. – Б . 126; 6. Алиқулов Т . Сўз маъноларини чегаралаш масаласига доир // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар . Тўплам . − Тошкент , 1965. – Б . 6. 7. Кассирер Э. Сила метафоры // Теория метафоры. – М.: – 1990. – С. 33-43. 8. Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 15-19; 9. Миртожиев М. Кўрсатилган асар. – Б. 51-75; Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 11-15; 10. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. – Б. 71-79. 11. Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4. – Б. 34-36; 12. Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61; 13. Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77 ; 68 14. Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик материал - лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90-91. 15. Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007 16. Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4. – Б. 34-36; 17. Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61; 18. Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77; 19. Мамадалиева М. Ўзбек тилида номинатив бирликларнинг коннотатив аспекти: Филол.фан.ном… дисс. – Наманган, 1997. – Б. 82. 20. Мамажонов С. Услуб жилолари. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – Б. 82. 21. Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. 5 томлик. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987. Т.1. – 336 б. 22. Қодиров П. Тил ва дил. – Тошкент: Ўзбекистон, 1972. – Б. 12 23. Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1967. – Б. 15. 24. Қаранг : Миртожиев М . Кўрсатилган асар . – Б . 52-55; Сувонова Р . Ўзбек тилида метонимия : Филол . фан . ном … дисс . – Самарқанд , 2001. – Б . 7-11. 25. Қаранг : Пинхасов Я . Ҳозирги замон ўзбек тили лексикаси . – Тошкент , 1960. – Б . 40; 26. Алиқулов Т . Метонимия ва полисемия // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар / ФА ТАИ тўплами . 6- кт . – Тошкент : Фан , 1965. – Б . 59-61; 27. Тохиров З. Метонимик ҳосила маъноларда прагматик семалар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1985. – № 3. – Б. 28 28. Шукуров И.К. Перенос значения слов в узбекском языке: Дисс… канд. 69 филол. наук. – Ташкент, 1978; 29. Каримов С.А. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 167. 30. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.: Просвещение, 1964; Шу муаллиф. Устаревшие слова в лексике современного русского языка. – РВШ. – 1954. – №3; Созанова И.К. Лексика и фразеология современного русского языка. – М., 1964; 31. Калинин А.В. Лексика русского языка. – М., 1966; 32. Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. – М., 1965; Ефимов А.И. Стилистика русского языка. – М., 1969. 33. Раҳматуллаев Ш.У. Архаизм ва историзм // Научные труды. ТашГУ. Вып.211, 1963; 34. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982; Шу муаллиф. Ўзбек тили практик стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1986; 35. Шомақсудов А. Ўзбек тили стилистикаси. I - II қисм. – Тошкент, 1974; 36. Шоабдураҳмонов Ш ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980; 37. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981; 38. Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. – Тошкент, 1985; 39. Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том. – Тошкент, 1967. –Б. 8. 40. Бу ҳақда қаранг: Миртожиев М. Ўзбек тилида синекдоха ва унинг турлари // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар / ФА ТАИ тўплами. 6-кт. – Тошкент: Фан, 1965. – Б. 119-126 41. Қаранг: Шомақсудов А., Расулов И. ва б. Кўрсатилган асар. – Б. 238-239. 42. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.: Просвещение, 1964; 43. Созанова И.К. Лексика и фразеология современного русского языка. – М., 1964; 44. Калинин А.В. Лексика русского языка. – М., 1966; 70 45. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981; Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. – Тошкент, 1985; 46. Файзуллаев Б. Диалектизмы в художественных произведениях: Автореф.дисс… канд. филол.наук. – Ташкент, 1979. – С. 24; Шу муаллиф. Бадиий адабиётда диалектизмларнинг стилистик вазифалари // Тилшунослик масалалари. – Тошкент: Фан, 1978. – Б. 203-212; 47. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60. 48. Қиличев Э., Раҳимов А., Қўшшаева Н. Нутқда ғайриахлоқий сўзларнинг ҳам ўрни бор // Таълим жараёнида нутқ маданиятини шакллантириш масалалари. – Тошкент: Шарқ, 1999.Қиличев Э. Кўрсатилган асар. – Б. 63. 49. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60. Badiiy adabiyotlar 50. Xudoyberdi To‘xtaboyev “Besh bolali yigitcha” Toshkent “Yangi asr avlodi” 2009 www.ziyouz.com kutubxonasi 51. Bahodir Qobul “Ena shamol” 52. Bahodir Qobul “Otachiroq” 71

BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….3-5 I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI………………6-21 1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish mahorati……………………………………………………………………..6-14 1.1.1 Ot-metaforalar………………………………………………………..6-10 1.1.2 Sifat metaforalar……………………………………………………...10-14 1.2. Yozuvchining metonimiyalardan foydalanish mahorati……………..14-16 1.3. Yozuvchining sinekdohalardan foydalanish mahorati……………….16-19 Birinchi bob bo‘yicha xulosalar……………………………………...19-21 II BOB. BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASIDA CHEGARALANGAN LEKSIKANING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI………………………………………………………...22-52 2.1. Yozuvchining eskirgan so‘zlardan foydalanish mahorati……………….22-23 2.1.1. Tarixiy so‘zlar………………………………………………………....23-26 2.1.2 Arxaizmlar……………………………………………………………...26-28 2.2. Yozuvchining noadabiy qatlamga oid leksik birliklardan foydalanish mahorati………………………………………………………………………28-51 2.2. 1. Dialektizmlar………………………………………………………….28-39 2.2.2. Etnografik so‘zlar………………………………………………….......39-41 2.2.3. Og‘zaki nutqqa oid so‘z va iboralar……………………………….......41-45 2.2.4. Vulgarizm va varvarizmlar…………………………… ………….......45-51 Ikkinchi bob bo ‘ yicha xulosalar............................................................51-52 III BOB. BAHODIR QOBULNING SEMANTIK-STILISTIK VOSITALARDAN FOYDALANISH MAHORATI. ASAR TILIGA DISKURSIV YONDASHUV ……………………………………………...53-66 3.1 O‘xshatish………………………………………………………………..53-56 3.2. Jonlantirish………………………………………………………………56-57 3.4. Badiiy takror va kinoya………………………………………………….57-59 3.5. Asardagi personajlar muloqotida kommunikativ vaziyatni yuzaga keltiruvchi birliklar. Diskursiv yondoshuv………………………………….59-65 Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar………………………………………..65-66 XULOSA ……………………………………………………………………67-69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………69-73 0

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi va rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri, dunyoqarashi, adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy etishida badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi. Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda “Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasi tilining semantik-stilistik xususiyati” mavzusi dolzarb va o‘rganish uchun muhim obyekt sanaladi. Tadqiqot ob y ekti: . Bahodir Qobilning “Ena shamol” to‘plamidagi “Ena shamol”, “Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari. (qo‘shimcha manba yozuvchining “Otachiroq” to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi) Tadqiqot predmeti: Qissadaning semantik-stilistik jihatlari talqini. Mazkurdagi so‘z ko‘chma ma’nolarining hamda chegaralangan leksikaning talqini. diskursiv qarashlar izohi. Tadqiqot ishining maqsadi: - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish; - Bahodir Qobulga xos lingvistik mahoratni belgilashda yozuvchining “Ena shamol” qissasi tilining badiiyatini ta’minlovchi leksik-stilistik vositalarni lingvopoetik hamda pragmalingvistik jihatdan tahlil qilish dissertatsiyaning asosiy maqsadi. - Sheva unsurlarini yig‘ish va uni to‘g‘ri taqsimlash, undagi areal hududlardan kelib chiqqan holda shevalarning xususiyatlarini o‘rganish etib belgilandi. Qissaning barcha tomonlari rejaga muvofiq ochib berilgach maqsadga yetiladi. 1

- Olib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning vazifalari: - tilshunoslikda badiiy so‘z semantikasi masalalari hamda ularn ing xususiyatlarini o‘rganish; - badiiy so‘zga ixtisoslashish jarayoniga doir qarashlarning tayanch nuqtalarini topish; - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish , badiiy asar tili semantikasi va stilistikasi yuzasidan aniq xulosalar chiqarish, tegishli mutaxassisliklar uchun badiiy asar tili stilistikasining sintaktik funksiyalarining ilmiy metodologik asoslarini ishlab chiqish hamda o lib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi : - Grammatikaning semantika va stilistika bo‘limi, ularning badiiy asar tili bilan aloqasiga doir ilmiy-nazariy qarashlar tahlilga tortildi;. - Semanlarinintikaning badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlari, tarkibiy tuzilmasi, qoidalari sintaktik nuqtayi nazardan o‘zaro qiyoslandi; - So‘zlarning morfologik, semantik va sintaktik xususiyatlaridan yuzaga keladigan mazmuniy munosabatlari asoslab berildi; - gap bo‘laklariga ixtisoslashish jarayonining tayanch nuqtalari aniqlandi hamda tegishni mulohazalar asosida ochib berildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqot ishida badiiy asar tiliga doir tadqiqotlar ko‘lamini yanada kengaytirish, bu borada samarali natijalarga erishish mumkin, agar: 1. o‘zbek tilshunosligida badiiy asar tili so‘zining shakllari, tuzilishi va mazmuni o‘rganilsa; 2. mazvuning jahon tilshunosligi bilan o‘zaro umumiy va xususiy jihatlari tahlilga tortilsa 2

