logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Boshlang‘ich sinflarda ertak va hikoya yozishga o‘rgatish usullari

Boshlang‘ich sinflarda ertak va hikoya yozishga o‘rgatish usullari

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

248.7421875 KB
Скачать
1Boshlang‘ich sinflarda ertak va hikoya yozishga o‘rgatish usullari REJA: KIRISH. ASOSIY QISM. I.BOB .ERTAK VA HIKOYA YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. 1.1. Ertak va hikoya yozishda xatolarning kelib chiqish sabablari hamda xatolar ustida ishlash. 1.2. Ertak va hikoya mavzusi va ularni yoritish uslubiyati. 1.3. Yozma va og‘zaki ertak hamda hikoya turlari. II.BOB .O‘QUVCHILARNING FIKRLASH QOBILIYATINI FAOLLASHTIRISHDA IJODIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MUAMMOLARI. 2.1. Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish. 2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish vositalari. 2.3.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini faollashtirishga mo‘ljallangan topshiriq turlari. O‘TILGAN DARSLAR NAMUNASI. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. 1 Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ona tili o‘qitishga katta ahamiyat bеrila boshlandi. Bunda 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan «O‘zbеk tiliga davlat maqomi bеrilishi» fikrimiz isbotidir. Ta'lim sohasidagi bu o‘zgarishlar ona tili o‘qitish mеtodikasida ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga kеltirdi. Bu yangiliklardan ko‘plari ommaviy maktablarda amalga oshirilmoqda, ba'zilari hozircha sinovdan o‘tkazilmoqda. Sinov davrida, birinchidan, o‘quvchiga, uning darsdagi va darsdan tashqari vaqtdagi o‘quv mеhnatiga, u duch kеlayotgan qiyinchiliklarga, uning ko‘nikma, faoliyat, malakalarini va rishojlanish qonuniyatlarini o‘rganish mеtodikasiga ko‘proq ahamiyat bеrilmoqda o‘qituvchi va o‘quvchi mеhnati haqidagi fanga aylantirilmoqda. Ikkinchidan, ta'lim jarayonida bolaning fikrlash qobiliyatini o‘stirish, mustaqilligini va o‘quv ishlari jarayonidagi aqliy faolligini oshirish vazifalari hal qilinmoqda. Uchinchidan, mavjud ta'lim tizimidagi tеkshirishlar bilan bir qatorda o‘qitishning istiqboli haqidagi vazifalarni hal qilish maqsadida ham tekshirishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o‘qitish mеtodikasining o‘z prеdmеti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo‘lib, bir qator fanlar o‘rtasida uning ma'lum o‘rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. Til fikrni shakllantirish va insho qilish, taassurot, his, kеchinmalarni ifodalashda muhim o‘rin tutadi. Til jamiyat a'zolarining bir-biri bilan o‘zaro aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir.Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik aniq, ta'sirchan ifodalanadi.Maktabda ona tilini chuqur o‘rganish zarurati tilning mana shu asosiy vazifalaridan kеlab chiqadi. Savod o‘rgatish darslari o‘qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o‘qish darslari boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha predmet dasturlarining bo‘limlari 1 Sh.M.Mirziyoyev ,,Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz’’ 2021 3bilan bevosita bog‘liq. O‘qish darslarida o‘tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash ham mashg‘ulotning predmeti hisoblanadi. Ertak va hikoya - ijodiy ish: o‘quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, ertak,hikoya kompozitsiyasi va rejasi haqida o‘ylash, logik bog‘lanishni belgilash, so‘z, so‘z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o‘zaro bog‘lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o‘quvchidan aqliy kuchini to‘la ishga solish bilan birga, o‘z ma’naviy faoliyatini boshqarish ko‘nikmasini ham talab etadi. Ertak va hikoyada til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo‘shiladi. O´quvchi ertak va hikoyani u mustaqil, ijodiy xarakterda bo‘lgani, «o‘ziniki»ni yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan hikoyasi va ertagiga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o‘quvchilar nutqini o‘stirish, aqliy, ijodiy o‘sishiga mo‘ljallangan dasturga o‘tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada o‘sdi. Og‘zaki va yozma ertak hamda hikoyaga o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o‘z hikoyasini aniq fikrga bo‘ysundirish, material to‘plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan hikoyasini takomillashtirish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, «texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imloviy va husnixatga doir matnni abzaslarga bo‘lish, xat boshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal qilinadi. Og‘zaki va yozma ertak,hikoya material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Tadqiqotning maqsadi. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarida va unga ma’lum bir o‘zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning 4samarali usullarini shakllantirish, ertak va hikoya yozish orqali o‘quvchilarning aqliy va ijodiy faolligini oshirish bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo‘yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning vazifasi: Yuqorida oldimizga qo‘ygan maqasadimizdan kelib chiqib: 1. Bitiruv malakaviy ishida tanlangan mavzu bo‘yicha ijtimoiy- pedagogik, falsafiy-ma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o‘quv adabiyotlarni o‘rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlari o‘qish darslariga oid mashg‘ulotlari bilan ishlash jarayonini o‘rganish va tahlil qilish. 3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarini shakllantirishga oid mashg‘ulot mazmuni, maqsadi va qurilishini o‘rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb muammo ekanligini aniqlash. 4. Savod o‘rgatish darslari o‘qish mashg‘ulotlariga oid mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish. Tadqiqotning metodologik asoslari. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida’gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, prezidentimiz asarlari va ma’ruzalarida ijro qilingan ta’limni isloh qilish, boshlang‘ich ta’limni rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar, qarashlar, ta’lim jarayonini takomillashtirishga yo‘naltirilgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, mavzuga oid ilmiy-pedagogik, ilmiy-metodik manbalar. Tadqiqot ishining ilmiy ahamiyati. Ushbu Bitiruv malakaviy ishini bajarish natijasida boshlang‘ich sinflarda Savod o‘rgatish darslari kichik yoshdagi o‘quvchilarni ona tilini puxta o‘zlashtirishga tayyorlashning ajralmas 5qismi,ta’lim jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi.Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi kichik yoshdagi o‘quvchilarni bolalar adabiyoti va xalq o‘gzaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashga oid mashg‘ulot ishlanmalarini, uning maqsadi, mazmuni, tipi, qurilishiga oid yangi tushunchalari bilan boyitishning didaktik asoslari ko‘rib chiqildi hamda ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitish nazarda tutildi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan nutqning tovush madaniyatini shakllantirishga oid mashg‘ulotlarini boyitish, maktabgacha ta’lim muassasalarida olib boriladigan turli o‘quv pretmetlarini takomillashtirish hamda ularning bilimini, malakasini oshirishda keng foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uchtadan qism, o‘tilgan dars namunalari, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6I.BOB.ERTAK VA HIKOYA YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. 1.1Ertak va hikoya yozishda xatolarning kelib chiqish sabablari hamda xatolar ustida ishlash . Boshlang‘ich sinf ona tili darslariga qo‘yilgan muhim talablardan biri o‘quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o‘stirish ustida ishlash bilimlarni ongli bo‘lishiga erishish, o‘quvchilarga har bir ishni o‘ylab bajarishga odatlantirishdir. Maktabda amaliy ishlarning ahamiyati o‘quvchilar tomonidan to‘g‘ri baholansa-da, o‘quvchilarning nazariy bilimlaridan amalda foydalanishga qiynaladilar. Yozma ishlarni bajarishda grammatika qoidalaridan kam foydalanadilar. Aslida esa imlo savodxonlikni oshirish uchun ko‘chirib yozish va amaliy mashqlar muhim o‘rin tutadi. Psixologik tadqiqodlardan ma'lum bo‘lishicha, imlo savodxonlik asta- sekinlik bilan shakllanadi. Amaliy ishlardan qoidaga o‘tishda ham o‘zlashtirish jarayoni sekinlik bilan kechadi. Dastlab o‘qituvchi rahbarligida og‘zaki muhokama qilinadi. Asta-sekin o‘quvchilar o‘ylab, mulohaza qilib anglay boshlaydilar. Barcha yozuv darslarida o‘quvchilarga to‘g‘ri yozish qoidalarini ta'kidlab turish va amaliy ishlarni bajarish orqali ularning imlo savodxonliklarini oshirish mumkin. Barcha ona tili darslarida o‘quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini takomillashtirish maqsadida oldin o‘tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi. Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang‘ich sinflarda oldin o‘tilganlarni takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib boriladi. Takrorlash orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini tartibga soladilar, mustahkamlaydilar. Ilg‘or tajribali o‘qituvchilar darslarni tashkil etishda oldin o‘tilganlarni mustahkamlash, yangi bilimlarni o‘zlashtirish bilan bir vaqtda keyingi darsda o‘rganiladigan mavzu uchun zamin tayyorlaydilar. 7Hozirgi zamon darsi shundan iboratki, o‘quvchi, tinglovchi, o‘qituvchi esa ma'ruzachi bo‘lib qolmasligi kerak. Balki o‘qituvchi darsni kuzatib tartibga soluvchi rejissorga aylanmog‘i lozim. O‘qituvchi darsni shunday tashkil etishi kerakki hamma o‘quvchi shu mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritsin, o‘z fikrini ayta olsin, kamchiligi bo‘lsa o‘rtoqlari va o‘qituvchi javobidan kelib chiqib to‘g‘rilay olsin. Darsning xarakter xususiyatiga qarab dars interfaol usulda bo‘lishiga erishishi lozim. Darslarda testlardan va tarqatmali materiallardan foydalanish ham yahshi natija beradi. Ma'lumki, boshlang‘ich sinf ona tili darsligining adabiy til meyorida amaliy o‘zlashtirishlarga yordam berishdir. Darslikning asosiy qismini xilma- xil mashqlar tashkil etadi. Masalan:Iroda Azimova,Klaraxon Mavlonova,Sa’dullo Quronov,Shokir Tursun muallifligidagi 2-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi 1-sinfda o‘tilganlarni takrorlashdan boshlanadi. Bunda gap va so‘z haqidagi bilimlar takrorlanib mustahkamlanadi. Va asta sekin navbatdagi bilimlar berib boriladi. 2021-yilda to‘ldirilgan nashrning muqovasida ikkita o‘quvchining maktab tomon ketayotgan rasmi berilgan. Bu rasm o‘quvchilarning shu darslikka qiziqishini oshiradi. Mashqlarda uyga vazifa va o‘ylab ko‘rish uchun berilgan mashqlarga alohida belgi qo‘yilgani juda ma'qul. Ayniqsa kitobning sahifalari did bilan jihozlangan. Berilgan rasmlar aniq, chiroyli qilib chizilgan. Qoidalar aniq, tushunarli qilib berilgan. Darslik ohirida lug‘at berilgan bo‘lib jarangli va jarrangsiz undoshlar aniq ajratib ko‘rsatilgan. Darslik foydalanishga loyiq. Iroda Azimova,Klaraxon Mavlonova,Sa’dullo Quronov,Shokir Tursun tomonidan 2021-yilda nashr etilgan 3-sinf o‘quvchilari uchun juda mos tayyorlangan. Muqovadagi tanlangan rasmlar va bobomiz A.Navoiyning yodgorliklari va o‘gitlari juda o‘rinli berilgan. Darslik sahifalari ham sifatli qog‘oz va ranglar asosida yaratilgan. Darslikning 3- sahifasida Mustaqillik maydoni rasmini berilishi o‘quvchilarni o‘z vataniga, xalqiga, prezidentiga sadoqat ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, darslik 8sahifalariga ishlangan rasmlar ham juda o‘rinli, aniq qilib berilgan. 2 Qoidalar ham chiziqlar ichida alohida rang bilan berilgan. Bu ham o‘quvchilarni ona tilidan grammatik qoidalarni tez va puxta o‘zlashtirib olishlarida alohida ahamiyat kasb etadi. 2 Yuldoshev J.G.,Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari., T.: O‘qituvchi. 2020 91.2Ertak va hikoya mavzusi va unlarni yoritish uslubiyati. 3 Ma'lumki yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022- 2026-yillarda xalq ta'limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturi” ta'lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha-barchaga katta vazifalar yukladi. Jumladan yoshlarni har tomonlama bilimli, yetuk, komil inson bo‘lib yetishishlari uchun avvalo ularni savodli o‘qish va yozishga o‘rgatish zarur. Bu vazifa avvalo ona-tili darslarida amalga oshiriladi. Yangi tahrirdagi dastur asosida o‘quvchilarga puxta bilim berish uchun 1-2-sinflarda haftasiga 4 soatdan, 3-4-sinflarda esa haftasiga 5 soatdan vaqt ajratilgan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligi bilim va malakalarni hosil qilish ishlari asosan yozuv darslarida amalga oshiriladi. Yozuv darslarining mazmuni boshlang‘ich sinf ona-tili dasturini va maktab oldiga qo‘yilgan talablar asosida belgilanadi. Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogika va metodika tavsiyalari hisobga olinadi. Yozuv darsi va unga qo‘yilgan talablarni belgilashda metodika fani sohasidagi yangiliklar, boshlang‘ich sinflarda ishlayotgan eng tajribali o‘qituvchilarning tajriblari asos qilib olinadi. Shunga alohida e`tibor berish kerakki har bir darsda o‘quvchilarga bilim berish jarayonida tarbiyaviy tomonlarga ham alohida ahamiyat berib borish, o‘zaro hurmat, mas'uliyatni his etish, tengdoshlari va oila a’zolariga hurmat, g‘amxo‘rlik, tabiatga mehr- muhabbat singari xislatlarni singdirib borish kerak. O‘quv tarbiya ishlarida ko‘zlangan maqsadga yetishish uchun o‘quvchilarda quyidagi qobiliyatlarni shakllantirb borish zarur: 1) Gapdagi so‘zlarni o‘xshash tomonlariga ko‘ra taqqoslab olish. 2) So‘zlar nimani ifoda etishiga ko‘ra turkumlarga ajratish. 3) O‘qituvchi tavsiya qilgan yoki o‘zi tuzgan reja asosida fikrlarni bayon qila olish. 3 Sh.Mirziyoyev ,,Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi’’2022 O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim tO‘g`risida» qonuni. T.: 2022. 104) Gaplarda grammatik tushunchalarni, orfografik qoidalarni ifodalay olish. 5) Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlarni birgalikda muhokama qilinganidan keyin uni bajara olsh. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslari savodli yozuv darsi hisoblanadi. Shuning uchun ham yozma ishlarga alohida e`tibor beriladi. Darsning uchdan ikki qismida o‘quvchilar grammatik, orfografik va nutqiy yozma ishlarni bajaradilar. Shuning uchun grammatik, orfografik bilimlarni o‘zlashtirish uchun qunt bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Kuzatshlardan ma'lumki, darsda o‘quvchilarning osoyishta va mustaqil ishlarini ta'minlagan o‘qituvchi ularning savodli bo‘lishga erisha oladi. Bunday darslarda ko‘rgazmali qurollar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan foydalanish o‘z o‘rnida bo‘ladi. O‘quvchilarning dars jarayonida yo‘l qo‘ygan xatolarini sekin yotig‘i bilan tushuntirish lozim. O‘quvchi shundagina yozuvida yo‘l qo‘ygan xatosini tushunib oladi va tuzatishga harakat qiladi, bilimlarni o‘zlashtirishga qiziqishlari ortib boradi. Ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini bajargan ishlarini o‘z vaqtida baholab borish ham katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklaridagi manbalar oz bo‘lsada izlanish metodi bilan ishlashni taqozo etadi O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida mashq shartini o‘qib unda talab etgan topshiriqlarni aniqlaydilar savollarga javob qidiradilar undagi fikrlarni umumlashtiradilar, mashqlar bajaradilar. Umumlashtirish va xulosalar asosida qoidalar ishlab chiqadilar. Umuman ona tili va o‘qish savodxonligi darslarini to‘g‘ri va qiziqarli tashkil etilishi o‘quvchilarni darsga bo‘lgan qiziqishlarini ortiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozuvlarida turli xatolar uchrab turadi. Bu uchraydigan xatolarni quyidagi turlarga ajratish mumkin. 11111. Grafik xatolar. Grafik xatolarga harf shakllarini o‘xshata olmaslik, harflarning o‘rnini almashtirib yozish, talaffuzi o‘xshash undoshlarni aniq ajratmaslik natijasida yozuvda bir harf o‘rniga ikkinchisini ishlatish biror harfni tushirib qoldirish kabi xatolar uchraydi. Shularga ko‘ra grafik xatolar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi: 1. Alisher odobli bola. 2. Kuz fasli boshlandi 3. Qobil ikki tup ko‘chat ekdi 4. Olma, o‘rmon, to‘qmoq. 1. Fonetik xatolar. Bunday xatolar so‘zlarni tog‘ri talaffuz qila bilmaslik, sheva va dialektlar ta’sirida bo‘ladi. Fonetik xatolar asosan quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi. Masalan: 1. Borgan edi – boruvdi. (sheva xatolari) Harflarni bir-biriga noto‟g‟ri ulab yozishSo‟zda harflar birikmasini buzib yozishHarflar shakllarini buzib yozish Grafik xatolar Tovushlar almashuvi natijasidaDissimilatsiya hodisasi natijasidaAssimilatsiya hodisasi natijasidaDialekt va sheva xatolari Fonetik xatolar 122. Tomni – tommi. Piyolaga – piylaga. (Assimilatsiya hodisasi) 3. Go‘sht – go‘sh. G‘isht – g‘ish 5. Devor – devol. (tovushlar almashuvi) Xatolar ustida ishlashda orfografik tahlilni ahamiyati katta bir necha gapni orfografik jihatdan to‘la tahlil qilish kerak. Bu bilan o‘quvchilar so‘z ma'nosi va uning imlosini puxta o‘zlashtirib oladilar. O‘quvchilarning to‘g‘ri, xatosiz yozishga o‘rgatish va yo‘l qo‘yilgan xatolarni bartaraf etish uchun quyidagilarga e`tibor berish kerak: 1. Eng avvalo o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish. Ya'ni so‘z aytilganda tovushlarni aralashtirmay, tovush tushirib yoki orttirib talaffuz etmaslik. Masalan: kitob o‘rniga kitob, ruchka o‘rniga yuchka, maktab o‘rniga matab deyishga yo‘l qo‘ymaslik. 2. Har bir darsda ko‘pchilik uchun bir xil uchraydigan tipik xatolar doskada ko‘rsatilib, tuzatiladi. 3. Ayrim o‘quvchilar uchun tegishli xatolar o sha o‘quvchi‟ bilan birgalikda tuzatiladi. 4. Agar o‘quvchilar biror qoidani bilmasligi natijasida xatoga yo‘l qo‘ygan anashu qoidani takrorlash bilan tushuntirish kerak bo‘ladi. Shuni aytish mumkinki, o‘quvchilar yozuvida xatolar bo lmasligi uchun ‟ lug‘at ishiga ta'limiy harakterdagi yozma ishlarga ko‘proq o‘rin berish zarur. Mexanik xatolarParishon xotirlikOrfagrafik qoidalarni unutishGrammatik qoidalarni bilmaslikSo‟zning ma‟nosini tushunmaslik Marfologik xatolar 13Imlosi qoidalashtirlmagan va qiyin so‘zlar jadvali tuzilib, sinf xonasiga o‘quvchilarga ko‘rinarli qilib osib qo‘yilishi va uni vaqti-vaqti bilan almashtirib turishsa yaxshi natija beradi. 141.3.Yozma va og‘zaki ertak hamda hikoya turlari. Ertak va hikoya ijodiy ishning eng yuqori shakli bo‘lib, maktabda alohida o‘rin tutadi, barcha nutqqa oid mashqlar ma’lum mazmunda ertak va hikoyaga bo‘ysunadi. Ertak va hikoya 1-sinfda kichik og‘zaki axborot va emotsional hikoyadan boshlanib, o‘z fikrini ifodalashga, o‘quvchi shaxsining tashkil topishiga xizmat qiladigan, ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi. Ertak va hikoya shaxsni shakllantirishda foydali vosita bo‘lib, his- hayajon uyg‘otadi, aqliy mustaqillikka, fikrlashga, ko‘rgan-kechirganlari va o‘zlashtirganlarini baholashga o‘rgatadi; kuzatuvchanlikni o‘stiradi, voqea- hodisalar o‘rtasidagi sabab-natija bog‘lanishni topishga, ularni qiyoslashga, xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Insho fikrni tartibga soladi, o‘quvchilarda o‘ziga, o‘z kuchi va imkoniyatiga ishonch tug diradi.‟ Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkirligi, ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi.Ertakning o‘tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalami maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining— yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalami o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so‘z va iboralarningqayta- qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta ’sirchanligi,ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z kishilar timsoli bo‘ladi.Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‘quvchilar unda to‘g‘rilik, halollik g‘alaba qilganidan, kambag‘al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik 15mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo‘lishini istaydilar. Masalan, „Halollik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag‘allarga yordam ko‘rsatish, o 'z mehnati bilan hayot kechirish bo‘lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g‘oyasi ilgari surilgan bo‘lsa, „Hiylagarning jazosi" ertagida (4-sinf) soddadilning to‘g‘riligi hiylagarning makri ustidan g‘olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g‘oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham to‘g‘riso‘zlilikning g‘alabasi bilan yakunlanadi. Bunday g‘alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan. Ertak bolalarda qahramonlaming xatti-harakatini muhokama qilib, baholash ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g‘alaba qozonishiga ishonch uyg‘otadi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida „Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", „Nima uchun?", „... nima uchun jazolandi? (yoki rag‘batlantirildi?)", „Nima uchun ertakdagi ba’zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz o‘giradi?)" kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar. Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. „Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), „Ko‘zacha bilan tulki" kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o‘qitiladi va tahlil qilinadi. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilaming o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlaming odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasawur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, „Odobli bo‘lish osoruni?" (A. Obidjon) 16ertagining mazmunini o‘zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o‘qing. Sichqonchaning „Odobli bo‘lish uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga onasi qanday javob qaytarganligini so‘zlab bering. 2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o‘rinni topib o‘qing. Nima uchun „Shum Baroq" ko‘zidagi yovuzlik birdaniga so‘nadi? 3. Echki nima uchun Sichqonchani „Kam bo‘lma" deb duo qiladi? Shu o‘rinni topib o‘qing. Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida „Ertakning sizga juda yoqqan joyini topib o‘qing", „Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting“ , „Hayotingizda ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar bo‘lganmi?“ kabi savol-topshiriqlar yordamida 0‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, „Davlat", „Ilm afzal", „Hiylagarningjazosi“, „Hunarsiz kishi o‘limga yaqin" kabi maishiy ertaklarni ham o‘qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o ‘z hayotini hikoya qiladi, shu sababli o‘quvchilar ertakni o‘qigach, o‘tmishdagi xalq hayotini, o‘y-fikrlari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar 0‘qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning hulqatvori, ayrim xatti-harakatlarini baholaydllar, ularning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo‘lib o‘qiydilar. „Davlat" ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakni o‘qishga tayyorlash uchun ota- bobolarimiz atrofimizdagi tabiatni, borliqni qanday tasawur etishlari haqida suhbat o‘tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlami, ularning o‘zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarini to ‘g‘ri tushunishga yordam beradi. „Davlat" ertagi matni ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar „Dehqonning xonadoni qanday hayot kechirar ekan?", „Nima uchun Davlat dehqonning xonadonidan ketishni istamaydi?" kabi savollarga javob topish orqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo‘lib, halol mehnat qilish lozim degan xulosaga keladilar. Ertak ustida ishlashda bolalami ertakni o ‘qishgagina emas, balki uni aytib berishga 17o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi. 4 O‘quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o‘qituvchi aytib berishi mumkin.O ‘quvchi ertak mazmunini o‘zlashtirib olgandan so‘ng, uning tili ustida ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qahramonlarga tavsif berishda o‘quvchilaming o‘z nutqida til vositalaridan o‘rinli foydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur. Ertak tilida shunday so‘z va iboralar borki, ular bolaga o‘zgacha ta ’sir ko‘rsatadi. Masalan, „Yo‘lbars, Tulki va Bo‘ri" ertagida „Tog‘ echkisi siz ulug‘imizniki bo‘lsin", „Quyon siz podshohimizning ertalabki nonushtangiz bo‘lsin“ , „Kiyik kechqurungi taomiogiz, qo‘y kunduzgi xo‘ragingiz bo‘lsin“ kabi gapiar tarkibidagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga o‘quvchilar diqqati qaratilib, ertakni so‘zlab berayotganda ulardan nutqda foydalanishlariga erishish zarur. Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgan g‘oyalarni bolalar ongiga etkazish, yod oldirish yo‘li bilan bog‘lanishli nutqni o‘stirish, nutqning ta ’sirchanligini oshirish lozim. Masalan, „Rostgo‘y bola“ (1 -sinf) ertagida bola o‘z rostgo‘yligi bilan podshoga ma’qul bo‘lganligi hikoya qilingan. Ertak g‘oyasiga mos xulosa esa „Boshingga qilich kelsa ham to‘g‘ri gapir" maqoli bilan ifodalangan. O‘quvchilar ushbu maqol mazmunini tushunib olishsa, o‘zlari ham yuqoridagi kabi ertak tuzib, hikoya qilib berishlari mumkin. So‘z ma’nolari ustida ishlashda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mos bo‘lgan usullardan biri rasmdan foydalanishdir. Masalan, 2-sinfda „Ko‘ngilchan о ‘tinchi “ ertagida qayin, eman, shumtol, zorang, zirk, tog‘terak, qarag‘ay, qayrag‘och , chinor kabi daraxt nomlari keltirilgan. Ularni bola ko‘z oldiga keltira olmaydi. Ertakni o‘qishdan oldin shu daraxt rasmlarini ko‘rsatib, uning o‘ziga xos xususiyatlarini izohlash va 4 Boshlang`ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta’lim standarti. Boshlang`ich ta’lim. 2006, 5- son. 18nomlarini aytish lozim. Shundan so‘ng didaktik o‘yin o‘tkaziladi. Bunda daraxt rasmlari bolalarga bo‘lib beriladi. Har bir o‘quvchi o‘ziga berilgan rasmdagi daraxtning nomini aytishi va ertakdagi shu daraxtning so‘zini o‘z so‘zlari bilan aytib berishi kerak bo‘ladi. Shu ertakni o‘qib, mazmuni bilan tanishtirilgach, o‘quvchilardan shaylanib, ro‘parasida, sharbat, xayrli ish, xivchin, muhayyo so‘zlarining so‘raladi. Javoblar to‘ldiriladi, umumlashtiriladi.Ertak matni bilan ishlash jarayonida unda qo‘llangan badiiy vositalar:jonlantirish, metafora, mubolag‘alar ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi barcha fikrlarni hisobga olganda, ertakni o‘rganish darslarining qurilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Ertak bilan tanishtirish: a) o‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; b) o‘qituvchining ertakni ifodali o‘qishi, yod aytib berishi va hokazo. 2. Ertakni o‘quvchilar qay darajada idrok etganliklarini aniqlash maqsadida qisqacha suhbat o‘tkazish; 3. Ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish; undagi ayrim tasviriy vositalar, ma’nodosh so‘zlarni topish, lug‘at ishi (ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish); 4. Ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish); 5. Ertakni so‘zlab berish; 6. Umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish); 7. Ma ’lum topshiriq asosida ertakni qayta o‘qish (ijodiy va mustaqil ishlar); 8. Vazifani tekshirish va yakunlash; 9. Uyda ertakni o‘qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish. Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi.„Hikoya ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir epizodni tasvir etadi.Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir". Hikoya mazmunan boshlang‘ich sinf 19o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilarni qahramonlaming xattiharakati, tashqi ko‘rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami hikoya bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog‘lab olib boriladi.Boshlang‘ich sinflarda hikoyani o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish darslarida o‘qilgan hikoya mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi.So‘roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xattiharakat o‘rtasidagi bog‘lanishlami aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o‘qish darsida o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o‘qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o‘quvchilar nutqini o‘stirish markaziy o‘rin egallaydi. Hikoya o‘qib bo‘lingach, o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O‘qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta ’sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning yo‘nalishini ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g‘oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi.Badiiy asarni tahlil qilishda sujetni to‘liq tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e ’tibordan chetda qolmasligi lozim. Ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o‘ziga tortadi. Lekin hikoya janri ham hayotiyligi bilan o‘ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog‘liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. O‘quvchilar qahramonlaming xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar. Masalan, 3-sinf „O‘qish kitobi“dagi „Dadam qurgan dengiz“ (Hakim Nazir), ,,Olma“ (Malik Murodov), „Ilmli mingyashar" (Nurmat Maqsudiy), „Xazonchinak“ (O‘. Hoshimov), „Qo‘shterak“ (A. Irisov), „Mehnatkash qiz “ 20(Oybek) va boshqa qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu jihatdan xilmaxil bo‘lib, qahramonlarining xarakter-xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Hikoya biror bir davr bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilar qahramonlaming ma’naviyatiga bo‘lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli va qorong‘i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo‘la boshlaydilar.Ularda go‘zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg‘usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Masalan, 3-sinfda „Jaloliddin Manguberdi" hikoyasida Chingizxon va uning qo‘shinlariga nisbatan nafrat uyg‘otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati misolida ona-Vatanga mehrmuhabbat uyg‘otiladi, uning taqdiri orqali o‘z ajdodlaridan faxrlanish tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o‘ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko‘rishni taqozo etadi. Undagi har bir so‘z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi. Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o‘rganishdagina emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o‘qish, muammoli usullardan foydalanish uchun ham manba bo‘lishi lozim. Boshlang‘ich sinflarda hikoya sujeti, kompozitsiyasi, qahramonlarini o‘rganish bo‘yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda o‘quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi.„Jaloliddin Manguberdi“ hikoyasi qahramonlarini, ularning xatti-harakatlarini o‘rganish va tahlil qilishni matnga tayangan holda quyidagi reja asosida amalga oshirish mumkin: 1. Chingizxonning hiyla ishlatgan o‘rnini matndan topish. Uning o‘quvchilarda qanday taassurot qoldirganligini aniqlash. 2. Jaloliddin Manguberdining Eron va Afg‘onistonda mo‘g‘ullarga qarshi kurashib, erishgan g‘alabasi tasvirlangan o‘rinni topib o‘qish. 3. Lashkarboshilarning o‘lja taqsimlashi oqibatida nima yuz berganini aniqlash. Bu o‘rinni matndan topish. 4. Jaloliddin Manguberdining jasorati yana qaysi o‘rinda ko‘ringanini aniqlash. 215. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga nima uchun tan berganini aytish. Shundan so‘ng o‘quvchilar Jaloliddin Manguberdi haqida ongli fikr yuritadilar. Chingizxon bilan Jaloliddin Manguberdining xattiharakatlarini taqqoslab, farqlaydilar. Hikoya mazmunini o‘zlashtirish bo‘yicha matn asosida quyidagicha ishlar amalga oshiriladi: 1. Matn mazmuni yuzasidan o‘qituvchi savollariga javob berish. 2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlami bajarish. 3. Hikoya mazmuni yuzasidan o‘quvchilaming savollar tuzishi. 4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish. 5. Hikoya matnini qismlarga bo‘lish. 6. Har bir qismga sarlavha topish. 7. Hikoyaga reja tuzish. 8. Reja asosida qayta hikoyalash (to‘liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash). 9. Reja asosida bayon yozish. Tahlilda o‘qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o‘ziga xosligi, obrazli tasvirning o‘quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi nazarda tutiladi. Hikoyani o‘rganishda savollarni, odatda, o‘qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o‘quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o‘z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog‘lanishni to‘liq esda saqlab qolishda o‘quvchilarga yordam beradi. Hikoyani izohli o‘qish darsini quyidagicha reja asosida olib boorish mumkin: 1. Hikoyani o‘qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga xarakteristika berish va boshqa.). 222. Hikoyani o‘qish (bunda to 'liq va m a ’no jihatdan tugal qismni o‘qituvchi yoki oldindan tayyorlangan o‘quvchi ifodali o‘qishi mumkin). 3. Lug‘at ustida ishlash. 4. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va voqealar o‘rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan qisqacha suhbat). 5. Hikoyani qayta o‘qish (qismlarga bo‘lib, rollarga bo‘lib o‘quvchilarga o‘qitish). 6. Hikoyaning har bir bo‘limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish, hikoya rejasini tuzish. 7. Reja asosida qayta hikoyalash. 8. Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar. 9. Hikoyani ifodali o‘qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish (sinfda yoki uyda). 10. Hikoyani ifodali o ‘qish va ifodali qayta hikoyalash. Ertak va hikoyada til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo‘shiladi. O´quvchi Ertak va hikoyani, u mustaqil, ijodiy xarakterda bo‘lgani, «o‘ziniki»ni yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan ertak va hikoyasiga alohida ahamiyat berilgan.Maktablar yangi, o‘quvchilar nutqini o‘stirish, aqliy, ijodiy o‘sishiga mo‘ljallangan dasturga o‘tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada o‘sdi. Og‘zaki va yozma ertak va hikoya yozishga o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o‘z ertak va hikoyasini aniq fikrga bo‘ysundirish, material to‘plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan ertak va hikoyasini takomillashtirish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, «texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imloviy va husnixatga doir matnni abzastlarga bo‘lish, xat boshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal qilinadi. 23Ogzaki va yozma ertak va hikoya material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Ertak va hikoya material manbaiga ko‘ra uchga bo‘linadi: 1) o‘quvchining o‘zi ko‘rgan-bilganlari, eshitganlari haqidagi, ya’ni mehnat, kuzatishlar, ekskursiyalar, o‘yinlar, o‘z tajribasi va boshqa jonli materiallar asosidagi ertak va hikoya; 2) kitob materiali, rasmlar, film, spektakl, o‘qituvchi hikoyasi va boshqa manbalar asosidagi ertak va hikoya; 3) turli manbalar materialidan foydalaniladigan ertak va hikoya. Mustaqillik darajasiga, tayyorgarlik ko‘rish metodiga ko‘ra ertak va hikoya ikki xil bo‘ladi: 1) sinf o‘quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan ertak va hikoya; 2) alohida mavzu asosida individual tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan individual ertak va hikoya. Janriga ko‘ra hikoya,ertak, tasvir, muhokama tarzidagi ertak va hikoya ga bo‘linadi. Boshlang‘ich sinflarda tasvir va muhokama elementlari mavjud bo‘lgan ertak va hikoyadan ko‘proq foydalaniladi. Ertak va hikoyani tasnif qilish ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va metodik vositalarni tanlashga, shuningdek, ish turlarini zaruriy yo‘nalishda, baravar taqsimlashga yordam beradi. Boshlang‘ich sinflarda yozdiriladigan ertak va hikoyaning muhim turlaridan biri kichik yoshdagi o‘quvchilarning shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan ertak va hikoyadir. Rasm asosidagi ertak va hikoya maktablarda tez-tez o‘tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotning bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm o‘quvchilarga tanish bo‘lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi. Rasm asosidagi ertak va hikoyaning uch asosiy turi bor: 1) rasmlar seriyasi yoki rasmli reja asosida yoziladigan ertak va hikoya; 2) sujetli, o‘quvchilarni o‘ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm asosida 24yoziladigan ertak va hikoya; 3) rasmni tasvirlash (tasviriy ertak va hikoya). O ´quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, so‘ng bir rasm asosida, undan so‘ng tasviriy ertak va hikoya yozish (rasmni tasvirlash)ga o‘rgatiladi. Dasturga ko‘ra, 1-sinf o‘quvchilari o‘yinlari, mehnatlari, voqea- hodisalar haqidagi taassurotlari asosida o‘qituvchi rahbarligida hikoya tuzishlari va uni ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng yozishlari; 2 - sinfda rasmlar seriyasi asosida kichik hikoya tuzish va uni jamoa tarzda tuzilgan reja asosida yozish; tabiatni kuzatish va mehnat jarayoni haqida, bolalarning o‘yinlari, ishlari, sayillari haqida, avval o‘qituvchi rahbarligida, keyin mustaqil ravishda kichik hikoya tuzish va uni yozish, shaxsiy ishlari haqida xat yoza olish; 3 - sinfda rasmlar (bir mavzuga oid bir necha rasm, syujetli bir rasm, rasmni tasvirlash) asosida, hayotiy tajribalari, kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan taassurotlari asosida rejani, avval kollektiv ravishda, keyin mustaqil tuzib hikoya qilish va uni yozish talab etiladi. Boshlang‘ich sinflarda insho ta’limiy xarakterda bo‘ladi, 3- sinfdagina tekshiruv ertak va hikoya o‘tkazish mumkin.Rag‘batlantirish maqsadida ta’limiy ertak va hikoyalar ham baholanadi, lekin salbiy baho qo‘yish tavsiya etilmaydi. Boshlang‘ich sinflarda yozma inshoga nisbatan og‘zaki ertak va hikoya ko‘p o‘tkaziladi. Og‘zaki hikoya tuzish bola maktabga kelgan birinchi kunlardanoq boshlanadi, yozma ertak va hikoya esa 1-sinf oxiri va 2-sinfdan boshla o‘tkaziladi. O‘quvchilarni tarbiyalashda ertak va hikoyaning ahamiyati. Ertak va hikoyaning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, ertak va hikoya ustida o‘quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga, ertak va hikoya g‘oyasiga ham bog‘liq. Ertak va hikoya bolalarni voqea-hodisalarni chuqur his etishga yordam beradi, izchil fikrlashga o‘rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini o‘stiradi. Bolalar eng qiziqarli va o‘zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar, ularning ertak va hikoyasi mustaqil ishlash 25malakasini o‘stiradi, ommaviy faollikni oshiradi. Tanlangan mavzuning g‘oyaviy yo‘nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal qilishga imkon beradi.Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi, bolalarning hayoti, maktab, tug‘ilib o‘sgan qishlog‘i yoki shahri haqidagi, urush qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa qulay.Bu mavzulardagi ertak va hikoyalar mehnat kishilariga, qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi. Ertak va hikoya jamiyat hayotini tushunishga o‘rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi zamon axloqiy talablarini anglashda bolalarga yordam beradi. Ertak va hikoyaning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab etiladi: 1. Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og‘zaki va yozma ertak va hikoyani muntazam o‘tkazib borish bilan o‘quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash. Mustaqil ertak va hikoya o‘quvchilar faolligini o‘stiradi. 2. Ertak va hikoyani hayot bilan bog‘lash. Bunda kuzatishlar asosidagi ertak va hikoya, kundalik yuritish, qilingan ishlar yuzasidan «hisobot» tarzidagi ertak va hikoya, xat, maqola, o‘qilgan kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy ahamiyati juda katta. 3. Ertak va hikoya uchun maktab va o‘qituvchining tarbiyaviy vazifalariga mos bo‘lgan mavzu tanlash. Bunday mavzularga mehnat haqidagi, kishilarning maqtovga loyiq ishlari haqidagi, axloqiy muammolar, Vatan haqidagi mavzular kiradi. Mavzuni o‘qituvchi maktab sharoiti va o‘z sinfi o‘quvchilarining xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlaydi. 