logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Hadya shartnomasi haqida

Hadya shartnomasi haqida

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

152 KB
Скачать
Hadya shartnomasi haqida Reja: Kirish. 1. BOB. Hadya shartnomasi tushunchasi va shakli. 1.1. Hadya shartnomasi tushunchasi va uning majburiyat tizimida tutgan o’rni. 1.2. Hadya shartnomasining shakli. 2. BOB. Hadya shartnomasi taraflarining huquq va majburiyatlari. 2.1. Hadya shartnomasida taraflarning huquq va majburiyatlari. 2.2. Xayr-ehson shartnomasi. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. KIRISH O’zbekiston respublikasi suveren davlat deb e’lon qilingandan keyin o’z ichki va tashqi siyosatini o’zi mustaqil amalga oshira boshladi. Mamlakatimizda mustabid tuzum oqibatlarini bartaraf etish, yangi huquqiy demokratik davlatni shakllantirish bo’yicha juda katta tashkiliy, siyosiy, huquqiy, iqtisodiy tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Bu choralarning asosiy maqsadi huquqiy demokratik davlat qurish va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish, taraqqiy etgan bozor munosabatlarini shakllantirish va bunga bosqichma-bosqich o’tib borishdan iboratdir. Respublikamiz mustaqqiligini qo’lga kiritganidan so’ng o’tgan vaqt oralig’ida bir qator iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy islohotlar amalga oshirildi va bu islohotlar prezidentimiz ta’kidlaganlaridek «inson manfaatlari uchun»- degan tamoyilga asoslandi. Huquqiy sohada amalga oshirilgan islohotlarning eng muhim jihati bozor iqtisodiyoti qonuniyatlarinin bevosita tartibga soladigan yangi qonunchilik bazasini vujudga keltirish va uni doimiy ravishda shakllantirib borish bilan belgilandi. Qabul qilingan yangi qonunlar asosida iqtisodiyotimizda vujudga kelgan yangidan-yangi munosabatlar tartibga solina boshladi. Shu ma’noda mamlakatimizda huquqiy tartibga solishning izchil mexanizmi yaratildi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’zbek modeli deb nom olgan prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillar va bulardan ko’zlangan maqsadlarni amalga oshirish borasida qabul qilingan qonunlar asosida fuqarolik-huquqiy munosabatlarni rivojlanib borishi natijasida fuqarolik huquqiy shartnomalar ham yangicha mazmun kasb etdi. Ayniqsa, respublikamizda 2004 yilning «mehr va muruvvat yili» - deb e’lon qilinishi bu holat bilan bog’liq huquqiy munosabatlarga bo’lgan e’tiborni yanada ortishiga sabab bo’ldi. Hadya shartnomasi mehr va muruvvatninng huquqiy vositasi sifatida muhim o’rin tutadi. Hadya munosabatlari azaldan kishilar o’rtasidagi o’zaro ishonchga va mehr muruvvatga asoslanib kelgan. Qadim zamonlardanoq kishilar bir-birlariga mehr va 3 ishonch belgisi sifatida, g’amxo’rlik namunasi o’laroq biror narsani qoldirishgan. Dastlab, bu holatlar do’stlik va birordarlikning ramzi sifatida estalik va yodgorlik hisoblangan bo’lsa keyinchalik, o’zaro yordam va ko’mak vositasi sifatida shakllandi. Xususiy mulkchilikning jamoa mulkchiligidan ajralib chiqishi natijasida hadya munosabatlari ham tez rivoj topa boshladi. Endilikda mol-mulk yakka shaxsga tekgishli bo’lishi munosabati bilan u o’z mol-mulkini mustaqil tasarruf eta boshladi. Ya’ni o’z xohish irodasi bilan o’ziga tegishli bo’lgan mol- mulkni sotishi, boshqa shaxsga foydalanishga berishi yoki umuman tashlab yuborishi, boshqa shaxsga hyech qanday haqsiz berib yuborishi mumkin bo’ldi. Ana shu holatlar natijasi, ya’ni mulkdorning ashyoga nisbatan to’liq hukmronligi ostida hadya shartnomasi va u bilan bog’liq munosabatlar vujudga keldi. Hadya shartnomasi bilan bog’liq qoidalar hozirgi kundagi fuqarolik qonunchiligida izchil tartibda va muayyan mukammallikka erishiligan holda berilgan bo’lsada, bu munosabatlarni tartibga soluvchi qunun hujjatlarida muayyan kamchiliklar borligini ayti o’tish joiz. Hozirgi kunda hadya shartnomasining subyektlari, obyektlari, shartnomani rasmiylashtirish va uning shakli, taraflarning huquq va majburiyatlari, hadyani va’da qilish va uning oqibatlari xususidagi qoidalarda bir qator noaniqliklar va yechimi kutayotgan muammolar borligini hisobga olib mazkur holatlarni yechimini topish zaruriyati yuzaga keladi. Hadya munosabatlarini tartibga soluvchi qonun hujjatlarining ba’zilarida hozirgi kunga qadar ma’muriy qoidalarning saqlanib qolayotganligi va hadya shartnomasini amalga oshirilishining sun’iy cheklanish holatlarning mavjudiligi mazkur risolaning dolzarbligini ifodalaydi. Darhaqiqat hozirda hadya shartnomasining taraflariga nisbatan ayrim molmulklarni hadya qilishi bo’yicha noqonuniy cheklovlarning belgilanishi fikrimizning dalilidir. Masalan, avtotransport vositalarining 18 yoshga to’lmagan fuqaroga hadya qilinganida, dan tomonidan bunday shartnoma davlat ro’yxatidan o’tkazilmaydi. Bu cheklov tegishli idoraviy hujjat bilan cheklab qo’yilganligi sababli, shartnomani qonun belgilagan tartibda rasmiylashtirib bo’lmaydi. 4 I BOB. Hadya shartnomasi tushunchasi va shakli. 1.1. H adya shartnomasining tushunchasi va uning majburiyatlar tizimida tutgan o’rni. Subyektlar mol - mulkning sohibi sifatida fuqarolik huquqiy munosabatlarda o ’ z nomlaridan ishtirok etishlari va o ’ z majburiyatlari yuzasidan mustaqil javob bera olishlari mumkinligi ham aynan ularda mol - mulkning mavjudligi bilan xarakterlangan . Darhaqiqat, jamiyatning iqtisodiy negizini mulk tashkil etadi. Shuningdek jamiyatning iqtisodiy-ijtimoiy tuzilishi ham mulk bilan, mulkning kimlarga tegishli ekanligi bilan belgilanadi. Mulksiz ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishning, mamlakatda xalq farovonligini ta’minlashga qaratilgan choratadbirlarni amalga oshirishning iloji yo’q. Mustaqillik yillarida respublikada xalqaro amaliyotda qabul qilingan, inson erkinliklari ustuvorligidan kelib chiqadigan huquqiy qoidalar va normalarga asoslangan keng huquqiy makon vujudga keltirildi. Biz totalitar tuzumining o’z hukmini o’tkazishi va boshboshdoqligidan voz kechdik. Odamning davlat hokimiyati va boshqaruv organlari bilan shuningdek mulkchilikning hamma shakllaridagi ma’muriyxo’jalik tuzilmalari bilan xilma-xil munosabatlarini tartibga solishning huquqiy normalari sari dadil qadam tashladik. FKning 8-moddasi talabiga ko’ra, shartnomalar taraflar o’rtasida fuqarolik huquq va burchlari vujudga kelishining asoslaridan biridir. Shubhasiz, bugungi kunda shartnomalarga alohida ahamiyat berilmoqda. Chunki shartnomalarda boshqacha yuridik faktlarga qaraganda, taraflarning erki-irodasi to’la ifodalanadi. Shartnomaga kirishuvchi shaxslar kim bilan, qancha, qachon shartnoma tuzishni u tufayli yetkazib berilishi lozim bo’lgan pul, tovar, ashyolarni qaysi muddatlarda, qanday transportlarda yetkazilishini, to’lov amaldagi qanday shakllarda bo’lishini mutlaqo o’zi, mustaqil hal qiladilar. Ular shartnomalar tuzishda erkindirlar, shartnoma tuzishga majburlashga yo’l qo’yilmaydi 1 . Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, shartnomalar tuzishning erkinligi, undan taraflarning o’zaro manfaatdorligi, shartnomada shartnoma intizomining mustahkamligi (ya’ni, xalq 1 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2019 5 tili bilan aytganda, “shartnomaning puldan qimmatligi”) unda ma’muriy- buyruqbozlikka asoslangan javobgarlikdan ko’ra, mulkiy javobgarlikning keng belgilanishi xo’jalik yurituvchi subyektlarni tobora ushbu huquqiy vositadan (shartnomadan) to’laroq foydalanishga jalb qilmoqda. Shartnomalarning ahamiyatini keng tushuntirish mumkin. Ammo ularning sarasi shartnomalar to’lov intizomini kuchaytiradi, taraflarning faoliyatini har tomonlama rag’batlantiradi, o’z navbatida taraflarning mas’uliyatini oshiradi, xo’jalikning debitorlik va kreditorlik holatini yaxshilaydi, pirovardida taraflarning barqarorligini ta’minlaydi. Bu esa o’z navbatida jamiyatda tovarlar, xizmatlar va kapitallarning mo’l-ko’lligiga garovdir. Shu ma’noda sohani tezkor va ta’sirchan huquqiy mexanizmini yaratish, shartnomalar tuzish va bajarishni ta’minlash maqsadida mamlakatimizda “xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida” qonun qabul qilindi, shartnomalarni tuzish va bajarish monitoringi yuritilmoqda. Bular o’z navbatida tuzilgan shartnomalarni tezroq va realroq ishlashiga xizmat qilmoqda 2 . Shartnoma ikki yoki undan ortiq shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini belgilash , o ’ zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan o ’ zaro kelishuvidir . Shartnoma atamasi uch ma’noda: yuridik fakt; biron-bir yuridik faktga asoslangan, moddiy yoki moddiy manfaatlar to’g’risidagi huquqiy munosabat; shaxslar (fuqarolar va tashkilotlar) nima to’g’risida o’zaro kelishsalar, shuni aks ettiruvchi, ifodalovchi hujjat ma’nosida ishlatiladi. Bu yerda u o’zining birinchi ma’nosiyuridik fakt sifatida ko’riladi va o’rganiladi. Yuridik faktlar mazmuni jihatidan ikki asosiy toifaga: yuridik hodisalar va harakatlarga bo’lingan edi. Yuridik harakatlar o’z navbatida huquq yo’l qo’ygan harakatlar sifatida bir tomonlama va ikki tomonlama bitimlar (shartnomalar) ko’rsatilgan edi. Ikki tomonlama bitimlarning hammasi (oldi, sotdi, ijara, qarz va boshqalar) shartnoma hisoblanadi. Bir tomonlama bitim, masalan, vasiyatnoma 2 O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. T.: Adolat, 2018. 