BO’Z TUPROQLAR SHAROITIDA AGROKIMYOVIY XARITANOMA TUZISH BO’YICHA YANGI QARASHLAR MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………..3 I. Agrokimyoviy xaritanomalarni tuzish usullari va ularning o’gitlardan foydalanishdagi ahamiyati (Adabiyotlar sharhi).. ………........................11 1.1 Agrokimyoviy xaritanomalar afzalliklari va dunyo bo’yicha qarashlar ………………………………………………………………….. ……… ….... .11 1.2 Agrokimyoviy xaritanoma tuzishda na’munalar olis h tartibi.....................15 1.3 Agrokimyoviy xaritanoma tuzish uchun har xil usullardan foydalanish ....17 II. Tadqiqot o’tkazish sharoitlari va uslublari …………………..………...29 2.1 .Tuproq- iqlim sharoitlari……………………………………...…………..29 2.2.Tadqiqot o’tkazish uslublari……………………………………… ... .........33 III. Tadqiqot natijalari………………………………………….….… ……..48 3.1 Tuproqda nitrat shaklidagi azot dinamikasi……………………………….48 3.2 Nitratli azot bo’yicha agrokimyoviy xaritanoma tuzishda potentsiometrik usuli dan foydalanish…………………………………………………………..50 3.3 Agrokimyoviy xaritanoma tuzishda GAT (geoaxborot tizimidan) foydalanish………………………………………………………….......55 Xulosalar…………………………………………………………………… …65 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………… .67 Ilovalar………………………………………………………………………… 75 60

KIRISH O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng xalq xo‘jaligining barcha sohalaridagi kabi dehqonchilik sohasida ham yangi tizimlar, ya’ni dehqon-fermer, agrofirma va boshqa tizimlar paydo bo‘ldi. O’zbekiston hukumati dehqonchilikni rivojlantirish uchun fan yutuqlari va ilg‘or tajribalarni keng joriy etish yo’li bilan ko‘proq dehqonchilik mahsulotlari yetishtirish hamda tuproq unumdorligini va madaniyligini oshirishga katta e’tibor berib kelmoqda. Hozirgi paytda hosildorlikni oshirish juda muhim hisoblanadi. Chunki yer maydoni chegaralangan. Aholi soni esa tez o’smoqda. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligining intensivlashtirish aktual masaladir. Qishloq xo’jaligini intensivikatsiyalashning zvenolaridan biri bo’lib qishloq xo’jaligini kimyolashtirish, shu jumladan o’g’itlarni ratsional qo’llash hisoblanadi. O’g’itlarni qo'llash esa qishloq xo’jalik ekinlarining oziq elementlarga bo’lgan talabini va tuproqdagi oziq elementlar miqdorini aniq bilishga asoslangan bo’lishi kerak. Qishloq xo’jaligini kimyolashtirish bilan bog’liq bo’lgan masalalarini to’g’ri hal etish uchun tuproqning agrokimyoviy xossalarini o’rganish zarur. Tuproqlarni agrokimyoviy tekshirish va kartografiyalash ishlari avvalo organik va mineral o’g’itlardan to’g’ri foydalanish imkonini beradi. Tuproqlar oldindan agrokimyoviy jihatdan tekshirib ko’rilmasa, o’g’itlardan foydalanishda, albatta xatoga yo’l qo’yiladi ehtiyoj bo’lmagan joyga ortiqcha miqdorda solinadi yoki aksincha. Shuningdek, oziqlanish rejimini yaxshilash nihoyatda zarur bo’lgan maydonlarga yetarli miqdorda solinmaydi. Dunyo olimlarining ko’pchilk kuzatishlari tuproqdagi asosiy oziq moddalarning miqdori bilan o’simliklarning o’g’itlarini qo’llashga bo’lgan talabi o’rtasida aloqa borligi ko’rsatdi. Agar tuproq harakatchan fosforga boy bo’lsa, fosforli o’g’itlarni qo’llash yuqori qo’shimcha hosil olishga imkon bermaydi. Shu bilan birga harakatchan fosfori kam bo’lgan tuproqlarda fosforli o’g’itlarni qo’llash hosilni ancha oshiradi. Shunday qilib tuproqni harakatchan oziq 60