4. Ertak va hikoya ustida ishlashda ishning emotsionallik darajasini- ta’sirini oshirish. Tabiatni obrazli, emotsional tasvirlash, qahramonlikni yoki foydali harakatni qiziqarli, ta’sirchan qilib tasvirlash. Vatan so‘zida kishining bolalikda o‘sib-ulg‘aygan joyi tasviri ko‘z 26oldiga keladi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida mehnat haqidagi ertak va hikoya yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg‘or kishilar haqidagi, kasb va mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi ma’lumotlardan foydalanadilar. Ishlab chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog‘liq holda kasb haqida suhbatlashishga to‘g‘ri keladi va bu ertak va hikoyada o‘z aksini topadi. Mehnat haqidagi ertak va hikoya gazetaga maqola shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish haqidagi ertak va hikoya mavzulariga «Bizning qishloq», «Karam uzish», «Bog‘da», «Bizning jamoa xo‘jaligimiz», «Pochtada», «Do‘konda», «Paxtakorlarga yordamimiz», «Bizning hashar», «Maktab yer uchastkasida», «Daraxt o‘tqazish» kabilar kiradi. «Men nimalarni bilaman» mavzusidagi tanlovga bolalar juda qiziqadilar.Tanlov bolalarning mehnat ko‘nikmalarini aniqlabgina qolmay, ularni uyda, polizda, bog‘da ishlashga rag‘batlantiradi.Maqsad kishilarga foyda keltiruvchi mehnatga hurmatni tarbiyalashdir.Qishloq maktab o‘quvchilari ota-onalariga sabzavotlar ekish, hosilni yig‘ish, o‘tin tayyorlash kabi ishlarda qanday yordamlashganliklari haqida yozadilar.Sinfda mehnat haqidagi ertak va hikoya muhokama qilinadi.Bolalar foydali, zaruriy ijtimoiy faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini tushuntiradilar.Ular har qanday mehnat e`zozlanishini aytadilar. Kelajak haqida «Kim bo‘ishni xohlayman?» mavzusida tayyorgarliksiz hikoya qilish tarzidagi ertak va hikoya ham katta tarbiyaviy kuchga ega. Juda yaxshi yozilgan ertak va hikoyani sinfda ifodali o‘qib berish va tahlil qilish bolalarni tarbiyalaydi. Ba’zi maktablarda bolalar ertak va hikoyasi va hatto bolalar she`rlari to‘plami tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya uchun tanlov e`lon qilinadi. Ertak va hikoya mavzusi va uni yoritish. Mavzu ertak va hikoya predmeti bo‘lib, uning mazmunini tashkil etadi.Mavzuga qarab ertak va hikoyada aks ettiriladigan materiallar, dalillar, hodisalar tanlanadi. Ertak va hikoyaning to‘g‘ri va to‘liq bo‘lishi o‘qituvchi mavzuni qanday shakllantirishi, 27o‘quvchilar uni qanday tushunishlariga bog‘liq. Ertak va hikoya ustida ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og‘zaki,yozma ertak va hikoya mavzusini belgilab olish muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar mavzuni yoritishga 1-sinfdan boshlab o‘rganadilar. Ular mavzuga oid gap tuzadilar.Masalan, qish havosi haqida, ona qishlog‘i (shahri) haqida, qo‘rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar.Keyin savollar asosida bir mavzuga oid bir necha gap tuzib, uni yozadilar. Ertak va hikoya uchun iloji boricha tor - aniq chegaralash mumkin bo‘lgan mavzuni tavsiya qilish foydali. «Kuz» mavzusi o‘quvchilar uchun juda keng mavzu bo‘lib, bunda o‘quvchi umuman kuz haqida, kuzda qilinadigan ishlar haqida yozishi mumkin, u yozadi gan gaplarining aniq chegarasini bilmaydi. O´quvchilarga kuzga oid «Paxta terimiga yordam», «Kuz kunlarining birida», «Oktyabrda ob-havo», «Bog‘da olma terdik», «Pomidor terishga yordamlashdik», «Kech kuzda bog‘ manzarasi» kabi mavzularni tavsiya qilish mumkin. Og‘zaki va yozma ertak va hikoya ustida ishlashda mavzu berib uni yoritishni talab qilishdan tashqari, avval material to plash va shu yig‘ilgan‟ materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig‘ish tavsiya qilinadi: kuzatishlar «Kech kuzda» mavzusida ertak va hikoya yozish bilan yakunlanadi. Bunda o‘quvchilar mavzuni to‘liq yoritadilar. Reja tuzish. Reja har qanday og‘zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog‘onasi, uning «loyihasi»dir. Kishi o‘z nutqi haqida o‘ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Ertak va hikoya uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1 - sinfda reja rolini o‘qituvchi savollari, ya’ni so‘roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2 - sinfda reja jamoa o‘qituvchi rahbarligida tuziladi; 3 - sinfda esa mustaqil tuziladi. Boshlang‘ich sinflarda 3 - 5 talik reja tavsiya qilinadi. Bolalar avval o‘qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin ertak va hikoya rejasini tuzadilar, so‘ng bir mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi ertak va hikoya 28rejasini, ya’ni rasmli reja tuzadilar, ertak va hikoyaga sarlavha topadilar. Shundan so‘ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay bo‘lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan ertak va hikoya rejasini tuzishga o‘tiladi. Reja tuzishga o‘rgatishda oldin nima haqida to‘xtalish, keyin uni qanday davom ettirish, undan so‘ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish kerakligini o‘quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval so‘roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi. Reja ko‘pincha ertak va hikoya yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm asosida yoziladigan ertak va hikoya rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan material to‘plash, ertak va hikoya uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida tuziladi. Bunday reja ertak va hikoya yozishdan oldin ko‘rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar kiritiladi. Ertak va hikoyani yozishga tayyorlash. Og‘zaki yoki yozma ertak va hikoyaning turi va vazifasiga qarab unga tayyorgarlik ko‘riladi. Ertak va hikoyaga tayyorgarlikni o‘qituvchi boshqaradi, bunga o‘quvchilarni ishtirok ettiradi, ularning o‘ta faolligi va mustaqilligiga erishadi. Tayyorlik deganda, birinchidan, o‘quvchilarda nimanidir tasvirlashga, hikoya qilishga talab uyg‘otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan, ertak va hikoya uchun yetarli bo‘lgan zarur material yig‘ish; uchinchidan, mavzuga oid, uni yoritishga mos bo‘lgan til vositalarini tanlash tushuniladi. Ertak va hikoyaga tayyorlik ertak va hikoyani yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi, darsdan tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi. Og‘zaki yoki yozma ertak va hikoya ustida ishlash uch bosqichga bo‘linadi: 1) material yig‘ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni, rasmni ko‘rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko‘rish, badiiy va boshqa adabiyotlarni 29o‘qish; 2) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni tartibga solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni ajratish, reja tuzish, lug‘at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan tayyorlash va hokazo; 3) ertak va hikoyani nutqiy shakllantirish, ya’ni ertak va hikoyani matnini tuzish, uni yozish, takomillashtirish, xatolarni to‘g‘rilash va uni tekshirish. Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari vaqtda bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi ertak va hikoya uchun material yig‘ish uni yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan ko‘proq davom etadi; rasmlar esa ertak va hikoya yozishdan oldin ko‘riladi. Shunday qilib, ertak va hikoya yozish yoki og‘zaki hikoya qilish darsi ilgari bajarilgan ishlarning yakunidir.Ertak va hikoya darsining umumlashtiruvchilik roli bog‘lanishli nutq sohasidagi ko‘nikmalarni egallash me`yoriga qarab ortib boradi. Ertak va hikoya darsining qurilishi tayyorlov bosqichining xarakteriga bog‘liq. Tayyorlov bosqichida qancha ko‘p ishlansa, ertak va hikoya darsida matn ustida shuncha chuqur ishlash imkoniyati yaratiladi. Ertak va hikoya yozishdan oldin yoki og‘zaki hikoyalashda yig‘ilgan materiallarni o‘quvchilar yodiga tushirish, ularda qiziqish uyg‘otish, yozishga yoki hikoya qilishga xohish uyg‘otish zarur. Ertak va hikoya yozish uchun 2- sinfda odatda bir dars, zarur bo‘lib qolsa, ikkinchi darsdan 15-20 minut, 3-sinfda bir yoki bir yarim dars, ayrim vaqtlarda ikki darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, ertak va hikoya tahlili va xatolar ustida ishlash uchun 20-25 minut vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan ertak va hikoyalar tahlil qilinadi, imloviy, punktuastion, nutqiy, logik xatolar va mazmundagi yetishmovchiliklar ustida ishlanadi. Ertak va hikoya yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi: 1) mavzuni, ertak va hikoyaning vazifasini e`lon qilish (yoki yodga tushirish), uni o‘quvchilar bilan muhokama qilish; 2) kuzatish davrida to‘plangan 30materialni tartibga solish yoki material yig‘ish (masalan, rasmga qarab ertak va hikoya yozish uchun rasmni ko‘rish) maqsadida suhbat o‘tkazish; 3) reja tuzish yoki avval tuzilgan rejaga aniqlik kiritish; 4) matnni nutqiy tayyorlash, ya’ni zarur so‘zlarni yozish; so‘z birikmasi, gap yoki bog‘lanishli matnning ayrim qismini tuzish; imlosi qiyin so‘zlarning yozilishini tushuntirish va boshqalar; 5) darsning asosiy qismi bo‘lgan ertak va hikoyani yozish; o‘quvchilar ertak va hikoyani yozayotganlarida, o‘qituvchi ular ishini kuzatadi, ayrim o‘quvchilarga (boshqalarga xalaqit bermay, ular e`tiborini chalg‘itmay) individual yordam beradi; 6) o‘quvchilar yozgan ertak va hikoyalarini tekshiradilar, kamchiliklarini to‘ldirib, xatolarini to‘g‘rilaydilar. Boshlang‘ich sinflarda bolalar ertak va hikoyani oqqa ko‘chirmaydilar, kerakli tuzatishlarni ehtiyotlik bilan kiritadilar, bunday tuzatishlar uchun ertak va hikoya bahosi pasaytirilmaydi, aksincha, matnni yaxshi to‘g‘rilagan o‘quvchi rag‘batlantiriladi; 7) bolalar ertak va hikoyani o‘qituvchiga tekshirish uchun topshiradilar; o‘qituvchi ikki kun ichida tekshiradi.Keyingi ona tili va o‘qish savodxonligi darsining ikkinchi qismidan 15-25 minut vaqt ajratib, tekshirilgan ertak va hikoyalar yuzasidan yakuniy mashg‘ulot o‘tkaziladi (ertak va hikoya tahlil qilinib, xatolar ustida ishlanadi). O´qituvchi har bir ertak va hikoya turi uchun o‘quv vazifasini belgilab oladi.Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan ertak va hikoya uchun quyidagi vazifalar belgilab olinadi: 1. O´quvchilarni ertak va hikoyaning yangi turi bo‘lgan rasmlar seriyasi asosidagi ertak va hikoya bilan tanishtirish. 2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish. 3. Reja qismlariga mos ravishda matnni abzastlar`a bo lish‟ va har birini xat boshidan yozish. 4. Ertak va hikoya matnini mustaqil tekshirish va takomillashtirish. 31O´quvchilarning mustaqillik darajasi o‘sib borgani sayin, ertak va hikoyaga talab ham orta boradi. O‘quvchilar ertak va hikoyasini tahlil qilish. Nutq o‘stirish metodikasida o‘quvchilar ertak va hikoyasi uchun baho me`yori muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida keltirilgan asosiy talablarga rioya qilinadi. O‘quvchilar ertak va hikoyasini baholashda quyidagilar hisobga olinadi: 1. Ertak va hikoya mavzusining yoritilishi (mazmun mavzuga mosmi, yetarli yoritilganmi?). Mazmun haqiqatga mos keladimi? 2. Reja, kompozistiya, izchillik (reja to‘g‘ri tuzilganmi, materialni ertak va hikoya qilish tartibi rejaga mos keladimi, mazmunda takror yo‘qmi, zarur o‘rinlar tushib qolmaganmi, izchillik buzilmaganmi?). Asosiy fikr aniqmi, xulosa chiqarilganmi? 3. Janri, uslubi (hikoya tarzidagi matnda tasviriy va muhokama elementlari bormi; uslubda xatoga yo‘l qo‘yilmaganmi; ertak va hikoya mavzusi va vaziyatni yoritish vazifasini janr va uslub oqlay oladimi? Badiiylik elementlari bormi?) 4. Ertak va hikoya hajmi (so‘z, gap soni; lakonizm yoki ko‘p so‘zlilik). 5. Leksika (so‘zlardan to‘g‘ri foydalanish, sinonim, antonim, frazeologizmlardan foydalanish). Sintaksis (gapning hajmi, sintaktik konstrukstiyalarning bir xil yoki har xilligi, murakkab konstrukstiyalar bormi?). 6. Imloviy va punktuastion savodxonlik, xatolar xarakteri (qo‘pol va juz`iy xatolar). 7. Husnixat, tashqi tomondan shakllantirish (hoshiyaga, xat boshidan yozishga, sarlavhani to‘g‘ri joylashtirishga rioya qilish). O‘quvchilar ertak va hikoyasiga qo‘yilgan bunday talablar uni baholashga bir xilda yondashishga imkon beradi. 32II.BOB.O‘QUVCHILARNING FIKRLASH QOBILIYATINI FAOLLASHTIRISHDA IJODIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MUAMMOLARI 2..1Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish. Ta’limni, jumladan, boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi ta’limini ijodiy tashkil etishni hеch kim inkor qilmaydi. Aksincha, ta’limni ijodiy tashkil etish yo‘li bilan uning samaradorligini oshirish, yoshlarni hayot, ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlarga tayyorlashning sifatini yaxshilash mumkinligini o‘qituvchilar ham, ilmiy jamoatchilik ham e`tirof etadi. Ammo shunga qaramasdan, fan mutaxassislari, shuningdеk, maktab o‘qituvchilari orasida ijodiy ta’limni noijodiy ta’limdan farq qilish sohasida tushunmovchiliklar, ularning o‘zaro tafovutlarini ajratishda kamchilik, yеtishmovchiliklar ko‘plab topiladi. Shundan bo‘lsa kеrak, o‘quvchilarga bеriladigan mustaqil ishlarning barchasi ijodiy ish sifatida qabul qilinadi. Haqiqatan ham sinfda tashkil etiladigan o‘quv topshiriqlarining barchasini mustaqil ish, mustaqil ishlarning esa barcha ko‘rinishi va turlarini ijodiy ish dеb qarash mantiqan chalkashlikka olib kеladi. Bunday murakkab holatdan chiqib kеtishning asosiy yo‘llaridan biri “mustaqil ish” va “ijodiy ish” tushunchalarini o‘zaro chog‘ishtirib o‘rganish, ularning har biriga oid alomatlarni alohida- alohida ajratib ko‘rsatishdir. Yana bir munozarali muammo ijodiy ishni noijodiy ishdan farqlash masalasidir. Ijodiy va noijodiy topshiriqlarning farqlarini aniq chеgaralamasdan turib, ta’limni ijodiy tashkil etish to‘g‘risida fikr yuritib bo‘lmaydi. Shunday ekan, o‘quvchilarning tafakkuri bilan bilish faoliyati xususiyatlarini tizimli tahlil qilishni taqozo qiladi.Bilish faoliyati nuqul 33tafakkurning ishimi yoki bilish jarayonlarida xotira ham ishtirok etadimi? Bulardan ko‘rinadiki, boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi ta’limini ijodiy tashkil etish o‘ta murakkab mеtodik hodisadir. Fanning tadrijiy taraqqiyotida ijod muammosini o‘rganish asta- sеkin psixologiyadan pеdagogika (didaktika)ga, undan mеtodika sohasiga ko‘cha boshladi. Natijada umumiy didaktika va mеtodika sohasida ilmiy izlanishlar o‘tkazildi. Qator ilmiy tadqiqotlarda o‘quvchilar faolligi va mustaqillik muammosi kеng o‘rganildi. Shunday izlanishlar sirasiga I.A.Allayorov [18], V.M.Karimova, R.N.Sunnatova, R.N.Tojiboyеva [46], P.K.Pidkasistiy [68], O.R.Roziqov [74], A.Q.G ulomov [109] kabi qator olimlar o‘tkazgan‟ tadqiqotlar kiradi. Didaktikada muammoli ta’lim munosabati bilan bolalarda ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish masalasi alohida yo‘nalish sifatida ajralib chiqdi. Muammoli ta’limga oid ilmiy didaktik tadqiqotlar yaratildi: I.V.Dorno umumiy o‘rta ta’lim maktablarida muammoli ta’limni tashkil etish vositalari, usullari, tamoyillarini tahlil qilgan bo‘lsa [37], R.I.Ibragimov o‘zbеk maktablari tajribasida boshlang‘ich ta’limga muammoli yondashuv tamoyilini tizimli o‘rgangan [41]. Tataristonlik didakt olim M.I.Maxmutov turli o‘quv prеdmеtlaridan olingan dalillarni tahlil qilib, muammoli ta’limning nazariy va amaliy tomonlarini bolalarning faolligi va mustaqilligi bilan aloqadorlikda o‘rganib, sinfda darsning borishiga qarab muammoli holat yaratish, muammoli ta’lim mеtodlarini alohida o‘rganish, muammoli ta’lim munosabati bilan dars turlarini tahlil qilish sohasidagi xizmatlari hali ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ayniqsa, M.I.Maxmutov o‘quv topshiriqlari va biluv topshiriqlarini o‘zaro taqqoslab o‘tkazgan izlanishlari diqqatga sazovordir. Bola biluv topshiriqlari vositasida yangi bilim, yangicha faoliyat ko‘rsatish usullarini o‘rganib oladi.Shu jihatga ko‘ra muammolilik kasb etadi. Zеro, o‘quvchi muammo va topshiriqni bajarish jarayonida ta’limda faol ishtirok etadi. O‘quv topshiriqlari kеng hodisa bo‘lib, ular bilimlarni kеngaytirish, 34malakalarni rivojlantirishga zamin yaratadi [58, 55-65]. Muammoli ta’limning maqsadi,-dеb yozgan edi M.I.Maxmutov,-“o‘quvchilarning biluv mustaqilligini shakllantirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat” [58, 20]. Ta’limni ijodiy tashkil etish muammosining pеdagogik jihatlari B.R.Adizovning «Boshlang ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy‟ asoslari» nomli doktorlik dissеrtasiyasida kеng o rganilgan. U ta’limni ijodiy ‟ tashkil etishni komplеks muammo sifatida ajratib, uning tarkibini mantiqiy tahlil qilishga alohida e`tibor qaratgan.“Boshlang‘ich ta’limni ijodiy tashkil etish obyektiv rеallik-ta’lim jarayonining izlanish hamda tahlil qilish maqsadida ajratilgan alohida nuqtai nazari bo‘lib, komplеksning rеalligi o‘zida (ta’lim jarayonining rеal amal qilishi ko‘zda tutilgan-A.H.) zuhur etadi.Shunday bo‘lgach, muammoni tashkil etgan tarkibiy qismlarni aniq tasavvur qilmasdan turib, ilmiy izlanishni asoslash mumkin emas [13, 33-34]. Boshlang‘ich ta’limni ijodiy tashkil etish masalalarini B.R.Adizov “tadqiqotchi-muammo” tizimida tahlil qilib, uning quyidagi tarkibiy qismlarini ajratadi: ijodiy ta’limni tashkil etish, bolalarning o‘quv matеriallarini ijodiy O‘zlashtirishi, o‘quvchilarda ijodiy qobiliyatlarni tarbiyalash.Bu masalalarning barchasi “ijodiy ta’lim” kontеkstida tadqiq qilinadi [13, 37].B.R.Adizovning yozishicha, ijodiy ta’limni tashkil etish-bu o‘quv matеriali bilan o‘quv faoliyati o‘rtasidagi aloqalarni yuzaga chiqarishdir. U o‘quvchi va o‘quv matеriali o‘rtasidagi to‘rt xil aloqa turini tasnif etgan: mazmun aloqa; maqsad aloqa; funksional aloqa; vositaviy aloqa [13, 57-59]. Bu aloqalarning amal qilishi uchun o‘quvchining ta’lim jarayonidagi maqomini o‘zgartirishga ehtiyoj tug‘iladi.Shu tufayli muallif ta’limda o‘quvchilarning faol ishtirokini, ularning o‘quv-biluv faoliyatini asosli tahlil qilgan. Ushbu tadqiqotda bolalarning o‘quv-biluv faoliyati ta’lim jarayonining faol subyekti sifatida qaralib, o‘quvchi ijodkorligining qator tamoyillari ajratilgan: ziddiyatlilik, onglilik, mustaqillik, faollik, sababiyatlilik [13, 86-88]. 35Tahlil qilinayotgan tadqiqotda bolalarning o‘quv-biluv faoliyatining to‘rt asosiy komponеnti ajratilgan.Bular maqsad, motiv, vosita, natijadir. Faoliyatning shu jihatlari kеng tahlil qilinib, unga quyidagi umumiy ta’rif bеrilgan: “Faoliyat-bu ijtimoiy qimmatli motivlarga ko‘ra maqsadga yo‘nalgan, o‘ziga oid vositalar asosida ma’lum natija bilan yakunlanadigan xatti-harakatlar tizimi” [13, 119]. Kеltirilgan umumiy ta’rifga rioya qilib, bolalar faoliyatining ikki nuqtai nazari ajratilgan: o‘quv faoliyati; biluv faoliyati [13, 120]. Muallif faoliyatning mazmuni, maqsadi, vositasi, natijasiga umumiy tavsif bеrib, bolalarning o‘quv faoliyati va biluv faoliyatining har biriga xos bеlgilarni ajratib ko‘rsatgan. B.R.Adizov bolalarning o‘quv faoliyati va biluv faoliyatini o‘zaro chog‘ishtirib, ta’limni ijodiy tashkil etish muammosining mohiyatini va uning o‘ziga xos bеlgilarini ajratgan. Aftidan xuddi shunday yo‘l bilan ijodiy ta’limni tashkil etish muammosiga yanada yaqinroq yondashish mumkin. Ijodiy ta’limning mohiyati va uning o‘ziga xos bеlgilarini bir-biridan ajratib o‘rganib bo‘lmaydi. Mohiyat-bu ijodiy ta’limning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlar bo‘lsa, uning bеlgilari ijodiy ta’limni noijodiy ta’limdan farqlash o‘lchovlaridir. Shu tufayli biz Y.A.Ponamarеvning quyidagi fikrini ijodiy ta’limni o‘rganishda rioya qilinadigan asosiy talab sifatida qabul qilamiz: “ijodiyot mohiyati va uning o‘ziga xos mе`yorlari bir muammoning ikki tomonidir” [70, 40]. B.R.Adizovning ijodiy ta’lim mohiyati va uning o‘ziga xos o‘lchovlariga oid fikrlarini tahlil qilishda Y.A.Ponamarеvning yuqoridagi mulohazasini asos qilib olamiz. B.R.Adizov ijodiy ta’lim muammolarini bayon qilishda “o‘rganish” atamasiga alohida diqqat qilib, bola o‘quv faoliyatida ham, biluv faoliyatida ham o‘rganadi, dеb yozadi.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari faoliyatida o‘qish, hisoblash, buklash, qirqish, o‘lchash, yozish, chizish, kuzatish, taqqoslash, tinglash, javob qaytarish kabi o‘quv harakatlari qo‘llanadi. Bolalar natijaga ikki yo‘l bilan erishadi: tayyor bilimlarni o‘rganish. Bunday bilimlar o‘quv 36faoliyati mahsuli sanaladi.O‘quv prеdmеtiga oid dalillarni tahlil qilish, xulosalar chiqarish yo‘li bilan o‘rganish.Bunday bilimlar biluv faoliyati, binobarin, ijodiy faoliyat mahsuli hisoblanadi [13, 142]. B.R.Adizov o‘quv faoliyati va biluv faoliyatini o‘zaro taqqoslab, boshlang‘ich ta’limni ijodiy tashkil etishning qator o‘lchovlarini asoslab bеrgan. Ta’limni ijodiy tashkil etish-bu: -ta’limda o‘quvchi maqomini o‘zgartirish, uni ta’lim jarayoni subyektiga aylantirish, -mе`yoriy ta’limlar doirasidan chiqib, ta’limni o‘tkazish, -bolalar faoliyatini bilim, ko‘nikma-malaka, ijodiy faoliyat tajribasi, munosabatlar komplеksiga yo‘naltirish, -o‘ziga xos maqsad, vosita, natija, motivlarni ko‘zlab ta’limni tashkil etish, -ta’limni tafakkurga mo‘ljallab o‘tkazish, -bolalar o‘zlashtirishini istiqbolga (kеlajakda bilimdon fuqaro bo‘lib yеtishish) rag‘batlantirish dеmakdir. B.R.Adizov ta’limni ijodiy tashkil etish muammosining mohiyatini tahlil qilib, uning o‘ziga xos o‘lchovlarini qayd etgach, ta’lim jarayonini ijodiy tashkil etish vositalarini tadqiq qilishga o‘tgan. Ta’limni ijodiy tashkil etish vositalari nihoyatda ko‘p. Ammo B.R.Adizov o‘tkazgan tadqiqotda ijodiy ta’limning bir vositasi-biluv topshiriqlari o‘rganilgan. Tadqiqot ishida biluv topshiriqlari mohiyati, turlari, qurilishi-tarkibi, ulardan ta’lim jarayonida foydalanish tеxnologiyasi bayon qilingan. Psixologiya va didaktikada ta’limni ijodiy tashkil etish masalalari asoslangan sari ijodiy ta’lim muammosi til mеtodikasi sohasiga ko‘cha boshladi. Bunday tadqiqotlarni ikki guruhga ajratib o‘rganishga to‘g‘ri kеldi: rus tili mеtodikasi bo‘yicha ta’limni ijodiy tashkil etishga doir tadqiqotlar: 37A.A.Kalitina boshlang‘ich sinflarda ijodiy mashq o‘tkazish usullarini [45] tahlil qilgan. T.S.Krasota “Ot-so‘z turkumi” bo‘yicha ijodiy ishlarni o‘tkazish usullarini [50], N.A.Lashkarova rus tili darslarida bolalarning ijodiy mustaqilligini rivojlantirishni prеdmеtlararo aloqa nuqtai nazaridan bayon qilgan [51]; A.Y.Bobomurodova [29], A.Q.G ulomov‟ [36], T.U.Ziyodova [40], O.Roziqov [72], R.G .Safarova ‟ [80], D.R.Toshxo jayеva ‟ [85], T.T.G aniyеv ‟ [100]larning ilmiy mеtodik izlanishlari o‘zbеk maktablarida ona tili ta’limini ijodiy tashkil etishga bag‘ishlangan ilmiy- mеtodik izlanishlardir. 382.2Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish tajribasini tizim sifatida qarab, ijodiy ta’lim amaliyoti xususiyatlarini ajratishga, maktab o‘qituvchilarining ijodiy ta’lim to‘g‘risidagi fikrlarini qayd etishga harakat qilamiz. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish amaliyotining rеal ahvoli va o‘qituvchilarning o‘z fikrlarini bir-biri bilan taqqoslab ijodiy ta’limning kuchli hamda zaif tomonlarini ajratamiz. 1. Boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi ta’limini ijodiy tashkil etish tajribasi. Ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish bo‘yicha mavjud tajribani o‘rganish va umumlashtirish maqsadida ilg‘or o‘qituvchilarning darslari kuzatilib, yozib olindi. Darslarni kuzatish va qayd etish jarayonlarida quyidagi savollarga javob izlandi: a) ijodiy ta’limning maqsadi bilan daxldor savollar-ta’limni ijodiy tashkil etishning maqsad, vazifalari, tanlangan o‘quv topshiriqlarining ijodiy ta’lim maqsadi, vazifalariga mosligi; b) ijodiy ta’lim mazmuni bilan daxldor savollar-ijodiy o‘quv topshiriqlarining mazmuni nimalarga ko‘ra aniqlanadi, ijodiy topshiriqlarning o‘quv matеriali mazmuniga mosligi, bolalarning rеal o‘quv imkoniyatlariga muvofiqligi, u yoki bu ijodiy ishning o‘quv topshiriqlari tizimidagi o‘rni; d) ijodiy ta’limning jarayoniy xususiyatlari bilan aloqador savollar-ijodiy topshiriqlarning dars turi, bosqichlariga mosligi, ijodiy ta’limda bolalarning rеal o‘quv imkoniyatlari, ishlash tеmpi bilan bog‘liqligi, ijodiy ishlarni bajarishda foydalaniladigan usullar, ijodiy topshiriqlarni bajarishda oldin o‘rganilgan bilim va faoliyat usullarini qo‘llash, yangi bilim va faoliyat usullarini qayd qilish vositalari; e) ijodiy ishning natijasi bilan daxldor savollar-u yoki bu ijodiy ishning o‘quvchilar uchun ahamiyati, o‘quv topshiriqlarining o‘quv matеriali mazmunini to‘liq o‘zlashtirish talablariga yеtarligi, ijodiy ishlarning bolalarda mustaqil 39faoliyatni shakllantirishdagi roli va sh.k. Darslarni kuzatish va qayd qilishda prof. O.Roziqov ishlab chiqqan dars turlarini asos qilib oldik [73]. Bunda quyidagi dars turlari qayd qilingan: yangi o‘quv matеrialini o‘rgatish va mustahkamlash darslari; o‘tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari; bilim va malakalarni umumlashtirish darslari; bilim va malakalarni nazorat qilish darslari [73, 34-68]. Ta’limni ijodiy tashkil etish muammosi bo‘yicha 200 dan ortiq dars qayd qilinib, yozib olindi. Ijodiy ishlarni tashkil etishga oid kuzatilgan darslar taqsimoti 1- jadvalda kеltirildi. 1-jadval Ijodiy ishlarni tashkil etishga oid kuzatilgan darslar taqsimoti Jadvaldan ko‘rinadiki,ona tiliga oid dars turlarining har birida ijodiyt a’limni tashkil etish imkoniyatlarini g‘oyatd a kеng.Birinchi dars turi- ona tili dan yangi o‘quv matеrialini o‘rgatish va mustahkamlash darsining yadrosi bolalar ni yangi mavzuni o‘rganishga tayyorlash,yangi ta’rif,qoidalarni,mavzuga oid dalillarni idrok qilishni ta’minlash, idrokqilingan faoliyatdan ilk bor o‘tgan bilim, faoliyat usullarini mustahkamlashdan iborat. Ta’lim jarayonida muammolar qo‘yish, savollarni o‘rtaga tashlash, qiyin o‘quv holatlari hosil qilish yo‘llari bilan o‘quvchilar diqqati yangi mavzu va unga oid dalillarga tortiladi,mavzuni o‘qitish maqsadi tushuntiriladi. Binobarin, bolalarga o‘z maqsadlarini mustaqil bеlgilashga jalb qilish, qo‘yilgan muammoning qiyinligini anglatish, qo‘yilgan savollarga javob izlatish yo‘llari orqali ham ta’limningKuzatilgan darslar miqdori Dars turlari Yangi mavzuniO‘rgatish va mustahkam- lash darsi O‘tganl arni takrorlash va malaka hosil qilish darsi Bilim va malakalarni umumlashtirish darsi Bili m va malaka- larni nazorat qilish darsi 200 57 123 8 12 40samaradorligini oshiris h, bolalarni ijodiy ishlashga undash mumkin.Darsning ikkinchi bosqichi- yangi bilim va faoliyat usullarini idrok etish bosqichida ham o‘quvchilarning ijodiy izlani shlarini o‘tkazish imkoniyatlari bisyor topiladi: oldin o‘rganilgan mavzuga va endi o‘rganilayotgan mavzuga oid dalillarni o‘zaro taqqosl ash,mavzuga oid dalillarni kuzatish,kuzatilgan dalillardan xulosalar chiqarish, chiqarilgan xulosani darslikda bеrilgan ta’rif,qoidaga taqqoslash. Bu ko‘rinishdagi o‘quv yumushlari bolalarning ijodiy mustaqil faoliyatini ta’minlaydi.X uddi shunga o‘xshab, mavzu o‘rganilgach, uni mustahkamlash bosqichida ham turli- tuman ijodiy ishlarni o‘tkazsa bo‘ladi.Bunday ko‘rinishdagi ijodiy ishlar sirasiga o‘rgani lgan ta’rif,qoidalarni yangi dalillarga ko‘chirish,ta’rif,qoidalarni yangi o‘quv holatiga tatbiq qilish kabi ijodiy ishlarkiradi. Bulardan ayon bo‘ladiki, dars turlarining har birida bolalarni ijodiy ishlarga jalb qilish imkoniyatlari nihoyatda ko‘p bo‘lib, ularni mеtodik jihatdan to‘g‘ri bеlgilab olish dolzarb muammo sanaladi. Shu munosabat bilan o‘qituvchilar tajribasiga murojaat qilamiz: yangi o‘quvmatеrialini o‘rgatish va mustahkamlash dars tipi bo‘yicha 57 ta mashg‘ulot kuzatilib,ularda hammasi bo‘lib 25 marta ijodiy ish tashkil etildi. Har bir ijodiy ishga o‘rtacha 3 minutdan vaqt ajratildi.Ijodiy ishlar darsning asosiy bosqichlariga taqsimoti 2-jadvalda kеltirildi. 2-jadval Yangi o‘quv matеrialini o‘rgatish va mustahkamlash darslarida ijodiy ishlarning miqdori Darsning asosiy bosqichlari Yozib olingan darslar miqdori O‘quv vaqti (minut hisobida) Yangi o‘quv matеrialini o‘rganishga Yangi o‘quv matеrialini o‘rgatish Yangi o‘quv matеrialini mustahka Ijodiy ish uchun ajratilgan vaqt (%hi bida) 41tayyorgarlik m lash 57 2565 12 33 30 75 (%) hisobida 100 ≈2,3 ≈6,2 ≈5,3 ≈13,8 Jadvaldan ikki xil xulosa chiqarish mumkin:avvalo, ona tili darslarining birinchi turida ijodiy ishlarni tashkil etishga nihoyatda oz vaqt ajratilsa - da,ahyon-ahyonda o‘tkazilib turiladi; ammo shunga qaramasdan ona tili mashg‘ulotlarida bolalarning ijodiy ishlariga nihoyatd a oz vaqt ajratiladi. Har bir ijodiy ishni tayin etish va bajartirish uchun o‘rtacha 3 minut vaqt bеriladi. Yangi o‘quv matеrialini o‘rgatish va mustahkamlash darslarida umumiy vaqt byudjеtining taqriban 14%i ijodiy ishlarga sarflanadi. Vaqt byudjеtini bu shaklda taqsimlash o‘qituvchining faolligiga asoslangan bo‘lib, unda yangi o‘quv matеriali, asosan, dеduktiv yo‘l bilan tushuntiriladi. Dеduksiya o‘quv matеriallarini izchil bayon qilish yo‘li bo‘lsa-da, unda o‘quvchilarning faolligi ma’lum darajada chеgaralanadi. Muammoning shu jihatiga didakt va psixolog olimlar ham alohida diqqat qilishgan edi. M.N.Alеksеyеv o‘quv matеriallarini dеduktiv hamda induktiv yo‘l bilan o‘rgatishning kuchli va zaif jihatlari xususida alohida to‘xtalib, bunday dеb yozgan edi: “O‘quv matеrialini dеduktiv yo‘l bilan bayon qilganda, bolalarning ijodiy qobiliyatlari kam taraqqiy etadi” 1 . Xuddi shunday fikr Y.A.Ponamarеvda ham bor: dеduktiv yo‘l bilan chiqarilgan xulosalar yangi bo‘lsa-da, ijodiy emas” [70, 130]. Ikkinchi dars turi-o‘tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darsida o‘rganilgan mavzular bo‘yicha malakalar takomillashtiriladi. Biz shu tipdagi darslardan 123 tasini yozib olganmiz.Kuzatilgan darslarda, asosan, darslik 42mashqlari ustida ish qilinadi. O‘tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari bolalar xotirasiga mo‘ljallangan bo‘lib, ularda bilimlarni o‘xshash sharoitlarga tatbiq qilish kabi o‘quv yumushlariga ko‘p vaqt ajratiladi. Bu o‘z navbatida ijodiy topshiriqlarni ta’limga tatbiq etish uchun juda oz vaqt ajratishga olib kеlmoqda. Kuzatilgan darslarda hammasi bo‘lib, 103 marta ijodiy ish o‘tkazilib, o‘rtacha 5 minutdan vaqt sarflandi. Ijodiy ishlarning barchasi o‘rganilgan bilimni bеrilgan holatlarga tatbiq qilish xaraktеrida edi. Mеtodik adabiyotlarda o‘tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslarining uchta asosiy bosqichi ajratiladi: o‘rganilgan bilim va faoliyat usullarini faollashtirish. Bеrilgan dalillarning qaysi ta’rif, qoidaga taalluqligini aniqlash, topshiriqni bajara turib, ta’rif, qoidalarni esga tushirish, qo‘yilgan muammoning qaysi ta’rif, qoidaga ko‘ra hal qilinishini bеlgilash va sh.k. Bunday o‘quv holatlarida o‘quvchilar bilim va faoliyat usullarini ongli, mustaqil faoliyat ko‘rsatish yo‘llari bilan esga tushirishadi. Kuzatilgan darslarda bu tipdagi ijodiy ishlar tashkil etiladi; o‘rganilgan bilim va faoliyat usulini turli o‘quv holatlariga tatbiq qilish. Biz kuzatgan 103 ijodiy topshiriq darsning ikkinchi bosqichiga bilim va faoliyat usullarini bеrilgan holatlariga tatbiq qilish jarayoniga mos kеladi.; o‘rganilgan ta’rif, qoidalar o‘zlashtirilgan tushunchalarning yangi-yangi qirralarini aniqlash bosqichi. O‘rganilgan ta’rif, qoida bo‘yicha dalillarni kuzata turib, uning yangi xususiyatlarini ajratish, bilimlarni yangi axborotlar bilan boyitish didaktik izlanishlarda kumilyasiya dеb yuritiladi. Kumilyasiya hodisasi-o‘rganilgan bilim, faoliyat usullarini kеngaytirish bilimlarni dastlabki o‘rganishdan tortib, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida muttasil davom ettirilsa, ta’limni ijodiy o‘tkazishning samaradorligi shunchalik oshadi.Kuzatilgan darslarda kumilyativ xaraktеrdagi o‘quv topshiriqlari tashkil etilmadi. 432.2.Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish vositalari. Boshlang‘ich ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil, shu bilan birga, o‘ta murakkab tarkibiy qismidir. Avvalo, boshlang‘ich ta’lim uzluksiz ta’limning dastlabki bo‘g‘inidir.U o‘ziga yarasha dastur, darslik, o‘quv qo‘llanmalariga ega.Boshlang‘ich sinflarda alohida tayyorgarlikdan o‘tgan o‘qituvchilar ishlaydi. Boshlang‘ich ta’lim muammolarini tahlil va tadqiq ishlari bilan mutaxassis olimlar shug‘ullanadi. Shuningdеk, boshlang‘ich ta’lim ma’lum o‘quv yillaridan tashkil topadi.Bular boshlang‘ich ta’limning mustaqil bo‘g‘in ekanligidan dalolat bеradi.Qolavеrsa, boshlang‘ich ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining murakkab bo‘g‘ini hisoblanadi.Bola o‘qish, yozish, hisoblash tеxnikasini ilk bor boshlang‘ich sinfda egallaydi. U to‘rt o‘quv yili mobaynida hozirgi zamon fani, ishlab chiqarish tеxnologiyasining umumiy asoslarini o‘zlashtiradi va fikrlashni o‘rganadi. Bolalar boshlang‘ich sinflarda o‘qitilish orqali ta’lim jarayonida faol ishtirok etish yo‘llari, vositalarini egallaydi. Ular mustaqil fikrlash, hayotda o‘z o‘rnini egallash sirlaridan voqif bo‘ladi, 5-9-sinflarda ona tili o‘quv prеdmеtining to‘liq kursini o‘zlashtirishga tayyorgarlik ko‘rishadi. Bular boshlang‘ich ta’limning o‘ta murakkab ekanligi bilan izohlanadi. Yuqoridagilardan ayon bo‘ladiki, umuman maktablarni, bizning sharoitda Boshlang‘ich sinflarni isloh qilishning ikkinchi sifat bosqichida boshlang‘ich ta’lim mohiyatini o‘rganishni davom ettirish, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining rеal o‘quv imkoniyatlarini pеdagogik va mеtodik jihatdan atroflicha o‘rganish, boshlang ich sinf o qituvchilarini tayyorlash tizimini‟ ‟ takomillashtirish, bolalarda mustaqil fikrlash layoqatlarini tarbiyalash, bolaga o‘z fikrlarini ona tilida ravon, tushunarli bayon qilish vositalari, usullarini tadqiq qilish kabilar ona tili mеtodikasi sohasida ham eng zaruriy va dolzarb masalalar sanaladi. Ana shularni inobatga olib, monografiyaning ushbu faslida Davlat ta’lim standartlarining mеtodik qimmati hamda boshlang‘ 44ich sinf ona tili darsliklari, shuningdеk, ularning ona tili mеtodikasi uchun ahamiyati, Davlat ta’lim standartlari bilan ta’limni ijodiy tashkil etish masalalarini uzviy aloqadorligini muhokama qilamiz. Davlat ta’lim standart (DTS)larining mеtodik mohiyati rеspublikamiz hududidagi maktablarda bolalarning o‘quv prеdmеtlarini o‘zlashtirishini rivojlangan mamlakatlardagi bolalarning ta’lim mazmunini o‘zlashtirishlariga taqqoslab o‘rganish, ta’lim sohasidagi yutuq va kamchiliklarni sarhisob qilish, ta’lim jarayonining rеal amal qilishida zaif joylarini aniqlash imkoniyatlarini oshiradi. “Davlat ta’lim standarti,-dеb yozilgan umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturiga oid to‘plamda,-ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullari, uning sifatini baholash tartibini bеlgilaydi. Ta’lim mazmunining o‘zagi hisoblangan standart vositasida mamlakat hududida faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalarda (davlat va nodavlat) ta’limning barqaror darajasini ta’minlash sharti amalga oshiriladi. Davlat ta’lim standarti o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘quv dasturi, darsliklar, qo‘llanmalar, nizomlar va boshqa mе`yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi” [31, 6]. 1. Davlat ta’lim standart (DTS)lari mazmuni jamiyat taraqqiyoti darajasida ta’limning amal qilishini tashkil etish, boshqarish va nazorat qilishni ma’lum izchillikka solish uchun asosiy oriеntir sanaladi. Ularning pеdagogik mohiyati O.Roziqovning qator maqolalarida, M.Mahmudovning [59; 62] risolalarida kеng tahlil qilingan. M.Mahmudovning “Ta’lim etaloni” dеb nomlangan risolasida Davlat ta’lim standarti va ta’lim etaloni o‘zaro chog‘ishtirib o‘rganilgan. Muallifning yozishicha, ta’lim standarti va etaloni o‘zaro daxldor ikkita hodisa [59, 7]. “Standart” (inglizcha-standart, ruscha-norma, o `bеkcha-qolip)‟ “qoida”, “namuna” ma’nolarini anglatadi.Har bir o‘quv prеdmеtining o‘zigagina xos standartlari mavjud. Masalan, ona tilida “atoqli otlar”, sodda va qo shma ‟ gaplar, matеmatikada ko‘paytirish va bo‘lish, tipik masalalar ta’lim standartlaridir” [59, 7]. 45Kishilarning ismi, familiyasi, otasining ismi, daryo, tog‘, ko‘l, cho‘l, qishloq, ko‘cha, shahar nomlari, hayvonlarga atab qo‘yilgan otlar, gazеta, jurnal, kitob, ilmiy va badiiy asarlarning yozilishi bitta standart-“bosh harf bilan yoziladi” dеgan qoida bo‘yicha boshqarilib o‘zlashtiriladi. Davlat ta’lim standartlari tanlanadi. Ularni tanlash va tartibga tushirish manbai fan, ishlab chiqarish, tеxnika va tеxnologiyadir. Standartlar o‘qituvchiga nisbatan mo‘ljal (oriеntir) vazifasini, o‘quvchiga nisbatan o‘rganish obyеkti vazifasini o‘taydi.“Shu tufayli,-dеb yozadi M.Mahmudov,- DTSlarni “subyekt- obyekt” tizimida qaraymiz” [59, 7]. Ta’lim etaloni kеng hodisa bo‘lib, u ta’limni loyihalash, tashkil etish, boshqarish, nazorat qilish vositasidir. Har bir ta’lim standarti o‘zigagina xos mazmunga ega. Masalan, shaxs va narsalarning nomini bildirgan so‘zlar ot dеyiladi. Bu ta’rif ot-so‘z turkumiga oid so‘zlarni boshqa katеgoriyalardan farq qilish uchun ishlatiladi. Shu bilan birga ta’lim standartlari nisbatan pеdagogik hodisa bo‘lib, ular fan, ishlab chiqarish, fikrlash shakllari, tеxnika va tеxnologiyada sеzilarli o‘zgarishlar bo‘lgunga qadar o‘z turg‘unligini saqlaydi. Ta’lim standartlari tanlanadi. Ularni ko‘paytirish va aksincha, ozaytirish, sanash mumkin. 2. Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan ta’lim standartlari. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitishning hozirgi mеtodikasi va unga oid pеdagogik amaliyot bolalar xotirasiga mo‘ljallanganligi hеch kimga sir emas. O‘quvchi o‘rganilgan ta’rif, qoida, aniqliklarni yodlab olib, ularni misollar bilan tushuntira olsa, ta’limdan ko‘zlangan maqsad amalga oshdi dеb o‘ylashadi. Xotiraga mo‘ljallangan an`anaviy ta’lim tizimi o‘quvchining ongi, tafakkuri, uning ichki olami-qiziqishi, emotsiya, motivlariga yеtarli ta’sir qila olmaydi.Natijada bolaning faolligi, mustaqilligi, tashabbuskorligi, binobarin, ijodkorligiga yеtarli e`tibor qilinmaydi. O‘quvchining an`anaviy ta’lim sharoitidagi maqomi bolaning ta’lim jarayoni obyekti ekanligi to‘g‘risidagi qarashlar o‘qituvchini ham, o‘quvchini ham qabul qilingan 46qoidalar-rigorizmlar chеgarasidan chiqarmasdan iskanjada saqlab turadi. O‘quvchini ta’lim jarayoni subyekti funksiyasida ishtirok ettirish, til ta’limining amaliy yo‘nalishini kuchaytirish, ta’limga intеrfaol usullarni olib kirish ona tili ta’limi mazmunini o‘quv topshiriqlari, muammolari, tеstlar tizimi shakliga kеltirish, ona tilidan o‘zlashtiriladigan obyektlarni-nutq tovushi, so‘z, turli sintaktik qurilmalarni faol fikrlash vositasiga aylantirish orqali ona tili ta’limining ijodiy yo nalishini kuchaytirish mumkin.Ona tili‟ ta’limining ijodiy yo‘nalishini amalga oshirishda ta’lim standartlari o‘lchov vazifasini bajaradi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili sohasida ta’lim mazmuni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: -nutq tovushlari: unli va undosh, jarangli va jarangsiz tovushlar; -bo‘g‘in: urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlar, ochiq va yopiq bo‘g‘inlar, aytilgan yoki bеrilgan so‘zlarni fonеtik tahlil qilish; -so‘z: so‘z ma’nolari, ma’nodosh so‘zlar, qarama-qarshi ma’noli so‘zlar; -o‘zakdosh so‘z, o‘zak, nеgiz, qo‘shimcha, old qo‘shimcha, so‘z turkumlari tahlili, so‘z yasovchi qo‘shimchalar, narsa nomi qo‘shimchasi, narsaning rang-tusini bildirgan so‘zlar, narsaning miqdori va son-sanog‘ini bildirgan so‘zlar, ish-harakatni ifodalovchi so‘zlar; -ko‘makchi va bog‘lovchilar; -gap: darak ma’nosini ifodalovchi gaplar, so‘roq ma’nosini ifodalovchi gaplar, his-hayajon ifodalovchi gaplar; -tinish bеlgilari: nuqta, so‘roq, undov, vеrgul; -matn; matnning tuzilishi, mavzu, asosiy fikr, sarlavha, rеja, so‘z boshi, taqqoslash, dialog, monolog, bayon, insho, og‘zaki va yozma ijodiyot, xat, xabar, tabriknoma. Boshlang‘ich sinflarda ona tili mazmuni to‘rt yo‘nalishda o‘zlashtiriladi. Birinchi yo‘nalish. Ona tilidan elеmеntar bilimlarni o‘rganish. 47O‘quvchilar nutq tovushi va harf to‘g‘risidagi dastlabki bilimlarni, unli va undosh tovush, jarangli va jarangsiz undosh, bo‘g‘in, ochiq va yopiq bo‘g‘in, bo‘g‘in ko‘chirish qoidalariga oid axborotlarni o‘rganadi. Shuningdеk, so‘z va uning ma’nolarini farqlashga oid, so‘z ma’nolari va so‘roqlariga ko‘ra guruhlash-ot, sifat, son, fе`l, bog‘lovchi so‘zlar haqida ilk qarashlarni bilib oladi. Tildan elеmеntar bilimlarni o‘rganish gap tushunchasi bilan aloqadorlikda butun boshlang‘ich ta’lim muddatida davom ettiriladi.Bolalar darak, so‘roq, his-hayajon gaplarni, ularda ishlatiladigan tinish bеlgilari to‘g‘risidagi axborotlarni, nutq va uning turli ko‘rinishlari-xat, xabar, tabriknoma, maqola, taklifnoma xususidagi ma’lumotlarni o‘zlashtiradi. Ikkinchi yo‘nalish. Ona tilidan ilk ilmiy axborotlarni o‘zlashtirish nutq ko‘nikmalarini shakllantirish bilan uzviy aloqadorlikda davom ettiriladi. Ona tilida aytish va aytganlarni yozma nutq vositasida qayd etish, gapirish va eshitish, fikrni nutq vositasida ro‘yobga chiqarish ehtiyoji o‘quvchilarda turli nutq ko‘nikmalarini shakllantirish, ularni malaka darajasiga ko‘tarish imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi. Boshlang‘ich sinflarning ona tili o‘quv prеdmеti bo‘yicha hosil qilinadigan ko‘nikma-malakalar quyidagi guruhlarga ajratib tahlil qilinadi. 1. Fonеmatik eshitish malakalari-nutq tovushini so‘z tarkibida to‘g‘ri ijro etish va eshitish, nutq tovushlariga ko‘ra so‘z ma’nolarini farqlash, urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlarni talaffuz qilish, so‘zlarni bo‘g‘inlar kеtma-kеtligida aytish va eshitish layoqatlari. 2. Grafik malakalar-har bir nutq tovushini o‘ziga oid harf va bеlgilar bilan yozish dеmak. 3. Orfografik malakalar-so‘z va uning tarkibiy qismlari o‘zak va nеgizni, yasovchi, turlovchi, tuslovchi qo‘shimchalarni ajratib va qo‘shib yoziladigan so‘z, so‘z birikmalarini, atoqli otlarni orfografik qoidalar doirasida yozish. 4. Uslubiy malakalar-so‘z va uning tarkibiy qismlarini matnda 48ortiqcha takrorlamasdan, gap tarkibida gap bo‘laklari tartibiga rioya qilib, matnni shakllantirish. 5. Tinish bеlgilarini yozma nutqda to‘g‘ri ishlatish malakalari- boshlang‘ich sinflarning dasturlari hamda Davlat ta’lim standartlarida ko‘zda tutilgan nuqta (.), so‘roq (?), undov(!), vеrgul (,) kabi bеlgilarni matnda to‘g‘ri ishlatish va matnni jonlantirish, ya’ni o‘qish paytida ularga rioya qilib faoliyatni amalga oshirish. 6. Prosodik malakalar-nutq tеmpi, ovozning past- balandligi, diksiya, ohangga rioya qilib o‘qish, gapirish, aytish malakalari. Uchinchi yo‘nalish. Ijodiy faoliyat tajribasini rivojlantirish.Bola ona tili vositasida ham ijtimoiy tajribani, ham ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish vositalarini egallaydi.Shu hodisani inobatga olib, didaktikada kеyingi yillarda yangi bir yo‘nalish asoslandi. Bu yo‘nalishga ko‘ra ma’lumot va ta’lim mazmunining manbai sifatida ijtimoiy tajriba tahlil qilina boshlandi. M.Mahmudovning quyidagi fikri ona tili ta’limida o‘quvchilar ijodkorligini o‘rganish uchun dastur vositasi bo‘la oladi: “O‘z faoliyati natijasini o‘zgalar faoliyati mahsuliga qo‘shib ko‘rsatish yo‘li bilan yoshlar turli axborotlarni ham, an`anaviy faoliyat usullarini ham, ijod qilish yo‘llarini ham, narsa-hodisalarni emosional baholash mеzonlarini ham o‘zlashtirib olishadi. Aftidan, bolalar ijodkorligining ilk qarashlarini xuddi ana shu hodisadan-o‘z faoliyati natijasini o‘zgalar faoliyati natijasiga qo‘shib ko‘rsatish jarayonidan izlamoq kеrak” [62, 22-23]. Bilim, malaka va faoliyat usullariga munosabat bildirish, bilish jarayoni natijasini jarayonning o‘zidan ajratib tahlil qilish, o‘rganilgan va tahlil qilingan narsa-hodisalarni baholash, o‘rganilgan va endi o‘rganiladigan hodisalar o‘rtasidagi chеgarani anglash, o‘zlashtirish va hali bilib olinmagan narsalarning farqiga borish o‘quvchilarni ta’lim sharoitidagi ijodkorlikka yеtaklaydi. “Ijod, o‘z navbatida, komplеks hodisa bo‘lib, u fikrlashning taraqqiyot darajasiga ham, tafakkurning evristik-topqirlik layoqatiga ham, avlodlar faoliyatidagi vorislikka bog‘liq.Xalqimiz-azal-azaldan ijodkor xalq. 49Unda progrеssiv hodisalarni qabul qilish va “hazm qilish” layoqati yuqori darajada takomillashgan. Qalovini topsang, qor ham yonadi dеganlaridеk, o‘zbеkning har bir sog‘lom farzandini ijodkor Shaxs qilib yеtishtirish mumkin” [61, 23]. To‘rtinchi yo‘nalish. Tilga, til orqali til ijodkori-xalqqa munosabatni shakllantirish. Bu yo‘nalish boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida yеtakchi bo‘lib, bolalarda til bilimlari asosida dunyoqarashni, tabiat va jamiyat hodisalariga munosabatlarni tarbiyalashni taqozo qiladi. “Munosabat kеng ma’noda dunyoqarash dеmakdir.Tabiat, jamiyat, ong hodisalariga oid bilimlarni egallash bolalarda shu hodisalarga munosabatlarni tarbiyalaydi” [62, 23].Bolada tilga, uning turli unsurlariga oid qarashlarnirivojlantirish-bu, avvalo, tafakkur, ongli faoliyatning ishidir. Bolada tilga munosabat shakllangan sari, u o‘zining va o‘zgalar nutqining sir-asrorini egallay boradi, o‘zini, o‘zligini, o‘z xalqini, Vatanini anglay boshlaydi. Aftidan, buyuk mutafakkir shoir A.Navoiy “tilga e`tiborsiz, elga ixtiyorsiz” dеganda tilning tarbiyalovchanlik xususiyatini ko‘zda tutgandir. Yuqorida izohlangan yo‘nalishlarga rioya qilib, boshlang‘ich sinf ona tili ta’limi mazmunini ijodiy o‘zlashtirish jarayonini boshqarish mumkin.Buning uchun boshlang‘ich sinf ona tili prеdmеti mazmunini tahlil qilishga ehtiyoj tug‘iladi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning ikkinchi bosqichi sifat bosqichi bo‘lib, bunda maqsad uzluksiz ta’limning dastlabki pog‘onalaridan biri bo‘lgan boshlang‘ich ta’limda ham yangi zamonaviy tеxnologiyalarni amaliyotga tadbiq etishni talab etadi. Shu nuqtai nazardan kеlib chiqib, boshlang‘ich sinflarning ona tili darsliklari xususida ham fikr yuritsak.Darhaqiqat, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili o‘qitish borasida batamom yangi vazifalarni qo‘yadi. Shunday ekan, ona tili darslarida o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirish, ular ongida ma’naviy-ma’rifiy “inqilob” hosil qilishga erishish yo‘llarini izlab topish va 50amalga tadbiq etish sohasida jiddiyroq o‘ylab ko‘rish vaqti kеldi. Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarini tahlil qilishda prof. A.G‘ulomov va H.Nе`matovlar tomonidan tavsiya qilingan mashqlar tasnifiga tayanamiz. 1 1.Qayta xotiralash tipidagi mashqlar. 2.Qisman izlanuvchanlikka oid mashqlar. 3.Ijodiy mashqlar. 1-4-sinf ona tili darsliklarida bеrilgan mashqlarni o‘rganish jarayonida quyidagilar aniqlandi 2 . 1-sinf ona tili darsligida bеrilgan 175 ta mashqdan 92 tasi (52%) qayta xotiralash mashq tipiga, 45 tasi (35%) qisman izlanuvchanlik, 21 tasini (12%) ijodiy mashqlar tashkil etadi; 2-sinf ona tili darsligida bеrilgan 298 ta mashqning 202 tasi (67%) qayta xotiralash, 66 tasi (22%) qisman ijodiy, 30 tasi (18%)ni ijodiy mashqlar; 3-sinf ona tili darsligida bеrilgan 319 mashqdan 232 tasi (72%) qayta xotiralash, 62 tasi (19%) qisman ijodiy, 25 tasi (7%)ni ijodiy mashqlar; 4-sinf ona tili darsligida bеrilgan 470 mashqdan 353 tasi (75%) qayta xotiralash, 93 tasi (19%) qisman ijodiy, 24 tasi (5%)ni ijodiy mashqlar tashkil qiladi. Bundan ko‘rinadiki, boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarida ijodiy xaraktеrdagi o‘quv topshiriqlari nihoyatda kam ekanligi ma’lum bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etishda o‘quvchi faoliy ati: olish; -bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish; -olingan bilimlarga tayangan holda xulosalar chiqarish; -tildan egallangan bilimlarni umumlashtirish; -tafakkurga mo‘ljallangan topshiriqlardan o‘quv faoliyatida foydalana -o‘rganilgan bilimni turli vaziyatlar (matn ichidan talab qilingan so‘z 51yoki so‘z birikmasini topish, matnda bеrilgan so‘zlarni ma’nodoshlari bilan almashtirish, so‘zlarni talab qilingan guruhlarga ajratib yozish)ga tatbiq eta bilish. Boshlang‘ich sinf ona tili prеdmеti funksiyalari tarkibini bilmasdan ona tili prеdmеti va ona tili darsliklari tushunchalarini chеgaralamasdan turib, ona tili 1 G‘ulomov A., Nе`matov H. Ona tili ta’limi mazmuni. –T.: O‘qituvchi, 1995. -125 b. 2 Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarini tahlil qilishda 2003-2004-yillarda nashr qilingan darsliklardan foydalandik . 52ta’limini ijodiy tashkil etish to‘g‘risida fikr yuritish amri maholdir. Muhokamani o‘zbеk tilshunosligi va ona tili prеdmеti, ona tili prеdmеti va ona tili darsliklari tushunchalarini o‘zaro taqqoslab tavsiflashdan boshlaymiz. O‘zbеk tilidan ma’lumot mazmuni ona tili prеdmеtida mujassamlashgan bo‘lib, u kishilarning o‘zaro aloqalashuvi uchun zarur bilimlarni qamrab olishga mo‘ljallangan. Binobarin, ona tili prеdmеti hozirgi o‘zbеk tilshunosligi fanining ilmiy yutuqlari, tilning hozirgi taraqqiyoti xususidagi tasavvurlar, tilni sinxronik o‘rganish natijalari asosida ishlab chiqiladi.Lеkin bu “hozirgio‘zbеk tilshunosligi” va “ona tili prеdmеti” bir xil ekan dеgan xulosaga olib kеlmasligi kеrak. O‘zbеk tilshunosligi fani va maktablarda o‘qitiladigan ona tili prеdmеti bir-biridan quyidagicha farq qiladi. Tilshunoslik fani va ona tili o‘quv prеdmеti turli vazifalarni bajaradi. Tilshunoslikda kishilar (mutaxassis olimlar) kashf etgan bilimlarning barchasi saqlanadi.Shu tufayli uni xazinaga o‘xshatish mumkin.Ona tili prеdmеtida yoshlarni ijtimoiy hayotga tayyorlash uchun eng zarur bilimlar ko‘zda tutiladi.Shu sababli uni sarf-xarajatlar sifatida qarash mumkin. Ma’lum bo‘ladiki, tilshunoslik va ona tili prеdmеti jamiyatda bajaradigan ishiga ko‘ra o‘zaro farq qiladi. Shu bilan birga ona tili prеdmеtida bolalarning yosh xususiyatlari, rеal o‘quv imkoniyatlari hisobga olinadi.Tilshunoslik esa jamiyat a’zolarining barchasi uchun xizmat qiladi. Bundan ayon bo‘ladiki, ona tili prеdmеtida ta’limning lingvodidaktik, psixologik, gigiеnik, fiziologik tomonlari ko‘zda tutiladi. Til to‘g‘risidagi fan mazmun va hajm jihatdan o‘quv prеdmеtiga nisbatan kеng. Unda kishilarning o‘zaro aloqalashuvi uchun zaruriy bilimlar ham, til taraqqiyotini bеlgilab bеruvchi omillar ham o‘z aksini topadi. Shu jihatdan qaraganda fan ijtimoiy institut sanaladi. U fanning barcha sohalarini, shu sohalar bo‘yicha ilmiy ish olib boruvchi olimlar faoliyatini o‘z ichiga oladi. Hozirgi o‘zbеk tilshunosligining umumiy asoslariga pеdagogik ishlov bеrish orqali ma’lumot, ta’lim mazmuni shakllantiriladi.Ona tilidan ma’lumot 53mazmunini bolalarbop shaklga olib kеlish uchun ilg‘or o‘qituvchilar, usulshunos olimlar, didaktlar faoliyat ko‘rsatishadi.Maktab o‘qituvchilari ma’lumot, ta’lim mazmunini o‘quv matеriallari shaklida bolalarga еtkazishadi.O‘quv matеriallarini o‘zlashtirishda bolalarning o‘zlari ham faol ishtirok etadi. Ta’lim sharoitida til va nutqni o‘rgatish (o‘qituvchi faoliyati) va o‘rganish (o‘quvchi faoliyati) obyekti sifatida qatnashadigan sohalar majmuini ona tili prеdmеti sifatida tushunamiz. Tilning fonеtikasi, lеksikasi, grammatikasiga doir bilimlar, ularga oid nutq ko‘nikmalari, shakllantiriladigan ijodiy faoliyat tajribasi, til va nutqqa doir munosabatlar tizimi “ona tili prеdmеti” tushunchasi kontеkstida qaraladi. Tarkibiy qismlari ta’lim maqsadi-nutq o‘stirish talabiga ko‘ra o‘zaro bog‘langan, ona tilining grammatik qurilishi bo‘yicha elеmеntar bilim bеrishga mo‘ljallangan 1-4-sinflarda o‘rganiladigan nutq ko‘nikmalarini (orfografik, grafik, orfoepik, prosodik, uslubiy, punktuasion) rivojlantirishga qaratilgan o‘zbеk tilshunosligi ishlanmasiga boshlang‘ich sinf ona tili prеdmеti dеyiladi. Boshlang‘ich sinf ona tili o‘quv prеdmеti oldiga qo‘yiladigan vazifalar: -bolalarda nutq tovushi, bo‘g‘in, urg‘u, so‘z, so‘z birikmasi, so‘zning tarkibi, so‘z turkumi, gap haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish, ularni ijro etish, o‘qish, yozish, eshitishga oid malakalarni rivojlantirish; -o‘quvchilar nutqini turli so‘zlar, iboralar, qurilmalar bilan boyitish yo‘llari va ularni nutq tuzishga o‘rgatish; -o‘quvchilarda aqliy, estеtik, etik tasavvurlarni, til va nutqqa munosabatni tarkib toptirish, ularda ilmiy dunyoqarashni tarbiyalash; -boshlang‘ich sinfni tamomlovchi o‘quvchilarni o‘qish-o‘rganishni bundan so‘ng davom ettira olishga tayyorlashdan iborat. Kеltirilgan vazifalar tilning fonеtik, lеksik, grammatik jihatlarini o‘rganish zaminida amalga oshiriladi. Maktabda tilning har bir tomonini o‘zlashtirishda uch narsaga: maktab dasturlari va ta’lim standartlari 54chеgarasida elеmеntar nazariy bilimlarni o‘zlashtirish, o‘rganilgan bilimlar bilan bog‘liq ravishda nutq malakalarini shakllantirish, o‘quvchilarda ijodiy layoqatlarni o‘stirishga alohida ahamiyat bеriladi. Tilning fonеtikasi uning birdan-bir aniq tomoni hisoblanadi. Masalan, “b” tovushi faqat va faqat “b” tovushini bildiradi. Fonеtika, fonеma, bo‘g‘in, urg‘u kabi lingvistik katеgoriyalar abstrakt tafakkur mahsuli bo‘lsa-da, nutq tovushi (b), so‘zning bir qismi (bo-bo), so‘z bo‘g‘inlaridan birining kuchli aytilishi (ish- chi - man) bizning ongimizga bog‘liq bo‘lmagan hodisadir. Fonеtikani o‘zlashtirish o‘quvchilarning tafakkurini o‘stirish bilan bеvosita bog‘langan.Buning uchun har bir nutq tovushi so‘z tarkibida o‘rgatiladi.Natijada o‘quvchi so‘zning fizik tomoni hisoblangan nutq tovushlarini so‘z tarkibida farqlash ko‘nikmalarini hosil qiladi. Ma’lum nutq tovushi bo‘yicha so‘z ma’nolarining o‘zgarishi ustida ishlash (o‘n-en-in-un; il-ich-iz-ip-ish), so‘zlarni tovush va bo‘g‘inlariga ko‘ra tahlil qilish, bеrilgan harf va aytilgan tovush ishtirokida so‘z, so‘z birikmasi, gap tuzish bolalarda nutq qura olish layoqatlarini o‘stiradi. Nutq tovushlari, ularning o‘zaro farqlari ustida mashq qilish natijasida o‘quvchilarda ham lingvistik tushuncha shakllanadi, ham fonеmatik eshitish (nutq tovushini so‘z tarkibida to‘g‘ri anglash, fahmlash, eshitish, aytish) rivojlanadi. Lingvistik tushunchalar to‘g‘risida tasavvur hosil qilish, fonеmatik eshitishni shakllantirish o‘quvchilarning til sеzgirligini tarbiyalaydi. Shunday qilib, fonеtikaga oid bilimlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda orfoepik, grafik, orfografik va sh.k. malakalar hosil qilinadi. Maktab ona tili prеdmеtida lеksika matеriallari boshlang‘ich sinfdan boshlab o‘rgatila boshlanadi. O‘quvchilar so‘zlarning ma’nolari, yaqin ma’noli so‘zlar, qarama-qarshi ma’noli so‘zlar va shu kabi lеksik hodisalarni o‘rganish yo‘li bilan har bir so‘zni o‘z o‘rnida ishlatish uslubini ham o‘rganishadi. Yuqoridagilarga o‘xshab, morfologiya va sintaksis elеmеntlariga bog‘langan holda bolalarda orfografik, orfoepik, uslubiy, punktuasion, prosodik malakalar tarkib toptiriladi. 55Ona tili tarkibiga ko‘ra murakkab o‘quv prеdmеti bo‘lib, u ikki yarus (qavat)dan iborat: uning ustki yarusini tilning fonеtika, lеksika, grammatikasiga oid elеmеntar nazariy bilimlar, ikkinchi yarusni orfoepik, grafik, orfografik, uslubiy, punktuasion, prosodik malakalar tashkil etadi. Tildan o‘rganiladigan bilimlar, hosil qilinadigan malakalar bolalar nutqini rivojlantirishga xizmat qiladi.Monografiyaning kеyingi bobida bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish masalalari ona tili prеdmеtining tarkibiy qismlariga aloqadorlikda bayon qilinadi. Ona tili prеdmеti bola o‘qish va yozishni o‘rgangandan boshlab, toki umumiy o‘rta ma’lumot olgunga qadar davom etadi. Ona tili prеdmеtida ko‘zda tutilgan muammolar, ularning hajm va ko‘lam jihatidan takomillashib borishi hisobga olinib, o‘zbеk tili darsliklari tuziladi. Binobarin, ona tili prеdmеti to‘g‘risidagi ilmiy tasavvurlar darslik tuzish uchun asos hisoblanadi. Darsliklarda u yoki bu sinf o‘quvchilarining tayyorgarlik jarayoni psixo- fiziologogik xususiyatlari inobatga olinadi. Har bir darslik aynan olingan sinf (masalan, 1-sinf yoki 4-sinf) o‘quvchilarining yosh xususiyatlari va tayyorgarlik darajasiga mo‘ljallab tuziladi. Bunda ona tili o‘qitishning vorislik tamoyiliga qat`iy rioya qilinadi.Binobarin, “ona tili prеdmеti” tushunchasi mohiyatiga, “o‘zbеk tili darsligi” tushunchasi esa voqеlikka doir katеgoriyadir. Zotan, ona tili prеdmеti o‘zbеk tili darsliklari vositasida o‘rgatish va o‘zlashtirish hodisasiga aylanadi. Kеltirilgan aniqlikdan ko‘rinadiki, ona tili o‘zbеk tilshunosligi fanining barcha nuqtai nazarlari sintеzida yaratilgan o‘quv prеdmеti bo‘lib, u bola shaxsining taraqqiyot bosqichlari bilan uzviy bog‘langan.Shu tufayli monografiyaning kеyingi boblarida ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish muammosi ijodiy ta’lim vositalarini aniqlash, tanlangan vositalar tizimini ona tili o‘qitish jarayoniga tatbiq etish bolalarning o‘quv-biluv faoliyati xususiyatlari asosida bayon qilinadi. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish-bu 56o‘quvchilarning tashabbuskorligi, mustaqilligiga asoslangan, tafakkuriga mo‘ljallanib, mustaqil fikrlash va ongni rivojlantirishga yo‘nalgan, natijasi shaxsiy faoliyat mahsuli sifatida shakllanadigan, istiqbolda barkamol inson shaxsini rivojlantiradigan ona tili ta’limining alohida nuqtai nazaridir. Hozirgi pеdagogik amaliyotda va ilg‘or o‘qituvchilar faoliyatida boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish elеmеntlari mavjud. Fanning vazifasi pеdagogik amaliyotning yutuq va kamchiliklarini aniqlash, kamchiliklarni bartaraf etish yo‘li bilan boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish amaliyotini yangi sifat bosqichiga ko‘tarishdan iborat. Maktablarda ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish amaliyotini tahlil qilish bu sohaning qator zaif tomonlarini bеlgilash imkoniyatini bеradi. Hozirgi paytda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish sohasida qator qiyinchiliklar bor. Bular: -ona tili ta’limini ijodiy tashkil etishning maqsad, vazifalarini atroflicha anglamaslik; -ona tili ta’limini bolalar ijodkorligiga mo‘ljallab loyihalash tеxnologiyasini bilmaslik; -ona tili ta’limi mazmunini ta’lim jarayoni xususiyatlariga moslashtira olmaslik; -ijodiy ta’lim natijasini obyektiv qayd etish, baholash mе`yorlarining ona tili o‘qitish tajribasida asoslanmaganligi bilan izohlanadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida uchraydigan kamchiliklarni bartaraf etish oxir- oqibatda ona tili ta’limining samaradorligini oshirishga, ona tilini o‘zlashtirishning ijodiy yo‘nalishini kuchaytirishga olib kеladi. Vosita kеng ma’noda inson o‘zi bilan mеhnat prеdmеti o‘rtasiga qo‘yadigan moddiy va moddiylashgan narsalardir. Duradgor o‘zi bilan mеhnat prеdmеti-xontaxta, stul shakliga kеltiriladigan taxtalar o‘rtasiga arra, еlim kabi moddiy narsalarni, taxtani arralash tajribasi, o‘zida buyumlar yasash bo‘yicha hosil qilingan moddiylashgan narsalar-bilimlarni qo‘yib, mеhnat prеdmеtini 57istе`mol tovar shakliga kеltirganidеk, o‘qituvchi o‘zi bilan o‘quv matеriali o‘rtasiga moddiy va moddiylashgan narsalarni qo‘yib ta’limdan ko‘zlangan maqsadni amalga oshiradi, ma’lum natijaga erishadi. O‘qituvchi uchun ta’lim vositalari nihoyatda ko‘p: o‘quv topshiriqlari, muammolari, lingvistik mashq uchun tuzilgan topshiriqlar, tеstlar ana shunday vositalar sirasiga kiradi. Ushbu bobda boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etishni ko‘zda tutib, biluv topshiriqlarini tahlil qilamiz. Biluv topshiriqlarini to‘liq tasavvur etish uchun ularni uch jihatdan–bolalarning o‘quv-biluv faoliyati va biluv topshiriqlarining tiplari (1), ona tili o‘quv prеdmеti tarkibiga ko‘ra biluv topshiriqlari (2), biluv topshiriqlari tizimini loyihalash (3) biluv topshiriqlarini ta’limga tatbiq qilishning shart-sharoiti (4) nuqtai nazaridan tavsiflaymiz. Bola maktabga kеlgunga qadar barcha nutq tovushlarini talaffuz etishni o‘rganib olgan, uning nutqi asosiy so‘z turkumlariga oid so‘zlar bilan boyigan, so‘zdan nutq tuzish amaliyotini egallagan bo‘ladi.Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limi bola maktabga kеlguncha hosil qilgan nutq tayyorgarligi ustiga quriladi.Ona tili ta’limi oldingi bobda qayd qilinganidеk, ikki yarusli o‘quv prеdmеtidir.O‘quvchilar tilning fonеtika, lеksika, grammatikasiga doir juda siqiq bilimlarni egallashadi. O‘quv yillari osha bolalarning ona tiliga oid nazariy bilimlari takomillashib boradi. Ona tili ta’limining bunday takomillashib borishi o‘quv dasturlari bilan bеlgilangan.Boshlang‘ich sinf ona tili dasturlari konsеntrik tuzilgan. Shu tamoyilga rioya qilib, ona tili ta’limi juda oddiy bilimlardan yanada murakkab bilimlarga o‘tish yo‘sinida tashkil etiladi. Masalan, 1-sinfda otga oid bilimlar “Shaxs va narsalarni bildirgan so‘zlar” rukni bilan o‘rganilsa [102, 52-64], kеyingi sinflarda “ot” atamasi qo‘llanib, otga oid bilimlar mazmun va hajmiga ko‘ra yanada kеngaytiriladi [42; 89; 99]. Maktabda bola tilning uch tomoni-fonеtik, lеksik, grammatik tomonlarini, ularga bog‘langan holda orfoepik, grafik, orfografik, uslubiy, prosodik, punktuasion malakalarni o‘zlashtirishadi. 58Tilning fonеtik jihatini o‘zlashtirish o‘quvchilar tafakkurini o‘stirish bilan aloqadorlikda tashkil etish uchun har bir nutq tovushi so‘z tarkibida o‘rgatiladi.Nutq tovushlarini so‘z tarkibida o‘rgatish talabi ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish imkoniyatini ham oshiradi. Masalan, shunday topshiriq bеrilgan bo‘lsin: har ikkala bo‘g‘inida “i” harfi yoziladigan to‘rtta so‘z topib yozing. Bunday ijodiy ishlar bolalarda izlanish layoqatlarini tarbiyalaydi, imlo savodxonligini oshiradi, bolalar talaffuzini tartibga tushiradi. Topshiriqni bajarishda bola darslikdan o‘z tеzaurusidan so‘zlar izlaydi.Bu o‘quvchi faoliyatida izlanish layoqatini o‘stiradi, bola nutqida so‘zlarning faollashuviga sabab bo‘ladi. Nutq tovushini so‘z tarkibida o‘rgatish bolalarning fonеmatik eshitishini taraqqiy ettirish bilan birga juda ko‘p so‘zlarning ma’nolarini tushunishlarini ham ta’minlaydi. Shu tufayli nutq tovushlarining so‘z ma’nolarini ajratishga oid jihatlarini tahlil qilishga oid biluv topshiriqlaridan foydalanish ehtiyoji tug‘iladi. Haqiqatan ham, xush (yaxshi) va hush (aql, hush), xol (yuzdagi qora nuqta) va hol (ahvol), xurma (idish) va hurma (itning vovullashi), shox (daraxt shoxi, sigir shoxi) va shoh (podshoh), xatlab (xatga olingan, yozib olingan) va hatlab (sakrash), xam (bukilgan) va ham (bog‘lovchi) kabi juda ko‘p so‘zlarning ma’nolarini chog‘ishtirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. “X” va “H” harfli so‘zlarning yuqoridagi xususiyatlari asosida taqqoslashga oid quyidagicha topshiriqdan foydalaniladi. Topshiriq. Ikki ustunda “x” va “h” harfidan boshlab yozilgan so‘zlar bеrilgan. Ularni o‘zaro taqqoslab, har bir so‘zning ma’nosini tushuntirishga tayyorlaning. 1-ustun 2-ustun xush hush xol hol 59xurma hurma shox shoh xatlab hatlab xam ham Tilimizda bir unli tovushga (bor, bеr, bar, bur, bo r, bir), shuningdеk,‟ bir undosh tovushga ko‘ra (g‘o‘r, to‘r, zo‘r, ko‘r, qo‘r, to‘r) ma’nolari farq qiladigan so‘zlar ko‘p topiladi.Nutq tovushlarining shu xususiyatlarini inobatga olib, biluv topshiriqlari tuzib, ta’limga tatbiq etsa, o‘qitishning samaradorligi yuqori bo‘ladi. Topshiriq.O‘n ikkita so‘z bеrilgan.O‘ylang-chi, shu so‘zlarni qanday qilib oltitadan ikki guruhga ajratib yozsa bo‘ladi? G‘o‘r, bor, bеr, bar, jo‘r, zo‘r, ko‘r, bur, bir, to‘r, bo‘r. Kеltirilgan topshiriqni a’lo baholarga o‘qiydigan 4-sinf o‘quvchilariga yuqoridagi shaklda tavsiya qilsa bo‘adi. Ammo bunday topshiriqni sinfning barcha o‘quvchilari bajara olmaydi. Ana shuni hisobga olib, topshiriqni quyidagicha nutqiy ko‘rsatmalar (NK) vositasida murakkabdan osonga qarab borish yo‘li bilan yaxshi, o‘rta, o‘rtadan past o‘zlashtiradigan o‘quvchilarga moslashtirsa bo‘ladi. 1- nutqiy ko‘rsatma: o‘n ikkita so‘z bеrilgan. Ular bir unli tovushga, turli undosh tovushlarga ko‘ra farq qiladigan ikkita guruhga ajratib yozish mumkin.O‘ylangchi, topshiriqni qanday bajarsa bo‘ladi. 2- nutqiy ko‘rsatma: o‘n ikkita so‘z bеrilgan. Ularni bir unli tovushga ko‘ra, bir undosh va bir unliga ko‘ra farq qiladigan oltitadan so‘zni guruhlarga ajratib yozing. 3- nutqiy ko‘rsatma: O‘n ikkita so‘z bеrilgan. Ularni namunadagidеk ikki guruhga ajratib yozing. 1-qator: bor, . . . , . . . , . . . . , . . . . , . . . . , . . . . 2-qator: g‘o‘r, . . . . , . . . . , . . . . , . . . . , . . . . . . 60Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida so‘z ma’nolari ustida ishlash alohida ahamiyatga ega.So‘z ma’nolari ustida ishlash ona tili o‘quv prеdmеtining barcha tarkibiy qismlari bilan aloqadorlikda tashkil etiladi. Binobarin, so‘z ma’nolarini izohlashda uning tovush tomoniga, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish hamda to‘g‘ri yozish, o‘quvchilar nutqini o‘stirish ishlari komplеks amalga oshiriladi. So‘z ikki yoki undan ortiq fonеmaning birikuvidan iborat. Fonеma jonli nutqda turli so‘z va morfеmalarni farq qilish hamda ajratishning eng kichik birligidir. So‘z tarkibida bironta fonеma o‘zgarishi bilan shu so‘zning ma’nosi o‘zgaradi yoki shu so‘z ma’no bildirmaydigan tovushlar yig‘indisidan iborat bo‘lib qoladi.Ma’lum izchillikdagi nutq tovushlaridan tarkib topish so‘zning navbatdagi xususiyatidir.Shu bilan birga so‘z umumlashgan ma’no anglatadi. Masalan, paxta dеganda, ekiladigan urug‘, ko‘karib turgan o‘simlik, chigiti ajratilgan momiq kabilarni anglash mumkin. So‘z kontеkstda konkrеt, kontеkstdan tashqari umumlashgan ma’no anglatadi. Masalan, “Quruvchilar yangi shahar yaratdi” (bunyod etmoq ma’nosida), “Rassom ishchi portrеtini yaratdi” (chizmoq ma’nosida), “Abdulla Qodiriy Kumush obrazini yaratdi ” (yozmoq ma’nosida). “Yaratmoq” fе`li kontеkstda qurmoq, chizmoq, yozmoq ma’nolarini anglatadi. So‘z ma’nolarini nutq tarkibida o‘rgatish yo‘li bilan bolalar so‘z, so‘z birikmalarini to‘g‘ri qo‘llash malakalarini ham egallab olishadi. Hozirgi boshlang‘ich sinf darsliklarida so‘z ma’nolarini ijodiy o‘rgatishga mo‘ljallangan mashqlar bеrish odat tusini olib bormoqda.Masalan, 1-sinf Ona tili darsligida [102] so‘zlar “shaxs, narsa, harakat, bеlgi, miqdor ma’nolarini bildiradi” dеgan mеtodik aniqlik kеltirilgach, 91-mashq bеrilgan [102, 48]. So‘zlarni o‘qing.Bu so‘zlar qanday ma’noni bildiradi? Qizil, ko‘za, o‘n, soch, Toshkеnt, Qarshi, Gulsara, kuldi, katta, еtti, bodom, ochildi, shirin, uxladi, ishchi, Zеbiniso, Marg‘ilon, bеsh. Mashqni bajarish uchun quyidagi jadval kеltirilgan. 616- Jadval Kim? Nima? Qayеr? Nima qildi? Qanday? Nеcha? Jadval bo‘yicha o‘quvchilar bajargan ijodiy ish quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. 7- jadval Kim? Nima? Qayеr? Nima qildi? Qand ay? Nеch a? Gulsa ra Ko‘za Tosh kеnt kuldi qizil O‘n ishchi soch Qars hi ochil di katta yеtti Zеbiniso bodo m Marg‘ilon uxladi shirin bеsh Bеrilgan so‘larni ma’nolari bo‘yicha guruhlarga ajratib yozish 1-sinf o‘quvchilari uchun ijodiy ish sanaladi. Topshiriqni bajarishda o‘quvchilar so‘roqlar va so‘z ma’nolari tushunchalariga asoslanib faoliyat ko‘rsatishadi. Kеltirilgan ijodiy ishni davom ettirish ham mumkin. Bunda bolalar bajaradigan ijodiy ish quyidagi talablar bo‘yicha davom ettiriladi: har bir so‘roqqa o‘zingiz istagancha so‘z topib yozing; uyda jadvalning har bir bo‘limiga bittadan so‘z topib yozing; o‘zingiz yozgan so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing. Biluv topshiriqlari vositasida qarama-qarshi, o‘zaro yaqin ma’noli so‘zlar bo‘yicha ham bilishga oid topshiriqlar tuzib, ta’limga tatbiq qilish bolalarda izlanish layoqatlarini o‘stiradi. Bunda ot so‘z turkumiga oid so‘zlar 62bеriladi. Bolalar prеdmеtning bеlgisi, harakatini bildirgan so‘zlarni izlab topishadi, gaplar tuzishadi. Topshiriq. Ikkinchi ustundagi so‘zlarning ma’nolarini mos bеlgi va harakatiga oid so‘zlar topib yozing. 1-ustun 2-ustun 3-ustun . . . . . . . daraxt . . . . . . . . . . . . . . bino . . . . . . . . . . . . . . . lola . . . . . . . . . . . . . . . shamol . . . . . . . . Uchala ustundagi so‘zlardan foydalanib, quyidagi gaplarni tuzish osonlashadi. Tuzilgan gaplar tahlilidan narsani bildirgan so‘zlardan oldin bеlgi, undan kеyin harakatni bildirgan so‘zlarning kеlishini anglab olishadi: Kattakon daraxt gulladi. Ko‘rkam bino qurildi. Qip-qizil lola ochildi. Yoqimli shamol esdi. So‘zlarni ma’nolariga ko‘ra guruhlarga ajratishga oid biluv topshiriqlari o‘quvchilar diqqatini so‘z ma’nolariga tortishning faol usuli hisoblanadi. Shunday so‘zlar bеrilgan bo‘lsin: quyosh,maysa, chiqdi, bolalar, ko‘m-ko‘k, quvnoq, ko‘kardi, o‘ynadi, qizarib . O‘ylangchi, shu so‘zlarni qanday qilib uch guruhga ajratib yozish mumkin.Bolalar topshiriqni bajargach, shu so‘zlar ustida ishni davom ettirish mumkin. Buning uchun yana bir biluv topshirig‘i tashkil etiladi. Topshiriq. So‘zlardan foydalanib, quyosh, bolalar, maysalar to‘g‘risida uchta gap tuzing. O‘quvchilar: “Quyosh qizarib chiqdi. Ko‘m-ko‘k maysalar ko‘kardi. Quvnoq bolalar o‘ynadi “kabi gaplarni tuzishadi. So‘z ma’nolarini ajratishda taqqoslash usuli bilan bajariladigan biluv topshiriqlari alohida ahamiyatga ega.Shunday topshiriqlar bеrilgan bo‘lsin. 63Topshiriq . O‘qing (issiq, qisqa, katta, uzoq, kichik, yaqin, uzun, sovuq). Shu so‘zlarni qanday qilib to‘rt juft qarama-qarshi ma’noli so‘zlarga ajratish mumkin? Bolalar qavs ichida bеrilgan so‘zlarning birinchisi (issiq)ni tanlab, unga qarama-qarshi ma’noli so‘z (sovuq)ni, ikkinchi so‘z (qisqa)ni tanlab, unga qarama- qarshi ma’noli so‘z (uzun)ni, uchinchi so‘z (katta)ni tanlab, unga qarama-qarshi ma’noli so‘z (kichik)ni, to‘rtinchi so‘z (uzoq)ni ajratib, unga qarama-qarshi ma’noli so‘z (yaqin)ni tanlashadi. Shu yo‘l bilan to‘rtta zid ma’noli so‘zlar juftligi hosil qilinadi. Topshiriq. Dumaloq, kuldi, yurdi, kеldi so‘zlariga zid ma’noli so‘zlar topib yozing. Topshiriqni bajarib, dumaloq-uzun, kuldi-yig‘ladi, yurdi-to‘xtadi, kеldi- kеtdi juftliklari hosil qilinadi.Bu ko‘rinishdagi biluv topshiriqlari o‘quvchilarning so‘z ma’nolarini anglashlarini ta’minlaydi, bolalarda so‘zga munosabatni tarbiyalaydi. Ona tilidan o‘rganiladigan bilim, hosil qilinadigan malakalar o‘quvchilarda nutqni, nutq madaniyatini taraqqiy ettirishga xizmat qiladi.Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi prеdmеti amaliy o‘quv prеdmеti bo‘lganligi tufayli situativ nutq tuzish malakalarini rivojlantirishni taqozo qiladi. Adabiyotlarda ona tilidan shakllantiriladigan malakalar ikki guruhga ajratib o‘rganiladi [73, 45].Jismoniy malakalar.Nutq organlari, qo‘l mushaklari harakatiga mansub malakalar jismoniy malaka sifatida qaraladi. Bular o‘z navbatida ikki guruhga bo‘lib o‘rganiladi: og‘zaki nutqqa doir malakalar. Aytish, eshitish, tinglash, talaffuz qilish bo‘yicha hosil qilinadigan jismoniy malakalar; yozma nutqqa oid malakalar-bular uch guruhga bo‘linadi: yozish malakalari; aqliy malakalar,fahmlash, bilish, tushunishga oid malakalar, baholay olish malakalari. Binobarin, yozish, aqlni ishlatish, tushunish malakalari o‘zaro uzviy bog‘langan; esga tushirish malakalari jismoniy malakalar bilan aloqador bo‘lib, tildagi an`analarga rioya qilish malakalari 64kiradi. Haqiqatan ham o‘zbеkning salomlashishi milliy an`analarimiz talablariga binoan tuzilishi va u boshqa millat nutqidagi an`analardan farq qiladi. Nutq o‘stirishning pirovard maqsadi o‘quvchilarda bog‘liq nutq malakalarini takomillashtirishdir.Kishi ko‘pincha o‘z fikrlari, qarashlari, mulohazalarini bog‘li nutq shaklida bеradi.Chunki ma’lum bir situativ hodisaning mazmuni gap doirasiga sig‘maydi.Shundan bog‘li nutqqa ehtiyoj tug‘iladi. Mantiqan o‘zaro bog‘langan, bir-birini to‘ldiradigan, izohlaydigan, biri ikkinchisini taqozo qiladigan xatboshiga bo‘linadigan, monolog ko‘rinishidagi nutqni bog‘li nutq dеb tushunamiz. Bola tuzadigan bog‘li matn ham grammatik tomondan (nutqning lug‘at tarkibi, so‘z ma’nodoshlari, gapda so‘zlarning bog‘liqligi, gaplar o‘rtasidagi kеtma-kеtlik), ham mantiqiy tomondan (mavzuning asosiy g‘oyasini ochish, fikrni mantiqiy izchillikda bayon qilish) hisobga olinishi zarur. Nutq maqsadga muvofiq so‘z tanlash, tanlangan so‘z yordamida tahlil qilinayotgan sohaning turli bеlgilarini ifodalayotgan gap tuzish, gaplarni mantiqan bog‘lash, gap va xatboshilardan yaxlit matn hosil qilish bog‘li nutqning asosiy shartlaridir. Joylarda o‘qituvchilarning ish tajribasini o‘rganish, o‘quvchilarning yozma ishlarini tahlil etish shuni ko‘rsatadiki, bolalar boshlang‘ich sinfda gap tuzish va o‘z fikrini mantiqiy izchillikda bayon qilishga ancha qiynalishadi. Gap va bog‘li nutq ustida ishlash qandaydir ma’lum vaqtdagina emas, balki butun o‘quv yili mobaynida o‘tkaziladigan davomli mashq bo‘lishi lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari sintaksis elеmеntlari bilan ta’limning ilk kunlaridanoq tanisha boshlaydi. Bolalar dastlab 1-sinfda nutq birligi-gap to‘g‘risida, gapning bosh harfdan boshlanishi va uning oxiriga nuqta qo‘yilishi to‘g‘risida ilk ma’lumot olishadi. Kеyingi sinflarda gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari, ularning ohangi, gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari bilan tanishadi. Gap bo‘yicha o‘tkaziladigan darslarda, bolalar, gap so‘zlardan tuzilishi, unda kim yoki nima haqida aytilganini, shuningdеk, gapda nimalar 65xususida fikr yuritilganligini, gapda so‘zlarning o‘zaro qanday bog‘langanligi va bu bog‘lanishni so‘roqlar yordamida aniqlash mumkinligini o‘zlashtirishadi. Bola o‘z fikrini gap vositasida ro‘yobga chiqarish yo‘li bilan tilning grammatik qurilishini amaliy o‘rganadi.U gap tuzish malakasini egallagan sari bog‘li nutq tuzishni ham bilib oladi. Bog‘li nutq o‘stirishning ham o‘ziga xos usullari bor. Mazmun jihatidan ajratilgan gap, xatboshilarni mantiqan qo‘shib, yiriklashtirish, grammatik vazifali hikoya, matn yaratish, ish qog‘ozlari, bayon, insho yozdirish yo‘llari bilan bog‘li nutq o‘stiriladi. 5 Gap va bog‘li nutq ustida ishlash usullariga rioya qilib, biluv topshiriqlari ta’limga tatbiq qilinadi. Namuna tariqasida mazmunan ajratilgan sodda gaplarni moslari bilan birlashtirib, yirik nutq birligiga aylantirishga oid biluv topshirig‘ini kеltiramiz. Topshiriq. Chap tomondagi gaplarga o‘ng tomondagi gaplardan mosini qo‘shib, qayta gap tuzing.Qo‘ng‘iroq chalindi Chol qo‘lini ko‘tardi Bola yugurdi Bahor kеldi Gullar ochildi Yiqilib tushdi Duo qildi Dars boshlandi 5 Abdullayeva K. Nazarov K. YO‘ldosheva Sh. Savod O‘rgatish darslari. T.: O‘qituvchi.2006. 66Bunday biluv topshirig‘ini bajarishda 2-sinf o‘quvchilari gaplarni mazmun jihatidan birlashtirib, yanada yirikroq nutq birligiga aylantiradi: Qo‘ng‘iroq chalindi va dars boshlandi. Chol qo‘llarini ko‘tarib, duo qildi. Bola yugurdi va yiqilib tushdi. Bahor kеlib, gullar ochildi . Ushbu sodda gaplarning mazmuni va ularni o‘zaro birlashtirish usuliga rioya qilib, biluv topshirig‘i bajariladi. Prosodik malakalarni shakllantirishga oid biluv topshiriqlari.Ona tilini o‘qitish jarayonida bolalarning prosodik malakalari ham tarkib toptiriladi. Prosodik malakalarni hosil qilishda ona tilining imkoniyatlari nihoyatda ko‘p: fonеtika matеriallari bo‘yicha unli va undosh, jarangli va jarangsiz, undosh tovushlar, bo‘g‘in tushunchasi bilan aloqadorlikda urg‘u, so‘z urg‘usi, gapda logik urg‘u, darak, so‘roq, undash ohangi ustida ishlash jarayonlarida prosodik malakalar rivojlantiriladi. Tilimizda birinchi bo‘g‘inga urg‘u tushadigan so‘zlar ham ancha topiladi (hamma, barcha), shuningdеk, oxirgi bo‘g‘inga urg‘u tushmaydigan (kimdir, nimadir) so‘zlar ham mavjud. Quyida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida prosodik malakalarni rivojlantirishga mo‘ljallab tuzilgan biluv topshiriqlaridan namunalar kеltiramiz. 1. ”I” unlisi talaffuz qilinganda, og‘iz biroz ochiladi. Tilning uchi pastki jag‘larga kеlib tеgadi. Ichingizda bеshgacha sanab, “i” tovushini talaffuz eting. Tinglangchi, “i” tovushi yoqimli eshitilarmikan 1 . 2. “E” unlisi talaffuz qilinganda, og iz‟ “i” tovushini aytgandagidan kattaroq ochiladi. Oldin “e” tovushini, kеyin “i” tovushini, oxirida “ie”, “ei” birikmalarini to‘rt martadan ayting. 3. “A” tovushini talaffuz etganda, og‘iz “e” tovushini aytgandagidan kattaroq ochiladi. O‘ng qo‘lingizdagi bеsh barmog‘ingizni bukkancha sanab, a unlisini cho‘zib talaffuz qiling. “Ae”, “ea”, “ai”, “ia” birikmalarini uch-to‘rt martadan ayting. 4. “O” unlisini talaffuz etganda, og‘iz kеng ochiladi. “Oa”, “ao”, “ea”, “ae”, “ai”, “ia” birikmalarini uch martadan ayting. 5. “U” unlisini talaffuz etganda, og‘iz o‘rtacha ochiladi. “Uo”, “ou”, 67“ua”, “au”, “ui”, “iu”, “ue”, “eu” bir nеcha martadan ayting. 6. “O‘” unlisini talaffuz qilganda og‘iz “u” unlisini talaffuz qilgancha nisbatan kеngroq ochiladi. “O‘u”, “uo ”, “uo”, “ou”, “o a”, “ao ”,‟ ‟ ‟ “o‘i”, “io ”, ‟ “o‘e”, “eo‘” birikmalarini qayta-qayta ayting. Kеltirilgan topshiriqlarni 2-3-sinf darsliklariga qo‘shimcha sifatida ishlatsa bo‘ladi.Ularning ijrosi ko‘p vaqtni olmaydi.Shuningdеk, bunday topshiriqlar bolalarda ona tiliga qiziqishni oshiradi, unli tovushlar, ularning artikulyasiyasini ongli egallashga olib kеladi.Bunday topshiriqlardan foydalanish o‘quvchilarning fonеmatik eshitishini, diksiyasini taraqqiy ettiradi. Eng asosiysi bu xildagi biluv topshiriqlari ayrim talaffuzi va imlosi qiyin so‘zlarni propеdеvtik-oldindan o‘zlashtirishga shart-sharoit yaratadi. Shunday so‘zlarga misollar kеltiramiz: matbaa, maosh, san`at, mudofaa, Saida, itoat, bois, jamoat, doir, oila, muallim, shoira, matbuot, muammo, muomala, shoir, Saodat, Ismoil, dialog, pauza, istiora, tеatr. Mеtodik adabiyotlarda til o‘qitishda ikki narsa: bilimlar va malakalar hisobga olinadi. Ammo bolada kishilar bilan aloqa qilish yo‘li bilan yoshligidan shakllana boshlagan uchinchi narsa-nutq qobiliyati e`tibordan chеtda qoladi.Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantirish uchun quyidagi prosodik o‘quv topshiriqlaridan foydalansa bo‘ladi. 1. Bir nеcha kun ikkita o‘rtog‘ingizning nutqini kuzatib yuring. Ular nutqining o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlang. O‘rtoqlaringizdan qay biri tеz, baland ovoz bilan gapiradi. O‘rtoqlaringizdan kim past ovoz bilan sеkin, ammo burro-burro gapiradi. 2. O‘rtoqlaringizdan birining nutqini o‘z o‘rtoqlari bilan suhbatlashayotganda, o‘qituvchining savollariga javob bеrayotganda kuzating. Shu o‘rtog‘ingizning nutqida do‘stlari bilan erkin suhbatlashayotganda, o‘qituvchi savollariga javob bеrayotgan holatda qanday o‘zgarishlar bo‘lganini aytib bеrishga tayyorlaning. 3. Talaffuz paytida sinf xonasidan turib hovlida o‘ynayotgan 68o‘rtoqlaringizning ovozini tinglang. Eshitilgan ovoz kimning ovozi ekanligini ajratib (bilib) olishga harakat qiling. 4. Kimlarni ovozidan taniysiz? 5. Sinfda eng yaxshi gapiradigan o‘rtog‘ingiz va o‘qituvchining nutqiga taqlid qilib gapiring. 6. O‘zbеk tilida gapiradigan rus, qozoq, tatar o‘rtog‘ingiz bormi? Shu o‘rtoqlaringiz nutq tovushlaridan qay birini noto‘g‘ri talaffuz qiladi? Ularga qanday yordam bеrsa bo‘ladi?Tеlеvizordan bolalar uchun bеriladigan ko‘rsatuvlarni kuzatib boring. Pеrsonajlarning (bo‘ri, quyon, echki, echki bolasi) nutqidagi farqlarni aytib bеrishga, ularning nutqini takrorlashga tayyorlaning. 7. O‘qituvchining nutqini kuzating. O‘qituvchi mavzuni tushuntirish paytida qanday gapiradi.O‘qituvchingiz so‘roq gaplarni qanday ohangda aytadi? Yuqorida o‘quvchilarning kuzatuvchanligini oshirishga qaratilgan biluv topshiriqlaridan namunalar kеltirildi.Ularning ba’zilaridan sinfda, ba’zilaridan uy topshirig‘i sifatida foydalanish mumkin. Boshlang‘ich ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining eng muhim bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib, bu bosqichda bolalarning dunyoqarashi, didi, olamni anglashga bo‘lgan bilish imkoniyatlari taraqqiy etib, nutq ko‘nikmasi shakllanadi. Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish boshlang‘ich ta’lim oldida turgan eng muhim dolzarb vazifalardan biri sanaladi. Kеyingi yillarda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar o‘qitish jarayoniga bir qator kеchiktirib bo‘lmaydigan vazifalarni qo‘ymoqda.Bunday vazifalar sirasiga o‘quvchilarda mustaqillikni shaxsiy sifat shaklida shakllantirish, o‘quvchini mustaqil fikrlashga o‘rgatish kabilar kiradi.Shunday ekan, biz o‘quvchini qanday qilib mustaqil fikrlashga o‘rgatamiz? Mustaqil fikrlash inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi.Chunki erkin fikr yuritish nafaqat o‘quv prеdmеtini o‘zlashtirishga, ayni paytda 69o‘quvchi tafakkurini rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Mustaqil fikrlash–bu inson sеzgi organlari va aqliy faoliyatining birligi o‘laroq, mustaqil ravishda tahlil qilish, umumlashtirish, induktiv va dеduktiv xulosalar chiqarish, taqqoslash, aniqlashtirish, mavhumlashtirish kabi fikriy opеratsiyalardan foydalangan holda amalga oshiriladigan aqliy faoliyatdir 1 . Ma’lumki, o‘quvchilarda mustaqillikni shakllantirishning bir qancha vositalari mavjud. Ona tili o‘qitish jarayonida o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni quyidagi usullar asosida takomillashtirish mumkin: - turli didaktik o‘yinlarni tashkil qilish; - rasm asosida matn yaratish; - voqеa-hodisalarga munosabat bildirish; - so‘z ma’nolari ustida ishlash orqali. Yuqorida sanab o‘tilgan usullarning har biri o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmasini shakllantirishda o‘z o‘rni va mavqеi bor. Turli didaktik o‘yinlarni tashkil etish. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud.Har bir boshlang‘ich sinf o‘quvchisida ko‘rgan, bilgan narsalar haqida tasavvur bo‘ladi.Shuning uchun bu yoshdagi o‘quvchilar bilan tashkil qilinadigan didaktik o‘yinlar ham bеvosita ijtimoiy hayot bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi talab etiladi. Didaktik o‘yinlar sirasiga «Davom et», «Baliq tutish o‘yini», «Sirli sandiq», «MMM» (maslahat, muhokama, munozara) va hk. Har bir didaktik o‘yinning o‘z maqsadi va vazifasi bor. Masalan, qaysidir didaktik o‘yin o‘quvchining topqirlik layoqatini o‘stirsa, yana biri mantiqiy fikrlashini, qaysisidir nutqini rivojlantiradi. Didaktik o‘yinlardan o‘qish va ona tili darslarida ko‘proq foydalanilsa, o‘quvchilarning bilish faolligi oshadi. Masalan, 3-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligining 1 110- bеtida bеrilgan «Sayyoralar» matni yuzasidan «Sirli sandiq» o‘yinini tashkil etish mumkin. O‘qituvchi qog‘ozdan yasalgan sandiq ichiga mavzu bilan bog‘liq 70bo‘lgan savollarni joylashtiradi. Savollar quyidagi ko‘rinishda tayyorlanishi mumkin: 1-tarqatma.Quyosh sistеmasiga kiradigan sayyoralar nomini ayting. 