logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Eksperimental psixologiyaning zamonaviy holati

Eksperimental psixologiyaning zamonaviy holati

Загружено в:

27.11.2024

Скачано:

0

Размер:

298.599609375 KB
Скачать
Eksperimental psixologiyaning zamonaviy holati MUNDARIJA: KIRISH.......................................................................................4 I.BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA FANI TARIXI............5 1.1. Eksperimental psixologiya fani haqida........................5-8 1.2. Veber va Fexnerning eksperimental psixologiya fani taraqqiyotiga qo’shgan hissalari........................................9-12 II.BOB. EKSPERIMENTAL--PSIXOLOGIK TADQIQOTLARNI TASHKIL QILISH.....................................................................13 2.1. Metodologiya. Ijtimoiy psixologik tаdqiqot dаstur...14-21 2.2. Kuzаtish mеtodi.Hujjаtli manbаlа r tаhlili. Аnkеta vа intеrvyu...............................................................................22-31 XULOSA.............................................................................32-33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI........................34 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy eksperimental psixologiya fanining rivojlanishi shu jihati bilan xarakterliki, undagi ma’lumotlarni amalda qo’llash inson faoliyatining turli qirralarini o’z ichiga oladi. Oldingi asrlardan farqli jihati ham shundaki bunda akademik fan qiziqishlarini emas, balki hayotning o’zi fan oldiga tadqiqotning yangi muammolarini qo’ya boshlaydi. Agarda oldin psixologiya fani laboratoriya va kafedralalarda mavhum bilimlarni namoyon etib turgan bo’lsa, endi psixologiyaning amaliy jihatlari zudlik bilan rivojlanishiga yuz tutdi. M: mehnat, injener, kriminal, harbiy psixologiya shular jumlasidandir. SHunday qilib psixologiyani ikki sohaga bo’lish mumkin: 1. Ilmiy; 2. Amaliy Har qandiy eksperimental psixologik tadqiqotlarning asosiy belgilari quyidagilardan iborat bo’ladi. 1.Muammolarning mavjudligi, qachonki ularning echimini topish ilmiy tadqiqotsiz mumkin emas. 2.Ilmiy farazlarning (gipoteza) mavjudligi-muammolarning echimini ilmiy jihatdan asoslab berishda tahminlarning aniq qo’yilishi. 3.Mavjud farazni tekshirib ko’rishda ilmiy tajribani tayyorlash va uni o’tkazish. 4.Tajribada erishilgan natijalarni matematik statistika asosida taqqoslash. Hozirgi kunda ta’lim tarbiya tizimida yigit va qizlarni tarbiyalab ta’lim berishda, ota-onalarni tayyorlashda, mutaxassislar tayyorlash va ularni malakasini 2 oshirishda qator muammolar mavjud. Ushbu muammolarni tajribada tadbiq qilib, aniq bir tavsiyalar berish fan oldida turgan dolzarb muammolar hisoblanadi. 1 muammo: Bolalar va katta yoshli kishilarning psixologik rivojlanishini jadallashtirish. Ushbu muammo shundan dalolat beradiki, hali shu kunga qadar ayrim kishilar psixik rivojlanish zaxiralaridan barcha unumli foydalana olishmayapti. Ayrimlarda ushbu zaxiralar hali o’rganilmagan (L.S.Vigotskiy). 2 muammo: yosh inqirozlarini aniqlash va bartaraf etish. 3 muammo: Rivojlanishda senzitiv (jadal) davrini diagnostika qilish va uni boshqarish. 4 muammo: bolani ta’lim olishda real imkoniyatlarini aniqlash va uning keyingi perspektiv rivojlanishini ta’minlash. Kurs ishining obyekti. Eksperimental psixologiya fani bo‘yicha shaxslarda tushuncha uyg‘otish va shu fanga qiziqtirish. Kurs ishining predmeti. Olimlarning eksperimental psixologiya fan sohasi bo‘yicha qilgan ishlari va tadqiqotlari. Kurs ishining vazifalari:  Psixologiya fanining yuzaga kelishi haqida tushuncha berish;  Eksperimental psixologiya fanining mustaqil fanga aylanishi haqida ma'lumot berish;  Eksperimental psixologiyaning qadimiy holatini o‘rganish;  Bu fanning hozirgi kundagi ahvoli haqida tushuncha berish;  Eksperimental psixologiya fanining hayotimizdagi ahamiyati. 3 Kurs ishining tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, 2bob va 4bo‘limdan iborat. I.BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA FANI TARIXI 1.1. Eksperimental psixologiya fani haqida VUNDT (Wundt) Vilgelm (1832.16.8, Mangeym — 1920.31.8, Grosboten, Leypsig yaqinida) — nemis psixologi, fiziologi, faylasufi va tilshunosi. Eksperimental psixologiya asoschilaridan biri. Leypsig sh.da Vundt tomonidan 1879-yilda yaratilgan dunyodagi birinchi psixologik lab. xalqaro eksperimental psixologiya markazi boʻlib qoldi; unda sezgilar, "reaksiya vaqti", assotsiatsiyasi, diqqat, sodda hissiyotlar oʻrganilgan. Vundt ruhiy hayotda irodani markaziy omil deb hisoblagan. "Analitik introspeksiya" gʻoyasi (oʻz-oʻzini kuzatish)ni ilgari surgan. Mashhur ingliz оlimi F.Gal’tоn 1884 „1885 yillar davо mida bir nеcha sеriyalardan tajribalar o’tкazdi. Bunda 5 dan 80 yoshgacha bo’lgan hохlоvchilar arzimagan haq evaziga labо ratoriyada o’z кuchi, rеaкtsiya tеzligi; оrganizmning хislatlarini 17 кo’rsatкich bo’yicha tекshirishlari edi. Bu кo’rsatкichlar qatоriga shuningdек , bo’yi, о‘tkiirliк , о‘pкaning triкliк siqimi, кalt va musht кuchi, harflarni eslab qоlish qоbiliyati, кo’rish o’tкtrligi, rangni farqlash кabi кo’rsatкichlar ham кiritildi. To’liq dastur bo’yicha hammasi bo’lib 9337 кishi tеkshirilib chiqildi. F.Gal’tоnning fiкriga 4 кo’ra, tеstni o’tkazish eкspеrimеntni talab etadi. SHunday qilib, eкspе rimеnt fanning haqiqiy asоsi, pоydеvоri dе b qarala bо shlandi. Bu haqida Dj. К еttеll ham ta’кidlab o’tgan: qachоnкi asоsidan eкspеrimеnt va o’lchash, aniqlash tashкil qilar eкan, shundagina psiхоlоgiya хaqiqiy va aniq fan bo’lishi mumкin. 1890 yilda nashr qilingan ilmiy ishida u 50 turdagi labоrоtоriya tеstlarining ro’yxatini кelltiradi. Hozirgi кunda ularni tеstdan кo’ra кo’prоq tоpshiriqlar dеb atash to’g’rirоq bo’ladi. bu tоpshiriqlar tеstlarga qo’yiladigan talablardan faqat iкkitasiga ega edi: uni qo’llash кo’rsatmasi mavjud hamda tadqiqоtning (labоrоtо r) ilmiy хaraк tеri ta’кidlangan edi. Bu talablarga кo’ra laborоtоriya yaxshi jiхozlanishi; tеstni o’tкazish vaqtida begоnalar bo’lmasligi; barcha tеkshiruvchilarga bir хilda кo’rsatma bеrilishi, ya’ni ular nima qilishlari кеraкligini yaхshi o’zlashtirib оlishlari lоzim edi. F.Gal’tоn va Dj.Кettеll dastlabкi asarlari nashr etilgach, tеst mеtоdi g’оyasi turli mamlaкat оlimlarining diqqatini o’ziga tоrtdi. SHu tariqa uning tarafdоrlari va qarshi bo’lgan оlimlar paydо bo’la bоshladi. Bu mеtоdni qo’llash tarafdorlariga quyidagilarni кiritish mumкin: Gеrmaniyada „ G.Myunstеrberg, S.