elementlar bilan ta‘minlanganlik darajasini bila turib qishloq xo’jalik ekinlarining o’g’itlarga bo’lgan talabini aniqlash mumkin. Shuning uchun ham tuproqni agrokimyoviy tekshirish va xaritografiyalashdan maqsad - ushbu tuproqlarning oziq elementlari bilan ta‘minlanganlik darajasini o’rganish hamda yuqori hosil olishda o’g’itlar va kimyoviy meliorantlardan samarali foydalanish uchun zarur bo’lgan agrokimyoviy xaritogrammalarni tuzishdir. O’g’itlar samadorligini oshirishning istiqbolli usullaridan biri tuproq unumdorligining dala ichidagi o’zgaruvchanligini hisobga olgan holda ularni differensial qo’llashdir. Aniq (koordinatali) dehqonchilik muammolariga jumladan o’g’itlardan tabaqalashtirilgan foydalanishga keyingi yillarda, ayniqsa, xorijda katta e’tibor qaratilmoqda. Uning istiqbollari juda aniq tuproq unumdorligining sezilarli o’zgaruvchanligi tufayli tuproqqa moslashtirilgan o’g’itlash o’simliklarning mineral oziqlanishga bo’lgan ehtiyojlarini yaxshiroq hisobga olishga qodir, bu ularning mahsuldorligini oldindan belgilab beradi, o’simliklar tomonidan to’liq foydalana olmaydigan nisbatan unumdor dala ichidagi maydonlarda o’g’itlar dozalarini kamaytirish orqali tuproqdan ozuqa moddalarning yo’qotilishini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi; dalalarning unumdor bo’lmagan qismlariga o’g’itlar oshirish. Bu o’simliklarning yanada bir xil rivojlanishi va kamolotga erishish uchun sharoit yaratadi, ozuqa moddalarining yo’qotilishini kamaytiradi, sifatini oshiradi va mahsulot tannarxini kamaytiradi. Shu bilan birga, aynan tuproq unumdorligining dala ichidagi xilma-xilligiga moslashish dehqonchilikning aniq texnologiyalarini an’anaviy texnologiyalardan prinsipial jihatdan ajratib turadi va birinchi navbatda, bu o’g’itlardan diifferensial foydalanishga tegishli chunki aniqlik tizimining asosi bo’lib xizmat qiladi. O’g’itlar va boshqa agrokimyoviy vositalardan differensial foydalanish texnologiyalarini ishlab chiqish va o’zlashtirishning zarur sharti tuproq unumdorliginining dala ichidagi xilma-xilligini xaritalash bo’lib, unga elementar uchastkalarda dalalarni agrokimyoviy tekshirish orqali erishish mumkin. Mavjud 60

mahalliy va xorijiy tajribaga ko’ra, cheklangan maydonlarda (fermer xo’jaliklarlarida, dehqon xo’jaliklarida) boshlang’ich uchastkalar maydonini qisqartirish va nozik koordinatali panjara yordamida tuproq namunalarini olish eng maqbul deb hisoblanadi. Yuzlab va minglab gektar maydonlarni egallagan yirik tuproqlardan foydalanishda bunday yondashuv tuproq namunalarini agrokimyoviy tahlilini yig’ish uchun katta xarajatlar bilan bog’liq. Shuning uchun tavsiya etilgan uslubiy qo’llanmada almashlab ekish maydonlarining katta maydonlarida elementar uchastkalarni aniqlashning boshqa usullari ko’rib chiqiladi. Aniq dehqonchilik uchun tuproq namunalarini olish metadologiyasini ishlab chiqishda olimlar yer uchastkalarining xususiyatlarini usullarini tuproq namunalarini olish vaqti va chuqurligini hisobga olgan holda elementar uchastkalarni aniqlash tamoyillarini