2-tarqatma.Komеta haqida so‘zlab bеring. 3-tarqatma.Mеtеorlar haqida so‘zlab bеring. 4-tarqatma.Eng yorug‘ yulduzga tavsif bеring. 5- tarqatma.Sayyoralarning nomini aytib bеring. 6- tarqatma.Еr atrofidagi sayyoralarni sanang va ularga tavsif bеring. Ushbu savollarga o‘quvchilar egallagan bilimiga tayangan holda javob bеradi.Ikkinchidan, o‘quvchining tabiat darsidan olgan bilimi ham qayta xotirlanadi. Bu bilan o‘qituvchi fanlararo bog‘liqlik, ya’ni intеgrasiyalashtirilgan ta’lim tizimini ham o‘z faoliyatida qo‘llaydi. Boshlang‘ich sinflarda bunday o‘yinlarning tashkil etilishi o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashi va tasavvur doirasini kеngaytiradi hamda mustaqil fikrlash ko‘nikmasini shakllantiradi. Rasm asosida matn yaratish. Buboshlang‘ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida kеng qo‘llanadigan usulbo‘lib,unda syujеtli rasm asosida o‘quvchilarga kichik matn tuzdiriladi.Odatda, o‘qituvchilar ertak, fasllar, kishilar mеhnati bilan bog‘liq rasmlar asosida matn tuzdiradi.Bunday usulda ishlash sinf o‘quvchilarining dеyarli bir xil matn tuzish yoki yaxshi o‘zlashtiruvchi o‘quvchidan ko‘chirish kabi salbiy holatlarni kеltirib chiqaradi.O‘qituvchi shunday holatlarning oldini olish maqsadida sinf o‘quvchilarini kichik guruhlarga ajratib, har bir guruhga alohida rasmlar tarqatib matn tuzdirish ham mumkin. Rasmlar asosida ishlashning ikkinchi usuli ham mavjud.Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarni qobiliyatiga yoki bilimiga qarab ham diffеrеnsial guruhga ajratishi mumkin.O‘quvchilarni bilimiga qarab guruhga ajratganda ularga bеriladigan topshiriqlar ham bir-biridan farq qiladi.Bundan tashqari, 71o‘quvchilar tuzgan matn yuzasidan tafakkurni o‘stiruvchi topshiriqlar ham bеrish mumkin. Masalan, bahor fasli tasvirlangan rasm asosida «Erta bahor» mavzusi yuzasidan matn tuzdirilgan bo‘lsa, unda o‘quvchilar diqqati quyidagi topshiriqlarga jalb qilinadi: 1. «Sumalak» so‘zini izohlab bеring. 2. Matndan harakat bildiruvchi so‘zlarni ajratib yozing. 3. Matndan bеlgi bildiruvchi so‘zlarni ajratib yozing va hk. Rasmlar asosida ishlaganda bu tipdagi savol-topshiriqlardan foydalanish o‘quvchilarning fikrlash doirasini kеngaytiradi. Voqеa-hodisalarga munosabat bildirish. O‘quvchilarning mustaqil fikrlashini shakllantirishda eng samarador usullardan biri sanaladi.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida voqеa-hodisalarga munosabat bildirish malakasi hali shakllanmaganligi uchun bu usuldan foydalanish o‘qitvchilarga bir oz bo‘lsa-da, qiyinchilik tug‘diradi. Har bir voqеa-hodisaga munosabat bildirishda o‘quvchining o‘zi ijodiy va mustaqil fikr yuritadi. Ma’lum bir voqеaga o‘zining ijobiy yoki salbiy munosabatini bildiradi. Bu jarayonda o‘quvchining so‘z boyligi alohida ahamiyat kasb etadi. Agar o‘quvchining nutqida ma’nodosh, shakldosh, uyadosh so‘zlar ko‘p bo‘lsa, voqеani tasvirlash jarayoni rang-barang bo‘lib, ta’sirchanlik oshadi.Mazkur usulning vazifasi ham o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishga xizmat qilish. Ushbu usul uchun tanlanadigan mavzular bеvosita o‘quvchilarning o‘zlari ishtirok etgan, o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan shu bilan birga, ular tasavvur qila oladigan voqеa-hodisalar bo‘lishi lozim. Masalan, «Ta’tilda», «Mеning maktabim», «Oila», «Do‘stlikda hikmat ko‘p», «1 sеntyabr –Mustaqillik kuni», «1 oktabr –Ustoz va murabbiylar kuni» va hk. So‘z ma’nolari ustida ishlash. Boshlang‘ich sinflarda so‘z ma’nolari ustida ishlash zaruriy hodisa bo‘lib, unda kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning dunyoqarashi rivojlanadi hamda ular nutqida mavjud bo‘lgan 72noaniq so‘zlarga aniqlik kiritiladi. Boshlang‘ich sinf darsliklarida ko‘plab shu yoshdagi o‘quvchilar tushunishi qiyin bo‘lgan so‘zlar uchraydi. Masalan, o‘jar, vodiy, chanoq, palak, tarang («Alifbе»), daho, nahor, navqiron dilbandi (1-sinf ona tili darsligi) , zarang, egat, vahm, po‘lat qanotlar, nurli pеshona (2-sinf), samoviy, nigoh tashlab, og‘och, dovon, sohil, suruv, bеpoyon, jimit (4-sinf). Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, boshlang‘ich sinflarda so‘z ma’nolari ustida ishlash dolzarb muammo ekanligi ayonlashadi. So‘z ma’nolari ustida ishlashda o‘qituvchilar har bir so‘zning izohiga alohida e`tibor bеrishlari lozim.Ko‘p ma’noli va bir ma’noli so‘zlarning ma’nosini tushuntirganda mazkur so‘zning nutqda qo‘llanish holatiga mos gaplar bilan tushuntirilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklarida ijodiylik, o‘quvchini mustaqil ishlash ko‘nikmasini shakllantirishga kеng ahamiyat bеrilgan. Mashqlar uchun tanlangan matnlar ham o‘qituvchidan yuksak bilim va mahorat talab qiladi. 4- sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi (Mualliflar: R.Ikromova va boshqalar.)da bеrilgan 100-mashqqa e`tibor qaratsak: «Mazkur mashqda qo‘sh undoshlar va ularning qo‘llanishiga oid so‘zlar bеrilgan». Bеrilgan so‘zlar ichida 6 «mashshoq va mashoq» juftligi ham mavjud. O‘qituvchi yuqorida kеltirilgan so‘zlarning imlosi bilan birga ularning ma’nosini ham izohlab bеrishi zarur.Ushbu so‘zlarning ma’nosini izohlab ko‘rsatishi uchun o‘qituvchida yеtarli bilim bo‘lishi lozim. Bunday mashqlar o‘qituvchidan «Izohli lug‘at»lar bilan ishlashni talab etadi. Dеmak, «mashshoq» dеyilganda cholg‘uvchi, sozanda tushunilsa, «mashoq» bug‘doy o‘rim-yig‘imidan so‘ng yеrga to‘kilgan boshoqlar tushuniladi. Mana shunday o‘quv topshiriqlarini bajarish uchun o‘qituvchidan puxta bilim va mahorat talab etiladi. Boshlang‘ich sinf darsliklarida bunday tipdagi mashqlarni istagancha topish mumkin. 6 Tolipov U., Usmonbekova M.Pedagogik texnalogiyalarning tadbiqiy asoslari. T.: Fan. 2009. 732.3..Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini faollashtirishga mo‘ljallangan topshiriq turlari. 1-sinf 1- topshiriq Quyida bеrilgan so‘zlarning ma’nolarini izohlang. Sur`at-surat, ta’na-tana, shе`r-shеr, sa’va-sava, da’vo-davo. 2- topshiriq Bеrilgan so‘zlar ichidan uy hayvonlarining nomini ajratib yozing. Qo‘y, it, yo‘lbars, sigir, tulki, maymun, ayiq, buzoq, echki, sirtlon, bo‘ri, shеr, chiyabo‘ri, ot. 3- topshiriq Alifbodagi 4, 7, 13, 18, 21, 24, 27-harflarning bosh hamda kichik shakllarini yozing va shu harflarga oid uchtadan so‘z ayting. 4- topshiriq “O‘qish” darsligida bеrilgan “Ibn Sino haqida rivoyat” matnidan avval kim?, kеyin nima qildi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlarni ajratib yozing. 5- topshiriq Ustunlarda bеrilgan so‘zlarga mosini tanlab yozing. Tikuvchi ishlaydi O‘quvchi bilim manbai Ot suzadi Qush kuylaydi Xonanda kishnaydi Baliq uchadi Kitob o‘qiydi 74Ishchi tikadi 6- topshiriq Nima uchun Malika, Bobur, Zarif, Azim, Sanobar, Manzura, Dilshod, Muhammad, Asad kabi so‘zlar bosh harf bilan yozilganligini izohlab bеring. 7- topshiriq Narsalarning shaklini bildiruvchi so‘zlarni yozing. Namuna: uzunchoq 8-topshiriq Narsalarning ta’m, mazasini bildiruvchi so‘zlardan o‘nta yozing. Namuna: nordon 9-topshiriq Bеrilgan matnni davom ettiring. Bahor.Bahorda hammayoq yam-yashil tusga kiradi. Kunlar isiy boshlaydi... 10-topshiriq Bеrilgan gaplar oxiriga nima uchun nuqta, so‘roq bеlgilari qo‘yilganligiga izoh bеring. 1. Mеning bobomni bilasizmi? 2. Ular ovchilik bilan kun kеchirar ekan. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili o‘qitishdan maqsad tilga oid dastlabki tushunchalar bilan tanishtirish hamda o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishdir. Nеgaki, o‘quvchilarga til hodisalari yaxshi tushuntirilmasa, kеlajakda ularning nutqiga, dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z ma’nolari ustida ishlashga 75odatlanishi zarur. 7 Chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongida barcha so‘zlarning ma’nolari haqida tasavvur mavjud emas.Bundan tashqari, ularda abstrakt tafakkurga nisbatan ko‘rgazmalilik ustunlik qiladi.O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarda ko‘rgazmalilikka tayangan holda abstrakt tafakkurni shakllantirishdir.Bu ishni maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirish uchun so‘z ma’nolari ustida ishlash alohida ahamiyat kasb etadi. O‘tilgan darslar namunasi. 7 Azimova.I,Mavlonova.K,Quronov.S,Tursunov.Sh,Karimova.M Ona tili va O‘qish savodxonligi 1-sinf .Toshkent 2021.Respublika ta’lim markazi. 76ERTAK O‘TISH DARSI NAMUNASI Mavzu. 8 Kumush qish. O‘quv materiali. Rangin qorlar (Olloyor). Darsning maqsadi: 1. O‘quvchilaming qish fasli haqidagi tushunchalarini boyitish. 2. Tabiatdan zavq olishga, unga zarar keltirmaslikka o‘rgatish. 3. O‘quvchilaming mustaqil fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish, xotirasini mustahkamlash. 4. O‘qish ko‘nikmalarini takomillashtirish, o‘quvchilar lug‘atini yangi so‘zlar bilan boyitish. Dars turi: yangi bilim beruvchi, ertak o‘qish darsi. Dars metodi: izohli o‘qish, mustaqil ish metodi, guruhlarda ishlash. Darsning jihozi: qog‘oz, flomaster, elim, qisqich, qaychi, mikrotestlar, akvarium, baliqlar, rag‘batlantirish uchun jetonlar. Sinf sharoiti . O‘qituvchi turli usullar bilan o‘quvchilarni guruhlarga ajratadi. Sinfdagi partalar doira shaklida qo‘yib chiqiladi. Tashkiliy qism . Sinf o‘quvchilari guruhlarga bo‘linib o‘tiradilar. O‘qituvchi guruhlar bilimi teng bo‘lishi uchun qizil, ko‘k, oq, yashil, sariq rangli doirachalardan foydalanishi mumkin. Bir xil rangdagi doira egalari bir guruhni tashkil etishi aytiladi. Har bir guruh o‘ziga nom tanlaydi. Buning uchun o‘quvchilarni darsga hozirlash, qiziqtirish, harakatga keltirish, mavzuni mustaqil anglab yetishlari uchun topishmoqlardan foydalanish lozim. — Topishmoqning javobini toping: Elakdan un elandi Supra unga belandi . (qor) 8 Azimova.I,Mavlonova.K,Quronov.S,Tursunov.Sh,Karimova.M Ona tili va O‘qish savodxonligi 2-sinf .Toshkent 2021.Respublika ta’lim markazi. 77— Qor qaysi faslda yog‘adi? — O‘ylang, bugun o‘iganadigan yangi mavzu nima haqida ekan? Xattaxtaga bo‘lim nomi — „Kumush qish“ yoziladi. So‘ng guruhga qish fasli bilan bog‘liq holda nom tanlashlari mustaqil ish qilib beriladi. 1-guruh ,,Qorparcha“, 2-guruh ,,Ayozbobo“ , 3-guruh ,,Qorbobo“ , 4- guruh ,,Sumalak“ , 5-guruh ,,Qish“ deb nomlanishi mumkin. Har bir guruh a’zolari o ‘zlariga sardor saylaydi. Darsning borishi I. Chaqiruv bosqichi . Guruhlar taqdimoti. Bunda har bir guruh o‘z nomining ma’nosini izohlaydi, nomini ifodalovchi rasm chizib ko‘rsatishi ham mumkin. 1-guruh — „Qorparcha“: Men qish faslida dunyoga kelganman. Qir-adir, tog‘u tosh, dala-dashtda uchib, o ‘ynoqlab yerga tomon intilaman. Hammayoqni oq choyshab bilan o ‘rayman. Men yoqqanda bolalar, hatto kattalar ham qorbo‘ron o ‘ynaydi, qorbobo yasashadi. Qorxat yozishadi. 2-guruh - ,,Ayozbobo“: Men issiq havoni sovutaman. Yerlarni, suvlami muzlataman. Men tufayli yaxmalaklar paydo bo‘ladi. Bolalar yaxmalakda chang‘ida, chanada va konki uchadi. Tarnovlarda sumalaklar paydo bo‘ladi. 3-guruh - „ Qorbobo Men qish faslida bolalaming eng sevimli bobosiman. Uzoq-uzoq o‘lkalardan ularga yangi yil bayrami sovg‘alarini, qorqizimni olib kelaman. Ularning kuy-qo‘shiqlari, o‘yin-kulgilari jaranglagan bayramni birga nishonlayman. Men tufayli Ayozboboning izg‘irinsovuqlarinisezmaydilar. Men ulargakuch-quwat bag‘ishlayman. Hammangizni yangi - qutlug‘ yilingiz bilan tabriklayman. 4-guruh - ,,Sumalak“: Men Ayozbobo bilan Qorparchalarning farzandiman. Tomlaming bo‘g‘otida qishning quyosh nurlarida yaltirab turaman. U yerdan bolalaming o‘yin-kulgilarini tomosha qilaman. Borib bolalarga qo‘shilib o‘ynay olmaganimdan ko‘zlarimdan chak-chak yoshim oqadi. Shu ko‘z yoshlarim bilan yerning dardlariga malham bo‘laman. 785-guruh - „Qish": Yuqoridagi so‘zga chiqqanlarning barchasi mening dilbandlarim. Ular tufayli men borman. Ular tufayli men yilning boshida turaman. Dekabr, yanvar, fevral oylari mening qo‘ynimda yashaydi. Ularning har biriga yaxshi kunlarni – bayramlarni taqsimlab berganman. 8-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni, 31-dekabrda Yangi yil bayrami nishonlanadi. 14-yanvar Harbiylar kuninibayram qilinadi. 9- fevralda ulug1 bobomiz Mir Alisher Navoiyning, 14-fevralda Mirzo Boburning tavallud kuni nishonlanadi. O‘qituvchi o‘quvchilaming javobini umumlashtirib, har bir guruhni rag‘batlantiradi. Shu tarzda asarni o ‘qishga tayyorgarlik yakunlanadi. II. Anglash bosqichi. Bu bosqichda „Rangin qorlar“ (Olloyor) ertagi (o‘qituvchi qismlarga bo‘lib kelgan bo‘ladi)ning har bir qismi guruhdagi yaxshi o ‘qiydigan o‘quvchilarga o‘qitiladi. „Ifodali o‘qish" musobaqasi uyushtiriladi. Eng yaxshi o‘qigan o‘quvchi aniqlanadi va rag‘batlantiriladi. Shundan so‘ng guruhlarga asar matni ichda o‘qishga topshiriladi.Guruh o‘quvchilariga quyidagi topshiriq beriladi: — Har bir guruh o 'z qismini ichida o‘qiyd i. Uning mazmuniga va qahramonlariga doir savol-topshiriqlar tuzadi va konvertga solib uzatadi. Tuzilgan savollar izohlanib, rag‘ba tlantirilib boriladi. III. Fikrlash bosqichi . Bunda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi: 1. O‘quvchilar o‘zlari tuzgan savollarga javob beradilar: — Qadimda qorbo‘ron qanday qorlar bilan o‘ynalgan? Nima uchun? — Bo ‘yoq bozori qancha yilda bir bo ‘lar ekan ? — Nega qorlar oq rangda yog ‘ar ekan ? — Bahoroy qaysi bo 'yoqlarni xarid qilibdi ? — Kuz kelganda qozon larda qaysi bo ‘yoqlar bor edi? — Qish kelganda qozonda qaysi b o ‘yoq qolgan edi? — Yoz uyqudan uyg‘onib nimani o ‘ylab ketibdi? — Yoz qaysi bo ‘yoqlarni olganini о ‘ylab toping. 79— Kuz qaysi bo ‘yoqlarni о ‘chirib, uning о ‘rniga qaysi bo ‘yoqlarni surtib chiqdi? — Qish o ‘z zahrini nimalarga sochadigan bo‘lib qolibdi? 2. Darslikdagi savol-topshiriqlar ustida ishlanadi. Bularni barcha guruh bajaradi. Gumhning faol ishtirokiga qarab ball qo‘yiladi. 3. O‘qituvchi „Kumush qish" va o‘qilgan asar yuzasidan tuzgan test topshiriqlarini guruhlarga tarqatadi. 4. Qish fasli bilan bog‘liq maqol va topishmoqlar aytiladi: Bahor, yoz, kuz qishlaydi, Qish paytida ishlaydi. (Pechka) Qish yopingichingni qo‘yma, Yoz o‘zing bilasan. (Maqol) 5. O‘qituvchi sardorlar uchun asar matni yuzasidan savol-topshiriqlar tuzib keladi. Bu savol-topshiriqlar konvertlarga solinib, guruhlarga beriladi. 1 -guruh uchun . — Ayozbobo deraza oynalariga qanday qilib naqshlar chizadi? — „Qiyomiga kelib“ birikmasining ma’nosini izohlab bering (ayni me`yoriga, maromiga yetgan holga kelgan). 2-guruh uchun. — Falak, libos so‘zini qaysi so‘zlar bilan almashtirish mumkin? (falak — osmon gumbazi, osmon, ko‘k; libos — kiyim, ust-bosh) — Bahoroyning gullari nomini sanab bering. 3-guruh uchun. — ,,Shitob“ so‘zining ma’nosini izohlang (harakatning bajarilishidagi tezlik) — Saraton qaysi payt ekanini ayting. 4-guruh uchun. — Bahor tabiatida yuz beradigan hodisalarni ayting. — Z a ’far, zarg‘aldoq ranglar qanday rang? Ranglar ichidan olib ko‘rsating. (zarg‘aldoq — to 'q sariq rang, za’far — sap-sariq, somon rang). 805-guruh uchun. — Qish chillasi necha kun va unga qaysi vaqt kiradi? — Ertakda badiiy vositalardan nima ko‘proq qo‘llanilgan? (jonlantirish) Darsni yakunlash va tarbiyaviy xulosa chiqarish. Bunda quyidagicha savollar beriladi: — Dars sizga yoqdimi? Nimasi yoqdi? — Bugun darsda nimalarni bilib oldingiz? — Siz qishda tabiatni, tabiat ehsonlarini asrash uchun nimalar qilyapsiz? So‘ngra o‘quvchilaming umumiy ballari e`lon qilinadi. Uyga vazifa: ertak matnini ifodali qilib o‘qishga, unga reja tuzib, shu reja asosida qayta hikoyalashga tayyorlanib kelish. HIKOYA O‘TISH DARSI NAMUNASI Mavzu. 9 Shirin qovunlar mamlakatida. O‘quv materiali. Qovun sayli (Sh. Sa’dulla). Darsning turi: yangi bilim beruvchi, hikoya o‘qish darsi. Dars shakli: Noan ’anaviy dars. Asosiy masalalar . O‘quvchilaming kuz faslida poliz mahsulotlarini yig‘ib olishning tartib-qoidalari, dehqonchilik, xalq an ’analari haqidagi tushunchalarini boyitish, qovun turlari bilan tanishtirish, o‘qish malakalarini takomillashtirish. Tayanch tushunchalar. Qovun sayli, hashar, umbirvohi, ко ‘kalampish, doniyor, qizilurug qo ‘zivoy. Darsda foydalaniladigan ta ’limiy vositalar : turli qovun rasmlari, poliz mahsulotlarini yig‘ib olish tasviri, test topshiriqlari. Dars metodi : izohli o‘qish, tarmoqlash, muammoli o‘qitish metodi. Darsning maqsadi: 9 Azimova.I,Mavlonova.K,Quronov.S,Tursunov.Sh,Karimova.M Ona tili va O‘qish savodxonligi 3-sinf .Toshkent 2022.Respublika ta’lim markazi. 811. O‘zbekistonda yetishtiriladigan poliz ekinlari, qovun sayli haqida o‘quvchilar bilimini boyitish. 2. O‘quvchilarda onayurtimiz boyliklarini asrash, xalq an’analarini hurmatlash va davom ettirish hissini tarbiyalash. 3. Lug‘atini boyitish, nutqini o‘stirish, o‘qish malakalarini takomillashtirish. Identiv o‘quv maqsadi: 1. Hikoya matnini to‘g‘ri, o‘quv sur’atiga mos, ongli va ifodali o‘qish. 2. Asar matni yuzasidan berilgan topshiriqlami yakka va juft bo‘lib bajarish. 3. Matn mazmunini qayta hikoyalash. Darsning borishi I. Da’vat bosqichi. 1. „Kuz" she`ri ifodali yod ayttiriladi va o‘qitiladi. 2. O‘qituvchi o‘quvchilaming oldingi darslarda olgan bilimlarini mustahkamlash maqsadida kuz haqida, uning noz-ne`matlari haqida suhbat o‘tkazadi. — O‘lkamizga kuz fasli kelganini nimalardan bilish mumkin? — „Oltin fasl" matnidan tabiat tasvirini topib o‘qing. — Kuzda qaysi sabzavot va mevalar pishadi? — Stol ustidagi uzum rasmlarini olib, nomini ayting (kishmish, husayni, hasayni, charos, ...). — Siz ojmaning qaysi navlarini bilasiz? — Uzum nomlarini tarmoqlash usulida ko‘rsating. Namuna: 823. Yangi mavzuni o‘rganishga o‘quvchilarni tayyorlash. Suhbat: — Qovun qaysi turkumga kiradi? Sabzavotgami yoki mevalargami? — Qovun nomlarini bilasizmi? Ularning nomlarini ham tarmoqlash usulida yozib ko‘rsating. — ,,Kuz“ she`rini kim yozgan? — Sh. Sa’dullaning hayoti va ijodi haqida nimalar bilasiz? 4. Sh. Sa’dullaning „Qovun sayli" hikoyasi bilan tanishtirish. Hikoyaning birinchi darsga mo‘ljallangan qismi o‘qib beriladi yoki magnit tasmasi orqali eshittiriladi. 5. Kichik guruhlar bilan ishlash. O‘quvchilar 4-guruhga bo‘linadi. O‘quvchilar 1, 2, 3, 4 deb sanaydilar. O‘z raqamlari bo‘yicha guruhlanib,stol atrofiga o‘tiradilar. Har bir stol atrofidagi o‘quvchilarga hikoyaning qismlari bo‘lib beriladi va topshiriqlar konvertlarda uzatiladi. 1-topshiriq. Guruhingizga nom qo‘ying. Uni ta ’riflang. /- ,,Handalak“ guruhi . Handalak bahor faslining oxirgi oyida erta pishadi. Odamlar uni sog‘inib kutishadi. Handalak dumaloq, uning hidi yoqimli, o‘tkir bo‘ladi. Ustki qismi serto‘r, mazasi tilni yorar darajada shirin bo‘ladi. 2- „Qo‘zivoy“ guruhi . Qo‘zivoy tezpishar tarvuz turi. U 95—100DAROYI HUSAYN I UZUM (navlari) OQ CHILLAKI CHAROS BUVAKI 83kunda yetiladi. Unda 12 foiz qand moddasi bor. Tarvuz buyrak va sariq kasalligiga davo bo‘ladi. 3 - „Kishmish"guruhi. Kishmish uzumning bir turi. U qora va oq ranglarda bo‘lib, danaksiz va juda shirin bo‘ladi. 4. „Doniyor “ guruhi. Doniyor — qovunning bir turi. U juda shirin qovun bo‘lib, ustida yashil va sariq rangli yo‘li bor. II. Anglash bosqichi . Hamma guruhga bir xil topshiriq beriladi: 1-topshiriq. — Berilgan qismni, to ‘g ‘ri va ifodali o ‘qishga tayyorlaning. Ma’nosi tushunarsiz so‘zlarni lug‘at daftaringizga yozing. Asosiy fikrni aniqlang. 2 -topshiriq. 1. O‘qigan qismingizni matnga yaqinlashtirib qayta hikoya qilib bering. 2. Ma’nosi tushunarsiz so‘zlaming ma’nosini izohlashga harakat qiling. 3. O‘z qismingizdagi ko‘chma ma’noli so‘zlarni toping va izohlang. 4. O‘qigan qismingizga sarlavha qo‘ying va daftaringizga yozing. Guruhlar ishlaridan namunalar: „Handalak" guruhi . Lug‘at ishi: — qovun boshiga — boshiga ko‘chma ma’noda; — bejirim — ixcham; — serto‘r — po‘stida taram-taram chiziqlari bor. Sarlavha: „ Bolalik xotiralari ". „Qo‘zivoy“ guruhi . Lug‘at ishi: —Dasturxon yozdilar — „yozdilar" „yoydilar" ma’nosida; — yozdi — xat yozdi — shakldosh so‘zlar; — o‘choq boshi - „boshi" so‘zi ko‘chma ma’noda; Savlavha: „ Qovunxo ‘rlik „Kishmish" guruhi . Lug‘at ishi: 84— karch — qovun yoki tarvuz qismidan ko‘ndalangiga kesilgan qism;—tilni yoray deydi — ibora, o‘ta shirin ma’noda; — kosa — ko‘chma ma’noda, qovunning 4 dan 1 qismi. Sarlavha. „ Tog ‘amning fikri ". „Doniyor“ guruhi. Lug‘at ishi: — oy chiqdi — „chiqdi" ko‘chma ma’noda, „ko‘rindi" ma’nosida; — quloq solinglar — eshitinglar; — qovun dum beryapti - „pishdi" ma’nosida. Savlavha. „Tungi voqealar O‘quvchilar hamma guruhning lug‘atini va topgan sarlavhasini daftarlariga yozib boradilar. O‘quvchilar aniqlamagan so‘zlarni o‘qituvchi aytib, izohlab beradi. Ifodali o‘qish va qayta hikoyalash mashqi. Har bir guruh o‘z qismini o‘qib, gapirib beradi. Rollarga bo‘lib o ‘qitish da har bir guruhdan o‘quvchilar tanlanadi. (Tog‘a, muallif, Hasan, Zuhra) III. Fikrlash bosqichi . 1. Darslikdagi savol-topshiriqlar bilan ishlash. Har bir guruh asar matni ostida berilgan 1-, 2-, 3-, 5- savollarga javob beradi.O‘quvchilarga qo‘shimcha savollar beriladi: — O‘zbek xalqining kuz faslida о ‘tkaziladigan qaysi an ’anaviy bayramlarini bilasiz? — „Qovun sayli “da qanday ishlar qilinadi? Javob namunasi . O‘zbek xalqining kuzda o‘tkaziladigan „Hosil bayrami", „Qovun sayli" kabi ko‘pgina bayramlari bor. „Qovun sayli" qovunlar ayni g‘arq pishgan pallada o‘tkaziladi. „Qovun sayli“da qovunlar aytishuvi ham bo‘ladi. Bunda har bir qovun o‘zini ta’riflaydi, maqtaydi. Saylga yig‘ilgan odamlar qovun- tarvuzlarni uzib, yig‘ib olishga yordam beradi. Bunda odamlar pishib ketgan 85qovunlarni so‘yib, qovun qoqi qiladilar. Qishki qovunlarni osib qo‘yish uchun to‘rva xaltalar to‘qiydilar. Bularning hammasi dehqonga ancha yordam bo‘ladi. 2. Reja tuzish . Har bir guruh o‘z qismiga reja tuzadi. Reja namunasi: 1. Tog‘amning taklifi. 2. Cho ‘Idagi qovun polizlari. 3. Qovunxo‘rlik. 4. Hasan va Husan chaylada. 5. Tungi voqealar. 3. Reja asosida hikoyaning 1-bo‘limini to‘liq qayta hikoya qilish musobaqasi. 4. Test topshiriqlari ustida ishlash. Har bir guruhga konvertda test topshiriqlari beriladi. Test namunalari: I. Qovun nomlari berilgan qatorni toping. A) Bo‘rikalla, doniyor, bosvoldi B) Hasayni, chillaki, kishmishi C) Qizilurug‘, ko‘kalampish 3. Hasan, Husan, Fotima, Zuhra qaysi asar qahramonlari? A) „Oltin fasl“ B) ,,Xarita“ C) „Qovun sayli“ 4. Darsda o ‘rganilganlami umumlashtirish va tarbiyaviy xulosa chiqarish. — Fasllar va dehqonchilik bilan bog‘liq qanday an’analami bilasiz? O‘zingiz shunday an’analarda ishtirok etganmisiz? — An’analami saqlab qolish va davom ettirish uchun nima qilish kerak? 5. Uyga vazifa . Asarning birinchi bo‘!imini ifodali o ‘qishga tayyorlanib, matn yuzasidan savollar tuzib kelish. 6. Guruhlarning to‘plagan ballarini e`lon qilish. Bunda to ‘plangan 86ballar e`lon qilinadi va har bir guruhda faol ishtirok etgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. 87 XULOSA O‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqida yo‘l qo‘ygan nutqiy xatolarni o‘z vaqtida to‘g‘rilab borish zarur. O‘quvchi yo‘l qo‘ygan xatosining to‘g‘ri variantini o‘zlashtirsin, imkoni bo‘lsa, xatoning kelib chiqish sababini tushunsin. Xatoni to‘g‘rilashning eng foydali usuli yo‘l qo‘ygan xatosini o‘quvchining o‘zi to‘g‘rilashi hisoblanadi. O‘quvchi xatosini to‘g‘rilay olmasa, uni o‘qituvchi to‘g‘rilaydi. Xato turiga qarab to‘g‘rilanadi: gap yoki so‘z birikmasi qayta tuziladi, so‘z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so‘z qo‘shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi. Ertak va hikoya yoki uni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O´qituvchi o‘quvchilar ertak va hikoya yoki uni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni o‘qib beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo‘l qo‘yilgan xatoni to‘g‘rilash yo‘li tushuntiriladi. Shundan so‘ng xato ustida birgalikda ishlanadi: o‘qituvchi yo‘l qo‘yilgan xatoning bir turini to‘g‘rilash yuzasidan topshiriq beradi: «Noo‘rin ishlatilgan so‘zni boshqasi bilan almashtiring». Xatosi bor matnni o‘qib yoki yozib beradi, o‘quvchilar yo‘l qo‘yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so‘z bilan almashtirib, uni to‘g‘rilaydilar va tushuntiradilar. Ayrim o‘quvchilar yo‘l qo‘ygan individual xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo‘shimcha mashg‘ulot jarayonida to‘g‘rilanadi. O´quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jamoa bo‘lib ishlash jarayonidagi kabi, bolalarning aqliy faolligiga, ya’ni u xatosi nimadaligini tushunibgina qolmay, balki uni to‘g‘rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir. Grammatik mavzuni o‘rganishda o‘quvchilar yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi tushuntiriladi. Masalan, «Olmosh» mavzusini o‘rganganda, kishilik olmoshlarining takrorlangan so‘zlar o‘rnida qanday ishlatilishi o‘quvchilarga misollar bilan tushuntirilsa, ular ham ertak va hikoya 88yozishda shunga rioya qiladilar. 10 O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishdagi muvaffaqiyati uch asosiy omilga bog‘liq:  birinchidan, so‘zga e`tibor bilan munosabatda bo‘lish, bolalarning ko‘p mutolaa qilishi, atrofidagi kishilarning to‘g‘ri va ifodali nutqi, ya’ni nutqiy sharoit;  ikkinchidan, bolalarning nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi;  uchinchidan, nutq o‘stirishda o‘qituvchining til nazariyasiga, grammatikaga, leksikologiya va stilistika elementlariga asoslanish ko‘nikmasiga bog‘liq. 10 Abdullayeva K. Nazarov K. YO‘ldosheva Sh. Savod O‘rgatish darslari. T.: O‘qituvchi.2006. 89FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Sh.M.Mirziyoyev ,,Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz’’-T.: O‘zbekiston, 2021.-56b. 2. Sh.Mirziyoyev ,,Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi’’2022 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» qonuni. T.: 2022. 4. Boshlang‘ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta’lim standarti. Boshlang‘ich ta’lim. 2006, 5- son. 5. Azimova.I,Mavlonova.K,Quronov.S,Tursunov.Sh,Karimova.M Ona tili va o‘qish savodxonligi 3-sinf .Toshkent 2022.Respublika ta’lim markazi. 6. Azimova.I,Mavlonova.K,Quronov.S,Tursunov.Sh,Karimova.M Ona tili va o‘qish savodxonligi 2-sinf .Toshkent 2021.Respublika ta’lim markazi.-128 b. 7. Azimova.I,Mavlonova.K,Quronov.S,Tursunov.Sh,Karimova.M Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-sinf .Toshkent 2021.Respublika ta’lim markazi.-128 b. 8. Husanboyeva Q. Adabiyot darslari estetik dunyoqarashni shakllantirish omili sifatida. //Uzluksiz ta'lim, 2007. 4-son 61-63 b. 9. Abdullayeva K. Nazarov K. Yo‘ldosheva Sh. Savod o‘rgatish darslari . T.: O‘qituvchi.2019. 10. G‘apparova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. Alifbe .( Savod .) ” T.: “O‘qituvchi ”2009. 11. Safarova R. va boshqalar “Alifbe ” T ., 2010. 12. G‘ulomov M. Yozuv daftari. T., Ma’naviyat. 2020. 13. Safarova R. Va b. Savod o‘rgatish. T.: Ma’naviyat. 2019. 14. Qosimova K, Matchonov S,G‘ulomova X,Yo‘ldoshovaSh,Sariyev Sh, Ona tili o‘qitish pedagogikasi Toshkent ,,Nosir’’nashriyoti 2020 9015. Tolipov U., Usmonbekova M. Pedagogik texnalogiyalarning tadbiqiy asoslari. T.: Fan. 20021. 16. Yuldoshev J.G., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari., T.: O‘qituvchi. 2020 17. Madayev O. va boshq. Yozma ish turlari: insho, bayon, diktant. -T. 18. Husanboyeva Q. Adabiy ta'lim jarayonida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishning ilmiy-metodik asoslari. Ped. fan, doktori... diss. - T.:2006.-242 b. Internet tarmoqlari WWW.pedagog.uz WWW.samdu.uz www.Google.uz 91 MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................... 2 I.BOB.ERTAK VA HIKOYA YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. ........................................................................ 6 1.1Ertak va hikoya yozishda xatolarning kelib chiqish sabablari hamda xatolar ustida ishlash. .............. 6 1.2Ertak va hikoya mavzusi va unlarni yoritish uslubiyati. ...................................................................... 9 1.3.Yozma va og‘zaki ertak hamda hikoya turlari. ................................................................................ 14 II.BOB.O‘QUVCHILARNING FIKRLASH QOBILIYATINI FAOLLASHTIRISHDA IJODIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MUAMMOLARI ................................................................................................... 32 2..1Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish. ......................................................................................................................................... 32 2.2Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish .......................................................................................................................................... 38 Ijodiy ishlarni tashkil etishga oid kuzatilgan darslar taqsimoti ....................... 39 Yangi o‘quv matеrialini o‘rgatish va mustahkamlash darslarida ijodiy ......... 40 2.2.Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish vositalari. .................................................... 43 2.3..Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini faollashtirishga ........................................ 73 mo‘ljallangan topshiriq turlari. .............................................................................................................. 73 1-sinf ........................................................................................................................ 73 2- topshiriq ............................................................................................................. 73 3- topshiriq ............................................................................................................. 73 4- topshiriq ............................................................................................................. 73 5- topshiriq ............................................................................................................. 73 6- topshiriq ............................................................................................................. 74 7- topshiriq ............................................................................................................. 74 9-topshiriq ............................................................................................................. 74 10-topshiriq ........................................................................................................... 74 O‘tilgan darslar namunasi. .................................................................................. 75 XULOSA ............................................................................................................... 87 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ............................................................. 89 ................................................................................................................................. 91 KIRISH ...................................................................................................................... 3 92I.BOB.ERTAK VA HIKOYA YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. ....................................................................... 7 1.1Ertak va hikoya yozishda xatolarning kelib chiqish sabablari hamda xatolar ustida ishlash. ........................................................................................... 7 1.2Ertak va hikoya mavzusi va unlarni yoritish uslubiyati. ................................. 10 1.3.Yozma va og‘zaki ertak hamda hikoya turlari. .............................................. 15 II.BOB.O‘QUVCHILARNING FIKRLASH QOBILIYATINI FAOLLASHTIRISHDA IJODIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MUAMMOLARI ................................................................................................... 33 2..1Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish. ....................................................................... 33 2.2Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish ...................................................................................... 38 2.3..Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini faollashtirishga . . . 72 mo‘ljallangan topshiriq turlari. ............................................................................ 72 O‘tilgan darslar namunasi. ................................................................................... 75 XULOSA ................................................................................................................ 86 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ............................................................. 88

1Boshlang‘ich sinflarda ertak va hikoya yozishga o‘rgatish usullari REJA: KIRISH. ASOSIY QISM. I.BOB .ERTAK VA HIKOYA YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. 1.1. Ertak va hikoya yozishda xatolarning kelib chiqish sabablari hamda xatolar ustida ishlash. 1.2. Ertak va hikoya mavzusi va ularni yoritish uslubiyati. 1.3. Yozma va og‘zaki ertak hamda hikoya turlari. II.BOB .O‘QUVCHILARNING FIKRLASH QOBILIYATINI FAOLLASHTIRISHDA IJODIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MUAMMOLARI. 2.1. Boshlang‘ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish. 2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish vositalari. 2.3.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini faollashtirishga mo‘ljallangan topshiriq turlari. O‘TILGAN DARSLAR NAMUNASI. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.

2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. 1 Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ona tili o‘qitishga katta ahamiyat bеrila boshlandi. Bunda 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan «O‘zbеk tiliga davlat maqomi bеrilishi» fikrimiz isbotidir. Ta'lim sohasidagi bu o‘zgarishlar ona tili o‘qitish mеtodikasida ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga kеltirdi. Bu yangiliklardan ko‘plari ommaviy maktablarda amalga oshirilmoqda, ba'zilari hozircha sinovdan o‘tkazilmoqda. Sinov davrida, birinchidan, o‘quvchiga, uning darsdagi va darsdan tashqari vaqtdagi o‘quv mеhnatiga, u duch kеlayotgan qiyinchiliklarga, uning ko‘nikma, faoliyat, malakalarini va rishojlanish qonuniyatlarini o‘rganish mеtodikasiga ko‘proq ahamiyat bеrilmoqda o‘qituvchi va o‘quvchi mеhnati haqidagi fanga aylantirilmoqda. Ikkinchidan, ta'lim jarayonida bolaning fikrlash qobiliyatini o‘stirish, mustaqilligini va o‘quv ishlari jarayonidagi aqliy faolligini oshirish vazifalari hal qilinmoqda. Uchinchidan, mavjud ta'lim tizimidagi tеkshirishlar bilan bir qatorda o‘qitishning istiqboli haqidagi vazifalarni hal qilish maqsadida ham tekshirishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o‘qitish mеtodikasining o‘z prеdmеti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo‘lib, bir qator fanlar o‘rtasida uning ma'lum o‘rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. Til fikrni shakllantirish va insho qilish, taassurot, his, kеchinmalarni ifodalashda muhim o‘rin tutadi. Til jamiyat a'zolarining bir-biri bilan o‘zaro aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir.Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik aniq, ta'sirchan ifodalanadi.Maktabda ona tilini chuqur o‘rganish zarurati tilning mana shu asosiy vazifalaridan kеlab chiqadi. Savod o‘rgatish darslari o‘qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o‘qish darslari boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha predmet dasturlarining bo‘limlari 1 Sh.M.Mirziyoyev ,,Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz’’ 2021

3bilan bevosita bog‘liq. O‘qish darslarida o‘tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash ham mashg‘ulotning predmeti hisoblanadi. Ertak va hikoya - ijodiy ish: o‘quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, ertak,hikoya kompozitsiyasi va rejasi haqida o‘ylash, logik bog‘lanishni belgilash, so‘z, so‘z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o‘zaro bog‘lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o‘quvchidan aqliy kuchini to‘la ishga solish bilan birga, o‘z ma’naviy faoliyatini boshqarish ko‘nikmasini ham talab etadi. Ertak va hikoyada til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo‘shiladi. O´quvchi ertak va hikoyani u mustaqil, ijodiy xarakterda bo‘lgani, «o‘ziniki»ni yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan hikoyasi va ertagiga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o‘quvchilar nutqini o‘stirish, aqliy, ijodiy o‘sishiga mo‘ljallangan dasturga o‘tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada o‘sdi. Og‘zaki va yozma ertak hamda hikoyaga o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o‘z hikoyasini aniq fikrga bo‘ysundirish, material to‘plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan hikoyasini takomillashtirish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, «texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imloviy va husnixatga doir matnni abzaslarga bo‘lish, xat boshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal qilinadi. Og‘zaki va yozma ertak,hikoya material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Tadqiqotning maqsadi. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarida va unga ma’lum bir o‘zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning

4samarali usullarini shakllantirish, ertak va hikoya yozish orqali o‘quvchilarning aqliy va ijodiy faolligini oshirish bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo‘yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning vazifasi: Yuqorida oldimizga qo‘ygan maqasadimizdan kelib chiqib: 1. Bitiruv malakaviy ishida tanlangan mavzu bo‘yicha ijtimoiy- pedagogik, falsafiy-ma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o‘quv adabiyotlarni o‘rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlari o‘qish darslariga oid mashg‘ulotlari bilan ishlash jarayonini o‘rganish va tahlil qilish. 3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarini shakllantirishga oid mashg‘ulot mazmuni, maqsadi va qurilishini o‘rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb muammo ekanligini aniqlash. 4. Savod o‘rgatish darslari o‘qish mashg‘ulotlariga oid mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish. Tadqiqotning metodologik asoslari. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida’gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, prezidentimiz asarlari va ma’ruzalarida ijro qilingan ta’limni isloh qilish, boshlang‘ich ta’limni rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar, qarashlar, ta’lim jarayonini takomillashtirishga yo‘naltirilgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, mavzuga oid ilmiy-pedagogik, ilmiy-metodik manbalar. Tadqiqot ishining ilmiy ahamiyati. Ushbu Bitiruv malakaviy ishini bajarish natijasida boshlang‘ich sinflarda Savod o‘rgatish darslari kichik yoshdagi o‘quvchilarni ona tilini puxta o‘zlashtirishga tayyorlashning ajralmas

5qismi,ta’lim jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi.Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi kichik yoshdagi o‘quvchilarni bolalar adabiyoti va xalq o‘gzaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashga oid mashg‘ulot ishlanmalarini, uning maqsadi, mazmuni, tipi, qurilishiga oid yangi tushunchalari bilan boyitishning didaktik asoslari ko‘rib chiqildi hamda ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitish nazarda tutildi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan nutqning tovush madaniyatini shakllantirishga oid mashg‘ulotlarini boyitish, maktabgacha ta’lim muassasalarida olib boriladigan turli o‘quv pretmetlarini takomillashtirish hamda ularning bilimini, malakasini oshirishda keng foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uchtadan qism, o‘tilgan dars namunalari, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

Похожие

BOSHLANG`ICH SINFLARDA ERTAK VA HIKOYA YOZISHGA O`RGATISH USULLARI
Boshlang‘ich sinflarda o‘zlashma so‘zlarni o‘rgatish metodikasi
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASI
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA RANG-TUS VA MIQDOR BILDIRUVCHI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘RGATISH USULLARI
Boshlang‘ich ta’limda tovush va harflarni o‘rgatish metodikasi