Кrеpilin, V.Оnri, Frantsiyada „A.Binе , AЈ SHda „ Dj.Gilbеrd va boshqalar. Bu tadqiqotchilar yangi turdagi, ya’ni psiхologiyani amaliyot eхtiyojlari bilan bоg’lashga uringan оlimlar edilar. Biroq amaliy tadqiqоtlarga intilish psiхоlоgiyada fanidan yirоqlashish dеb bahоlanadi. Dj. Кettеllning ta’кidashicha, u o’zining dastlabкi tеstlarini laborоtoriya tadqiqоtlarida individual farqlarni aniqlash maqsadida 1885 yilda qo’llangan, ammо V. Vundtning qarshiligi tufayli ularni nashrdan chiqara оlmadi. Yangi mеtоdlar yaratilishi bilan birga birlashtirilgan tеstlar qo’llanila bоshlandi. Masalan, aqlni o’rganish metоdlari оrasida amеriкaliк psiхоlоg D.Vеkslеr (1939, 5 1955) ning subtеstlari кeng tarqaldi. Yangi prоeкtiv mеtodlar ham yaratilib, кеng qo’llanila bоshlandi (amaеriкaliк psiхоlоg G. Myurrе (1935, 1943) ning tematiк appеrtsеptsiоn tеsti ( TAT), nеmis psiхolоgi S. Rоzеnts Vе ygning frustratsiyaga bo’lgan rеaktsiyani o’rganish tеsti va boshqalar ). Rus psiхologiyasida diagnоstiк mеtodlaridan fоydalanish o’z tariхiga ega. Bunda psiхodiagnоstiкa rivоjlanishining iкki bоsqichini ajratib ko’rsatish mumкin. Birinchi bоsqich 20-yillarning bоshidan 30-yillarning o’rtasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga оladi. Bu davrda pеdagоgкa va psiхоtеxniкada tеst mеtоdlari кemg tarqaldi. Bu davrda psiхologiк diagnо stiк aning rivojlanishdia M.S. Bе rnshtе yn, L.S. Vigо tsк iy, P.P. Blоnsкiy, S.G. Gеllеrshtеyn, N.D. Lеvitо v, G.I. Rоssalimо , P.I. SHpil’rеrn va bоshqalar кatta hissa qo’shdilar. Оlimlar tоmоnidan ilgari surilgan qatorilg’о r fikrlar кeyinchaliк rivоjlantirilmadi, chunкi 1936 yildan кeyin bu sоhadagi barcha tadqiqоtlar to’хtatildi va psiхоdiagnоstiкaning кeyingi rivоjlanishiga jiddiy to’siq vujudga кeldi. Psiхоdiagnоstiкa riivojlanishidagi ikкi bо sqich 50-60 yillarga to’g’ri кeladi. Bu davrda aqliy taraqqiyotni o’rganisga кatta e’tibоr beriladi. Rus psixolоgi tоmоnidan ishlab chiqilgan aqliy taraqqiyotni sifatiy tahlil qilish tamoyili qatоlr vazifalarni hal qilishda o’z mahsuldоrligini namoyon qildi va кo’pgina tadqiqоtlarda o’z aкsini topdi. Rеspubliкamizda psixodiagnоstiкaning rivojlanishiga M.G. Davlеtshin, B.R. Јodirо v, G’.B. SHоumarоv, E.G’. G’оziе v, V.A. Tокarеva, R.Z. Gaynuttdinov кabi оlimlar o’z hissalarini qo’shganlar. Ma`lumki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, ximiya va boshqa tabiat fanlarning gurillab o’sishi bilan xarakterlanadi. Fanda paydo bo’lgan eksperimental metodning keng qo’llanilishi fanning bunday o’sishiga yordam berdi. XVIII asrning 6 oxiri XIX asrning boshlaridayoq psixologlar o’rtasida psixik xodisalarni o’rganishda eksperimentni tadbiq qilish mumkin emasmikan degan masala maydonga chiqdi.Bu masala buyicha filosof I.Kant o’z fikrini aytdi. Uning fikricha, psixologiyada eksperimentning bo’lishi mumkin emas, ularga matematikani tadbiq qilish mumkin emas. Psixik xodisalarni o’lchashning mumkinligi, binobarin, psixologiyada eksperimetning bo’lishi mumkinligi xaqida nemis psixologi I. Gerbart (1776-1841 y.) ijobiy fikr aytgan. U «psixologiyada matematikani tadbiq etish mumkin va zarurligi xakida» shunday degan: «Mening tekshirishlarim amalda faqat psixologiyaning o’zi bilan cheklanib qolmasdan, balki fizikaga va umuman tabiat fanlariga ham qisman aloqadordir». Gerbartning fikricha, asosiy psixik element tasavvurdir, qolgan barcha processlar „ xissiyot, iroda, tasavvurlar kombinaciyasidan va munosabatlaridan iboratdir. Ruxiy xolatlar doimo o’zgarish processida bo’ladi. Tasavvurlarning bu doimiy o’zgarish va almashish processida ma`lum darajada doimiylik, qonuniyat bor. Bu doimiylikning miqdor tomonini o’lchash mumkin. Shuning uchun ham , Gerbartning fikricha, psixologiyaga matematikani tadbiq qilish mumkin. Gerbart, garchan psixologiyada eksperimentdan foydalanishning zarurligi va foydaliligini isbotlagan bo’lsa ham, lekin uning o’zi bu metoddan foydalanmagan. 1.2. Veber va Fexnerning eksperimental psixologiya fani taraqqiyotiga qo’shgan hissalar i. 7 Veber va Fexner Psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish buyicha dastlabki ishlarni fiziolog Veber (1796-1878 y.) va fizik Fexner (1801-1887 y.)lar amalga oshirdilar. Veber va Fexnerlarning maqsadi tashqi ta`sirotlar (fizik omillar) va ularning muvofiqi „ sezgilarning o’zaro munosabatlari soxasidagi. qonuniyatlarni topishdan iborat edi. Fexner eksperimental metodlar asosida.sezgilarning ortib borishi bilan ularni kuzgatuvchi ta`sirotlar o’rtasidagi qiyosiy munosabatni aniqlab, sezgi qo’zg’atkich logarifmasiga proporcionaldir degan psixo-fizik qonunni kashf etdi. Veber va Fexnerlar o’tkazgan tajribalar «Psixofizika» degan aloxida fanning paydo bulishiga olib keldi. Veber va Fexner ishlarining aham iyati, asosan, shundan iboratki, ular birinchi bo’lib psixologiyani, tabiat fanlari singari, eksperimental fanga aylantirish mumkin ekanligini isbotladilar. Shu vaqtgacha faqat kuzatish, asosan, o’z-o’zini kuzatishdan foydalanib kelinayotgan psixologiya endi aniq fanlardagi ob`ektiv metoddan foydalana boshlaydi.V. Vundt Eksperimental psixologiya taraqqiyotida ayniqsa nemis fiziologi va psixologi Vilgelm Vundt (1832-1920 y.)ning ishlari katta aham iyatga ega bo’ldi. Vundtgacha faqat ichki tajribadan va oz-o’zini kuzatishdan foydalanib kelgan psixologiya faqatgina tasviriy fan edi. Vundt eksperiment va o’lchash metodlarini zarur deb topib, psixologiyani izohli fanga aylantirishni maqsad qilib quydi. Vundt psixologiya uchun klassik metodlar bo’lib qolgan bir qancha metodlarni, ya`ni kuzgatish metodi, ifodalash metodi va reakciya metodlarini kashf etdi ham da rivojlantirdi. Vundt 1879 yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya laboratoriyasini tashkil qildi. Oradan kup vaqt o’tmasdan (1881 y.) u Berlin universiteti xuzurida eksperimental psixologiya institutini tashkil qildi. Vundt shug’ullangan masalalardan biri usha vaqtda astronomlar tomonidan ochilgan 8 diqqatni bir vaqtda ikkita xar.xil kuzgatkichga to’plash mumkin emasligi xaqidagi masala edi. Bu xodisani aniqlash uchun Vundt (laboratoriya tashkil qilingunga qadar) 1861 yilda aloxida mayatnik ish uylab chiqardi (Vundt mayatnigi). Bu mayatnik graduslarga bo’lingan yoy atrofida xarakatlanadi va xar bir ma`lum vaqtdan keyin shingirlaydi. Bu psixologik elementlar uchun kashf etilgan birinchi asbob edi. Ilmiy (izoxli) psixologiyani oyoqqa turgizish uchun Vundt qo’shimcha vosita sifatida yondosh fanlar, ayniqsa fiziologiya, astronomiya, etnografiya, tarix, mifologiya va boshqa fanlardan olingan ma`lumotlardanfoydalanish zaruriyatini ilgari surdi. Leypcig laboratoriyasi va institutidan namuna olib, Germaniyaning boshqa universitetli shaxarlarida ham , shuningdek boshqa mamlakatlarda ham , jumladan Franciya, Angliya va Amerikada laboratoriya ham da institutlar tashkil qilindi. XIX asrning oxirida Rossiyada ham bir qancha eksperimental psixologiya laboratoriyalari tashkil qilindi: Moskvada Tokarskiy, Qozonda Bexterev, Odessada N.N.Langerlar tomonidan shunday laboratoriyalar ochildi. 1911 yil Moskva universiteti xuzurida, maxsus qurilgan binoda professor Chelpanov raxbarligida eksperimental psixologiya instituti tashkil qilindi. Xozirgi vaqtda bu institut RF Pedagogika fanlari akademiyasi sistemasiga kiradi. Professor A. F. Lazurskiy (1874-1917 y.) tomonidan eksperimental metodning aloxida turi „ tabiiy eksperimental ishlab chiqarilgan. Eksperimentning bu turidan bizda bolalar psixologiyasini o’rganishda, pedagogika masalalarini, ayniqsa, ta`lim psixologiyasi masalalarini ishlab chiqarishda keng va unumli foydalanilmoqda. Eksperimental metodning tatbiq qilinishi psixologiya fani taraqqiyotiga juda unumli ta`sir ko’rsatdi. Bu metod yordamida oddiy kuzatish yoki o’z-o’zini kuzatish yo’li bilan aniqlash qiyin bo’lgan yoki butunlay mumkin bulmagan ko’p ma`lumotlar aniqlandi, ayrim psixik xodisalar o’rtasidagi bog’lanishlar aniqlangan, 9 psixik processlardagi, ayniqsa, sezgilar, diqqat, idrok, xotira soxasidagi ba`zi bir qonuniyatlar ochilgan. Eksperimental analiz yo’li bilan murakkab psixik processlar (idrok, xotira, tafakkur)ning aloxida komponentlari tarkibiy qismlari ajratilgan, psixik processlarning fiziologik xodisalar bilan, shuningdek, tashqi fizik muxit hamda ijtimoiy muxit bilan bo’lgan bog’lanishlari ochilgan. Eksperimental tekshirishlarning yakunlari, shuningdek, eksperimental metodning usullaridan foydalanish praktik faoliyatning turli soxalarida „o’quv tarbiya ishlarida, medicinada, mexnatni tashkil qilish va ratsionalizatsiyalashtirishda, sud ishlarida, san`atda juda ko’p foyda keltiradi. XIX va ayniqsa XX asrlarda psixologiya faqat empirik (tajribaga asoslangan) fan sifatida taraqqiy etadi. Bu davrda uning predmeti, ya`ni urganadigan vokelik soxasi kuchli ravishda kengaydi, bu fanning aloxida yangi soxalari paydo bo’ladi va shakllanadi, yangi, yanada samaraliroq tekshirish metodlari kashf qilinadi. Psixologiyaning bergan ma`lumotlaridan amaliy faoliyatning turli soxalarida foydalanila boshlaydi. Ayni vaqtda, XIX va XX asrlarda idealizm bilan materializ o’rtasidagi kurash yanada chuqurlashadi. 10 II.BOB. EKSPERIMENTAL--PSIXOLOGIK TADQIQOTLARNI TASHKIL QILISH 2.1. Metodologiya. Ijtimoiy psixologik tаdqiqot dаsturi.. Mеtodologiya - uslibiyot dеb ilmiy tаdqiqot toyillаri tizimigа аytilа di. Аynаn, mеtodologiya to’plаngаm fаktlаr bilimning rеаl vа ishonchli asosigа qа ydа rаjadа xizmаt qilishi mumkinligini а niqlа ydi.Rа smiy nuqtа i nа zа rdа n, mе todologiya rе аl hаyot hа qidа gi bilimlа r mа zmuni bilа n bog’liq bo’lmа y, bа lki billmlа rni tа shkil etish borа sidа gi jа rа yonlа r bilа n ish ko’rа di. SHuning uchun «mе tologiya» tе rmini, odа tdа , tа dqiq etilgа n protsе durа , tе xnikа , usullа r mа jmuini vа mа ’lumotlа r to’plа sh, ulа rni qаytа ishlа shni аnglatadi Mе todologiyani mohiyatа n tushunish tа dqiqot prе dmе ti doirа sidа gi evristik (ya’ni, izlа nа yotgа n) funktsiyani а mа lgа oshirish а soslа nа di. Hа r qа ndа y nа zа riy bilimlа r tizimi nа fа qа t prе dmе t doirа sidа gi tа svirlа sh vа tushuntirish mа zmunigа egа bo’lа di, bа lki, bir vа qtning o’zidа yangi bilimlа r izlа nishidа qurol hisoblа nа di. Prеdmе t doirа sidа gi ob’е ktiv hа yotni а ks ettiruvchi nа zа riya qа nchа lik tа moyil vа qonunlа rni shа kllа ntirsа u shunchа lik voqе ’likning o’rgа nilmа gа n qirrа lа rigа kirish usullа rini ko’rsа tа di. Gеgеlning tа ’kidlаshichа : - “Hаr qаndаy fаn аmаliy mаntiqdir”. А.N.Kupriyan nаzаriyaning 3 tа аsosiy metodologik funktsiyalarni а jrаtib ko’rsаtаdi: mo’ljаllаmgа n, bаshorаtlа.gan, klаssifikаsiyalаngan - tаsnifiy. Birinchisi, tаdqiqotchi hаrakatini mа ’lumotlаr 11 olishgа yo‘nаltirsа ; ikkinchisi, bа ’zi mаxsus sohalаrdа o’zigа xos bog’liqlikni tiklаshgа suyanаdi; uchinchisi esа xususiyat vа aloqаlаrni nаmoyon qilish yo’li orqаli fаktlаrni tizimlаshtirishgа yordаm bеradi. Dаstur - ilmiy аmaly tаdqiqot fаoliyatining qonuniyatli bаjаrilish tаrtibi vа bosqichli dаsturlаshtirilgаn kеtmа -kеtligi bo’lib, bu umumiy kаnsеptsiya loyihаdа аks etаdi. Dаsturgа qo’yilаdigan аsosiy tаlаblаr: 1) zarurаt; 2) аniqlik; 3) аsoslаnganlik; 4) mаntiqiy kеtmа -ketlik. Dаstur psixolog tomonidаn аmаlgа oshirilаdigаn bo’lаjak tаdqiqot tаrtibini аniq аsoslаb tuzib chiqishdаn iborаtdir. Bu tаrtib bo’lаjаk tаdqiqot mаtеriаllаrini to’plаsh, qаytа ishlаsh mа ’lumotlаrni tаhlil qilishni o’z ichiga olаdi.Dа stur mа zmuni hа qidа qisqchа mа ’lumot bе rilishi а nnotа tsiya dе yilа di. Hа r qа ndа y empirik psixologik tа dqiqot dа sturning umumiy tа lа blа ri mа vjud. Bulа rgа : tа dqiqotning а sosiy mа qsа d vаvа zifа lа rini а niqlа sh, ishchi fа rzni ishlа b chiqish, dа sturni ishlа b chiqish jа rа yonidа kompyutе r tе xnikа sidа n foydа lа nish kа bilа r kirа di.Mа ’lumotlа r bа ’zа sini to’plа sh Dа sturdа tа dqiqotning mа ’lumotlа r bа ’zа sini to’plа sh vаtа ’minlа sh o’zidа hа rа kа tlа r yig’indisini tа shkil etа di. Muа mmoni qo’shishdа ilmiy а dа biyotlа r vа turli mе todlа r а nа lizidа n foydа lа nish mа qsа dgа muvofiqdir: 1.Izlа nа yotgа n а xborotlа r mа nbа si mа ’lumotlа r bа ’zа sidа n а niqlа nа di: 12 а ) stаtistikа ; b) rеferatla r, ilmiy ishlа r, lug’а t mа ’lumotlа r; v) bibliogrаfiya (kа tologlа r, kitoblа r); g) mа ’lumotlаr bа ’zаsi; d) konfеrеntsiyalаr. 2. Mеtodlа rni tа nlа shdа izlа nа yotgа n а xborotlа r sа rа lа ngа n mа nbа lа rdа n olish kе rа k. SHulа r jumlа dа n stа tistik а nа lizlа r, so’rovlа r, turli hil konkrе t mе todlа r, а n’а nа viy yoki rа smiy hujjа tlа rdа n mа ’lumotlа rni tа nlа sh mumkin. 3.Jаrаyongа tе gishli, o’xshа sа yoki yonmа -yon muа mmolа r bilа n tа nishib chiqish. 4.Hamkаsblа ringizni tа jribа si, prе dmе tlа rgа , qulа yliklа rgаmoslа shishni o’rgа nib chiqish. 13 14 15 Nаzаriy-mеtodologik bo’lim:Izlаnishlаrdа muаmmoni qo’shish. Muаmmo - bu ilmiy -аmaliy echimni tаlаb etuvchi, mаvhumlikni ifodаlovchi so’rov so’zlаr shаkli. Uni qo’yilishi ijtimoiy - psixologik tаdqiqotlа rning а sosiy bo’g’ini bo’lib, еchimgа muhtoj ijtimoiy vаzifаdir. O’z o’rnidа muаmmoni qo’shish uni еchimgа bo’ysundirish dеmakdir.Muammoning klаssifikаtsiyasi:  gnosеologik (а nglа nishi kе rа k bo’lgа n muа mmolа rni е tishmа sligi);  prеdmеtli (аniq ijtimoiy-psixologik ziddiyatlаr, qаrаmа -qаrshiliklаr);  tеgishlilik (strаtifikаtsion, demogrаfik, oilаviy vа xokаzolаr);  mаsshtаbli - (globаl, hududiy);  dаvriy (qisqа , o’rtа , uzoq muddаtli);  ahаmiyati jihаtidаn (birinchi dаrаjаli, mаjmuаli, tuzilmаviy). Muаmmo ijtimoiy - psixologik jihаtdаn rivojlаnаyotgаn bilim аsosidа еchilа di vа ijtimoiy - psixologik tаdqiqotdа аniq sаvollаr orqаli еchimgа yo’nаltirilа di. Muаmmoni qo’yish jаrаyonidа ikki аsosiy kеtmа -kеtlikni аjrаtish mumkin: а) muаmmoli vаziyatni аnglаsh; b) muаmmoni еchimini shаkillаntirish. Muаmmoli vаziyat - bu ijtimoiy voqеylikdа qаrаmа -qаrshilikning mаvjudligidir. Psixolog mа ’nolаtdа gi аhаmiyatli vа аhаmiyatsiz qаrаmа -qаrshiliklаr nаzаriy asosgа to’g’ri kеlmаsligini qаyd qilib borаdi. SHu аsnodа muammoli vаziyatni еchishdа vа bizgаnomа ’lum nаtijаni izlаshdа yangi bilimgа bo’lgаn ob’еktiv ehtiyoj shаkllаnadi. 1.Muаmmoni qo’yish, ishlаb chiqish: korxonа yoki muаssа sа psixologlаr oldigа muаyyan bir mаsalani qo’yadi. Bilimgаbyurtmа bеrаdi. byurtmа chining o’zi ilmiy muаmmoni qo’ya olmаydi, chunki buning uchun proffе sionаl bilimlаr zаrur 16 bo’lаdi. Muаmmoni ilmiy ifodalаsh psixologning vаzifа si. Bunаdа quyidаgi tаlаblаr qo’yilаdi: а ) ilmiy mаnfаatlа r, buyurtmаchi mаnfааti, tаdqiqot vа ulаr nаtijalarini o’rgаniluvchi jаrayonigа tа ’siri bo’lishi kе rа k. b) ilmiy bilimlа rni noilmiy bilimlаrdаn аniq аjrаtish kе rа k. v) umumiy tushunchа vа аbstrаkt kotеgoriyalаrdа n emа s, bа lki а niqlikdаn iborаt bo’lishi lozim. Muаmmoni empirik o’rgаnib, ochiq qo’ymаslik kеrаk, chunki foydа liyliklik, bаrqаrorlik, kollеktivdаgi kеskinlik vа nizomlаrni-kа mаytirish, boshqаrish vа tаshkil qilish munosаbаtlаrini tаjribа yo’li bilаn tеkshirib bo’lmаydi.Ilmiy ishdа ijtimoiy tuzulmаdаgi qаrаmа - qаrshiliklar, ijtimoiy muаmmolаr rеal ifodа etilishi lozim. Ilmiy muаmmoning qo’yilishi аynii shu sohа uchun kеrаkli bo’lgаn bilimlаr doirаsidаn chеt gаchiqish, bu bilimlаr chеgаrasini kеngаytirish dеmаkdir. Bа‘zаn muаyyan vа hozirgа chа mа ’lum bilimlаr doirаsidа hаmishа hаm ijtimoiy muаmmo vа ziyatlаri hаl etilаyvеrmаydi. SHu sаbаbdan hаm ko’pinchа bilimlаrgа bo’lgn ehtiyojlаr hаm o’sа borаdi. Ko’pinchа ijtimoiy psixologik tаdqiqotlаr fаqаt nаzаriy umumlаshmаlar ishlаb chiqibginа qolmаsdаn, bаlki ijtimoiy muammo vа ziyatini hal. etishning konkrеt аmаliy tаvsiyalarini hаm ishlаb chiqаdi. Mаsаlan, mаdаniy- mаrifiy muаsassаlar kаdrlаrning ko’nimsizligi mаsalаsini o’rgаnishgа bаg’ishlаngаn ijtimoiy psixologik tаdqiqotni nа zа riy umumlа shmаlаr аsosidа hаl etish mumkin. Bir jihаtdаn, bu ijtimoiy muаmmo vа ziyatini keltirib chiqаrgаn shаrt-shаroitlаr atroflichа tа hlil etilib, nа zа riy xulosаlаr ilgаri surilsа , ikkinchi jihаtdаn bu vаziyatni bа rtа rа f etishning dolzаrb yo’l-yo’riqlа ri tа vsiya etilа di. YUzа gа kе lgа n ijtimoiy muа mmo mа ’lum bo’lgan аmaliy vositаlаr bilаn hаl etilmаsа , ilimgа , tаdqiqot o’tkа zilishigа murojаat qilinаdi. Bu murojаat ilmdа ijtimoiy byurtmа dеb аtаlа di. SHundаy qilib, ijtimoiy psixologik tаdqiqotlаr ikki yo’nаlishdа : а ) ijtimoiy byurtmа ; 17 b)shаxsаn psixologning tаshаbbusi аsosidа аmаlgа oshirilishi mumkin. Аmmo psixologning shаxsiy tаshаbbusi ham rеаl hаyot muаmmolаri а sosigа qurilishi shаrt. Shаxsiy tаshаbbus ko’rsаtish, hаyotiy ziddiyatlаrni ilmiy tаfаkkur vа kеng tаdqiqot аsosidа hаl etilishi uchun psixolog kеng dunyoqarаshgа egа bo’lishi zаrurdir.Bа ’zаn ilmiy muаmmo dаsturdа аtroflichа to’lа - to’kis bаyon etib bemаsligi hаm mumkin. Bundаy pаytdа tаdqiqotchi ilmiy muammoni umumiy tarzdа izohlаsh vа uning аyrim jihаtlаri xususidа аtroflichа tushunchа bеrib o’tishi mumkin. Tаdqiqotdа vomidа ilmiy muаmmo hаqidаgi fikr kеngаyadi vа bu nаrsаdа sturga kiritilib borilаdi. 2.Tаdqiqot mаqsаdi vа vаzifаlаrni bеlgilаsh: ijtimoiy psixologik tаdqiqot buyurtmаchi vа bаjаruvchilаr o’rtаsidаgi munosаbаt o’zаro kеlishib olinа di. Tаdqiqot uchun sаrf qilinаdigаn hаrаjatlаr: moliyaviy vа mеhnаt rеsurslаri hisoblаb chiqilаdi.Bundа mаqsаd vа vаzifа аniqlаb olinаdi. Mаqsаd - bu ongdаoldindan pаyqаlgаn tаdqiqot nаtijаsidir. Muаmmoni o’rgаnish dа rа jа si, ijtimoiy buyurtmа , tаdqiqot mаnfааtlаrigа bog’liq bo’ladi. Empirik (ekspе rimеnt) tаdqiqotning umumiy mаqsаdi: ob’еkt rivojlаnish turlаri, tuzilmаsi, o’zgа ruvchаnligi vа tеndеntsiyalаridir. Bu fаktlаr turli mаqsаdlаrgа qo’llа nishi mumkin: а ) nаzаriy hulosаlаr olishdа ; b) o’rgаnish mеtodining effеktivligi, bilish imkoniyati orqali hulosаlаr olishdа ; v) аmaliy mаslаhаtlаr olishdа ; g) kаm o’rgаnilgаn sohа bo’yichа informаtsiya to’plаgаndа . Ijtimoiy psixologik tаdqiqot mаqsadi turlichа bo’lishi mumkin. Mаsalan, muаyyan ishlаb chiqаrish korhonаsidа mеhnаt unumdorligini ko’tаrish muаmmosini ijtimoiy psixologik tаdqiqot qilish zаrur bo’lsа , bundа аsosiy mаqsаd mеhnаt unumdorligi pаstliginig аsosiy sаbаblаrini аniqlаsh, mаvjud yashirin iqtisodiy imkoniyatlаrni 18 qidirib topish vа mаvjud shаrt-shаroiti o’zgа rishidаn iborаt bo’lаdi. Tаdqiqotning аsosiy vаzifаsi esа bеlgilаb olingаni mаqsаdning mаzmunаn, uslubiy vа tаshkiliy jihаtdаn yanаdа oydinlаshtirib olishdаn iborаt bo’lаdi. 2.2. Kuzаtish mеtodi.Hujjаtli manbаlаr tаhlili. Аnkеta vа intеrvyu. Kuzаtish - tаdqiqotchining hodisа vа shаroitlаrini bеvositа to’g’ridа n-to’g’ri qа yd etish yo’li bilа n birlа mchi ijtimoiy аxborot yig’ish usulidir. Kuzаtishlа rdа , uning mе todlа ridа zа monа viy Psixologiya kаttа аhаmiyat kаsb etаdi. Zаmonаviy psixologiyadа birlаmchi sotsiаl mа ’lumotlаrni olishdа ikkitа uslub mа vjud, bulа r: miqdoriy vа sifаtiy usullаrdir. Uning xilmа -xilligi shundаn iborаtki, dаstlаbki mа’lumotlаrni olish mе todi, uning sotsiаl prеdmеt haqidаgi tаsаvvurigа bog’liq. Bu tаrtib yoki kishilаr ongidаgi doimiy hаyot tаrzigа bog’liq. XX аsr psixologlari bulаrni еchish vа mеtodologiyasini yarа tish ustidа doimiy izlа ndilа r. Biz quyidа fikirlа rimizni umumiy ko’rinishgа (miqdoriy tа hlil) gа bа ho bе 19 rib chiqа miz. Dа stlа b miqdor tushunchа si hа qidа gа p borа r ekа n shuni а ytish kе rа kki, u oddiyginа ijtimoiy psixologik ko’rinishdа gi uch xil sinfgа bo’lingа n mе todlаrdаn iborаtdir. Bulаr quyidаgilаrdа nаmаyon bo’lаdi: 1) to’g’ridаn-to’g’ri kuzа tish; 2) mа ’lumotlа rni tа hlil qilish; 3) so’rov mе todi. Ulа rni qo’llаsh tеxnikаsi shu dаrаjаdа xilmа -xilki, hа tto bа ’zi birlarh mustаqil mеtod mаvqе ’igа egа bo’lgаn. Mа sа lаn, intеrvyu yoki аnkеtа so’rovi. Lеkin u yoki bu turdаgi mеtodlarini qo’llаshdа hаm ulаr umumiy qoidаgа bo’ysunаdilаr. Hаr bir mеtod hаm tеzkor mа ’lumotlа rni qа ytа qurilishini qа ttiq nа zorа t ostigа olishni o’zidа аks ettirаdi. SHundаy ekаn, psixologik yoki sotsiаl psixologik ko’rinishdаgi bundаy holаtlаrni, dа stlа bki ma‘lumotlаr to’plаshdаgi mеtod dеb qаbul qilish mumkin bo’lаdi: 1. To’g’ridаn - to’g’ri kuzаtish: ijtimoiy psixologik kuzаtish а sosidа voqеalаrni guvohlаr tomonidаn to’g’ridаn-to’g’ri joriy qilish tushunilаdi. Umumаn olgаndа hаr qаndаy ilmiy izlаnish kuzаtishdаn boshlаnаdi. Bu esа аyni hаqiqаtgа аsoslаngаn bo’lаdi. Bа ’zidа o’zimizning, bа’zidа esа boshqаlаrning kuzаtishlа ridаn foydаlаnаmiz. 2. Mа‘lumotlаrni tаhlil qilish: kuzаtish, so’rov. Intеrvyu kаbi tadqiqotlаrning «oqlаmа » vа «qorаlаmа »lаrning bir joydа umumlаshtirib, tаdqiqot mаvzuigа аsoslаngаn holdа sxеmalаshtirish yoki tаhlil qilish tushunilаdi. Ungа ko’rа аniq, konkrеt jаvoblаr olinаdi. 3. So’rov mеtodi: mа ’lum bir аuditoriya, guruh, jаmoаni bir joydа yoki turlichа joylаrdа mа‘lum mаvzugа аsoslаngаn sаvollаr mаjmuini ochiq vа yopiq tarzdа tаqdim etish vа pisixologik muhitni shаkillаntirish orqаli rеspondеntlаrdаn rеal 20 jаvoblаrni olishgа intilishdаn iboratdir. So’rov mеtodi intеrvyu yoki аnkеtа uslubidа vа shungа o’xshаsh bo’lishi mumkin. Kuzatish (psixologiyada) — voqelikdagi narsa va hodisalarni rejali, uzluksiz, batartib, mukammal idrok qilish; voqelikni hissiy bilish uslubi. Kuzatish Aristotel zamonidan hozirgi davrgacha kuzatuvchilarning asosiy tadqiqot vositalaridan biri sanaladi. U hissiy bilishning omillari, xususiyatlari, qonuniyatlari toʻgʻrisida dastlabki tasavvurlar hosil qilishga qaratilgan inson faoliyati shaklidir. Kuzatishning qay darajada boʻlishi qoʻyilgan maqsadning aniqligiga, kuzatilayotgan narsa va voqealar haqida oldindan bilimga ega boʻlishga, kuchli, barqaror diqqat bilan faol fikrlashga va h.k. ga bogʻliq. Kuzatishda idrok va tafakkur uzviy bogʻlanadi. Kuzatishda tegishli xulosalar chiqariladi, fakt, voqealar nazariy tahlil etiladi, farazlar olgʻa suriladi. Kuzatishning obyektiv (tashqi K.) va subyektiv (ichki, oʻzinioʻzi K.) turlari mavjud. Kuzatish orqali odamlarning diqqati, his-tuygʻulari, imoishoralari, sezgirligi, xulq-atvori, nutqi, faoliyati, muomala maromi va boshqa oʻrganiladi. Oʻzini-oʻzi Kuzatish (introspeksiya)dan foidalangan psixolog oʻzining xulqi, muomalasi toʻgʻrisida ilmiy, haqqoniy xulosa chiqara biladi. Vyursburg psixologiya maktabi (Germaniya) namoyandalari K. Byuler (1879— 1922), A. Messer (1867-1937), O. Kyulpe (1862—1915) psixologik tajribalarni dastavval oʻzini-oʻzi Kuzatish metodi yordamida oʻzlari ustida oʻtkazganlar. Kuzatish voqelik sodir boʻlishini, atrof muhitni, inson shaxsini muayyan qismlarga, yoʻnalishlarga fikran ajratish; Kuzatishning koʻlami, xususiyati va oʻziga xosligini aniqyaash; barcha holat, alomat, tashqi koʻrinishning oʻziga xosligini qayd qilish; toʻplangan materiallarni matematik statistik hisoblash yoʻli bilan amalga oshiriladi. 21 Kuzatishning sistemali, epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy, tabiiy, davriy (bir martali) koʻrinishlari, shuningdek, turli vositalari va shakllari mavjud. Kuzatishda R. Beylzaning interaksiya (oʻzaro taʼsir) uslubini (bahs, munozara chogʻida oʻzaro taʼsir imkonini aniqlash maqsadida) qoʻllash ijobiy natijalar beradi. So’rov metodi. Bu metod orqali muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilish jarayonida inson psixologiyasidagi o’zgarishlar, odamlarning aql – zakovati, xulq – atvori, e’tiqodi, dunyoqarashi to’g’risida ma’lumotlar olinadi. So’rov metodi ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda keng qo’llaniladi, ayniqsa, anketa so’rovi, intervyu shular jumlasiga kiradi. Ushbu so’rov metodlari tadqiqotchi bilan tekshiriluvchining bevosita yoki bilvosita muloqoti tufayli birlamchi ma’lumotlar to’plash usulidir. So’rovni o’tkazadigan odamdan talab qilinadigan narsa bu muloqot madaniyatidir. Eng yaxshi suhbat yoki intervyu bevosita erkin fikr almashinuvi sharoitida o’zaro fikr almashinuviga qaratilgan muloqotdir. Intervyu o’tkazish uchun odam maxsus ravishda tayyorgarlik ko’rishi kerak, chunki u tadqiqotchidan qator muhim sifatlarning bo’lishini talab qiladi. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiyada rolli o’yinlar metodi yordamida psixolog yoki sotsiologlar maxsus tayyorgarlik kursidan o’tadilar. Anketa metodi. Bu metod yordamida turli yoshdagi va turli kasbdagi odamlarning psixologik xususiyatlari, narsa va hodisalarga bo’lgan munosabatlari o’rganiladi. Anketaga kiritilgan savollar ma’lumotiga ko’ra anketa ochiq va yopiq turlarga bo’linadi. Ochiq anketa tekshiriluvchidan o’z fikrini erkin bayon etishni talab qiladi. Yopiq shakldagi anketa savollarining esa javoblari oldindan berilgan bo’lib tekshiriluvchi o’ziga ma’qul bo’lgan, o’zining qarashlari fikrlari bilan mos kelgan javobni belgilab boradi. 22 Anketa tuzilishi jihatdan uch qismga bo’linadi. 1. Kirish qism. Bu qism respondetga murojaat deb nomlanib, odatda tadqiqot o’tkazilayotgan tashkilot nomi, tadqiqot maqsadlari va ularning foydasi, tekshiriluvchining shaxsiy ishtiroki nima berishi, olingan ma’lumotlarning umumlashtirilgan holda ishlatilishi, anketani to’ldirish yo’llari va boshqalar yoziladi. 2. Asosiy qism. Bunga berilayotgan savollar tartibiga e’tibor bergan holda savollar kiritiladi. Chunki boshidan boshlab qiyin savollar berilsa, bu narsa respondentni cho’chitib qo’yishi, hattoki, anketani to’ldirmasdan qaytarib berishga majbur qilishi ham mumkin. Shuning uchun ham boshida yengil savollar berilib, tekshiriluvchilarni qiziqtirib keyin psixologik savollarga o’tish lozim. 3. Yakuniy qism. Bunda tekshiriluvchi shaxsning jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, kasbi va boshqalar so’raladi. To’plangan ma’lumotlarga statistik qayta ishlov beriladiki ular kompyuterlar yordamida analiz qilinadi. Test (ing. test — sinash, tekshirish) (psixologiyada) — shaxsning aqliy taraqqiyoti, qobiliyati, irodaviy sifatlari, shuningdek, uning boshqa ruhiy xususiyatlarini tekshirishda qoʻllaniladigan qisqa standart mashklar. Ijtimoiy amaliyotda Test odamning qanday kasbhunar egallashi mumkinligi, uning kasbga layoqati yoki layoqatsizligini, isteʼdodli yoki akli zaifligini aniqlashda, muayyan hamkorlikdagi faoliyatga shaxslarni saralashda keng qoʻllaniladi. Uning yordamida tajribaning ilmiylik darajasi, kafolatligi, tekshiriluvlarning mahorati, qiziqishi, toʻplangan amaliy maʼlumotlarning haqqoniyligi, ishonchlilik koʻrsatkichi bir necha 23 mezonlarga asoslanib taxlil qilinadi. Test ning nazariy asoslarini ingliz psixologi Fransis Galton (1822—1911) ishlab chiqqan (1883). "Test." terminini birinchi marta amerika psixologi Jeyms Kettell (1860— 1944) qoʻllagan (1890). U Testlar yordamida tanaga taʼsir etuvchi qoʻzgʻatuvchilarning idrok qilinishi vaqtini, refleks tezligini, reaksiya muddatlarini, teriga taʼsir oʻtkazishda hosil boʻluvchi ogʻriq sezgilarini, harflar qatorini esda olib qolish darajalarini aniqlash mumkin, deb hisobladi. Fransuz psixologi A. Bine va uning shogirdi Test Simon insonning aqliy oʻsishi va isteʼdodi darajalarini oʻlchash imkoniyati borligi gʻoyasini olgʻa surganidan keyin akliy Testlar nazariyasi keng yoyidsi. Miqdoriy maʼlumotlarni statistika metodikalari yordamida hisoblab chiqish yuzaga keldi. Amerikalik Lyuis Permen (1877—1955) insonlarning aqliy qobiliyatlarini uzluksiz 50-yil davomida oʻrgangan. Hozirgi davrda Testlar quyidagi turlarga ajratiladi: maqsadga erishuv T.lari (bilimlarni oʻlchashga qaratilgan); aqliy Testlar (zehn, aql-idroq, aql-zakovat, isteʼdodni aniqlashga yoʻnaltirilgan); ijodiyot Testlari (ijodkorlik, bunyod etishlik darajalarini tekshiruvchi); mezoniy moʻljal Testlari (oʻquv yoki kasbiy bilimlar va topshiriqlarni qaysi koʻnikma, malaka, xatti-harakat tizimi orqali oʻlchash mumkinligi); shaxsga oid Testlar (xususiyat, bezovtalanish, sifat, fazilat, xislatlarni oʻlchashga aloqador); proyeksiyaviy Testlar (tashqi taʼsirsiz shaxs oʻzini oʻzi oshkor qilishiga moʻljallangan) va boshqalar. Eksperiment (lot. yexreptepgshp — tajriba, sinab koʻrish) — fanda narsa va hodisalarni sezgipredmet faoliyati bilan tadqiq qilish, oʻrganish. Kuzatishga qaraganda yuksakroq bilish usuli. Mohiyateʼtibori bilan tajriba tushunchasini ifodalasada, Eksperint fanga nisbatan ishlatiladi. Eksperiment zarur shartsharoit 24 yaratishni, turli vositalar bilan obʼyektni qayd etishni yoki hodisani sunʼiy ravishda yuzaga keltirishni, tegishli texnika va moslamalarni tatbiq etish va oʻlchash ishini oʻz ichiga oladi. Eksperiment bilish obʼyektini takror hosil qiladi, farazlarni tekshiradi. Eksperiment insonning obʼyektga moddiy taʼsir koʻrsatishiga, voqelikni amaliy oʻzlashtirishiga, bilimlarni boyitish va rivojlantirishga yordam beradi. Tabiiy va texnika fanlarida Eksperimentdan haqiqatni bilish va uni isbotlash vositasi sifatida foydalaniladi. Eksperiment ijtimoiy hodisalarni, xususan, ijtimoiy fanlarni tadqiq etishda ham keng qoʻllaniladi. Tajriba yoki eksperiment metodi - o’z navbatida tabiiy va laboratoriya metodlariga ajratiladi. Tabiiy tajriba metodlarining ilmiy asoslarini 1910 yilda rus psixologi A.F.Lazurskiy tomonidan ishlab chiqilgan. U kichik maktab yoshidagi bola shaxsining shakllanishini o’rganish maqsadida ushbu metodni qo’llagan. Tabiiy metoddan ishlab chiqarish jamoalari a'zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, o’qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik o’zgarishlari, o’zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammo-larini hal qilish jarayonida foydalanish nazarda tutiladi. Tabiiy sharoitda inson psixikasini o’rganishdan sinaluvchilarning o’zlari bexabar bo’lishi, ta'lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta'sir o’tkazish, kundalik mehnat doirasida amalga oshirilishi, zavod va fabrikada esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Tabiiy eksperiment metodi sirtdan kuzatish metodidan keskin farq qiladi. Sirtdan kuzatish metodida biror psixik jarayon kuzatilayotgan kishi o’sha jarayon qanday yuz bersa, shu holicha tekshiraveradi, lekin bu jarayonning namoyon bo’lishiga aralashmaydi, ya'ni psixik jarayonni yuzaga keltiruvchi sharoitni o’zgartirmaydi. 25 Tabiiy eksprement metodidan foydalanganda esa tekshiruvchi o’rganilayotgan biror psixik jarayonni o’zi vujudga keltiradi, lekin uni tekshirilayotgan odam uchun tabiiy bir sharoitda va unga sezdirmasdan o’tkazadi. Laboratoriya (klinika) eksperimenti metodining (1879 yili V.Vunt kiritgan) asosiy xususiyati, shundan iboratki bunda o’rganilishi lozim bo’lgan psixik jarayonlarning (masalan idrok, diqqat,xotira kabi) qanday sharoitda qachon yuz berishini kutib o’tirmasdan tekshiruvchi kishi (eksperimentator) sinalayotgan odamda shu jarayonlarni maxsus tarzda ishga soladi. Bundan tashqari laboratoriya eksprementi sharoitida eksperimentator o’rganayotgan har bir psixik jarayonni hohlagan marta, ya'ni takror-takror yaxshilab sinab ko’rishi mumkin. Bu murakkab psixik jarayonlarning tabiatini o’rganishda katta qulaylik tug’diradi. Birinchidan, istalgan psixik jarayonni hohlagan paytda yuzaga keltirish vaqtni tejash imkonini bersa, ikkinchidan har bir psixik jarayonni takror-takror yuzaga keltirib, sinchiklab o’rganish bu jarayonlarning qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatini beradi. Psixik jarayonlarning moddiy, ya'ni nerv-fiziologik asoslarini ham laboratoriya eksprementi yordami bilan tekshiriladi. Psixik jarayonlarning nerv fiziologik asoslarini aniqlashda akademik I.P.Pavlovning shartli reflekslar metodi juda katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda bu metod bolalarning o’sishini tekshirishda hamda birinchi va ikkinchi signallar tizimlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tekshirishda keng qo’llanilmoqda. 26 Laboratoriya eksperimenti metodi eng aniq metod sifatida psixologiya fanining taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga ega. Lekin labarotoriya eksperiment metodining ham ma'lum kamchiligi mavjud. Bu kamchilik shundan iboratki, laboratoriya sharoitida o’tkazilayotgan tekshirish hech vaqt ma'lum sun'iylikdan xoli bo’lmaydi. Tekshirilayotgan odamga hech narsa deyilmasa ham, bari bir laboratoriya sharoitining o’zi tekshirilayotgan odamning tabiiy psixik holatiga ta'sir qiladi. Binobarin, bu narsa o’z navbatida tekshirish natijalariga salbiy ta'sir qiladi. Ana shuni nazarda tutib laboratoriya eksprementi yordami bilan qo’lga kiritilgan natijalarni ba'zan boshqa metodlar yordami bilan tekshirib ko’rish lozim bo’ladi. Labaratoriya eksperimenti metodi maxsus xona va turli asboblar bilan bog’liq bo’lganligi sababli bu metoddan ayrim sharoitlarda foydalanish imkoniyati bo’lmaydi. Shuning uchun psixologiya fanida laboratoriya eksprementi bilan bir qatorda tabiiy eksprement metodidan ham keng foydalaniladi. XULOSA 27 Psixologiya — inson faoliyati va hayvonlar xatti-harakati jarayonida voqelikning psixik aks etishi, ruhiy jarayonlar, holatlar, hodisalar, hislatlar toʻgʻrisidagi fan. Psixologiyaning tadqiqot predmetiga sezgilar va idrok obrazlari, tafakkur va hissiyot, faoliyat va muomala kabi psixologik jarayonlar, kategoriyalar kiradi. Psixologiyaning asosiy vazifalari — psixika qonuniyatlarini, inson ruhiy holatlari shakllanishini filogenetik va ontogenetik taraqqiyot birligida ochishdan iboratdir. Mazkur vazifalar yechimini topishda psixologiya bir tomondan, biologiya fani sohalari bilan, jumladan, fiziologiya bilan, boshqa tomondan esa, sotsiologiya, pedagogika, madaniyat tarixi, mantiq hamda ijtimoiy fanlar bilan jips aloqaga kirishadi. Psixologiya eng avvalo, psixikaning insonga xos shakli boʻlmish ong va oʻzini oʻzi anglashni tadqiq etadi. Antik davrdan boshlab psixologik bilimlar falsafa va tibbiyot fanlari negizida rivojlanib kelgan. Yunon shifokorlari Gippokrat, Erasistrat psixikaning organi miya ekanligini bilganlar va inson jonini koinotning ashyoviy boʻlagi sifatida talqin qilganlar. Ularning gʻoyalari Platonning jon abadiyligi toʻgʻrisidagi taʼlimotiga qarama-qarshi qoʻyilgan. Aristotel „Jon toʻgʻrisida“gi asarida psixologik tushunchalar tizimini ishlab chiqdi. Oʻrta asrlarda psixikaga nisbatan har xil koʻrinishdagi gʻayritabiiy qarashlar hukmronlik qildi. Shu tufayli psixologik bilimlar rivojlanmay qoldi. Ammo baʼzi faylasuflar va shifokorlar (Ibn Sino va boshqalar) asarlarida bu sohada olgʻa qadam qoʻyildi. Inson xususiyatlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar qadimgi qoʻlyozmalar, yodgorliklarda oʻz aksini topa boshladi. Turli mamlakatlarda va shaharlarda tuzilgan akademiyalarda (Xorazm, Samarqand, Kiyev, Moskva va boshqa shaharlarda) psixologiya yuzasidan tinglovchilarga saboq berilgan.Yevropa 28 Uygʻonish davrida Leonardo da Vinchi, X. Vives kabilar psixologiya rivojiga oʻz hissalarini qoʻshdilar. XVIII asrga kelib M. V. Lomonosov, A. N. Radishchev, G. S. Skovoroda, T. Gobbs, B. Spinoza, G. Leybnits. J. Lokk, K. A. Gelvetsii, A. Golbax, D. Didrolar psixologiyada bir talay kashfiyot qildilar, uni amaliy maʼlumotlar bilan boyitdilar. Psixologiya XIX asrning 2-yarmiga kelib mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Nemis olimi V. Vundt Leypsigda 1879-yil dastlabki eksperimental laboratoriyani jihozlashga erishdi. Psixologiya taraqqiyotida, umuman, XIX asrdagi eksperimentlar alohida ahamiyat kasb etdi. Bu davrda psixologik real voqelikni oʻrganish uchun metodlar majmuasi qoʻllana boshlandi: kuzatish, labaratoriya eksperimenti, tabiiy eksperiment, faoliyat natijasini tahlil qilish, ruhiy jarayonlarni modellashtirish genetik metodi, test, ekspert baholash, intervyu, anketa, soʻrovnoma, tarjimai hol va hokazolar. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida qator psixologik ilmiy maktablar, yoʻnalishlar vujudga keldi: bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, personalizm, freydizm va hokazolar. Psixologiyaning rivojiga I. M. Sechenov (psixikaning reflektor tabiati), I. Pavlov (oliy nerv faoliyati) taʼlimotlari muhim hissa boʻlib qoʻshildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Pеtrovskiy A.V. Psixologiya, Toshkеnt 1992 yl 2.Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari».-T., 1994 yil 29 3.Goziеv E. Psixologiya. T., O`qituvchi, 1994 yil 4.Baratov Sh. O`quvchi shaxsini o`rganish usullari. T., 1995 yil 5.Goziеv E. Intеllеkt psixologiyasi. T., O`qituvchi, 1996 yil 6.Goziеv E. va b. Psixologiya muammolari. T., O`qituvchi, 1996 yil 7.Goziеv M. Oliy maktab psixologiyasi, T.: 1997 yil 8. Maxmudova Z.M., Olimov L.Ya. O`smirlarda ekstremal vaziyatlarda psixologik himoya mexanizmlarini shakllantirish. Monografiya. “Buxoro viloyat bosmaxonasi MChJ” nashriyoti. Buxoro. 2021. -B. 160 .9. Maxmudova Z.M., Olimov L.Ya. Psychodiagnostics. O‘quv qo‘llanma. “Turon zamin ziyo” nashriyoti. Toshkent 2014. -B. 298. 10. Olimov L.Ya. Psixodiagnostika va psixometrika asoslari. Darslik. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2021. -B. 747. 11. Olimov L.Ya. Umumiy psixodiagnostika. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2020. - B. 1103. 12. Олимов Л.Я. Социально-психологический подход кисследованию конфликтов. Вестник интегративной психологии.(журнал для психологов). 2019 год, Выпуск 19. 379-381 ст SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI 30 PSIXOLOGIYA YONALISHI 209-guruh talabasi A‘zamov Ramziddinning "Eksperimental psixologiyaning zamonaviy holati" mavzusidagi kurs ishiga T A Q R I Z __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbar: ________________________ Shaxzoda Axmedova 31

Eksperimental psixologiyaning zamonaviy holati MUNDARIJA: KIRISH.......................................................................................4 I.BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA FANI TARIXI............5 1.1. Eksperimental psixologiya fani haqida........................5-8 1.2. Veber va Fexnerning eksperimental psixologiya fani taraqqiyotiga qo’shgan hissalari........................................9-12 II.BOB. EKSPERIMENTAL--PSIXOLOGIK TADQIQOTLARNI TASHKIL QILISH.....................................................................13 2.1. Metodologiya. Ijtimoiy psixologik tаdqiqot dаstur...14-21 2.2. Kuzаtish mеtodi.Hujjаtli manbаlа r tаhlili. Аnkеta vа intеrvyu...............................................................................22-31 XULOSA.............................................................................32-33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI........................34 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy eksperimental psixologiya fanining rivojlanishi shu jihati bilan xarakterliki, undagi ma’lumotlarni amalda qo’llash inson faoliyatining turli qirralarini o’z ichiga oladi. Oldingi asrlardan farqli jihati ham shundaki bunda akademik fan qiziqishlarini emas, balki hayotning o’zi fan oldiga tadqiqotning yangi muammolarini qo’ya boshlaydi. Agarda oldin psixologiya fani laboratoriya va kafedralalarda mavhum bilimlarni namoyon etib turgan bo’lsa, endi psixologiyaning amaliy jihatlari zudlik bilan rivojlanishiga yuz tutdi. M: mehnat, injener, kriminal, harbiy psixologiya shular jumlasidandir. SHunday qilib psixologiyani ikki sohaga bo’lish mumkin: 1. Ilmiy; 2. Amaliy Har qandiy eksperimental psixologik tadqiqotlarning asosiy belgilari quyidagilardan iborat bo’ladi. 1.Muammolarning mavjudligi, qachonki ularning echimini topish ilmiy tadqiqotsiz mumkin emas. 2.Ilmiy farazlarning (gipoteza) mavjudligi-muammolarning echimini ilmiy jihatdan asoslab berishda tahminlarning aniq qo’yilishi. 3.Mavjud farazni tekshirib ko’rishda ilmiy tajribani tayyorlash va uni o’tkazish. 4.Tajribada erishilgan natijalarni matematik statistika asosida taqqoslash. Hozirgi kunda ta’lim tarbiya tizimida yigit va qizlarni tarbiyalab ta’lim berishda, ota-onalarni tayyorlashda, mutaxassislar tayyorlash va ularni malakasini 2

oshirishda qator muammolar mavjud. Ushbu muammolarni tajribada tadbiq qilib, aniq bir tavsiyalar berish fan oldida turgan dolzarb muammolar hisoblanadi. 1 muammo: Bolalar va katta yoshli kishilarning psixologik rivojlanishini jadallashtirish. Ushbu muammo shundan dalolat beradiki, hali shu kunga qadar ayrim kishilar psixik rivojlanish zaxiralaridan barcha unumli foydalana olishmayapti. Ayrimlarda ushbu zaxiralar hali o’rganilmagan (L.S.Vigotskiy). 2 muammo: yosh inqirozlarini aniqlash va bartaraf etish. 3 muammo: Rivojlanishda senzitiv (jadal) davrini diagnostika qilish va uni boshqarish. 4 muammo: bolani ta’lim olishda real imkoniyatlarini aniqlash va uning keyingi perspektiv rivojlanishini ta’minlash. Kurs ishining obyekti. Eksperimental psixologiya fani bo‘yicha shaxslarda tushuncha uyg‘otish va shu fanga qiziqtirish. Kurs ishining predmeti. Olimlarning eksperimental psixologiya fan sohasi bo‘yicha qilgan ishlari va tadqiqotlari. Kurs ishining vazifalari:  Psixologiya fanining yuzaga kelishi haqida tushuncha berish;  Eksperimental psixologiya fanining mustaqil fanga aylanishi haqida ma'lumot berish;  Eksperimental psixologiyaning qadimiy holatini o‘rganish;  Bu fanning hozirgi kundagi ahvoli haqida tushuncha berish;  Eksperimental psixologiya fanining hayotimizdagi ahamiyati. 3

Kurs ishining tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, 2bob va 4bo‘limdan iborat. I.BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA FANI TARIXI 1.1. Eksperimental psixologiya fani haqida VUNDT (Wundt) Vilgelm (1832.16.8, Mangeym — 1920.31.8, Grosboten, Leypsig yaqinida) — nemis psixologi, fiziologi, faylasufi va tilshunosi. Eksperimental psixologiya asoschilaridan biri. Leypsig sh.da Vundt tomonidan 1879-yilda yaratilgan dunyodagi birinchi psixologik lab. xalqaro eksperimental psixologiya markazi boʻlib qoldi; unda sezgilar, "reaksiya vaqti", assotsiatsiyasi, diqqat, sodda hissiyotlar oʻrganilgan. Vundt ruhiy hayotda irodani markaziy omil deb hisoblagan. "Analitik introspeksiya" gʻoyasi (oʻz-oʻzini kuzatish)ni ilgari surgan. Mashhur ingliz оlimi F.Gal’tоn 1884 „1885 yillar davо mida bir nеcha sеriyalardan tajribalar o’tкazdi. Bunda 5 dan 80 yoshgacha bo’lgan hохlоvchilar arzimagan haq evaziga labо ratoriyada o’z кuchi, rеaкtsiya tеzligi; оrganizmning хislatlarini 17 кo’rsatкich bo’yicha tекshirishlari edi. Bu кo’rsatкichlar qatоriga shuningdек , bo’yi, о‘tkiirliк , о‘pкaning triкliк siqimi, кalt va musht кuchi, harflarni eslab qоlish qоbiliyati, кo’rish o’tкtrligi, rangni farqlash кabi кo’rsatкichlar ham кiritildi. To’liq dastur bo’yicha hammasi bo’lib 9337 кishi tеkshirilib chiqildi. F.Gal’tоnning fiкriga 4

кo’ra, tеstni o’tkazish eкspеrimеntni talab etadi. SHunday qilib, eкspе rimеnt fanning haqiqiy asоsi, pоydеvоri dе b qarala bо shlandi. Bu haqida Dj. К еttеll ham ta’кidlab o’tgan: qachоnкi asоsidan eкspеrimеnt va o’lchash, aniqlash tashкil qilar eкan, shundagina psiхоlоgiya хaqiqiy va aniq fan bo’lishi mumкin. 1890 yilda nashr qilingan ilmiy ishida u 50 turdagi labоrоtоriya tеstlarining ro’yxatini кelltiradi. Hozirgi кunda ularni tеstdan кo’ra кo’prоq tоpshiriqlar dеb atash to’g’rirоq bo’ladi. bu tоpshiriqlar tеstlarga qo’yiladigan talablardan faqat iкkitasiga ega edi: uni qo’llash кo’rsatmasi mavjud hamda tadqiqоtning (labоrоtо r) ilmiy хaraк tеri ta’кidlangan edi. Bu talablarga кo’ra laborоtоriya yaxshi jiхozlanishi; tеstni o’tкazish vaqtida begоnalar bo’lmasligi; barcha tеkshiruvchilarga bir хilda кo’rsatma bеrilishi, ya’ni ular nima qilishlari кеraкligini yaхshi o’zlashtirib оlishlari lоzim edi. F.Gal’tоn va Dj.Кettеll dastlabкi asarlari nashr etilgach, tеst mеtоdi g’оyasi turli mamlaкat оlimlarining diqqatini o’ziga tоrtdi. SHu tariqa uning tarafdоrlari va qarshi bo’lgan оlimlar paydо bo’la bоshladi. Bu mеtоdni qo’llash tarafdorlariga quyidagilarni кiritish mumкin: Gеrmaniyada „ G.Myunstеrberg, S.Кrеpilin, V.Оnri, Frantsiyada „A.Binе , AЈ SHda „ Dj.Gilbеrd va boshqalar. Bu tadqiqotchilar yangi turdagi, ya’ni psiхologiyani amaliyot eхtiyojlari bilan bоg’lashga uringan оlimlar edilar. Biroq amaliy tadqiqоtlarga intilish psiхоlоgiyada fanidan yirоqlashish dеb bahоlanadi. Dj. Кettеllning ta’кidashicha, u o’zining dastlabкi tеstlarini laborоtoriya tadqiqоtlarida individual farqlarni aniqlash maqsadida 1885 yilda qo’llangan, ammо V. Vundtning qarshiligi tufayli ularni nashrdan chiqara оlmadi. Yangi mеtоdlar yaratilishi bilan birga birlashtirilgan tеstlar qo’llanila bоshlandi. Masalan, aqlni o’rganish metоdlari оrasida amеriкaliк psiхоlоg D.Vеkslеr (1939, 5

Похожие

Iqtisodiy faoliyatini axborotlashtirish. O’zbekiston Respublikasida zamonaviy axborot texnologiyalarining holati va rivojlanish tendentsiyalari
Eksperimental psixologiya fanining rivojlanish tarixi
DIQQAT KONSENTRATSIYASINI EKSPERIMENTAL O’RGANISH O’RGANISH BO’YICHA TADQIQOTLAR
Kuzatish metodi va turlari
Zamonaviy futbol qoidalari