asoslashga, tahlil qilish va talqin qilishga alohida e’tibor berishga harakat qiladi. Agrokimyoviy dala tadqiqotlari ma’lumotlari va interpolatsiya usullarini tanlash va ularni elektron kartogrammalar shaklida tasvirlash. Metodika yuqori texnologiyalarni, birinchi navbatda, aniq dehqonchilik tizimida o’g’itlardan tabaqalashtirilgan foydalanish masalalarini ishlab chiqib va o’zlashtirish bilan shug’ullanuvchi tashkilot uchun mo’ljallangan. Agrokimyoviy xaritanomalar imkoni boricha ko’p miqdordagi oziq elementlar (makroelementlar)ga tuzilishi kerak, chunki dehqonchilikning omillarini almashtirib bo’lmaslik qonuniga muvofiq bir element yetishmasligini boshqa element bilan to’ldirib bo’lmaydi va bu esa o’simliklar tomonidan boshqa elementlarni samarali o’zlashtirilishiga imkon bermaydi. Respublika agrokimyo stansiyalari ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalarini ko’rsatishicha, dehqonchilik doirasidagi sug’orib haydaladigan tuproqlarda fosfor va kaliyning, ayrim yerlarda hatto azotning ham harakatchan shakldagi miqdori ma’lum darajada kamayib borayotganligi namoyan bo’lmoqda. Ya’ni 1982- yildagi ko’rsatkichlarni 2018-yildagi ko’rsatkichlar bilan solishtirganda azot bilan 60

kam va o’rtacha ta’minlangan yerlar o’rtacha 18% gacha ko’paygan,yuqori ta’minlanganlarining maydoni esa 8-10% ga kamaygan. Xaritogrammalar imkoni boricha ko’p miqdordagi oziq elementlarga tuzilishi kerak, chunki dehqonchilikning omillarini almashtirib bo’lmaslik qonuniga muvofiq bir element yetishmasligini boshqa element bilan to’ldirib bo’lmaydi va bu esa o’simliklar tomonidan boshqa elementlarni samarali o’zlashtirilishiga imkon bermaydi. Demak, bu borada sug’oriladigan tipik, och tusli bo’z tuproqlar sharoitida ilmiy tadqiqotlar o’tqazish dolzarb masaladir. Mavzuning dorzarbligi va zarurati. O’zdavrloyiha, Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot davlat instituti, Respublika agrokimyo stansiyalari ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalarini ko’rsatishicha, dehqonchilik doirasidagi sug’orib haydaladigan tuproqlarda fosfor va kaliyning, ayrim yerlarda hatto azotning ham harakatchan shakldagi miqdori ma’lum darajada kamayib borayotganligi namoyan bo’lmoqda. Ya’ni 1982-yildagi ko’rsatkichlarni 2018- yildagi ko’rsatkichlar bilan solishtirganda azot bilan kam va o’rtacha ta’minlangan yerlar o’rtacha 18% gacha ko’paygan, yuqori ta’minlanganlarining maydoni esa 8-10% ga kamaygan. Fosfor bilan past va o’rtacha darajada ta’minlanganlarining maydoni 19% ga ko’payib, yuqori darajada ta’minlanganlari 14% ga kamaygan. Harakatchan kaliy bilan ta’minlanmagan va kuchsiz ta’minlangan sug’oriladigan yerlar 10%ga ko’payib, o’rtacha va yuqori darajada ta’minlanganlari 20-25% kamaygan. Shu sababli, yaqin yilarda barcha fermer xo’jaliklarda tuproqdagi nafaqat gumus, xarakatchan fosfor va almashinuvchi kaliy miqdorlarni, balki xarakatchan azotning miqdorini aniqlash bo’yicha tezkor agrokimyoviy analizlar o’tkazib, har bir fermer xo’jaliklarda talabga javob beradigan agrokimyoviy xaritanomalar tuzish va ular asosida qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlardan oqilona foydalanilish muhim masala hisoblanadi. 60