logo

HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

111.7734375 KB
HAYDAR XORAZMIYNING  « GUL VA NAVRO‘Z »  DOSTONI
ANNOTATSIYASI
Turkigo‘y   Mavlono   Haydar   Xorazmiy   o‘zbek   mumtoz   adabiyotining
zabardast   vakili   bo‘lib,   o‘z   asarlari   bilan   adabiyotimiz   tarixini   boyitib   kelmoqda.
Shoir bu ikki merosi - «Gul va Navro‘z» va «Maxzan ul-asror» asari bilan mumtoz
adabiyotimizda   dostonda   hikoyanavislikni   go‘zal   ko‘rinishlarini   qo‘llash   orqali
dostonchilik janrining rivoji uchun o‘z hissasini qo‘shish bilan birgalikda, o‘zidan
keyingi   adiblar,   xamsanavislar   uchun   betakror   namuna   bo‘lishiga   zamin   yaratdi.
Muallifning   «Maxzan   ul-asror»ida   falsafiy-didaktiklik,   axloq-odob   haqida
taraqqiyparvarlik   mulohazalarini   va   olijanob   insoniy   fazilatlari   ilgari   surilganligi
bilan   ajralib   tursa,   «Gul   va   Navro‘z»     masnaviyida   esa     ikki   oshiq   va   ma’shuqa
o‘rtasidagi   vafo,   sadoqat,   mehr-muhabbat   tuyg‘ularining   mujassam   etganligi,
«ishq» deb atalmish tuyg‘uning mavj urishi  va bu ilohiy kuchning ikki sevishgan
qalbni birlashtira olishi, ularning sevgi sarguzashtlari, shuningdek, XIV-XV asrda
yuz   berayotgan   feodal   urushlar,   Temur   saltanatining   bu   urushlar   oqibatida   darz
ketayotganligi   yuzasidan   tanqidiy   fikrlar   va   mulohazalar   o‘z   aksini   topgan.   «Gul
va   Navro‘z»   o‘zining   badiiy   salohiyatining   izchilligi   hamda   mualliflik   masalasi
bilan qator o‘zbek va chet el adabiyotshunoslar e’tiborini tortdi.
Mazkur magistrlik dissertatsiyasida «Gul va Navro‘z» dostonining badiiylik
xususiyatlari,   adabiyotimiz   olamida   tutgan   o‘rni,   personajlar   va   ularning
ramziyligi,   xalq   og‘zaki   ijodi   mahsulidagi   va   yozma   adabiyot   namunalari   bilan
hamohangligi,   asar   qanday   tasviriy   ifodalar   bilan   shakllantirilganligi,   yillar
davomida   bahslarga   sabab   bo‘lib   kelayotgan   asar   muallifiga   oid   munozaralar
o‘rganildi,  shuningdek, boshqa dostonlar bilan tarixiy-qiyosiy, analitik va statistik
metodlar asosida  tadqiq etildi.
1 HIGHER EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN,
MINISTRY OF SCIENCE AND INNOVATION
 SHARAF RASHIDOV
SAMARKAND STATE UNIVERSITY
Master's dissertation on the topic "Epic of Haydar Khorezmi's " Gul va
Navruz".
ANNOTATION
                  A   master   of   the   Turkish   language   Mavlano   Heydar   Khorazmiy   is   an
outstanding representative of Uzbek classic literature, enriching the history of our
literature with his works. The poet made his contribution to the development of the
genre of epic by using the beautiful forms of story-writing in our classic literature
with   these   two   legacies-   “Gul   va   Navruz”   and   “Makhzan   ul-asror”   laid   the
groundwork for becoming a unique example for subsequent  writers. The author’s
“Makhzan-ul asror” is distinguished by its philosophical- didacticism, progressive
comments   on   morals   and   noble   human   qualities,   while   in   “Gul   va   Navruz”
masnavi loyalty, affection between two lovers and a lover the embodiment of their
feelings, “the surge of the feeling called love and the ability of this divine force to
unite the hearts of two lovers, their love adventures, as well as the feudal wars that
took   play   in   the   14 th
  and   15 th
  centuries,   the   collapse   of   the   Timur   kingdom   as   a
result of these wars and opinions reflected. “Gul va Navruz” attracted the attention
of   Uzbek   and   foreign   literary   critics   along   with   the   consistency   of   its   artistic
potential and the issue of authorship.