6 shartnoma bo’la olmaydi. Binobarin, har qanday shartnomani bitim deyilsa ham, ammo har qanday bitimni shartnoma deb atab bo’lmaydi. Demak, shartnoma bitimning bir ko’rinishi hisoblanar ekan, unga nisbatan bitimga oid qoidalar, jumladan, FKning 9-bobidaga qoidalar tatbiq etiladi. Shu bilan birga shartnoma o’ziga taalluqli bo’lgan boshqa maxsus normalar bilan ham masalan, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining kontraktasiya shartnomalarini tuzish va bajarish bu to’g’risidagi maxsus nizom bilan ham tartibga solinadi. Shartnomadan kelib chiqqan majburiyatlarga, agar qonunlarda boshqacha hol nazarda tutilmagan bo’lsa, FKda belgilangan majburiyatlar haqidagi umumiy qoidalar (FKning 234-352-moddalari) qo’llaniladi. Ikkidan ortiq taraflar tuziladigan shartnomalarga ham agar bunday shartnomalarning ko’p taraflamalik xususiyatiga zid bo’lmasa, shartnoma to’g’risidagi umumiy qoidalar qo’llaniladi. Hadya shartnomasining amaldagi FKga muvofiq tartibga solinishi 1963 yildagi gkga nisbatan jiddiy farq qiladi. Gkda hadyaga uchta modda bag’shlangan bo’lib, hadya shartnomasi real shartnomalar sifatida mulkni hadya oluvchiga topshirilgan paytdan boshlab tuzilgan deb hisoblanardi. Shu bilan birga hozirda hadya shartnomasi real bo’lishi bilan bir katorda, hadya qiluvchi hadya oluvchiga hadya narsasini kelajakda berish majburiyatini olishi ham mumkin. Shartnomaning obyekti sifatida ashyolardan tashqari hadya qiluvchiga tegishli bo’lgan mulkiy huquqlar bo’lishi ham mumkin. Shuningdek hadya oluvchi shartnomaga binoan uning zimmasida bo’lgan majburiyatdan ozod qilinishi, hadya beruvchiga va uchinchi shaxslar oldida bo’lgan majburiyatlardan ozod qilinishi ham mumkin 3 . Fuqarolik huquqida mavjud bo’lgan aksariyat bitimlar haq baravariga tuzilib, qarama-qarshi taraflarda o’zaro mos huquq va burchlar mavjud bo’ladi. Ko’rib chiqilayotgan hadya shartnomasi asosan bir tomonlama, bepul tuziladigan shartnomalar jumlasiga kiradi. Lekin ayrim hollarda shartnoma ikki tomonlama hisoblanadi va hadya oluvchining hadya olishga roziligi talab qilinadi. 3 O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. T.: Adolat, 2018. 7 Shuningdek, hadya oluvchiga ayrim majburiyatlar ham yuklatilishi mumkin (masalan, 502-507 modda qoidasiga ko’ra hadyanp olgan shaxs ayrim hollarda hadya narsasini qaytarishga majbur bo’ladi). Shartnomaga ko’ra hadya qiluvchi (bir taraf) o’ziga tegishli bo’lgan mulkni, ashyoni yoki mulkka nisbatan bo’lgan huquqini hadya oluvchi (ikkinchi taraf)ga tekinga mulk qilib beradi yoki berish majburiyatini oladi. Bu hadya shartnomasining eng asosiy va zarur sharti bo’lib hisoblanadi. Demak, bunda hadya qiluvchi hadya narsasini aynan bitim tuzish paytining o’zidayoq topshiradi, ya’ni shartpomani tuzish va ijro etish vaqti bir vaqtga to’g’ri keladi. Ikkinchi holda esa bitim tuzilgan vaqt bilan uning predmeti bo’lgan ashyoni topshirish vaqti birmuncha to’g’ri kelmaidi. Bunday holda bitimga real shartnoma deb qarash mumkin. Bunga misol qilib tuzish vaqtida uchinchi shaxsda bo’lgan, ammo o’ziga tegishli mulkni (qarzga berilgan pulni, vaqtincha foydalanish uchun berilgan mulkni) hadya qilish majburiyatini olib hadya shartnomasini tuzishini ko’rsatish mumkin 4 . Bunda shartnomaning tuzilish vaqti ashyoni toshirish paytidan birmuncha ilgari sodir bo’ladi. Demak, hadya shartnomasida tubandagi o’ziga xoslikni ko’rish mumkin: 1. Hadya narsasi hadya qiluvchining mulki bo’lishi kerak va uning egaligida saqlanib turishi hamisha shart hisoblanmaydi. 2. Hadya shartnomasining predmeti fuqarolik-huquqiy munosabatlarida obyekt bo’lib hisoblanadigan va fuqarolarning egaligidagi ashyo bo’lishi lozim. Hadya shartnomasining narsasi bo’lib faqat hadya oluvchilarning shaxsiy ehtiyojini qondiradigan ashyo bo’lishigina talab qilinmaydi, u ishlab chiqarish qurollari, mulk komplekslari (majmuasi), olinadigan foydalar (dividendlar) va hokazolar ko’rinishida bo’lishi mumkin. Yer va yer osti boyliklari hadya shartnomasining predmeti bo’lishi mumkin emas. Agar umrbod foydalanishga olingan yer uchastkasi hadya qilingan bo’lsa, bu shartnoma haqiqiy xisoblanmaydi 4 O’zbekiston Respublikasining Qonunlari 8 va uni meros qilib qoldirish deb qaralishi va shu munosabatni tartibga soladigan huquqiy normalar bilan tartibga solinadi deb qaralishi lozim. Hadya shartnomasida uning predmeti, narsasi, nomi aniq bo’lishi muhim ahamiyatga ega. 1. Hadya qiluvchi o’zining ashyoga bo’lgan huquqini bu shartnoma orqali hadya oluvchiga utkazadi, ashyo tushunchasiga buyum, nul, qimmatli qog’ozlar va boshqa molmulklarni ko’rsatsa bo’ladi. 2. Hadya beruvchi o’ziga tegishli bo’lshn mulkka nisbatan egalik huquqini hadyani oluvchiga o’gkazadi. Bunda hadya oluvchida hadya beruvchining egaligida bo’lgai mulkini shartnomaga muvofiq o’ziga topshirishni talab qilish huquqi o’tkaziladi. 3. Hadya qiluvchi o’zining uchiichi shaxslardan ashyoni talab qilishga bo’lgan huquqini hadya oluvchiga o’tkazadi. Masalan, qarz shartnomasiga muvofiq qarz bergan shaxs qarzdorning o’z qarzini qaytarib berishini talab qilish huquqini hadya shartpomasi orqali hadya oluvchiga o’tkazadi. Bunda hadya qiluvchi o’ziga chegishli talab qilish huquqini hadya oluvchmga o’tkazadi. 4. Hadya beruvchi o’zining qarzdori bo’lgan shaxsdan qarzni talab qilishga bo’lgan huquqidan hadya shartnomasi orqali voz kechadi va aksincha, qarzdorni o’z qarzini qaytarish burchidan ozod qiladi. Bunda uchinchi shaxslarning huquqi buzilmasligi lozim (FKning 432-moddasi). 5. Hadya qiluvchi hadya oluvchining uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatidan ozod qilishni maqsad qilib shartnoma tuzishi mumkin. Bunda hadya qiluvchi hadyani oluvchining majburiyagini o’z zimmasiga olib bajarish orqali uni majburiyatni bajarishdan ozod qiladi. Bundan ko’rinib turganidek, hadya shartnomasining predmeti moddiy qimmatga ega bo’lib, ma’lum majburiyatni bajarishi tufayli hadya qiluvchining mulkiy huquqi hadya qilingan mulk hajmida kamayadi. Faqat hadya qiluvchining o’zigagina tegishli bo’lishi mumkin bo’lgan, ya’ni o’zidan begonalashtirib bulmaydigan mutlaq huquklar hadya shartnomasining predmeti bo’la olmaydi, ammo aytish kerakki, ya’ni shu huquqdan foydalanishga bo’lgan huquq (ruxsat berish, lisenziya)gina hadya 9 shartnomasining predmeti bo’lishi mumkin. Bunday huquq hadya shartnomasining narsasi bo’lishi uchun hadya oluvchi lisenziyadan foydalanish haqida tegishli qoidaga muvofiq ruxsat olgan bulishi kerak. FK 502-moddasining 2-qismida hadya qiluvchi hadya evaziga hadya oluvchi bilan muqobil ashyo berish haqida yoki muqobil majburiyatni ijro etish haqida kelishilgap bo’lsa, u holda bunday bitimlar tuzilishi paytining o’zidayeq haqiqiy hisoblanmaydi va bunday munosabatga nisbatan fuqarolik kodeksi 124-moddasiga muvofiq yuridik oqibatlar, ya’ni ashyoni bepul topshirish huquqiy oqibatini tug’dirish niyati bo’lmagan holda nomigagina tuzilgan deb qaralishi kerak va bu bitim boshqa bitimni niqoblash maqsadida tuzilgan bo’lsa, haqiqatda nazarda tutilgan bitimlar haqidagi qoida qo’llaniladi. FK 502-moddasining ikkinchi qismida ashyoning yoki huquqning muqobil o’zaro o’tkazilishi hadya shartnomasini keltirib chiqarmaydi, deb ta’kidlanadi. Chunki bu holat hadya shartnomasi bir tomonlama bitim prinsipiga xilof hisoblanadi va shu tufayli 124-moddaning 2-qismi qoidalari qo’llanadi. Ashyoni yoki huquqni o’tkazish aynan tayyor, mavjud bo’lmagan ashyo va ashyoviy huquqqa iisbatan ham bo’lishi mumkin. Masalan: agar sigir tug’sa uning bolasini hadya qilishni va’da qilib tuzilgan bitim yoki qimmatbaho qog’ozdan kelajakda keladigan daromadni hadya qilishni va’da qilib tuzilgan bitim hadya shartnomasi deb hisoblanadi. Faqat bu bajarilish sharti kechiktirilgan hadya shartnomasi hisoblanadi 5 . Ushbu modda qoidasi bilan hadya shartnomasida ko’rsatilgan ashyoning ma’lum maqsadlarda foydalanishini nazarda tutilmagan bo’lsa ham, hadya shartnomasi ashyoning foydalanish shartini ko’rsatib tuzish mumkinligini inkor etmaydi. Masalan, hadya qilinayotgan mashinada mulkni topshiruvchiga nisbatan ko’rsatilishi lozim bo’lgan ayrim xizmatlarning nomi ham ko’rsatilishi mumkin. Hadya qiluvchi hadya qilinishi lozim bo’lgan ashyoning yoki o’ziga tegishli bo’lgan uchinchi shaxslardan talab qilishga bo’lgan huquqini o’tkazishni ma’lum 5 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari 10 voqyeaning sodir bo’lishidan keyin vujudga kelishini (masalan, o’zining vafot etishini ko’rsatib) belgilab qo’yilsa, u holda bu hadya shartnomasi hisoblanmaydi. Chunki vafot etgan shaxsga tegishli ashs yoki talab qilish huquqi vorislik huquqi instituti normalari bilan tartibga solinadi. Bunday holda hadya shartnomasi bekor qilingan hisoblanadi. Agar hadya yozma shaklda tuzilgan bo’lsa, hadyani rad etish ham yozma shaklda amalga oshirilishi kerak. Hadya shartnomasi ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lsa, hadyani qabul qilishni rad etish ham davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim, hadya shartnomasi yozma shaklda tuzilgan bo’lasa, hadya qiluvchi hadyani oluvchidan hadyani olishni rad etishi oqibatida yetkazilgan huqiqiy zararni qoplashni talab qilishga haqli. 1.2. Hadya shartnomasining shakli. Hadya shartnomasini shakli uning mazmunidan kelib chiqadi umumiy holda hadya qilish, ya’ni hadyani hadya oluvchiga topshirishi og’zaki tarzda amalga oshishilishi mumkin. Ko’pincha, hadyani topshirish uni taqdim qilish ramziy topshirish (masalan yangi kvartirani yoki avtomobel kalitini topshirishi) yoki mulkiy huquqni guvoxlantiruvchi biron – bir hujjatni taqdim etish yo’li bilan amalga oshiriladi. Ko’char mulklar bo’yicha qo’yidagi hollarda hadya shartnomasi yozma shaklda tuziladi. - Hadya qiluvchi yuridik shaxs bo’lganda. - Fuqarolar o’rtasidagi eng kam ish haqini o’n baravaridan ortiq summaga shartnoma tuzilayotganda. - shartnoma buyicha kelajakda hadya qilish va’da qilingan hollarda. Ko’chmas mulkning hadya qilish shartnomasi notareal tasdiqlanishi va davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim. Hadya shartnomasi odatdagi shartnomalardan ba’zi huquqi belgilariga ko’ra farq qiladi. Aytaylik, buni mazkur turdagi shartnomaning sanalmasligining hollarida ham ko’rish mumkin. Bitimlarning haqiqiy sanalishi uchun odatdagi quyiladigan shartlardan tashqari, hadyada, birinchidan. Ashyo, mulk huquqi yoki mulkiy majburiyatdan ozod qilish shaklidagi hadya ashyosini (predmetini)aniq ko’rsatish kerak. Shuningdek, yuqoridagi uchta holat bo’yicha tuzilgan 11 shartnomalar, albatta, oddiy yozma shaklda tuzilishi, ko’chmas mulklarni hadya qilish esa ayni paytda, notareal tasdiqlanishi va davlat ro’yxatidan o’tkazilishi ham kerak. Haqiqiy sanalmaslik holati hadya oluvchining nomi va narsasi ko’rsatilmagan hadyani vakil tomonidan amalga oshiruvchi shartnomalarga ham taalluqli. Hadya shartnomasining shakli fuqarolik kodeksining 504-moddasida ifodalangan. Hadya qilish ayni paytda hadyani hadya oluvchiga topshirish og’zaki amalga oshirishi mumkin, ushbu moddaning uchinchi va beshinchi qismlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Hadyani topshirish uni taqdim etish, ramziy topshirish (kalit va hokazolarni taqdim etish) yoki huquqni belgilaydigan hujjatlarni taqtim etish yo’li bilan amalga oshiriladi: 1. Ko’char mulkni hadya qilish shartnomasi. 2. Hadya qiluvchi yuridik shaxs bo’lganda. 3. Fuqarolar o’rtasida eng kam ish haqining o’n varavaridan ortiq so’mmaga shartnoma tuzilayotganda. 4. Shartnomada kelajakda hadya etish va’da qilingan hallarda oddiy yozma shartnoma tuzilishi lozim. Ushbu Moddaning uchinchi qismida nazarda tutilgan hollarda og’zaki tuzilgan hadya shartnomasi o’z – o’zidan haqiqiy emas. Ko’chmas mulkni hadya shartnomasi notarial tasdiqlashi va davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim. Qonun hujjatlariga belgilanagn tartibda davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim bo’lgan avtomototransport vositalarin hadya qilish notareal shartnomasi tasdiqlangan bo’lishi kerak 6 . Hadya shartnomasini shakli vasiyatnomani shakliga doir umumiy qoidalarga o’xshash va farqli tomonlarini ko’radigan bo’lsak. Vasiyatnoma yozilgan joyi va vaqti ko’rsatilgan xolda yozma shaklda tuzilishi lozim. Quydagi yozma shaklda tuzilgan hisoblanadi: -notarial tasdiqlangan vasiyatnomalar; -notarial tasdiqlangan vasiyatnomalarga tenglashtirilgan vasiyatnoma; yozma shakldagi vasiyatnomalar vasiyat qiluvchining o’z qo’li bilan imzolangan 6 Mualliflar jamoasi. Fuqarolik huquqi. Darslik. T.: 2008. 12 bo’lishi kerak. Agar vasiyat qiluvchi jismoniy nuqsonlari, kasalligi yoki sovodsizligi tufoyli vasiyatnomani o’z qo’li bilan imzolay olmasa, uning iltimosiga binoan notarius yoki qonunga muvofiq vasiyatnomani tasdiqlaydigan boshqa shaxs hozir bo’lganda vasiyat qiluvchi o’z qo’li bilan imzolay olmaganligining sabablarini ko’rsatilgan holda vasiyatnomaga boshqa shaxs imzo qo’yishi mumkin. Quydagilar vasiyat qiluvchining o’rniga imzolashi mumkin emas: -notarius vasiyatnomani tasdiqlovchi boshqa shaxs: -vasiyatnoma kimning foydasiga tuzilgan (bo’lsa) yoki kmga nisbatan vasiyat majburiyati yuklatilgan bulsa, usha shaxs, uning eri (xotini) bolalari ota – onasi, nevaralari va chevaralari shuningdek vasiyat qiluvchining qonun buyicha merosxo’rlari; -to’liq muomala layoqatiga ega bo’lgan fuqarolar; -savodsizlar va vasiyatnomani o’qiy olmaydigan boshqa shaxslar; -yolg’on guvohlik berganlik uchun muqaddam sudlangan shaxslar. Hadya qilish, ayni paytda hadyani hadya oluvchiga og’zaki amalga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda esa mustasno mavjud: - Ko’char mulkni hadya qilish shartnomasi. - Hadya qiluvchi yuridik shaxs bo’lganda Rivojlanib borayotgan bozor iqtisodiyoti munosabatlarida turli - tuman shartnomalar vujudga kelmoqda. Ikki yoki undan ortiq shaxslarning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o’zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvlarning huquqiy ifodasi, shakli sifatida shartnomalar fuqarolik huquqiy munosabatlar tizimida muhim o’rin tutmoqda 7 . Ana shunday shartnomalardan biri xayr ehsondir. 1. Xayr - ehson hadyaning bir ko’rinishi bo’lib, bunda qilinadigan hadya umumfoydali maqsadlarga xizmat qilishi bilan xarakterlidir. Demak xayr - ehson keng ommaning umumfoydali maqsadlarni amalga oshirish uchun qilinadi. Qonunchilik xayr – ehson, asosan notijorat subyektlarga (davolash, tarbiya, 7 Sh.Mirziyoyevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash 7 – dekabr 2017 - y 13 ijtimoiyhimoya muassasalariga, xayriya ilmiy muassasalariga, fondlarga muzeylarga, jamoat birlashmalariga, diniy tashkelotlarga va boshqa shunga o’xshash subyektlaga) shuningdek, fuqarolarga va davlatga qilishi mumkinligini normalaydi. Xayr – ehson qilingan mol – mulk uni qabul qilib olgan shaxsning mablag’lari jumldasiga, kiradi uning operativ boshqaruviga o’tadi. Jamladan, amaldagi “fuqarolarning o’zini – o’zi boshqarish organlari tug’risida” gi qonunning 24 – moddasi “vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tug’risida” gi qonunning 15 – moddasi mazmuniga ko’ra, fuqarolar va mexnat jamoalarining ixtiyoriy xayr – ehsonlari mazkur yuridik shaxslar mol – mulkining tashkil topish majburiyatidan hisoblanad va ular tomonidan tegishli tartibda mustaqil tasarruf etiladi. Xayr – ehsonning predmeti fuqarolik muomalaisda bo’lgan obyektlar, ya’ni pullar, qimmatli qog’ozlar, mol - mulklar ashyolar, binolar, inshootlar (ularning bir qismi), avtomobillar va hokazolar bo’lishi mumkin. Xayr – ehsonni qabul qilishga biror kimsaning (ya’ni uchinchi shaxsning) ruxsati yoki roziligi talab qilinmaydi. Xayr - ehson qilingan mol - mulk bir qator shartlar asosida amalga oshiriladi. Birinchidan, xayr - ehson mol - mulkni topshirayotganda undan ma’lum maqsadda foydalanishni shart qilib quyish lozim. Masalan: “hadya qilingan uy - joydan faqat bolalar yaslisi uchun foydalanish lozimligini shart qilish mumkin” bunday shart qo’yilmasa, u oddiy hadya deb hisoblanadi va undan hadya oluvchi mol – mulkning vazifasiga muofiq foydalanadi. Ikkinchidan, aniq maqsadda foydalanishga muljallangan xayr – ehsonni qabul - qilib olayotgan yuridik shaxi xayr – ehson mol – mulkdan foydalanish bo’yichaa amalga oshirilgan operasiiyalarning alohida ro’yxatini yuritish lozim. Uchinchidan, vaziyat jiddiy o’zgarganligi bois bunday mol – mulkdan ko’rsatilgan maqsadlarda foydalanish mumkin bo’lmasa, undan boshqa maqsadda faqat xayr – ehson qiluvchining roziligi bilan, agar mol – mulkning xayr – ehson fuqaro vafot etgan o’ulsa yoki xayr – ehson qilgan yuridik shaxs qayta tashkil etilgan yoxud tugatilgan bo’lsa, bunday hollarda sudning qaroriga muvofiq foydalanish mumkin. Fuqarolik krdeksining 511 – moddasi mazmuniga ko’ra, xayr – ehson qilingan mulkdan ko’rsatilgan maqsadda foydalanmaslik kelgusida xayr - 14 ehson qiluvchiga, uning merosxurlariga yoki boshqa huquqiy vorisiga xayr – ehson bekor qilishni talab qilish huquqini beradi. Hadya shartnomasida qatnashuvchi taraflarning huquq va majburiyatlari. Shartnomaga qatnashuvchi taraflar hadya qiluvchi va hadya oluvchi deb atalib, o’z navbatida ular Majburiyat asosida kreditorga tegishli bo’lgan huquq uningtomonidan bitim bo’yicha boshqa shaxsga o’tkazilishi (talabdan boshqa shxas foydasiga voz kechish) yoki qonun asosida boshqa shaxsga o’tishimumkin. Kreditorning huquqlari boshqa shaxsga o’tishi uchun agar qonun yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, qarzdarning roziligi talab qilinmaydi. Kreditor huquqlarining boshqa shaxsga o’tishi haqidagi qoidalar regres talablarga nisbatan qo’llanilmaydi. (FKning 314-moddasi). Kreditorning shaxsi bilan chambarchas bog’liq huquqlarning, xususan alimentlar tug’risidagi va hayotga yoki sog’liqqa yetkazilgan zararni to’lash tug’risidagi talablarning boshqa shaxsga o’tishiga yo’l qo’yilmaydi(FKning 316-moddasi). O’z talabi boshqa shaxs foydasiga voz kechgan kreditor talab qilish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni unga berishi va talabni amalga oshirish uchun axamiyatla bo’lgan ma’lumotlarni bildirish kerak. Qarzdor talablar yangi kreditorga o’tganligini isbotlovchi xujjatlar o’ziga taqdim etilmaguncha unga nisbatan majburiyatni bajarmaslikka haqli. Talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechish shakli (FKning 320-moddasi). Oddiy yozma yoki notarial shaklda tuzilgan bitimga asoslangan talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechish usha shaklda amalga oshiriladi. Davlat ro’yxatidan o’tkazilmagan talab qilinmaydigan bitim bo’yicha talabni boshqa shaxs foydasiga voz kechish ushbu bitimni ro’yxatga olish uchun belgilab quyilgan tartibda ro’yxatga olinishi kerak. Hadya olayotgan shaxs o’rniga uning uchinchi shashx oldidagi majburiyatini bajarishi yuli bilan hadya qilish FKning 241-moddasining birinchi va ikkinchi qismlarida ya’ni shartnomadan kelib chiqqan to’la xajimda yoki uning bir qismini bajarish, agar qonun xujjatlariyoki shartnomada nazarda tutilgan bo’lsa, shuningdek agar uchinchi shaxs taraflardan biri bilan tegishli shartnoma orqali bog’liq bo’lsa uchinchi shaxs zimmasiga yuklatilishi mumkin. 15 Hadya oluvchining uchinchi shaxsdagi qarzini hadya qiluvchining o’ziga oliish yo’li bilan hadya qilish FK ning 322 – moddasining 1 va 2 qismlarida amalga oshiriladi 8 . Qonun er va xotinlar o’rtasida hadya shartnomasini tuzilishini cheklamaydi hadya qilingan mol – mulk, ashyo yoki mulkiy huquq hadya oluvchining shaxsan o’zigagina tegishli bo’ladi. Aytaylik er – xotinning nikox davomida (yoki nikoxga qadar) hadya xisobiga ortirgan mol – mulklari ulardan xar birining o’z mulki xisoblanadi. Binobarin, undan haq undirishga yoki boshqacha tarzda o’zlashtirishga faqat mulkdorning roziligi bilangina yo’l qo’yiladi. 8 Sh.Mirziyoyevning Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz -T.: O’zbekiston. 2017 y 16 II. BOB. Hadya shartnomasi taraflarining huquq va majburiyatlari. 2.1. Hadya shartnomasida taraflarning huquq va majburiyatlari. Fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishitirokchisining subyektiv fuqarolik huquqi qonun hujjatlarida unga berilgan o’zgashaxslardan tegishli xulq-atvorda bo’lishni talab etish huquqi sifatida ko’riladi. Shartnoma yuzasidan taraflarning huquq majburiyatlari uni bajarishdan bosh tortishga, hadyani bekor qilish sharoitlari bilan uzviy bog’liq eng umumiy holda, hadya buyicha shadya qiluvchining mulkiy yoki unga nisbatan bo’lgan mulkiy huquqni hadya oluvchiga topshirishga, hadya oluvchi esa uni qabul qilib olishga majbur hisoblanadilar. Biroq, ayni paytda, qo’ydagi hollarda: birinchidan, hadya qiluvchining moddiy ahvoli jiddiy yomonlashganligi tufayli, u kelgusida hadya oluvchiga ashyoni yoki mulkiy huquqni yoxud mulkiy majburiyatdan ozod etish va’da qilingan shartnomani bajarishdan bosh tortishga haqli. Lekin hadya qiluvchining bunday ahvolga tushib qolishi oldindan ma’lum bo’lmasligi lozim. Ikkinchidan hadya oluvchi hadya qiluvchining, uning oila a’zolarining yoki yaqin qarindoshlarining xayoti yoki sog’lig’iga qarshi ataylab jinoyat sodir qilingan hollarda hadya qiluvchi shartnomani bajarishdan bosh tortishga haqlidir (bunday hollarda shartnomani bekor qilishga sud tartibida yo’l qo’yiladi). Shuni eslatish kerakki, yuqoridagi asoslar hadya qiluvchining aybini istisno etganligi sababli, uning hadya shartnomasini bajarishdan bosh tortish hadya oluvchiga bu bilan bog’liq zararni qoplashni talab qilish huquqini bermaydi yuqoridagi aytganimizdek, hadya bo’yicha taraflarning subyektiv huquq va burchlar hadyani bekor qilish bilan o’zviy bog’liq. Masalan, hadya oluvchi hadyadan qo’yidagi hollarda voz kechishi mumkin; birinchidan, ashyoni nobud bo’lishi tufayli; ikkinchidan, ashyo fuqarolik muomalasida bo’lmaganligi tufayli (FKning 82- moddasi); uchinchidan, va’da qilingan harakatlarni sodir etish uchun cheklashlar mavjud bo’lsa. 17 Bunday majburiyatlar, odatda bajarish mumkin bo’lmaganligi tufayli bekor qilinadi. Biroq ashyo hadya qiluvchining qasddan yoki ehtiyotsizligidan sodir etgan xarakatlari oqibatida nobud bo’lsa, u hadya oluvchiga yetkazgan zararlarini qoplash majburiyatini oladi. Hadya qiluvchining subyektiv huquqlari hal qiluvchi rol o’ynaganligi va shaxsga tekinga o’tkazilganligi bois, ushbu munosabatlarda qonunchilik hadya qiluvchiga bir qator ustuvorliklar beradi chunonchi, agar hadya oluvchining hadya qiluvchi uchun katta nomulkiy qiymatga ega bo’lgan hadya buyumga nisbatan muomalasi uning butunlay yo’q bo’lib ketishi xavfini solsa, hadya qiluvchi hadyani sud tartibida bekor qilishga haqli, demak, bu hadya oluvchining hadyaga nisbatan vijdonan munosabatda bulishiga va uni saqlash majburiyatini yuklaydi. Shuningdek manfaatdor shaxsning talabiga binoan sud yakka tadbirkor yoki yuridik shaxsning bankrotlik tug’risidagi qonun, qonun hujjatlari qoidalarini buzib, bankrot deb e’lon qilishidan oldingi bir yil ichida tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq mablag’lar hisobidan qilgan hadyasini bekor qilishi mumkin. Bu holat, shubhasiz, kreditorlarning manfaatlarini ko’zlab amalga oshiriladi 9 . Hadya shartnomasida hadya oluvchi hadya qiluvchidan oldin vafot etgan taqdirda hadya qiluvchining hadyani bekor qilish huquqi shart qilib quyilishi mumkin. Bu jihatdan hadyani shartli bitimlar sirasiga kirishi mumkin (FK ning 104-moddasi). Shartli bitimlar. Agar taraflar huquq va burchlarini kelib chiqishini yuz berishi yoki bermasligi noma’lum bo’lgan holatga bog’liq qilib qo’ysalar, bitim kechiktirish sharti bilan tuzilgan hisoblanadi. Agar taraflar huquq va majburiyatlarining bekor bo’lishini yuz berishi yoki bermasligi noma’lum holatda bog’liq qilib qo’ysalar bunday bitim bekor bo’lish sharti bilan tuzilgan hisoblanadi. Agar shartning yuz berishga uning yuz berishdan manfaatdor bo’lmagan taraf insofsizlik bilan qarshilik ko’rsatgan bo’lsa, bu shart yuz bermagan deb 9 Karimov I.A. Inson va uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadiyat 18 hisoblanadi. Agar shartning yuz berishiga ushbu shartning yuz berishidan manfaatdor bo’lgan taraf insofsizlik bilan yordamlashgan bo’lsa, bu sodir bo’lmagan hisoblanadi. Hadya bekor qilingan hollarda ashyo hadya qiluvchiga, agar u hadya bekor qilingan paytida asl holatda saqlanib qolgan bo’lsa, qaytarilishi lozim. Hadya oluvchining hadyadan olgan daromadlari uning o’z tasarrufida qoladi. Agar ashyo uchinchi shaxslarga o’tkazilgan bo’lsa, uni qaytarishning iloji bo’lmaydi. Bordiyu, hadya qiluvchi oluvchining hadyani qaytarib bermaslik uchun uchinchi shaxslarga o’tkazilganligini isbotlasa, u hadya oluvchiga nisbatan da’vo qo’zg’atish huquqiga ega bo’ladi. Agar ashyo taraflarning o’zaro kelishuvi asosida hadya qiluvchiga qaytarilgudek bo’lsa, bunday kelishuvni yangidan tuzilgan hadya deb tushunish mumkin. Hadya tekinga tuziladigan bo’lganligi bois hadya oluvchi topshirilayotgan mulkning sifatsizligi haqidagi talablarni qo’yishga haqli emas. Albatta, topshirilayotgan ashyo sifatsiz, butsiz uning kamchiliklari bo’lishi mumkin, biroq bu hadya oluvchining hayoti, sog’lig’i yoki mol-mulkiga zarar yetkazmasligi kerak. Bunday hollarda hadya qiluvchining bu haqda hadya oluvchini ogohlantiganligi isbot qilinishi talab etiladi. Hadya shartnomasini bajarishdan bosh tortish va hadyani bekor qilish mumkin bo’lmagan hollar. Hadya shartnomasini bajarishdan bosh tortish va hadyani bekor qilish to ’ g ’ risidagi qoidalar og ’ zaki tuzilgan hadya shartnomalariga nisbatan qo ’ yilmaydi . Agar hadya qiluvchini, hadya oluvchini ogohlantirmaganligi isbot qilgan bo’lsa o’zbekiston respublikasining fuqarolik kodeksining 57 bobida nazarda tutilgan qoidalariga muvofiq hadya qiluvchi tomonidan qoplanishi lozim. ~ayriqonuniy harakat (harakatsizlik) tufayli fuqaroning shaxsiga yoki mol - mulkiga yetkazilgan zarar shuningdek yuridik shaxsga yetkazilgan zarar shu jumladan boy berilgan foyda zararni yetkazgan shaxs tomonidan to’liq xajimda qoplanishi lozim. Qonunda zararni to’lash majburiyati zarar yetkazuvchi bo’lmagan shaxsga yuklatilishi mumkin. Qonun hujjatlarida yoki shartnomada jabirlanuvchilarga zararni to’lashdan tashqari tovon to’lash majburiyati belgilab qo’yilishhi mumkin. Zarar yetkazgan shaxs, agar zarar o’z aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlasa, zararni to’lashdan ozod qilinadi. Qonunda zarar yetkazgan shaxsning aybi bo’lmagan 19 taqdirda ham zararni to’lash nazarda tutilishi mumkin. Qonuniy harakatlar tufayli yetkazilgan zarar qonunda nazarda tutilgan hollarda to’lanishi lozim. Agar zarar jabirlanuvchining iltimosi yoki roziligi bilan yetkazilgan bo’lsa, zarar yetkazilgan bo’lsa, zarar yetkazilgan shaxsning harakatlari esa jamiyatning axloqiy tomoyillarini buzmasa, zararni to’lash rod etilishi mumkin. Tovarning konstruktiv, resepturaviy yoki boshqa nuqsonlari oqibatida, shuningdek tovar tug’risidagi ma’lumot noto’g’ri yoki yetarli emasligi oqibatida fuqaroning hayoti, sog’lig’i yoki mol-mulkiga yoxud yuridik shaxsning mol-mulkiga yetkazilgan zarar sotuvni yoki tayyorlovchi (hadya qiluvchi) torononidan, ularning aybidan va jabirlanuvchi ular bilan shartnoma munosabatlarida bo’lgani yoki bo’lmaganidan qati nazar, qoplanishi lozim (FKning 1017- moddasi). Mazkur shartnomaning o’ziga xos jihatlaridan biri bu hadya va’da qilinganda huquqiy vorislik masalasidir. FKning 510-moddasi mazmuniga ko’ra, hadya shartnomasiga muofiq hadya va’da qilinganda hadya oluvchining huquqlari uning merosxo’rlari (huquqiy vorislari) ga o’tmaydi, hadya berishni va’da qilgan shaxsning majburiyatlari uning merosxo’rlari (huquqiy vorislari) ga o’tadi. Demak, hadya qilishda hadya beruvchining va’dasi muayyan huquqiy ahamiyatga ega, ya’ni u kelgusida fuqarolik huquq va burchlarini keltirib chiqaradi. Hadya oluvchi o’ziga hadya topshirilgunga qadar istagan vaqtida uni rad etishga haqli. Bunday holda hadya shartnomasi bekor qilingan hisoblanadi. Agar hadya shartnomasi yozma shaklda tuzilgan bo’lsa, hadyani rad etish ham yozma shaklda amalga oshirilishi kerak. Agar hadya shartnomasi ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lsa, hadyani qabul qilishni rad etish ham davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim. Agar hadya shartnomasi yozma shaklda tuzilgan bo’lsa, hadya qiluvchi hadya oluvchidan hadyani olishni rad etishi oqibatida yetkazilgan haqiqiy zararni qoplashni talab qilishga haqli 10 . Ekvivalent - evazli iqtisodiy munosabatga asoslangan jamiyat huquqida umuman bepul tuziladigan ayniqsa, hadya shartnomasi doimo shubha tug’dirib turadi. Ayniqsa, tashqi ko’rinishidan hadya shartnomasi shaklini berib (FK 124- 10 Abdusalomov Mirzo Ulug`bek Fuqarolik huquqi 2 – qismi darslik 2002 –yil 20 moddasining 2-qismiga qarang), uning niqobi ostida bepul tuziladigan shartnoma orqali soliq va bojlarni to’lashdan ozod bo’lish kabi moddiy manfaatdorlikni kel- tirib chiqarish istagi ko’p uchraydi. Hadya institutini amaldagi huquqqa xilof ravishda foydalanishga yo’l qo’ymaslik uchun amaldagi fuqarolik kodeksi hadya shartnomasining ko’z bo’yash uchun tuzilishining oldini olish maqsadida ayrim to’siqlarni belgilaydi (fuqarolik kodeksining 502-modda, 2-qismi). Bunday bitimni tuzishni cheklashning maxsus sabablariga qarab 3 guruhga ajratish mumkin: - birinchidan, mulk egasi bo’lmagan shaxs tomonidan mulkni uning egasi manfaatiga xilof ravishda bepul foydalanish hollarining oldini olish uchun FK mulkdor huquqini qo’riqlash maqsadida mulk egasi bo’lmagan shaxs tomonidan mulkni hadya qilish mumkin emasligini mustahkamlagan. 1. Ruhiy kasalligi yoki voyaga yeshaganligi tufayli homiylikda bo’lgan fuqarolarning mulkini hadya qilish hollari faqat vasiylik va homiylikni amalga oshpradigan idoralarnish roziligi orqali amalga oshirilishi mumkin (32-modda va 37moddaning 2-qismi). Ammo bunday idoralarning roziligi bilan qilingan hadya ham oddiy hadya deb qaraladigan holatda bo’lishi lozim (505-moddaning 2-4 bandi, 506modda 1-qismi). Bundan tashqari hadya oluvchi bilan mulkni bepul berayotgan mulk egasi o’rtasidagi qarindoshlik yoki boshqacha yaqinlik berilayotgan hadyaning haqiqatan axloqodob normalari doirasida qilinayotganligidan dalolat berib turishi kerak. Ammo bunda og’zaki shaklda qilinayotgan hadya buyumining bahosi engn kam oylik ish haqiiiig o’n baravar miqdoridan ortiq bo’lmasligi kerak (FK 108-moddasining 2-bandi). 2. Xo’jalik yuritish va operativ boshqarish huquqi asosida ish yuritadigan yuridik shaxslar o’zlarining egaligidagi mulkni faqat mulkdorning roziligi bilangina amalga oshirishi mumkin. Bu qoida hamma mulkka nisbatan, jumladan, ko’char mulkka nisbatan ham tatbiq qilinadi (505-modda 1-qismi, 177- modda 3-qismi). Istisno tariqasida uncha qimmat bo’lmagan oddiy hadyalar mulkdorning roziligisiz amalga oshirilishi mumkin. 21 3. Ishonchnoma orqali tuzilgan hadya shartnomasi basharti bu ishonchnomada qanday predmet va uni aniq kimga hadya qilinishi ko’rsatib qo’yilsagina xaqiqiy hisoblanadi (505-moddaning 7-qismi). Ishonchnomada bunday ma’lumotlarning ko’rsatilmasligi shartnomani haqiqiy sanalmasligiga sabab bo’ladi ( fuqarolik kodeksining 116, 114, 132, 130-moddalari). Ikkinchidan, fuqarolik kodeksi xo’jalik yuritish huquqi yoki operativ boshqarish huquqi asosida yuridik shaxslarga tegishli bo’lgan mulkni hadya qilishlari mumkinligini belgilaydi, ammo buning uchun mulkdorning roziligi talab qilinadi (FK 505-moddasi 1-qism). Fuqarolik kodeksining bunday tartibni belgilagan ushbu qoidasi yuridik shaxs ixtiyorida bo’lgan o’ziga qarashli qiymati uncha katta bo’lmagan odatdagi sovg’alarga talluqli emas. Bunday qoidaning belgilanishidan maqsad tadbirkorlik bilan shug’ullanishni maqsad qilgan (FKning 40-moddasi) yuridik shaxs (tijoratchi tashkilot) faoliyati foyda olish ekanligi nuqtai nazaridan unipg mulkni hadya qilishi, ya’ni bepul boshqa shaxslarga o’tkazishi shubhali hisoblanib, u haq evaziga tuzadigan shartnomalarni xaspo’shlab o’tish orqali soliq va shu kabi boshqa to’lovlardan o’zini xoli qilishni maqsad qilib quyishligidandir. Shu munosabat bilan bunday bitimlar yuridik ishxslarniig ustav faoliyat maqsadlariga xilof deb qaralishi va bunday bitimlar sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Chunki mulkni bepul boshqa tashkilotga berishi orqali u kreditorlar hamda davlat manfaatiga putur yetkazishi mumkin. Istisno tariqasida yuqorida ko’rsatilgan tashkilotlar o’rtasida qilinadigan oddiy hadyalar amalga oshirilishi mumkin. Uchinchidan, fuqarolik kodeksidagi hadya beruvchining hadya oluvchiga tobe deb taxmin qilingan holat uchun tobe nuqtai nazari va ular o’rtasida bepul tuziladigan shartnomaviy mulkiy munosabatlarining vujudga kelishi maqsadga muvofiq emasligidir. Bunday cheklashlar 505-moddaning 2-3 bandlarida ko’rsatilgan. Basharti hadya oluvchining hadya qiluvchi uchun katta nomulkiy ahamiyatga ega bo’lgan hadya buyumiga nisbatan muomalasi uning butunlay yo’q 22 bo’lib ketishi xavfini solsa, hadya qiluvchi hadya shartnomasini bekor qilishni sud tartibida talab qilishga haqli hisoblanadi (FKnilg 507-moddasi). Hadya qilingan san’at asari (noyob tabiat tasviri, qo’lyozma asari va hokazo) hadya oluvchi tomonidan yerto’lada saqlanayotgan bo’lsa, asarga nisbatan bunday muomala asarning butunlay yo’q bo’lib ketish yoki yaroqsiz holga kelib qolish xavfini tug’diradi deb qarash kerak. To’rtinchi qismda yakka tadbirkor yoki yuridik shaxs korxonaning bankrotligini belgilaydigan qonun hujjatlarini buzib, bankrotlikni keltirib chiqarsa va shu bankrotlikni keltirib chiqarishni maqsad kilib, avvaldan yuridik shaxs yoki yakka tadbirkor kreditorlar oldidagi majburiyatini bajarmaslikni maqsad qilib, bu holatni niqoblash uchun pul, qimmatbaho qog’ozlar va ashyolarni hadya qilish asosida boshqa shaxslarga o’tkazgan bo’lsa, bu holat sud tartibida tasdiklansa, manfaatdor tomonlar (aksariyat hollarda kreditorlar)ning talabi bilan bunday hadya shartnomasi sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkinligi belgilangan. Bunda soxta yoki g’araz maqsadda tuzilgan shartnomaning predmeti tadbirkorlik faoliyati hisobidan olingan mablag’ yoki ashyo hisobidan qilingan bo’lishi shart. Hadya shartyumasi fuqarolar o’rtasida tuzilganida hadya qiluvchi hadya narsasini oluvchining o’zidan avval vafot etishi ehtimolini iazarda tutib shartnomada ashyoning o’ziga qaytarilishini ko’rsatib qo’yishi mumkin. Chunki bunday hadya shartnomasi uni oluvchining tirikligida moddiy va ma’naviy ehtiyojini qanoatlantirishini maqsad qilib qo’lgan bo’ladi 11 . FKning 508-moddasiga muvofiq, hadya shartnomasini bajarishdan bosh tortish va hadyani bekor qilish to’g’risidagi qoidalar og’zaki tuzilgan hadya shartnomalariga nisbatan qo’llanmaydi. Ushbu moddaning mazmunidan FKning 506 (hadya shartnomasini bajarishdan bosh tortish), 507 (hadyani bekor qilish) moddalarida nazarda tutilgan alohida holatlarda hadyani bekor qilishga yo’l qo’yilishi mumkinligi haqida 11 G`ulomov A. Fuqarolik huquqi umumiy qoidalari o`quv - uslubiy qo`llanma, Sam2016 – y 23 qoidalar anglashiladi. Lekin, agar hadya og’zaki, ya’ni kodeks 504-moddasining uchinchi qismiga binoan eng kam ish haqining o’n baravaridan kam summada amalga oshirilgan bulsa, bunday hadya bekor qilinmaydi. Bunday qoida fuqarollk muammolarining barqaror bo’lishini ta’minlashga qaratiladi. Fuqarolik huquqida bitim tuzish erkinligi qonun tamoyil (prinsipi) darajasida belgilanadi (FKning 1-moddasi). Shu narsani ta’kidlash muhimki, fuqarolik kodeksi bitim tuzish erkinligini e’lon qilibgina qolmasdan, uning kafolatini mustahkamlab, mohiyatini ochib beradi. FKning 433-moddasi fuqarolar va yuridik shaxslar shartnoma tuzishda erkin bo’lib, ularni shartnoma tuzishga hyech kim majbur qilolmasligini belgilandi. Qonunda yoki ixtiyoriy olingan majburiyatda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Hadya shartnomasi hamma shartnomalar kabi tomonlar erkining ifoda etilishi hisoblanadi. Hadya shartnomasi asosan bir tomonlama deyarli real va bepul tuziladigan shartnomalar jumlasiga kirib, «real» so’zi lotincha - so’z bo’lib, asl ma’nosini beradi. Agar ashyo topshirilmasa shartnoma tuzilmagan hisoblanadi. Sharhlanayotgan moddaning mazmunidan ma’lum bo’lishicha, 508- moddaning qoidasi faqat og’zaki tuziladigai shartnomalarga taalluqlidir. Fuqarolik kodeksining birinchi moddasining mazmuniga ko’ra, hammada bitim tuzish huquqi bor, ammo hamma bitim tuzishga majbur emas. Xuddi shu tamoyildan kelib chiqib, hamma shaxslarda hadya qilish huquqi bor va shunga muvofiq, hamma shaxslarda hadya olish huquqi bor, ammo hamma ham hadya narsasini olishga majbur emas. Chunki mulkni hadya qilish va hadya qilib olish ikki tomonlama erkning ixtiyoriy ifoda qilinishi xujjati hisoblanadi. Mulkdorning bu huquqining daxlsizligi, mutlaq egasi ekanligidadir 12 . FKning 509-moddasiga binoan, hadya qilingan ashyodagi kamchiliklar tufayli hadya oluvchining hayoti, sog’lig’i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar, agar bu kamchiliklar ashyo hadya oluvchiga topshirilgunga qadar paydo bo’lgani aniq ko’rinib turgan kamchiliklar jumlasiga kirmasligi va hadya qiluvchi bu haqda 12 Fuqorolik huquqi. Q.II/M. Abdusalomov, X.Azizov, B.Axmadjonov va boshq. 24 bilgan bo’lsa-da, hadya oluvchini ogohlantirmaganligi isbot qilingan bo’lsa, FKning 57-bobida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq hadya qiluvchi tomonidan qoplanishi lozim. Ma’lumki, hadya shartnomasida hadya qilinayotgan mulkning aniq nomi, miqdori, bahosi ko’rsatilib, bunday ashyo ismemol qiymatiga ega bo’lishi lozim. Mulk xususiy va jismiy alomatlari bilan belgilanadigan, fuqarolik-huquqiy munosabatlarda erkin suratda boshqa shaxslarga berilishi mumkin bo’lgan ashyolar bo’lishi lozim. Hadya qilingan ashyodagi kamchiliklar tufayli hadya oluvchining hayoti, sog’lig’i yoki molmulkiga yetkazilgan zarar, agar bu kamchilik ashyo hadya oluvchiga topshirilgunga qadar paydo bo’lishi, aniq ko’rinib turgan kamchiliklar jumlasiga kirmasligi va hadya qiluvchi bu hakda bilgan bo’lsada, hadya oluvchini ogohlantirilmaganligi isbot qilingan bo’lsa, hadya qiluvchi tomonidan qoplanishi lozim. Agar hadya narsasining kamchiliklari uni hadya oluvchiga topshirish paytida aniq ko’rinib turgan bo’lib, bu kamchiliklar sababli unga zarar yetkazilgan bo’lsa, bunday zarar uchun hadya qiluvchi javobgar bo’lmaydi. Bunday holda hadya oluvchiga yetkazilgan zararni qoplash fuqarolik kodeksi 985-moddasida nazarda tutilgan umumiy qoidalarga asosan hal qilinadi 13 . Ushbu modda qoidasiga ko’ra hadya qiluvchi hadya qilgan ashyosining tuzilishi, tarkibida yoki boshqa nuqsonlari bo’lsa va u bu holatni bilib turib hadya qilgan bo’lsa, shu tovarnish kamchiligi tufayli yetkazilgan zararni qoplashi belgilangan. Fuqarolik kodeksining 1017-1020-moddalari qoidasiga muvofiq bunday zarar sotuvchi yoki tovarni ishlab chiqargan korxona tomonidan to’lanishi lozim. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi (1996 yil 26 aprel o’zbskisgon respublikasi oliy majlisi kabul qilgan qonun va qaror) qonunning 4- moddasiga muvofiq iste’molchilar o’zlarining xayoti, sog’lig’i va mol-mulki uchun xavfli nuqsonli bulgan tovar, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g’ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan moddiy ziyon, ma’naviy zararning to’liq hajmda qoplanishini ulardan talab qilishga haqli 13 O‘zbekiston Respublikasi fuqarlik kodeksi sharh: Professional sharhlar. T 2. 25 hisoblanadi. Bunday javobgarlik tovarlar ishlab chiqaruvchi bilan bir qatorda, tovar ishlab chiqarish iormativlarini tasdiqlagan muvofiqlik sertifikati bergan organ uchun ham belgilangan (qonunning 12-moddasi). Demak, bu modda qoidasiga ko’ra zararni qoplagan hadya beruvchi, agar zarar o’zining aybi bilan yetkazilmaganini isbotlasa, uni ishlab chiqargan yoki sotgan tashkilot, korxonaga qaytarma (regress) da’vo qilib, o’zi to’lagan zararni qoplashni talab qilishi mumkin. Chunki hadya olgan shaxs sotuvchi yoki ishlab chiqaruvchi korxona bilan hyech qanday huquqiy munosabatda emas. Hadya qilingan tovarning kamchiliklari bo’yicha yetkazilgan zarar bu tovar yoki boshqa ashyo hadya oluvchi tomonidan tadbirkorlik faoliyatida foydalanganida emas, balki uni o’zining moddiy yoki maishiy ehtiyojlarini qanoatlantirish maqsadida iste’mol qilish jarayonida yetkazilgan bo’lishi lozim (fuqarolik kodeksining 1017-modda 2- qismi). Hadya qilingan tovar va boshqa ashyolardan foydalanish to’g’risidagi yo’riqnomada noto’g’ri ma’lumot berilganligi tufayli va uni foydalanish muddati kafolatlangan bo’lsa, shu kafolat muddati davomida yetkazilgandagina bu zarar qoplanishi ta’kidlangan. Zarar faqat hadya oluvchi fuqaroning salomatligiga emas, balki uning mol-mulkiga yetkazilganida ham qoplanadi. Umumiy qoidaga ko’ra hadya qilingan mulk, ashyo umum foydalalishga tayinlangan bo’lsa, masalan, televizor yoki xolodilnik hadya oluvchi bo’lmagan boshqa oila a’zolari bilan foydalanilayotganda tuzilishidagi kamchiliklar tufayli portlashi natijasida yoki hadya qilingan dori-darmon tarkibiy kamchiligi yo uni ishlatish to’g’risidagi yo’riqnomadagi kamchilik va uning oqibatida zarar yetkazilsa, uning oila a’zolariga yetkazilgan zarar ham qoplanishi lozim. Hadya shartnomasiga muvofiq olingan tovar, ashyonilg yaroklilik muddati tugaganidan so’ng mulkni olgan shaxs bajarishi lozim bo’lgan zarur harakatlar qilinmagan yoki bajarilmagan bo’lsa va bu haqda hadya oluvchi ogohlantirilmagan bo’lsa, yetkazilgal zarar qoplalishi lozim. Basharti tovarning kamchiligi tufayli yetkazilgan zarar tabiiy ofat (toshqin, dovul, zilzila va xokazolar) ta’sirida yetkazilganida yoki hadya oluvchi mol- 26 mulkni saklash yoki ulardan foydalanish yuzasidan belgilangan qoidalarni buzishi oqibatida yetkazilganligi hadya beruvchi tomonidan isbotlangan hollarda javobgarlikdan ozod bo’ladi (fuqarolik kodeksining 1020-moddasi). 2.2. Xayr-ehson shartnomasi. Umumfoydali maqsadlarda qilingan hadya xayr-ehson hisoblanadi. Xayr- ehson fuqarolarga, davolash, tarbiya, ijtimoiy himoya muassasalariga va shunga o’xshash boshqa muassasalarga, xayriya, ilmiy va o’quv muassasalariga, fondlarga, muzeylar va boshqa madaniyat muassasalariga, jamoat birlashmalari va diniy tashkilotlarga, shuningdek davlatga va boshqa fuqarolik huquqi subyektlariga qilinishi mumkin. Xayr-ehsonni qabul qilishga biror kimsaning ruxsati yoki roziligi talab qilinmaydi. Xayr-ehson qiluvchi mol-mulkni fuqaroga xayr-ehson qilganida bu mol- mulkdan ma’lum bir maqsadda foydalanishni shart qilib qo’yishi lozim, yuridik shaxslarga xayr-ehson qilganda esa bu shartni qo’yishi mumkin. Bunday shart bo’lmaganida molmulkni fuqaroga xayr-ehson qilish oddiy hadya deb hisoblanadi, qolgan hollarda esa xayr-ehson qilingan mol-mulkdan hadya oluvchi uning vazifasiga muvofiq foydalanadi. Aniq maqsadda foydalannshga mo’ljallangan hayr-ehsonni qabul qilib olayotgan yuridik shaxs hayr-ehson qilingan mulkdan foydalanish bo’yicha amalga oshirilgan operasiyalarning alohida ro’yxatini yuritishi lozim. Agar xayr-ehson qilingan mulkdan xayr-ehson qiluvchi ko’rsatgan maqsadda foydalanish vaziyat o’zgarganligi tufayli mumkin bo’lmay qolsa, mulqdan boshqa maqsadda faqat xayr-ehson qiluvchining roziligi bilan, mol- mulkni xayr-ehson qilgan fuqaro vafot etgan bo’lsa yoki mulkni xayr-ehson qilgan yuridik shaxs qayta tashkil etilgan yoxud tugatilgan bo’lsa sud qaroriga muvofiq foydalanish mumkin. Xayr-ehson qilingan mulkdan xayr-ehson qiluvchi ko’rsatgan maqsadga zid holda foydalanish yoki ushbu maqsadni mazkur modda oltinchi qismining qoidalarini buzgan holda o’zgartirish xayr-ehson qiluvchiga, uning merosxo’rlariga 27 yoki boshqa huquqiy vorisiga xayr-ehsonni bekor qilishni talab qilish xuquqini beradi. Ushbu kodeks 507 va 510-moddalarining qoidalari xayr-ehsonga nisbatan qo’llanmaydi. 1963 yildagi o’zbekiston respublikasining fuqarolik kodeksida fuqarolar tomonidan o’z mulklarini davlat, kooperativ va boshqa jamoat tashkilotlariga hadya qilinishi mumkinligi va bu mulklardan muayyan ijtimoiy foydali maqsadlarda foydalanish shart qilib ko’rsatilishi belgilangan edi. Albatta bunda davlat, kooperativ va jamoat tashkilotiga hadya narsasini muayyan ijtimoiy foydali maqsadga ishlatishi kerakligining belgilanishi bu tashkilotlar zimmasiga ancha mas’uliyat yuklagan. Shu munosabat bilan aksariyat hollarda, bu tashkilotlar hadyani qabul qilishi qiyin edi. Umuman hadyani qabul qilish va muayyan maqsadda foydalanishi ularning ustav va nizomlarida nazarda tutilmagan faoliyat hisoblanardi. Amaldagi kodeks bunday majburiyatni fuqarolarga yuklab, xadya qilish mumkinligi haqidagi qoidani belgiladi. Faqat bunda ijtimoiy foydali maqsad tushunchasi "umumfoydali maqsadlar" tushunchasi bilan almashtirildi. Bundan tashqari, hadya shartnomasining bir turi bo’lgan "xayr-ehson"-dan foydalanish bo’yicha beriladigan xuquklar birmuncha keshaytirildi. Xayr-eqson qilishi mumkin bo’lgan subyektlarning ham, xayr-eqson qilinishi mumkin bo’lgan obyektlarning hamda xayr-ehson olishi mumkin fuqarolar va yuridik shaxslarning turlari cheklanmagan. Ammo o’z-o’zidan ma’lumki fuqarolik-huquqiy munosabatining obyekti bo’lishi mumkin bo’lmagan obyektlar xayr-ehson shartnomasining obyekti bo’lolmaydi (masalan, yer, yer osti boyliklari, davlatga tegishli boshqa mulklar). Shartnomaning subyekti muomala layoqatiga yetgan, o’z mulkiga ega bo’lgan fuqarolar hamda yuridik shaxslar bo’lishi mumkin. Xayr-ehson butun jamiyat manfaati uchun, ma’lum tashkilot va muassasa, korxona hamda cheklangan ma’lum shaxslar doirasi uchun ham bo’lishi mumkin (masalan, qariyalar uyi, nogironlar jamiyati yoki ma’lum kasbdagi bir guruh shaxslar uchun va hokazo). 28 Xayr-ehson fuqarolarga qaysi maqsadda foydalanishi ko’rsatilmasdan qilinayotganida bu shartnoma oddiy hadya shartnomasidan farqlanadi. Aksincha yuridik shaxsga qaysi maqsadda foydalanishi ko’rsatilmay qilingan xayr-ehson aynan ashyoning tayinlanishiga qarab (FKning 511-modda 4-qismi) ustav yoki nizom bilan belgilangan faoliyat maqsadlardagina foydalanish mumkin bo’ladi (FKning 49-modda 3-qismi). Xayr-ehsonni qabul qilish siyosiy, maFKuraviy cheklashlardan xoli hisoblanadi. Shuning uchun hyech kimning ruxsati talab qilinmaydi. FK 511-moddasining 4-qismida fuqarolarga xayr-ehson berilishida uning qaysi maqsadlarda ishlatilishini ko’rsatish shart deyiladi. Masalan: bemor fuqarolarga xayr-ehson faqat uning davolanishi yoki operasiya qilinishi maqsadlarini nazarda tutib berilishi kerak. Aks holda, u o’zining xayr-ehsonlik ahamiyatini yo’qotadi. Bunday xayr-ehsonlar soliqqa tortilmaydi. Yuridik shaxslarga xayr-ehson qilinganida, aksincha, masalan, bunday oqibat mozorlarga, machitlarga ularning faoliyati uchun zarur bo’lgan ma’lum jihoz olishni maqsad qilib berilishi mumkin. Agar xayr-ehson bunday shartlar ko’rsatilmay qilingan bo’lsa, hadya shartnomasiga aylanib o’z mazmunini o’zgartiradi. Xayr-ehson olgan yuridik shaxslar uning tayinlanishi bo’yicha sarflanishini nazorat qilish maqsadida maxsus mablag’lar hisobvarag’ini ochib, unda saqlashlari va tayinlanishiga qarab sarf qilishlari mumki n 14 . Xayr-ehsondan tushgan mol-mulk yoki pul mablag’lari faqat uning tayinlanishiga qarab foydalanish mumkin bo’lmaganida yoki xayr-ehson qilgan vaqtdan uni olgunga qadar ko’rsatilgan holatning o’zgarishi natijasida xayr-ehson qiluvchining ko’rsatmasini bajarish mumkin bo’lmaganligi tufayligina boshqa maqsadlarga ishlatilishi mumkin. Ammo bunda xayr-ehson qilgan shaxsning roziligi talab qilinadi. Basharti xayr-ehsonni bergan jismoniy shaxs vafot etganda 14 O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi. – Toshkent: Baktria press, 2013, - 768 b. 29 yoki yuridik shaxs qayta tashkil qilinganida yo tugatilganida xayr-ehsonni qaysi maqsadga sarf qilinishi sud qarori bilan bedgilanadi. 30 X U L O S A Hozirgi kunda respublikamizda iqtisodiy-huquqiy sohani erkinlashtirish va bu sohadagi qonunchilikni takomillashtirish ishlari olib borilmoqda. Bu esa, barcha huquq sohalari qonunchiligini isloh etishni talab qiladi. O’z navbatida qonunchilikni isloh etish va erkinlashtirish maqsadida ularni takomillashtirish hamda chuqur ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish zarur. Jamiyat hayotining barcha sohalarini isloh qilish, kuchli huquqiy davlatdan kuchli demokratik jamiyat sari dadil odimlayotgan respublikamizda bir qator ijobiy o’zgarishlarni amalga oshirishda dasturulamal bo’ldi. Har bir islohatning: iqtisodiy, demokratik, siyosiy va boshqa- yakuniy maqsadi insonlarning yashashi va faoliyati uchun munosib sharoitlarni yaratishdir. Mazkur risolani yozishda qo’yidagi xulosalarga kelindi: 1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hadya shartnomasinin predmeti doirasi kengaytirildi va bu shartnoma predmetini quyidagicha tasniflash mumkin: Birinchidan bir taraf boshqa tarafga tekinga mol – mulk qilib beriladigan ashyolar; Ikkinchidan bir taraf (hadya qiluvchi) boshqa taraf (hadya oluvchiga) o’ziga yoki uchinchi shaxsga nisbatan mulk huquqi (talabi) ni beradigan yo berish majburiyatini olgan hollarda ham mulkiy huquqi. Uchinchidan bir taraf (hadya qiluvchi) boshqa taraf hadya oluvchi) ni o’zi yoki uchinchi shaxs oldidagi mulkiy majburiyatidan ozod qiladigan yoxud ozod qilish majburiyatini olgan hallarda ham mulkiy huquqi. 2. Hadya qiluvchi hadya oluvchining uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatidan ozod qilishni maqsad qilib shartnoma tuzishi mumkin. Bunda hadya qiluvchi hadyani oluvchining majburiyagini o’z zimmasiga olib bajarish orqali uni majburiyatni bajarishdan ozod qiladi. Bundan ko’rinib turganidek, hadya shartnomasining predmeti moddiy qimmatga ega bo’lib, ma’lum majburiyatni bajarishi tufayli hadya qiluvchining mulkiy huquqi hadya qilingan mulk hajmida kamayadi. Faqat hadya qiluvchining o’zigagina tegishli bo’lishi mumkin bo’lgan, ya’ni o’zidan begonalashtirib bulmaydigan mutlaq huquklar hadya 31 shartnomasining predmeti bo’la olmaydi, ammo aytish kerakki, ya’ni shu huquqdan foydalanishga bo’lgan huquq (ruxsat berish, lisenziya)gina hadya shartnomasining predmeti bo’lishi mumkin. Bunday huquq hadya shartnomasining narsasi bo’lishi uchun hadya oluvchi lisenziyadan foydalanish haqida tegishli 3. Hadya bir tomonlama, real, tekinga tuziladigan shartnoma hisoblanadi. Fikrimizcha, ba’zan hadya shartnomasi konsensual bo’lishi ham mumkin. Masalan, hadya va’da qilinganda va tegishli rasmiylashtirilgandagina u taraflarda huquq va majburiyatlarni, shartnoma imzolangan paytdan boshlab yuklaydi. Shu munosabat bilan hadya shartnomasini konsensual bo’lishi ham mumkin, - degan xulosaga kelish mumkin. 4. Hadya shartnomasi o’zining tuzilish maqsadiga ko’ra, mol-mulkni va mulkiy huquqni boshqa shaxsga o’tkazishga qarartilgan shartnomalar guruhiga mansub bo’lib, tekinga tuzilishi, bir tomonlamaligi va predmetining o’ziga xosligi bilan bu guruhdagi boshqa shartnomalardan farq qiladi. 5. Ijtimoiy turmushda ko’plab uchrab turadigan «sovg’a», «in’om», «tortiq» va boshqa atamalarning huquqiy ekvivalenti bu – hadya shartnomasidir. Aynan hadya munosabatlarining ko’rinishlari namoyon bo’ladigan bu atatmalarga nisbatan FKning hadya shartnomasini tartibga soluvchi qoidalari qo’llaniladi. 6. O’zbekiston respublikasining «xayriya faoliyati to’g’risida»gi qonun loyihasi va FKning xayr-ehsonga oid qoidalari umumlashtirilish va mazkup qonun loyihasidagi xayr-ehson shartnomalarini tartibga soluvchi qoidalarni kengaytirish lozim. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YHATI 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2019. 2. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. T.: Adolat, 2018. 3. O’zbekiston Respublikasining Qonunlari 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari 5. Mualliflar jamoasi. Fuqarolik huquqi. Darslik. T.: 2008. 6. Sh.Mirziyoyevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash 7 – dekabr 2017 - y 7. Sh.Mirziyoyevning Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz -T.: O’zbekiston. 2017y 8. Karimov I.A. Inson va uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadiyat 9. Abdusalomov Mirzo Ulug`bek Fuqarolik huquqi 2 – qismi darslik 2002 –yil 10. G`ulomov A. Fuqarolik huquqi umumiy qoidalari o`quv - uslubiy qo`llanma, Sam2016 – y 11. Fuqorolik huquqi. Q.II/M. Abdusalomov, X.Azizov, B.Axmadjonov va boshq. 12. O‘zbekiston Respublikasi fuqarlik kodeksi sharh: Professional sharhlar. T 2. 13. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi. – Toshkent: Baktria press, 2013, - 768 b. INTERNET SAYTLARI 1. www.Lex.uz. 2. www.ziyonet.uz. 3. www.google.com 4. http://www.gov.uz- O’zbekiston Respublikasi hukumati portali. 5. http://google.uz qiduruv portali. 6. http://samdu.uz moodle tizimi 33

Hadya shartnomasi haqida Reja: Kirish. 1. BOB. Hadya shartnomasi tushunchasi va shakli. 1.1. Hadya shartnomasi tushunchasi va uning majburiyat tizimida tutgan o’rni. 1.2. Hadya shartnomasining shakli. 2. BOB. Hadya shartnomasi taraflarining huquq va majburiyatlari. 2.1. Hadya shartnomasida taraflarning huquq va majburiyatlari. 2.2. Xayr-ehson shartnomasi. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

KIRISH O’zbekiston respublikasi suveren davlat deb e’lon qilingandan keyin o’z ichki va tashqi siyosatini o’zi mustaqil amalga oshira boshladi. Mamlakatimizda mustabid tuzum oqibatlarini bartaraf etish, yangi huquqiy demokratik davlatni shakllantirish bo’yicha juda katta tashkiliy, siyosiy, huquqiy, iqtisodiy tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Bu choralarning asosiy maqsadi huquqiy demokratik davlat qurish va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish, taraqqiy etgan bozor munosabatlarini shakllantirish va bunga bosqichma-bosqich o’tib borishdan iboratdir. Respublikamiz mustaqqiligini qo’lga kiritganidan so’ng o’tgan vaqt oralig’ida bir qator iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy islohotlar amalga oshirildi va bu islohotlar prezidentimiz ta’kidlaganlaridek «inson manfaatlari uchun»- degan tamoyilga asoslandi. Huquqiy sohada amalga oshirilgan islohotlarning eng muhim jihati bozor iqtisodiyoti qonuniyatlarinin bevosita tartibga soladigan yangi qonunchilik bazasini vujudga keltirish va uni doimiy ravishda shakllantirib borish bilan belgilandi. Qabul qilingan yangi qonunlar asosida iqtisodiyotimizda vujudga kelgan yangidan-yangi munosabatlar tartibga solina boshladi. Shu ma’noda mamlakatimizda huquqiy tartibga solishning izchil mexanizmi yaratildi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’zbek modeli deb nom olgan prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillar va bulardan ko’zlangan maqsadlarni amalga oshirish borasida qabul qilingan qonunlar asosida fuqarolik-huquqiy munosabatlarni rivojlanib borishi natijasida fuqarolik huquqiy shartnomalar ham yangicha mazmun kasb etdi. Ayniqsa, respublikamizda 2004 yilning «mehr va muruvvat yili» - deb e’lon qilinishi bu holat bilan bog’liq huquqiy munosabatlarga bo’lgan e’tiborni yanada ortishiga sabab bo’ldi. Hadya shartnomasi mehr va muruvvatninng huquqiy vositasi sifatida muhim o’rin tutadi. Hadya munosabatlari azaldan kishilar o’rtasidagi o’zaro ishonchga va mehr muruvvatga asoslanib kelgan. Qadim zamonlardanoq kishilar bir-birlariga mehr va 3

ishonch belgisi sifatida, g’amxo’rlik namunasi o’laroq biror narsani qoldirishgan. Dastlab, bu holatlar do’stlik va birordarlikning ramzi sifatida estalik va yodgorlik hisoblangan bo’lsa keyinchalik, o’zaro yordam va ko’mak vositasi sifatida shakllandi. Xususiy mulkchilikning jamoa mulkchiligidan ajralib chiqishi natijasida hadya munosabatlari ham tez rivoj topa boshladi. Endilikda mol-mulk yakka shaxsga tekgishli bo’lishi munosabati bilan u o’z mol-mulkini mustaqil tasarruf eta boshladi. Ya’ni o’z xohish irodasi bilan o’ziga tegishli bo’lgan mol- mulkni sotishi, boshqa shaxsga foydalanishga berishi yoki umuman tashlab yuborishi, boshqa shaxsga hyech qanday haqsiz berib yuborishi mumkin bo’ldi. Ana shu holatlar natijasi, ya’ni mulkdorning ashyoga nisbatan to’liq hukmronligi ostida hadya shartnomasi va u bilan bog’liq munosabatlar vujudga keldi. Hadya shartnomasi bilan bog’liq qoidalar hozirgi kundagi fuqarolik qonunchiligida izchil tartibda va muayyan mukammallikka erishiligan holda berilgan bo’lsada, bu munosabatlarni tartibga soluvchi qunun hujjatlarida muayyan kamchiliklar borligini ayti o’tish joiz. Hozirgi kunda hadya shartnomasining subyektlari, obyektlari, shartnomani rasmiylashtirish va uning shakli, taraflarning huquq va majburiyatlari, hadyani va’da qilish va uning oqibatlari xususidagi qoidalarda bir qator noaniqliklar va yechimi kutayotgan muammolar borligini hisobga olib mazkur holatlarni yechimini topish zaruriyati yuzaga keladi. Hadya munosabatlarini tartibga soluvchi qonun hujjatlarining ba’zilarida hozirgi kunga qadar ma’muriy qoidalarning saqlanib qolayotganligi va hadya shartnomasini amalga oshirilishining sun’iy cheklanish holatlarning mavjudiligi mazkur risolaning dolzarbligini ifodalaydi. Darhaqiqat hozirda hadya shartnomasining taraflariga nisbatan ayrim molmulklarni hadya qilishi bo’yicha noqonuniy cheklovlarning belgilanishi fikrimizning dalilidir. Masalan, avtotransport vositalarining 18 yoshga to’lmagan fuqaroga hadya qilinganida, dan tomonidan bunday shartnoma davlat ro’yxatidan o’tkazilmaydi. Bu cheklov tegishli idoraviy hujjat bilan cheklab qo’yilganligi sababli, shartnomani qonun belgilagan tartibda rasmiylashtirib bo’lmaydi. 4

I BOB. Hadya shartnomasi tushunchasi va shakli. 1.1. H adya shartnomasining tushunchasi va uning majburiyatlar tizimida tutgan o’rni. Subyektlar mol - mulkning sohibi sifatida fuqarolik huquqiy munosabatlarda o ’ z nomlaridan ishtirok etishlari va o ’ z majburiyatlari yuzasidan mustaqil javob bera olishlari mumkinligi ham aynan ularda mol - mulkning mavjudligi bilan xarakterlangan . Darhaqiqat, jamiyatning iqtisodiy negizini mulk tashkil etadi. Shuningdek jamiyatning iqtisodiy-ijtimoiy tuzilishi ham mulk bilan, mulkning kimlarga tegishli ekanligi bilan belgilanadi. Mulksiz ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishning, mamlakatda xalq farovonligini ta’minlashga qaratilgan choratadbirlarni amalga oshirishning iloji yo’q. Mustaqillik yillarida respublikada xalqaro amaliyotda qabul qilingan, inson erkinliklari ustuvorligidan kelib chiqadigan huquqiy qoidalar va normalarga asoslangan keng huquqiy makon vujudga keltirildi. Biz totalitar tuzumining o’z hukmini o’tkazishi va boshboshdoqligidan voz kechdik. Odamning davlat hokimiyati va boshqaruv organlari bilan shuningdek mulkchilikning hamma shakllaridagi ma’muriyxo’jalik tuzilmalari bilan xilma-xil munosabatlarini tartibga solishning huquqiy normalari sari dadil qadam tashladik. FKning 8-moddasi talabiga ko’ra, shartnomalar taraflar o’rtasida fuqarolik huquq va burchlari vujudga kelishining asoslaridan biridir. Shubhasiz, bugungi kunda shartnomalarga alohida ahamiyat berilmoqda. Chunki shartnomalarda boshqacha yuridik faktlarga qaraganda, taraflarning erki-irodasi to’la ifodalanadi. Shartnomaga kirishuvchi shaxslar kim bilan, qancha, qachon shartnoma tuzishni u tufayli yetkazib berilishi lozim bo’lgan pul, tovar, ashyolarni qaysi muddatlarda, qanday transportlarda yetkazilishini, to’lov amaldagi qanday shakllarda bo’lishini mutlaqo o’zi, mustaqil hal qiladilar. Ular shartnomalar tuzishda erkindirlar, shartnoma tuzishga majburlashga yo’l qo’yilmaydi 1 . Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, shartnomalar tuzishning erkinligi, undan taraflarning o’zaro manfaatdorligi, shartnomada shartnoma intizomining mustahkamligi (ya’ni, xalq 1 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2019 5

tili bilan aytganda, “shartnomaning puldan qimmatligi”) unda ma’muriy- buyruqbozlikka asoslangan javobgarlikdan ko’ra, mulkiy javobgarlikning keng belgilanishi xo’jalik yurituvchi subyektlarni tobora ushbu huquqiy vositadan (shartnomadan) to’laroq foydalanishga jalb qilmoqda. Shartnomalarning ahamiyatini keng tushuntirish mumkin. Ammo ularning sarasi shartnomalar to’lov intizomini kuchaytiradi, taraflarning faoliyatini har tomonlama rag’batlantiradi, o’z navbatida taraflarning mas’uliyatini oshiradi, xo’jalikning debitorlik va kreditorlik holatini yaxshilaydi, pirovardida taraflarning barqarorligini ta’minlaydi. Bu esa o’z navbatida jamiyatda tovarlar, xizmatlar va kapitallarning mo’l-ko’lligiga garovdir. Shu ma’noda sohani tezkor va ta’sirchan huquqiy mexanizmini yaratish, shartnomalar tuzish va bajarishni ta’minlash maqsadida mamlakatimizda “xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida” qonun qabul qilindi, shartnomalarni tuzish va bajarish monitoringi yuritilmoqda. Bular o’z navbatida tuzilgan shartnomalarni tezroq va realroq ishlashiga xizmat qilmoqda 2 . Shartnoma ikki yoki undan ortiq shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini belgilash , o ’ zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan o ’ zaro kelishuvidir . Shartnoma atamasi uch ma’noda: yuridik fakt; biron-bir yuridik faktga asoslangan, moddiy yoki moddiy manfaatlar to’g’risidagi huquqiy munosabat; shaxslar (fuqarolar va tashkilotlar) nima to’g’risida o’zaro kelishsalar, shuni aks ettiruvchi, ifodalovchi hujjat ma’nosida ishlatiladi. Bu yerda u o’zining birinchi ma’nosiyuridik fakt sifatida ko’riladi va o’rganiladi. Yuridik faktlar mazmuni jihatidan ikki asosiy toifaga: yuridik hodisalar va harakatlarga bo’lingan edi. Yuridik harakatlar o’z navbatida huquq yo’l qo’ygan harakatlar sifatida bir tomonlama va ikki tomonlama bitimlar (shartnomalar) ko’rsatilgan edi. Ikki tomonlama bitimlarning hammasi (oldi, sotdi, ijara, qarz va boshqalar) shartnoma hisoblanadi. Bir tomonlama bitim, masalan, vasiyatnoma 2 O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. T.: Adolat, 2018. 6

Похожие

Kemp-devid shartnomasi
Arxeologiya haqida
CourseLab HAQIDA
Pragmalingvistika haqida
Rasmiy uslub haqida