3. badiiy asar tili semantikasi tafsifi jihatidan umumiy, barcha uchun universal bo‘lgan qoidasining yaratilishi yuzasidan xulosalar berilsa; 4. mazkur mavzu yuzasidan chiqarilgan xulosalar, tavsiyalar hamda tajribalarni ta’lim jarayoniga tadqiqot predmeti sifatida olib kirilsa. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).ʻ Tilshunoslikning sematika stilistika bo‘limi yuzasidan juda ko‘plab tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. N.A.Baskakov, S.Karimov, A.S.Sodiqov, G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, E.Fozilov, U.Tursunov, B.O‘rinboyev, A.Hojiyev, A.G‘ulomov, I.Azimov, N.Abdurahmonov, A.Nurmonov, M.Boshmonov, J. Eltazarov kabi olimlarning yaratgan ilmiy asarlari bu jihatdan xarakterli. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi. ʻ Mazkur tadqiqot ishida tavsifiy, qiyoslash, tahliliy, statistik metodlardan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy ahamiyati: hozirgi o‘zbek tilida semantika- stilistikaning badiiy asar tili nuqtayi nazaridan xususiyatlari,tavsiflarini qamrab oluvchi grammatik tadqiqotlartning ilmiy-nazariy tavsifi borasida izlanishlar olib borish hamda tegishli xulosalar chiqarish. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyasida yoritilgan nazariy va amaliy masalalardan tilshunoslik, umumkasbiy, pedagogik, metodik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, uslubiy tavsiya va ishlanmalar yaratish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish jarayonida bundan tashqari dialektologik amaliyotlarni olib borish jarayonlarida samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiyada ishlab chiqilgan tavsiyalar o‘quvchilarni ongli ravishda ilmiy izlanishlar olib borishlariga ham ko‘maklashadi. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi tuzilish jihatdan kirish, 3 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . 3

I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI 1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish mahorati 1.1.1. Ot –metaforalar Til insonlarga xizmat qiladigan, Yer yuzining yaratuvchisi tomonidan odamzodga ato etilgan eng buyuk ne’matlardan biridir. Kishi jamiyatga ta’sir etar ekan, bu borada tilning ahamiyati, o‘rni haqida uzoq gapirishga hojat ham yo‘q. negaki, til orqali jamiyat ravnaq topsa, til ham jamiyat orqali mavjud bo‘ladi. Tilning qudrati shu darajadaki, u kishini hayolot olamining eng yuqori cho‘qqisiga olib chiqishi, istasa, undan pastga qulatishi ham mumkin. Dunyo yaralibdiki, til butun bashariyatga xizmat qilib kelish barobarida barcha insonlar undan o‘z ehtiyojlari yo‘lida foydalanib kelmoqdalar. Til doimiy rivojlanishda bo‘lganligi sabab har davrning o‘ziga xos bo‘lgan so‘zlashish usuli, unda yaratilgan manbalar turli xillikni tashkil etadi. Preziden Sh.Mirziyoyev tilning ahamiyati to‘grisida to‘xtalar ekan, quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi: “ Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o‘z so‘zini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar” 1 . XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi va rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri, dunyoqarashi, adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy etishida badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi. Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Zero, “o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkur ifodasi, avlodlar o‘rtasidgi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namayon bo‘ladi. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy so‘zlari bilan aytganda, “Har boir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadurg‘an oyinai hayoti til va adabiyotdur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qatmakdur”. 1 O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev dushanba kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi, 22 oktabr 2019. 4

Похожие

Ravishlarning semantik-stilistik xususiyatlari
Ravish va semantik stilistik xususyatlari
O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
Ravish so’z turkumining semantik-stilistik xususyatlari.
IQBOL MIRZO SHE’RIYATIDA FRAZEMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI