logo

ELEKTRON HUJJAT VA ELEKTRON HUJJAT ALMASHINUVI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

94.232421875 KB
ELEKTRON HUJJAT VA ELEKTRON HUJJAT ALMASHINUVI.
       Reja:
1.Kirish
2.Elektron hujjat aylanishi
3.Elektron raqamli imzo
4.Xulosa KIRISH
            Ma’lumotlarni   elektron   almashinuvi   bugungi   kunda   deyarli   hamma   duch
keladigan haqiqatdir. Axborot tizimlari, kompyuter tarmoqlari, elektron pochta
–   bu   elektron   shaklda   ma’lumotlar   almashinuvi   amalga   oshiriladigan
vositalarning to’liq ro’yxati emas. O’nggi o’n yil ichida boshqaruv jarayonlarini
samarali   qo’llab-quvvatlashning   yangi   vositalari   paydo   bo’ldi   va   tarqaldi.   Shu
jumladan,   boshqaruv   hujjatlarini   qayta   ishlashga   mo’ljallangan   dasturiy
ta’minot   haqida.   Bu   erda,   birinchi   navbatda,   “hujjatlarni   boshqarish   tizimlari”
va   “biznes   jarayonlarini   boshqarish   tizimlari”   sinflarining   dasturiy   ta’minotini
eslatib o’tish kerak. Asar yozishda quyidagilar kerak: elektron hujjat va elektron
hujjatlar aylanishi tushunchasini ochib berish; elektron hujjat aylanishini tashkil
etishning   maqsadlari   va   usullarini   shakllantirish;   elektron   hujjat   aylanishi   va
elektron   raqamli   imzoni   amaliyotga   joriy   etish   bilan   bog’liq   muammolarni
shakllantirish.
ELEKTRON HUJJAT AYLANISHI
                Elektron  hujjat   aylanish  tizimlari   –  bu  bir  qator  vazifalarni   hal   qilishda
qo’llaniladigan   dasturiy   komplekslar,   shu   jumladan   korporativ   elektron   hujjat
aylanish   tizimlarini   yaratish.   Tashkilotda   hujjatni   qayta   ishlash   jarayonini
avtomatlashtirishning   bir   qismi   sifatida   u   yaratilgan   yoki   olingan   paytdan
boshlab muxbirga yuborilgan paytgacha yoki ijro tugagandan va ishda hisobdan
chiqarilgunga   qadar   quyidagi   funktsiyalarning   echimi   ta’minlanishi   kerak:
tashkilotga   kiradigan   hujjatlarni,   tashkilotdan   chiqadigan   hujjatlarni   va   ichki
hujjatlarni ro’yxatdan o’tkazish; tashkilot rahbariyati tomonidan qabul qilingan
hujjatlarga  binoan  chiqarilgan qarorlarni  hisobga  olish va hujjatlarni  nazoratga
qo’yish;   hujjatlar   ijrosi   ustidan   markazlashgan   nazorat;   hujjatlarni   ishga   yozib
qo’yish;   axborot-ma’lumot   ishlarini   olib   borish;   umuman   tashkilot   uchun   ofis
hisobotlarini   shakllantirish.   Elektron   hujjat   aylanish   tizimidan   foydalanish hujjatlarning   bajarilishi   borishi   to’g’risidagi   ma’lumotlarni   elektron   shaklda
uzatishni tashkil etishga imkon beradi, bu esa hujjatlarning bajarilishini nazorat
qilishni   tashkil   etishni   sifat   jihatidan   o’zgartiradi.   Boshqaruv   qarorlari   bilan
markazlashtirilgan   ro’yxatdan   o’tgan   hujjatlarning   kartalari   tegishli   bo’lim
xodimlariga   elektron   shaklda   yuboriladi.   Ular   ularni   tarkibiy   bo’linmalar
rahbarlari   tomonidan   chiqarilgan   hujjatlarni   rasmiylashtirish   to’g’risidagi
qarorlar   bilan   to’ldiradilar.   Hujjatlarning   bajarilish   jarayoni   to’g’risida
ma’lumotlar   paydo   bo’lishi   bilan   ushbu   ma’lumotlar   tizimga   kiritiladi.   Shu
bilan  birga,  tizim  avtomatik  ravishda   ijro  etilish  sanasi   yaqinlashishi   va  aynan
shu sananing boshlanishi to’g’risida oldindan xabar berish sanasi  boshlanishini
kuzatib   boradi.   Tizimning   manfaatdor   foydalanuvchilariga   belgilangan   sanalar
to’g’risida   ma’lumot   beriladi.Hujjatlar   loyihalarini   tasdiqlash   jarayoni   ham
sezilarli   darajada   o’zgartirildi,   uning   doirasida   tasdiqlash   jarayonida   ishtirok
etadigan   xodimlar   tasdiqlangan   loyihalarning   elektron   versiyalari   bilan
almashish   imkoniyatiga   ega   bo’lmoqdalar.   Ushbu   texnologiya   loyihalarni
qog’ozga   o’tkazish   uchun   sarflanadigan   vaqtni   qisqartirishga   imkon   beradi.
Elektron   hujjat   aylanishi   tizimi   majburiy   ravishda   joriy   elektron   arxivni   o’z
ichiga   oladi,   bu   ma’lumotlarga   tezkor   kirish   va   bir   nechta   xodimlarning   bir
vaqtning   o’zida   hujjatdan   foydalanish   imkoniyatlarini   hal   qiladi.   Saqlashni
tashkil   qilishning   ushbu   shakli   ma’lumotni   yo’qotish   ehtimolini   sezilarli
darajada   kamaytiradi   va   kerakli   hujjatni   topish   vaqtini   qisqartirish   orqali
operatsion   samaradorlikni   oshiradi.   Hujjatlar   matnlarini   elektron   shaklda
saqlash   to’liq   matnli   qidirishni   amalga   oshirishga   imkon   beradi,   bu   esa
ma’lumot-ma’lumot   ishlarini   olib   borishda   printsipial   yangi   imkoniyatlarni
ochadi, masalan, ularning mazmuniga ko’ra hujjatlarning tematik to’plamlarini
yaratishga   imkon   beradi.   Elektron   arxivdan   foydalanish   arxiv   hujjatlaridan
foydalanish   fondini   yaratish   zaruratini   yo’q   qiladi,   chunki   hujjatning   elektron
nusxasi   istalgan   vaqtda   istalgan   vaqtda   berilishi   mumkin.   Huquqiy   nuqtai
nazardan,   elektron   hujjat   aylanishi   tushunchasi   elektron   ma’lumotlar almashinuvi   tushunchasidan   farq   qiladi.   Birinchisi,   elektron   hujjatlarning
qonuniyligiga   (protsessual   qabul   qilinishi   va   daliliy   kuchga)   asoslangan.   Shu
sababli,   axborot   texnologiyalarini   takomillashtirish   bilan   bir   qatorda,   elektron
hujjat aylanishi infratuzilmasini yaratish jarayonida uning qonunchilik ta’minoti
muhim   rol   o’ynashi   kerak,   uning   mohiyati   elektron   shaklda   yaratilgan   va
uzatiladigan ma’lumotlarga hujjatning huquqiy maqomini berishdir. An’anaviy
hujjatning   asosiy   vazifasi   ba’zi   ma’lumotlarni   tasdiqlashdir.   Hujjatni   tuzishda
va   undan   foydalanishda   ikkita   jihat   mavjud:   birinchidan,   ba’zi   ma’lumotlar,
ikkinchidan,   hujjatning   o’zi   taqdim   etilishi   yoki   o’tkazilishi   mumkin   bo’lgan
muhim   narsa.   Ushbu   muhim   narsaning   mavjudligi   hujjatdagi   ma’lumotlarning
to’g’riligini   tasdiqlash   imkonini   beradi.   Ehtimol,   haqiqatni   tasdiqlash   uchun
ma’lum   bir   protsedura   –   hujjatning   haqiqiyligini   tekshirish   uchun   imtihonni
bajarish kerak. Hujjatda mavjud bo’lgan ma’lumotlarning o’zi ham ikki qismga
bo’linishi mumkin. Birinchi qism tarkibning o’zi, ikkinchisi uning haqiqiyligini
(haqiqiyligini)   aniqlashga   imkon   beradigan   yordamchi   ma’lumotdir.   Unda
chiquvchi   raqam,   imzolar   va   muhrlar   kabi   tafsilotlar   mavjud.   Ham   mazmunli,
ham axborot  vositasi  tarkibiga hujjat  tuzilgan vaqt, sharoit va joy to’g’risidagi
ma’lumotlar kiritilishi  mumkin. Shuni  ham ta’kidlash kerakki, qog’oz hujjatda
asl   nusxasi   cheklangan,   ma’lum   miqdordagi   nusxada   mavjud.   Masalan,
shartnoma   bir   xil   kuchga   ega   bo’lgan   uch   nusxada   tuzilganligi   ko’rsatilishi
mumkin.   Har   qanday   qo’shimcha   nusxa   nusxasi   bo’ladi,   uni   asosan   tegishli
ekspertiza   o’tkazish   orqali   tekshirish   mumkin.   Ba’zi   hollarda,   asl   hujjatning
mavjudligi juda muhimdir. Masalan, hujjatli ulushni sotish uning sertifikatining
nusxasini   sotish   bilan   barobar   emas,   hatto   notarius   tomonidan   tasdiqlangan.
Shunday qilib, hujjat quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
 ba’zi (mazmunli) ma’lumotlarni tuzatish;
 hujjatni imzolagan shaxsni fiksatsiya qilish;
 hujjat tuzish shartlarini belgilash;
 sud ishlarida dalillar;  o’ziga   xosligi   bilan   ta’minlangan   asl   nusxaning   vazifasi.Elektron   hujjat
aylanishi elektron hujjatlarni axborot tizimi orqali jo‘natish va qabul qilib olish
jarayonlari yig‘indisidan iborat bo‘ladi.
Elektron hujjat aylanishidan bitimlar tuzish (shu jumladan shartnomalar tuzish),
hisob-kitoblarni,   rasmiy   va   norasmiy   yozishmalarni   amalga   oshirish   hamda
boshqa axborotni uzatishda foydalanish mumkin.
Elektron   shaklda   qayd   etilgan,   elektron   raqamli   imzo   bilan   tasdiqlangan   va
elektron   hujjatning   uni   identifikatsiya   qilish   imkoniyatini   beradigan   boshqa
rekvizitlariga ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir.
Elektron hujjat   texnika vositalaridan  va  axborot  tizimlari   xizmatlaridan hamda
axborot   texnologiyalaridan   foydalanilgan   holda   yaratiladi,   ishlov   beriladi   va
saqlanadi.
Elektron   hujjat   elektron   hujjat   aylanishi   ishtirokchilarining   mazkur   hujjatni
idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak.
Elektron hujjat qog‘oz hujjatga tenglashtiriladi va u bilan bir xil yuridik kuchga
ega bo‘ladi.
Elektron hujjatning qog‘oz nusxasi bo‘lishi mumkin.
Elektron hujjat, agar u bevosita elektron hujjatni jo‘natuvchi yoki uning axborot
vositachisi tomonidan jo‘natilgan bo‘lsa, jo‘natilgan deb hisoblanadi.
Elektron   hujjatlarni   saqlash   chog‘ida   ulardan   erkin   foydalanish   va   ularning
qog‘oz nusxalarini taqdim etish imkoniyati ta’minlanishi lozim.
Elektron   hujjatni   saqlash   muddati,   shunga   o‘xshash   maqsadga   mo‘ljallangan
qog‘oz hujjat uchun belgilangan muddatdan kam bo‘lmasligi kerak. Elektron hujjat   aylanishida  elektron hujjatlarni  muhofaza  qilish  elektron  hujjat
aylanishining ishtirokchilariga yoki boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga zarar
etkazilishining   oldini   olish   maqsadida,   qonunchilikda   belgilangan   tartibda
amalga oshiriladi.
Elektron   hujjat   aylanishi   to‘g‘risidagi   qonunchilikni   buzganlikda   aybdor
shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar.
Normativ hujjatlar
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi Qonuni
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi Qonuni
Maqola foydali bo‘ldimi?
 
Bo‘limlar
Mehnat munosabatlari
Pensiya va ijtimoiy himoya
Siyosiy partiyalar va saylov
Oilaviy munosabatlar
Uy-joy, yer va kommunal masalalari
Uy-joy ijara masalalari
Shaharsozlik
Fuqarolik / Migratsiya
Vatandoshlar
Sog‘liqni saqlash
Nogironligi bo‘lgan shaxslarga imtiyozlar Ta’lim
Sud-huquq masalalari
Tadbirkorlik
Soliqlar
Bank sohasi va sug’urta
Davlat xizmatlari
Yuridik xizmat (huquqiy hujjat namunalari)
Transport
Bojxona masalalar
Huquqni muhozafa qiluvchi organlar
Yoshlar
Iste’molchi huquqi
Gender tenglik va xotin-qizlar masalalari
Chet elliklarga eslatma
Turizm
Sport
Ekologiya
Axborotlashtirish
Voyaga yetmaganlar huquqlari
Ma’lumotlar
NNT faoliyati bo’yicha qonunchilik normalari
Sayt xaritasi
Aloqalar Vakansiya
Reglament
Reklama
Foydalanish shartlari
 
ELEKTRON RAQAMLI IMZO Elektron raqamli imzo – bu elektron hujjatni qalbakilashtirishdan himoya qilish
uchun   mo’ljallangan,   elektron   raqamli   imzoning   yopiq   kalitidan   foydalangan
holda ma’lumotlarning kriptografik o’zgarishi natijasida olingan va imzo kaliti
sertifikatining   egasini   aniqlashga   imkon   beradigan,   shuningdek   elektron
hujjatdagi   ma’lumot   buzilishining   yo’qligini   aniqlaydigan   elektron   hujjatning
mulki.   .   EDS   to’g’risidagi   qonunning   3-bandi).   Yuridik   nuqtai   nazardan,
elektron   hujjatdagi   elektron   raqamli   imzo,   ma’lum   shartlarni   hisobga   olgan
holda, qog’ozdagi hujjatdagi qo’lda yozilgan imzoga tengdir (ERI to’g’risidagi
qonunning 4-moddasi). Elektron raqamli  imzo xususiyatlarini  ko’rib chiqamiz.
Elektron   raqamli   imzo   qo’l   bilan   yozilgan   imzodan   farqli   o’laroq,   jismoniy
emas, balki mantiqiy xususiyatga ega – bu shunchaki hujjat imzolagan shaxsni,
hujjat   tarkibini   va   elektron   raqamli   imzo   egasini   bir-biriga   bog’lashga   imkon
beradigan   belgilar   ketma-ketligi.   Elektron   imzoning   mantiqiy   xususiyati   uni
hujjatning   moddiy   xususiyatidan   mustaqil   qiladi.   Uning   yordami   bilan   siz
elektron xarakterdagi hujjatlarni imzolashingiz mumkin (magnit, optik, kristalli va   boshqa   vositalarda   bajarilgan,   kompyuter   tarmoqlarida   tarqatilgan   va
boshqalar). Qonunga binoan ERI quyidagi vazifalarni hal qilishi kerak: elektron
hujjatni   qalbakilashtirishdan   himoya   qilish,   elektron   hujjatdagi   ma’lumot
buzilishining   yo’qligini   aniqlash,   imzo   kaliti   sertifikati   egasini   aniqlash   (3-
modda).   Shunday   qilib,   ERI   elektron   hujjatning   identifikatsiyasini   (hujjat
ma’lum   bir   shaxs   tomonidan   imzolangan)   va   autentifikatsiyani   (tarkib
imzolangan   paytdan   boshlab   o’zgarmagan)   ta’minlashi   kerak.   Ammo   shuni
ta’kidlash   kerakki,   ERI   mohiyati   shundaki,   u   ERI   egasini   shaxs   sifatida
to’g’ridan-to’g’ri xarakterlay olmaydi. Elektron raqamli imzo bilan uni qo’ygan
shaxs   o’rtasidagi   bog’liqlik   biologik   emas,   balki   ijtimoiydir.   Ushbu
munosabatlarning   paydo   bo’lishi,   mavjudligi   va   tugashi   turli   xil   huquqiy,
tashkiliy   va   texnik   omillarning   kombinatsiyasi   bilan   bog’liq.   ERI-ning
haqiqiyligini   aniqlash   faqat   uni   o’rnatgan   shaxsning   bilimini,   shaxsiy   ERI
kalitini   ko’rsatadi.   Kalit   sertifikat   egasi   hujjatni   haqiqatan   ham   ERI   bilan
tasdiqlaganligini   aniqlash  uchun  ERI   haqiqiyligi   faktidan  tashqari   uni  qo’ygan
shaxsning   shaxsini   aniqlash   kerak.   An’anaviy   ma’noda   shaxsni
identifikatsiyalash,   chunki   bu   shaxsiy   imzo   bilan,   to’g’ridan-to’g’ri   ERI   bilan
amalga   oshiriladi.   Jarayonning   tegishli   turida   sud   jarayonida   isbotlash   uchun
protsessual   faoliyat   natijasida   elektron   ERI   hujjatini   ushbu   shaxs
tasdiqlaganligini   isbotlash   mumkin.   ERI-ning   tashuvchidan   mustaqilligi   uni
elektron   hujjat   aylanishida   ishlatishga   imkon   beradi.   EDSdan   foydalanishda
uzoqdan   yuridik   va   jismoniy   shaxslar   o’rtasidagi   shartnomaviy   munosabatlar
to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita jismoniy aloqa qilmasdan mumkin. Ushbu EDS
xususiyati   elektron   tijoratning   markazidir.   ERI   mantiqiy   mohiyati   bitta   hujjat
nusxalarini ajratmaslikka va ularni tenglashtirishga imkon beradi. Ko’paytirish
(takrorlash)   natijasida   olingan   asl   hujjat   va   uning   nusxalari   o’rtasidagi   tabiiy
farq olib tashlanadi.  ERI  xizmat  ko’rsatish  mexanizmi  kompyuter  texnikasi  va
dasturiy   ta’minotiga   asoslangan,   shuning   uchun   u   yaxshi   avtomatlashtirilgan.
Xizmatning   barcha   bosqichlari   (ERI   yaratish,   qo’llash,   sertifikatlash   va tekshirish)   avtomatlashtirilgan   bo’lib,   bu   hujjatlar   aylanishi   samaradorligini
sezilarli   darajada   oshiradi.   Shu   bilan   birga,   garchi   avtomatlashtirish   mehnat
unumdorligini oshirishga yordam beradigan bo’lsa-da, imzo mexanizmini tabiiy
usullar   yordamida   (masalan,   ingl.)   Nazoratdan   chiqaradi   va   farovonlik
illyuziyasini   yaratishi   mumkin.   Shuning   uchun   EDSdan   foydalanish   uchun
sizga   maxsus   texnik,   tashkiliy   va   huquqiy   yordam   kerak.   Elektron   raqamli   an
bo'lib,   bu   hujjatlar   aylanishi   samaradorligini   sezilarli   darajada   oshiradi.   Shu
bilan   birga,   garchi   avtomatlashtirish   mehnat   unumdorligini   oshirishga   yordam
beradigan   bo'lsa-da,   imzo   mexanizmini   tabiiy   usullar   yordamida   (masalan,
ingl.)   Nazoratdan   chiqaradi   va   farovonlik   illyuziyasini   yaratishi   mumkin.
Shuning   uchun   EDSdan   foydalanish   uchun   sizga   maxsus   texnik,   tashkiliy   va
huquqiy   yordam   kerak.   Elektron   raqamli   imzoni   texnik   qo'llab-quvvatlash
kriptografik   usullardan   foydalanishga   asoslangan.   Har   qanday   hujjatni   o'ziga
xos   belgilar   ketma-ketligi   sifatida   ko'rib   chiqish   mumkin.   Ketma-ketlikdagi
kamida bitta belgini o'zgartirish, natijada asl nusxadan farqli ravishda butunlay
boshqacha   hujjat   bo'lishini   anglatadi.   Hujjatni   ifodalovchi   belgilar   ketma-
ketligi,   birinchi   navbatda,   uning   yuboruvchisini   aniqlay   olishi,   ikkinchidan,
yuborilgan   paytdan   boshlab   o'zgarmasligini   tasdiqlashi   uchun,   u   faqat   xabar
yuboruvchi   va   qabul   qiluvchiga   ma'lum   bo'lgan   o'ziga   xos   xususiyatlarga   ega
bo'lishi   kerak.   Buning   uchun   kriptografiya   fani   tomonidan   turli   xil   shifrlash
vositalari ishlatiladi, yaratiladi va o'rganiladi. Axborotni shifrlash va parolini hal
qilish uchun siz shifrlash usuli va kalitini bilishingiz kerak. Shifrlash usuli - bu
asl xabarni yakuniy xabarga qanday o'zgartirishni tavsiflovchi rasmiy algoritm.
Shifrlash   kaliti   -   bu   usulni   qo'llash   uchun   zarur   bo'lgan   parametrlar   to'plami
(ma'lumotlar).   Masalan,   har   qanday   belgilar   ketma-ketligining   harflari
raqamlarning mos kombinatsiyalari  bilan almashtirilishi mumkin - bu shifrlash
usuli. Va qaysi harfni qaysi raqamlar ketma-ketligi bilan almashtirishning aniq
ko'rsatkichi   kalit   hisoblanadi.   Nosimmetrik   va   assimetrik   shifrlash   usullari
mavjud.   Nosimmetrik   shifrlash   usuli   shundan   iboratki,   sherik   boshqa   sherikga uzatadigan   shifrlash   kalitini   yaratadi.   Xabar   shifrlangan   va   bitta   kalit   bilan
shifrlangan.   Ushbu   algoritmdan   to'g'ridan-to'g'ri   foydalanish   qiyin,   masalan,
elektron   tijoratda,   chunki   uzoqdan   sherikni   aniqlash   muammosi   mavjud.
Asimmetrik   (assimetrik)   kriptografiyada   maxsus   matematik   usullardan
foydalaniladi.   Ushbu   usullarni   qo'llash   natijasida   kalit   juftligi   yaratiladi:   bitta
kalit bilan shifrlangan narsani ikkinchisiga ochish mumkin va aksincha. Kalitlar
egasi   birini   o'zi   uchun   saqlaydi,   ikkinchisi   esa,   masalan,   Internet   orqali
to'g'ridan-to'g'ri  pochta orqali  tarqatishi  mumkin. Egasi  qoldirgan kalit xususiy
yoki shaxsiy, boshqasi ochiq yoki ochiq deb nomlanadi. Elektron raqamli imzo
yopiq   kaliti   -   bu   imzo   kaliti   sertifikati   egasiga   ma'lum   bo'lgan   va   elektron
raqamli   imzo   vositalaridan   foydalangan   holda   elektron   hujjatlarda   elektron
raqamli   imzo   yaratishga   mo'ljallangan   noyob   belgilar   qatori   (ERI   to'g'risidagi
qonunning   3-moddasi).   Elektron   raqamli   imzoning   ochiq   kaliti   -   bu   elektron
tizimning   har   qanday   foydalanuvchisi   uchun   mavjud   bo'lgan   va   elektron
raqamli imzo vositalaridan foydalangan holda elektron hujjatda elektron raqamli
imzoning   haqiqiyligini   tasdiqlash   uchun   mo'ljallangan   elektron   raqamli
imzoning   yopiq   kalitiga   mos   keladigan   noyob   belgilar   ketma-ketligi.   Shaxsiy
kalitni turli yo’llar bilan buzish mumkin: u saqlanadigan uskunaga (to’g’ridan-
to’g’ri   yoki   uzoqdan)   ruxsatsiz   kirish   natijasida   nusxa   ko’chirish   orqali   kalit
o’g’irlik; firibgarlik yoki qalbakilashtirish belgilari bilan foydalanilgan so’rovga
javob   berish   orqali   kalitni   olish;   saqlanadigan   uskunani   o’g’irlash   natijasida
kalitni   o’g’irlash;   undan   foydalanish   huquqiga   ega   bo’lgan   shaxslar   bilan   til
biriktirish natijasida kalitni o’g’irlash (hatto tashkilotning shaxsiy kalitiga kirish
huquqiga   ega   bo’lgan   xodimni   ishdan   bo’shatishning   oddiy   holati   ham   asosiy
murosaga   keltirilgan   deb   hisoblanadi).   Ushbu   an’anaviy   kelishuv   usullarining
noqonuniyligi   qonun   hujjatlari   bilan   ta’minlangan.   Bu   qonuniy   ravishda,
xususan   ochiq   kalitdan   olingan   dastlabki   ma’lumotlardan   yopiq   kalitni   qayta
tiklashning   noan’anaviy   usullariga   taalluqli   emas.   Qayta   qurish   imkoniyati
ochiq   va   yopiq   kalitlarning   ma’lum   matematik   munosabatlar   bilan   bog’liqligi bilan belgilanadi. Nazariyada ochiq kalitni bilish maxfiy kalitni tiklashga imkon
beradi.   Biroq,   amalda,   bu   maxsus   dasturiy   ta’minot   va   texnik   vositalarning
mavjudligi   va   hisoblash   vaqtining   katta   xarajatlari   bilan   bog’liq.   Shifrlangan
ma’lumotni   ko’paytirish   va   axborot   xavfsizligi   darajasini   baholashga   imkon
beruvchi kriptanaliz deb nomlangan maxsus fan bo’limi mavjud. Shunday qilib,
noma’lum   sherikning   ochiq   kalitini   biron   bir   joydan   olgan   elektron   hujjat
aylanishi   ishtirokchisi:   sertifikatlashtirish   markazining   elektron   imzosi   bilan
tasdiqlangan   sertifikat   mavjudligini   aniqlash;   yuqori   darajadagi
sertifikatlashtirish markazida sertifikatlashtirish organining imzosi haqiqiyligini
tekshirish;  agar  yuqori oqim  markazi  ham  ildiz emas,  balki  ishonchli  bo’lsa, u
holda imzo yuqori  oqim  markazida tekshirilishi  mumkin va hokazo,  tekshirish
ildiz   sertifikatlash   markaziga   etib   borguncha.   Ushbu   tekshiruv   faqat   bir   marta
amalga   oshirilishi   kerak.   Root   CA-ga   mos   ekanligiga   ishonch   hosil
qilganingizdan   so’ng,   keyinchalik   ishonch   avtomatik   ravishda   ifoda   etilishi
uchun   dasturiy   ta’minotingizni   sozlashingiz   mumkin.   Va   faqat   sertifikatlar
zanjirini   ilgari   tekshirilgan   ishonchli   organga   (yoki   ildiz   markaziga)   qaytarib
bo’lmaydigan holatlarda, dastur ochiq kalitda tasdiqlangan sertifikat yo’qligi va
undan foydalanish mumkin emasligi to’g’risida ogohlantirish beradi. Tarmoqni
sertifikatlash   modeli   tomonlarning   o’zaro   kelishuvlariga   asoslanadi   (ikkinchi
holda,   ular   to’g’ridan-to’g’ri   ikki   tomonlama   shartnomalarda   aks   etgan
taqdirdagina,   ular   huquqiy   ahamiyatga   ega   bo’ladi).   Masalan,   ishonchli
sertifikatlashtirish   idoralarining   markazlashgan   tuzilmasi   bo’lmagan   taqdirda
(yoki   unga   parallel   ravishda,   agar   qonunchilik   ruxsat   bersa)   tarmoqni
sertifikatlash modellari bo’lishi mumkin. Bunday modellar yuridik va jismoniy
shaxslar   guruhlarini   qamrab   oladi,   masalan,   idoraviy   mansubligi   bo’yicha.
Elektron tijorat munosabatlariga kiruvchi ikkita yuridik yoki jismoniy shaxslar,
agar   ular   shaxsiy   uchrashuvda   ta’sis   hujjatlari   yoki   shaxsiy   guvohnomalarni
(jismoniy   shaxslar   uchun)   bir-birlariga   taqdim   etish   bilan   almashtirsalar,   bir-
birlariga   ochiq   kalitlarni   o’zaro   ta’minlashlari   mumkin.   Bunday   holda,   ular ochiq   kalitlarga   haqiqiy   egalik   qilishiga   shubha   qilishlari   uchun   hech   qanday
sabab   yo’q.   Biroq,   masalan,   elektron   tijorat   ishtirokchilarning   yuzma-yuz
uchrashishiga hojat yo’qligi asosida quriladi. Bunday holda, ikki tomon o’zlari
tanlagan   uchinchi   shaxs   tomonidan   kalitlarni   o’zaro   tasdiqlashlari   to’g’risida
kelishib olishlari mumkin. Bozorning boshqa ishtirokchilari ham rozi bo’lishlari
mumkin. Natijada murakkab tuzilish vujudga keladi, unda barcha ishtirokchilar,
bir   tomondan,   ikki   tomonlama   shartnomaviy   munosabatlar   bilan   bog’langan
bo’lsa,   boshqa   tomondan,   ular   o’zlarining   an’anaviy   sheriklari   uchun   guvoh
sifatida   harakat   qilishadi.   Shaxsiy   savdogar   nuqtai   nazaridan   u   bozorning
boshqa   ishtirokchilaridan   qancha   ko’p   sertifikat   olsa,   uning   ochiq   kalitiga
bo’lgan ishonch shunchalik katta .Elektron raqamli imzo — Elektron hujjatdagi
mazkur   elektron   hujjat   axborotini   elektron   raqamli   imzoning   yopiq   kalitidan
foydalangan holda maxsus o zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektronʻ
raqamli  imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik
yo qligini   aniqlash   va   elektron   raqamli   imzo   yopiq   kalitining   egasini	
ʻ
identifikatsiya   qilish   imkoniyatini   beradigan   imzo.   (qonun)Qonunda   talab
etilgan shartlarga  rioya  etilgan  taqdirda  elektron raqamli  imzo  qog oz  hujjatga	
ʻ
shaxsan qo yilgan imzo bilan bir xil ahamiyatga egadir. Elektron ma lumotlarni	
ʻ ʼ
kriptografik   o zgartirish   natijasida   hosil   qilingan   belgilar   ketma-ketligi.	
ʻ
Elektron   raqamli   imzo   ma lumotlar   blokiga   qo shib   qo yiladi   va   blokni   qabul	
ʼ ʻ ʻ
qiluvchiga,   manbani   va   ma lumotlarning   butunligini   tekshirish   hamda	
ʼ
soxtalashtirishdan muhofazalanish imkonini beradi. Hozirgi kunga kelib, ayrim
mamlakatlar   qonunchilik   yo li   bilan   raqamli   imzodan   foydalanishni
ʻ
layoqatliligini   qonunlashtirib   qo yganlar.   Elektron   raqamli   imzo   kalitlari	
ʻ
sertifikatlari ro yxatga olish markazlari tomonidan beriladi.	
ʻ
     
 XULOSA                   Elektron   hujjat   aylanishi   va   elektron   raqamli   imzo   masalasini   ko’rib
chiqish   natijasida   quyidagilar   aniqlandi:   elektron   hujjat   va   elektron   hujjat
aylanishi tushunchasi; elektron hujjat aylanishini tashkil etishning maqsadlari va
usullari;   elektron   hujjat   aylanishi   va   elektron   raqamli   imzoni   amaliyotga   joriy
etish  bilan  bog’liq  muammolar.  Elektron  hujjat  aylanish   tizimidan  foydalanish
hujjatlarning   bajarilishi   borishi   to’g’risidagi   ma’lumotlarni   elektron   shaklda
uzatishni tashkil etishga imkon beradi, bu esa hujjatlarning bajarilishini nazorat
qilishni   tashkil   etishni   sifat   jihatidan   o’zgartiradi.   Shu   bilan   birga,   elektron
raqamli   imzo   elektron   hujjat   aylanishini   rivojlantirishga   yordam   beradi,   hujjat
aylanishi jarayonining samaradorligi va tezligini oshiradi

ELEKTRON HUJJAT VA ELEKTRON HUJJAT ALMASHINUVI. Reja: 1.Kirish 2.Elektron hujjat aylanishi 3.Elektron raqamli imzo 4.Xulosa

KIRISH Ma’lumotlarni elektron almashinuvi bugungi kunda deyarli hamma duch keladigan haqiqatdir. Axborot tizimlari, kompyuter tarmoqlari, elektron pochta – bu elektron shaklda ma’lumotlar almashinuvi amalga oshiriladigan vositalarning to’liq ro’yxati emas. O’nggi o’n yil ichida boshqaruv jarayonlarini samarali qo’llab-quvvatlashning yangi vositalari paydo bo’ldi va tarqaldi. Shu jumladan, boshqaruv hujjatlarini qayta ishlashga mo’ljallangan dasturiy ta’minot haqida. Bu erda, birinchi navbatda, “hujjatlarni boshqarish tizimlari” va “biznes jarayonlarini boshqarish tizimlari” sinflarining dasturiy ta’minotini eslatib o’tish kerak. Asar yozishda quyidagilar kerak: elektron hujjat va elektron hujjatlar aylanishi tushunchasini ochib berish; elektron hujjat aylanishini tashkil etishning maqsadlari va usullarini shakllantirish; elektron hujjat aylanishi va elektron raqamli imzoni amaliyotga joriy etish bilan bog’liq muammolarni shakllantirish. ELEKTRON HUJJAT AYLANISHI Elektron hujjat aylanish tizimlari – bu bir qator vazifalarni hal qilishda qo’llaniladigan dasturiy komplekslar, shu jumladan korporativ elektron hujjat aylanish tizimlarini yaratish. Tashkilotda hujjatni qayta ishlash jarayonini avtomatlashtirishning bir qismi sifatida u yaratilgan yoki olingan paytdan boshlab muxbirga yuborilgan paytgacha yoki ijro tugagandan va ishda hisobdan chiqarilgunga qadar quyidagi funktsiyalarning echimi ta’minlanishi kerak: tashkilotga kiradigan hujjatlarni, tashkilotdan chiqadigan hujjatlarni va ichki hujjatlarni ro’yxatdan o’tkazish; tashkilot rahbariyati tomonidan qabul qilingan hujjatlarga binoan chiqarilgan qarorlarni hisobga olish va hujjatlarni nazoratga qo’yish; hujjatlar ijrosi ustidan markazlashgan nazorat; hujjatlarni ishga yozib qo’yish; axborot-ma’lumot ishlarini olib borish; umuman tashkilot uchun ofis hisobotlarini shakllantirish. Elektron hujjat aylanish tizimidan foydalanish

hujjatlarning bajarilishi borishi to’g’risidagi ma’lumotlarni elektron shaklda uzatishni tashkil etishga imkon beradi, bu esa hujjatlarning bajarilishini nazorat qilishni tashkil etishni sifat jihatidan o’zgartiradi. Boshqaruv qarorlari bilan markazlashtirilgan ro’yxatdan o’tgan hujjatlarning kartalari tegishli bo’lim xodimlariga elektron shaklda yuboriladi. Ular ularni tarkibiy bo’linmalar rahbarlari tomonidan chiqarilgan hujjatlarni rasmiylashtirish to’g’risidagi qarorlar bilan to’ldiradilar. Hujjatlarning bajarilish jarayoni to’g’risida ma’lumotlar paydo bo’lishi bilan ushbu ma’lumotlar tizimga kiritiladi. Shu bilan birga, tizim avtomatik ravishda ijro etilish sanasi yaqinlashishi va aynan shu sananing boshlanishi to’g’risida oldindan xabar berish sanasi boshlanishini kuzatib boradi. Tizimning manfaatdor foydalanuvchilariga belgilangan sanalar to’g’risida ma’lumot beriladi.Hujjatlar loyihalarini tasdiqlash jarayoni ham sezilarli darajada o’zgartirildi, uning doirasida tasdiqlash jarayonida ishtirok etadigan xodimlar tasdiqlangan loyihalarning elektron versiyalari bilan almashish imkoniyatiga ega bo’lmoqdalar. Ushbu texnologiya loyihalarni qog’ozga o’tkazish uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirishga imkon beradi. Elektron hujjat aylanishi tizimi majburiy ravishda joriy elektron arxivni o’z ichiga oladi, bu ma’lumotlarga tezkor kirish va bir nechta xodimlarning bir vaqtning o’zida hujjatdan foydalanish imkoniyatlarini hal qiladi. Saqlashni tashkil qilishning ushbu shakli ma’lumotni yo’qotish ehtimolini sezilarli darajada kamaytiradi va kerakli hujjatni topish vaqtini qisqartirish orqali operatsion samaradorlikni oshiradi. Hujjatlar matnlarini elektron shaklda saqlash to’liq matnli qidirishni amalga oshirishga imkon beradi, bu esa ma’lumot-ma’lumot ishlarini olib borishda printsipial yangi imkoniyatlarni ochadi, masalan, ularning mazmuniga ko’ra hujjatlarning tematik to’plamlarini yaratishga imkon beradi. Elektron arxivdan foydalanish arxiv hujjatlaridan foydalanish fondini yaratish zaruratini yo’q qiladi, chunki hujjatning elektron nusxasi istalgan vaqtda istalgan vaqtda berilishi mumkin. Huquqiy nuqtai nazardan, elektron hujjat aylanishi tushunchasi elektron ma’lumotlar

almashinuvi tushunchasidan farq qiladi. Birinchisi, elektron hujjatlarning qonuniyligiga (protsessual qabul qilinishi va daliliy kuchga) asoslangan. Shu sababli, axborot texnologiyalarini takomillashtirish bilan bir qatorda, elektron hujjat aylanishi infratuzilmasini yaratish jarayonida uning qonunchilik ta’minoti muhim rol o’ynashi kerak, uning mohiyati elektron shaklda yaratilgan va uzatiladigan ma’lumotlarga hujjatning huquqiy maqomini berishdir. An’anaviy hujjatning asosiy vazifasi ba’zi ma’lumotlarni tasdiqlashdir. Hujjatni tuzishda va undan foydalanishda ikkita jihat mavjud: birinchidan, ba’zi ma’lumotlar, ikkinchidan, hujjatning o’zi taqdim etilishi yoki o’tkazilishi mumkin bo’lgan muhim narsa. Ushbu muhim narsaning mavjudligi hujjatdagi ma’lumotlarning to’g’riligini tasdiqlash imkonini beradi. Ehtimol, haqiqatni tasdiqlash uchun ma’lum bir protsedura – hujjatning haqiqiyligini tekshirish uchun imtihonni bajarish kerak. Hujjatda mavjud bo’lgan ma’lumotlarning o’zi ham ikki qismga bo’linishi mumkin. Birinchi qism tarkibning o’zi, ikkinchisi uning haqiqiyligini (haqiqiyligini) aniqlashga imkon beradigan yordamchi ma’lumotdir. Unda chiquvchi raqam, imzolar va muhrlar kabi tafsilotlar mavjud. Ham mazmunli, ham axborot vositasi tarkibiga hujjat tuzilgan vaqt, sharoit va joy to’g’risidagi ma’lumotlar kiritilishi mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki, qog’oz hujjatda asl nusxasi cheklangan, ma’lum miqdordagi nusxada mavjud. Masalan, shartnoma bir xil kuchga ega bo’lgan uch nusxada tuzilganligi ko’rsatilishi mumkin. Har qanday qo’shimcha nusxa nusxasi bo’ladi, uni asosan tegishli ekspertiza o’tkazish orqali tekshirish mumkin. Ba’zi hollarda, asl hujjatning mavjudligi juda muhimdir. Masalan, hujjatli ulushni sotish uning sertifikatining nusxasini sotish bilan barobar emas, hatto notarius tomonidan tasdiqlangan. Shunday qilib, hujjat quyidagi funktsiyalarni bajaradi: ba’zi (mazmunli) ma’lumotlarni tuzatish; hujjatni imzolagan shaxsni fiksatsiya qilish; hujjat tuzish shartlarini belgilash; sud ishlarida dalillar;

o’ziga xosligi bilan ta’minlangan asl nusxaning vazifasi.Elektron hujjat aylanishi elektron hujjatlarni axborot tizimi orqali jo‘natish va qabul qilib olish jarayonlari yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Elektron hujjat aylanishidan bitimlar tuzish (shu jumladan shartnomalar tuzish), hisob-kitoblarni, rasmiy va norasmiy yozishmalarni amalga oshirish hamda boshqa axborotni uzatishda foydalanish mumkin. Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir. Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va saqlanadi. Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak. Elektron hujjat qog‘oz hujjatga tenglashtiriladi va u bilan bir xil yuridik kuchga ega bo‘ladi. Elektron hujjatning qog‘oz nusxasi bo‘lishi mumkin. Elektron hujjat, agar u bevosita elektron hujjatni jo‘natuvchi yoki uning axborot vositachisi tomonidan jo‘natilgan bo‘lsa, jo‘natilgan deb hisoblanadi. Elektron hujjatlarni saqlash chog‘ida ulardan erkin foydalanish va ularning qog‘oz nusxalarini taqdim etish imkoniyati ta’minlanishi lozim. Elektron hujjatni saqlash muddati, shunga o‘xshash maqsadga mo‘ljallangan qog‘oz hujjat uchun belgilangan muddatdan kam bo‘lmasligi kerak.