                 In this master’s thesis, the artistic features of the “ Gul va Navruz” epic its
place in the world of our literature , charakters and their symbolism, their harmony
with   the     axamples   of   folk   art   and   written   literature,   what   visual   expressions   the
work   is   formed   with   ,   which   has   been   the   cause   of   debate   for   years   discussions
about   the   author   of   the   upcoming   work   were   studied,   as   well   as   research   with
others epics based on historical-comparative, analytical and statistical methods. M U N D A R I J A :
I. KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) …………… … ……….. … …….. 3
II Asosiy qism:
I.   BOB:   XV   ASR   BIRINCHI   YARMI   ADABIYOTI   VA   HAYDAR
XORAZMIY  IJODI…… . .  ……………………………………………………...7
1. 1. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi…………………………………… . . . … ….7
1. 2. Shoirning «Gul va Navro‘z» dostoni borasidagi bahslarga doir . . . . . . . . . . 18
Bob yuzasidan xulosa……………………………………………………. . . . . . . 23
II. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA «GUL VA NAVRO‘Z» SUJETI……. .25
2. 1. Mumtoz adabiyotda ramziy dostonnavislik…………………………………25
2. 2. «Gul va Navro‘z» turkumidagi dostonlar haqida…………………………...31
Bob yuzasidan xulosa……………………………………………. . . . . . . . . . . ...37
III.   BOB:   HAYDAR   XORAZMIYNING   «GUL   VA   NAVRO‘Z»   DOSTONI:
MAVZU, G‘OYA, POETIKA MASALALARI………………………………..38
3. 1. Dostonning sujeti, timsollar olami, kompozitsiyasi, mavzu va g‘oyasi. .  . …38
3. 2. Badiiy tasvir vositalarining doston g‘oyasini ifoda etishdagi o‘rni……. . … .54
Bob yuzasidan xolasa………………………………………………………. . . . .  61
III. UMUMIY XULOSALAR………………………………………………….  63
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………….…  6 6
           KIRISH (   ISHNING UMUMIY TAVSIFI   )
Dissertatsiya   mavzusining   dolzarbligi   va   zaruriyati.   Muhtaram
prezidentimiz   Shavkat   Mirziyoyevning   O‘zbekiston   ijodkor   ziyolilari   vakillari
bilan   uchrashuvdagi   ma’ruzalarini,   -   «Adabiyot   va   san’at,   madaniyatni
rivojlantirish-xalqimiz   ma’naviy   olamini   yuksaltirishning   mustahkam
poydevoridir»  -degan  mazmunga  boy  so‘zlari  bilan  boshlab   berishlari  adabiyotga
bo‘lgan   e’tiborning   oshishi   milliy   adabiy   merosimizni   qadrlashga   va   kelajagini
yuksaltirishga bo‘lgan ishonchning isbotidir. 
Adabiyot   xalqning   yuragi,   elning   ma’naviyatini   ko‘rsatadi.   Bugungi
murakkab   zamonda   odamlar   qalbiga   yo‘l   topish,   ularning   ezgu   maqsadlarga
ilhomlantirishda   adabiyotning   ta’sirchan   kuchidan   foydalanish   kerak.   Ajdodlar
merosini   o‘rganish   buyuk   madaniyatimizga   munosib   buyuk   adabiyot   yaratish
uchun hamma sharoitni yaratamiz, - deya katta bir motivatsiya berdi.
Bugungi kunda shu qadar jadal tarzda rivojlanib borayotgan fan, texnika va
texnologiyalar asrida yashayotgan ekanmiz, xalqimizning boy intellektual merosi,
umumbashariy qadriyatlarimiz  hamda milliy o‘zligimizni anglatuvchi tariximizni,
adabiyotimizni   chuqur   isloh   qilish,   targ'ib   etish,   yangilash   va   boyitib   borish   biz
yosh kadrlarning oliy maqsadimizdir.
Shuni   eslatib   o‘tish   o‘rinliki,   ona   tilimizning   bugungi   kundagi   ma’naviy
qiyofasini   ko‘rsatishda,   go‘zal   va   milliy   qadriyatlarimizning   o‘z   ahamiyatini
yo‘qotmasdan aksincha, yangilanib davom etib kelishida va insonning ruhiy, ichki
dunyosini,   kechinmalarini   ifodalab,   ma’naviy   ongini   boyitib   turuvchi
adabiyotimizning   bugunga   qadar   ravnaq   topib   borishida   ko‘hna   tarixda
qahramonlik   ko‘rsatgan   so‘z   gavharining   sohiblari,   shoir-u   ulamolarimiz,
bobokalonlarimizning   nihoyatda   o‘rni   beqiyos.   O‘tmishda   yaratilgan   mo‘tabar
og‘zaki   va   yozma   adabiyotimiz   namunalarini   chuqur   o‘rganish   va   bilish   har   bir
insonning shu yurtda istiqomat qiluvchi shaxslarning ulug‘ burchidir.
               Adabiyotimizning asrlar  osha davom  etib kelayotgan  mukammal  asarlarini
keng   xalq   ommasiga   yetkazishda   muhim   yutuqlarga   erishilmoqda.   Shuningdek,
hozirgacha ayrim noma’lum bo‘lib kelayotgan qo‘lyozmalarni aniqlab ularni nashr
3 etish borasida  bir  qancha ikkilanishlarga sabab  bo‘layotgan ma’lum  bir  masalalar
diqqatimizni   tortadi.   Jumladan,   «Gul   va   Navro‘z»   masnaviyi   muallifi   masalasi
jiddiyroq   o‘rganishga   muhtoj   muammolardan   biri   sanaladi.   Bugunga   kelib   ham
ba’zi   bir   adabiyot   yoxud   uslubiy   qo‘llanmalarda   Lutfiy   asari   deb   nashr   qilingan,
aslida   Haydar   Xorazmiy   ijodiy   mahsuli   hisoblangan   «Gul   va   Navro‘z»   dostoni
qator   adabiyotshunos   professor   olimlar   tomonidan   mushohada   ostiga   olinsa-da,
to‘liq ilmiy asosda tasdiqlanmasdan qolmoqda. 
                  Mavlono   Haydar   Xorazmiy   davrining   zamondosh   shoirlari   kabi   o‘zining
ko‘p qirrali va sermahsul ijodi orqali dunyoga tanildi, ikki merosi - biri falsafiy –
didaktik   ruhda   bo‘lsa,   biri   ishqiy-   romantik   dostoni   bilan     “Xamsachilik”   ning
yangi   kurtaklarini   namoyish   etdi   ham   dostonnavislik   janrining   shakllanishiga
o‘zining katta  bir  ulushini  qo‘sha  oldi. Asarlarida muhim  bir  mavzular  ko‘tarilib,
ular   tubida   qanchadan-qancha   dolzarb   muammolar   hayqirig‘i   yangradi.   U   bo‘lib
o‘tayotgan   adolatsizliklar,   gunohkorlar   uchun   qon   to‘kayotgan   begunohlar   va
feodal   urushlarga   indamasdan   ko‘z   yuma   olmadi,   hech   bo‘lganda   ijodiy   asarlari,
lirikasi   orqali  xalqqa   va  hukumat   egalariga  murojaat  qildi,  shu   orqali  ma’lum   bir
natijaga erisha oldi.
            Turkigo‘y     Haydar   Xorazmiyning   adabiy   merosi   izchil,   tadqiqiy   izlanishlar
talab   etishi   va   o‘rganilishi   mazkur   dissertatsiya   mavzusining   asosiy   dolzarbligini
belgilab beruvchi omillardan biridir.
Muammoning   o‘rganilganlik   darajasi:   O‘zbek   adabiyoti   tarixini
o‘rganishda   keng   ko‘lamli   ishlar   olib   borish   natijasida   nafaqat   o‘zbek,   balki   rus,
turk 
adabiyotshunos   olimlari   ham   o‘zining   qator   monografiya   va   risolalarini   taqdim
etmoqda.   Haydar   Xorazmiy   hayoti   va   ijodiga   oid   ma’lumotlar   kam   bo‘lsada,
ayrimlari «Abushqa», Ahmad taroziyning «Funun ul balog‘a», Alisher Navoiyning
«Majolis   un-   nafois»,   «Muhokamat   ul-   lug‘atayn»,   Boburning   «Muxtasar»   va
boshqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar mavjud. 
Filologiya   fanlar   doktori   professor,   adabiyotshunos   olim   R.   Vohidov,   N.
Rahmonov,     A.   Hayitmetov,     N.   Mallayev   o‘zbek   adabiyotshunosligida   nazariy
4 ma’lumot   bergan   bo‘lsalar,   Haydar   Xorazmiy   hayoti,   ijodi   va   poetik   mahorat
masalalarini   o‘rganish   borasida   anchagina   bahs-munozarali   maqola   va   risolalar
yaratgan   deb   A.   Rustamov,   Y.   Is’hoqov,   F.   Ergash,   B.   Valixo‘jayev,   S.
Erkinovlarni ayta olamiz.  1
Lekin, shoirning lirik merosi badiiyatini chuqur tahlil va
tadqiq   etish,   uning   mumtoz   adabiyot   tarixida   tutgan   o‘rnini   belgilash   hali   ko‘p
tadqiqotlar olib borilishini taqozo etadi. 
        Tadqiqotning maqsad va vazifalari:
-   jahon va o‘zbek manbalarida keltirilgan Haydar Xorazmiyning hayoti va ijodiga
oid bo‘lgan tadqiqot va mulohazalarni umumlashtirish;
- Haydar Xorazmiy ijodiga milliy istiqlol g‘oyasi asosida yondashish;
-   shoirning  adabiy  merosi  masalasida  keltirilgan  fikrlar   va  bahslarni  o‘rganish   va
xulosa berish;
-   mumtoz   adabiyotda»   Gul   va   Navro‘z»   sujeti,   genezisi   hamda   ramziy
an’anaviylikni yoritish;
- shoir masnaviyi va uning janrlar tarkibini o‘rganish;
-   «Gul   va   Navro‘z»   dostonining   mavzu   va   g‘oyalar   ko‘lamini   tahlil   qilish,
ma’naviy san’atlarni aniqlash, obrazlar talqini va ularni sharhlash. 
              Tadqiqotning   nazariy   va   amaliy,   ijtimoiy   ahamiyati .   Haydar   Xorazmiy
hayotiga   doir   ma’lumotlar,   «Gul   va   Navro‘z»   ning   g‘oyalar   olami,   xususan,   asar
mohiyatini   ochish   va   obrazlar   talqini   va   she’riy   san’atlarni   qo‘llashdagi   shoir
mahorati   tadqiq   etilgan.   Shuningdek   ma’lumotlar   umumlashtirilgan   va   xulosa
chiqarilgan.   Bular   ishning   nazariy   ahamiyatini   belgilaydi.   Buyuk   ota-
bobolarimizning   asarlari   boy   mulkiy   meros   sifatida   katta   ahamiyatga   egadir.   Bu
tarixiy,   ishqiy-qahramonlik   tipidagi   dostonlarni   o‘rganish   orqali   boy   ma’naviy
merosimizning qanchalik yuksak ekanligini aniqlashdir.
1
1
Бу   ҳақда   батафсил   қаранг:   Рустамов   Алибек.   «Гулу   Наврўз»   нинг   муаллифи   тўғрисида.   (Достон
Лутфийники эмас, Ҳайдар Хоразмийники деган Ё. Исҳоқов фикри тўғри эканлиги ҳақида). -1972. -№3. -Б.33;
Фозилов Эргаш. Лутфийнинг « Гулу Наврўз » и ҳақида (Достон Лутфийники. Ё. Исҳақов бу достон Ҳайдар
Хоразмийники   деб   бекорга   шов-шув   кўтариб   юрганлги   ҳақида).   -1972.   -№4.   -Б.40;   Валихўжаев   Ботир.Яна
«Гул ва Наврўз» баҳсига доир. -1979. -№1. -Б.50; Исҳоқов Ёқубжон. «Гул ва Наврўз» достонининг муаллифи
масаласи. (Достон Лутфийники эмас, Ҳайдар Хоразмийники. Тахаллуси Муҳибб эканлиги ҳақида). - 1972. -
№1.-Б.59;   Эркинов   Содир.   Яна   «Гул   ва   Наврўз»   нинг   муаллифи   ҳақида.   (Достон   Лутфийники   эканлиги
ҳақида). - 1972. - №1. -Б.54.
5               Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi:   Tadqiqot   ishining   ilmiy   yangiligi
quyidagilardan iborat:
                  -Haydar   Xorazmiy   ustozlari   va   zamondosh   shoirlari   asarlarida   qanday
talqinda   aks   etganligi,   ularning   bir-   biriga   mosligi,   hayotiy   kechinmalari   va
ijodining qay yo‘sinda o‘tganligi hamda mumtoz tarixda tutgan o‘rnini aniqlash;
         - Shoirning doston janriga qo‘shgan hissasi, dostonda hikoya janrini qo‘llashi
va boshqa adiblar  dostonlari bilan chog‘ishtirish;
               - «Gul va Navro‘z»asarining badiiyati yuzasidan izlanish olib borish, asarni
poetikasi,   kompozitsiyasi,   g‘oyaviyligi,   personajlar   va   ma’naviy   san’atlar   orqali
yoritish.
         Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi:  Magistrlik dissertatsiyasiga
siyosiy,   ilmiy,  tarixiy  va   badiiy  adabiyotlar   mundarija   asosida   asos   qilib   olingan.
Tadqiqot   ishida   asosan   2ta   siyosiy,   12ta   ilmiy-nazariy,   12ta   badiiy   adabiyotlar
shuningdek,   9dan   ortiq   ilmiy   maqola   va   monografiyalar   va   turli   internet
saytlaridan   foydalanilgan.   Ular   tadqiqot   ishini   ilmiy   va   badiiy   saviyasini
belgilashda, tarixiy faktlarga asoslanib yozilganligini ifoda etishda, qiyosiy-tahliliy
o‘rganish asnosida faktlarga tayangan holda nazariya yozishga xizmat qiladi.
              Tadqiqot usullari.   Tadqiqot mavzusini yoritishda tavsiflash, tarixiy-qiyosiy,
zidlash, umumlashtirish, uzviy tahlil qilish usullaridan foydalaniladi. 
             Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi.   Dissertatsiya   mavzusi   bo‘yicha
2ta   OAK   jurnalida   va   1ta   respublika   ilmiy-amaliy   anjumanda   maqola   e’lon
qilingan. 
              Dissertatsiyaning   tuzilishi   va   hajmi.   Magistrlik   dissertatsiyasi   an’anaviy
tuzilishga   ega   bo‘lib,   Kirish,   uch   asosiy   bob,   har   bir   bobda   ikki   fasl,   har   bir   bob
yuzasidan xulosalardan iborat bo‘lib, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatini tashkil etadi. Ishning umumiy hajmi 74 sahifani  tashkil etadi.
6 7 I. BOB. XV ASR BIRINCHI YARMI VA HAYDAR XORAZMIY HAYOTI
          1. 1. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi
Tarixdan   ma’lumki,   Temur   va   Temuriylar   davri   O‘rta   Osiyo   madaniy   va
adabiy   hayotida   alohida   o‘rinda   turadi.   Bu   davrlar   XIV-XVI   asrlarni   o‘z   ichiga
olib,   O‘rta   Osiyoning   mustaqil   markazlashgan   bir   davlat   qilib   birlashtirilishi,
mamlakatning   madaniy,   iqtisodiy   taraqqiyotiga,   ilm-fan,   adabiyot   va   san’at,
hunarmandchilik   va   boshqa   turli   sohalarning   ravnaq   topishiga   juda   katta   ijobiy
ta’sir   ko‘rsatdi.   Yurt   obodonchiligi   yo‘lida   mahalliy   va   chet   mamlakatlardan   ilm
va   san’at   ahllari   to‘plandi   va   shuningdek,   turkiyzabon   ziyolilar   davlat   poytaxti
Samarqand,   Buxoro,   Turkiston   va   boshqa   shahardagi   olimlar,   shoirlar   va
san’atkorlar bilan o‘zaro yaqin munosabatda bo‘la boshladilar. 
Amir   Temur   hukmronligidan   so‘ng   davlat   ikkiga   bo‘linib,   …Bu   davrda,
ya’ni   temuriylar   hukmronlik   qilgan   yillarda   qaysi   ijodkor   o‘ziga   qaysi   mamlakat
yoki shaharni qulay deb bilsa, o‘sha yerda yashab ijod qildi.  2
 [4, 3-4 betlar   ] 
Temur va uning avlodlari adabiyot va san’atga, ilm-fanga yaqin kishilar edi.
Ba’zilari   ijodkor-shoirlar   bo‘lib,   ular   o‘zlari   she’rlar   yozish   bilan   birga
ijodkorlarga   homiylik   ham   qilgan.   Temuriy   shohlar   o‘sha   davrlarda   (XV   asrdan
oldin  ham)  o‘zlariga  atab  bag‘ishlov  va  biografik  asarlarni  yozishni   buyurishgan.
Asosan bu davrdagi asarlar mavzu ko‘lamini shohlarga atab bitilgan asarlar, ilohiy
va   majoziy   ishq,   ahloqiy-ma’naviy   ruhdagi   mavzular   boyitdi.   Ilm   ahli,   ijodkor,
san’atshunoslar   uchun   mazkur   davrda   e’tibor   va   ehtirom   kuchaydi.   Aynan   shu
davrda   o‘zbek   tarjima   adabiyoti   vujudga   keldi.   Shu   bilan   birga   ikki   tilda   ijod
qiluvchi zullisonayn shoirlar, ular tomonidan meros qoldirilgan durdona, o‘chmas
asarlar hozirgacha adabiyotimizni boyitib kelmoqda. 
XIV-XV   asr   davri   haqida   bizga   qimmatli   ma’lumotlar   beruvchi   asarlar   bir
qancha   bo‘lib,   «Ulug‘bek   davri   fors-tojik   va   o‘zbek   adabiyotlari   haqida
Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro», Alisher Navoiyning «Majolis
un-nafois»,   «Nasoim   ul-muhabbat»,   «Muhokamatu-l-lug‘atayn»,   Zahiriddin
Muhammad   Boburning   «Boburnoma»,   «Muxtasar»,   Sodiq   Kitobdorning
2
А. Ҳайитметов. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. Т.;  «ФАН», 1996, 3-4 бетлар
8 «Tazkirayi   Sodiq   Kitobdor»,   Faxri   Xirotiy   va   Muhammad   Kazviniyning
«Majolisu-l-nafois»   ni   forschaga   qilgan   tarjimalarida   ….   » 3
  [14,   4-bet     ]   -   o‘sha
davrda   yashab   ijod   yuritgan   hamda   ijtimoiy   va   siyosiy   muhit   ta’sirida   boshqa
hududlarda yashab yurgan zamondosh shoir-u ulomalar va ularning asarlari haqida
bilib   olsak   bo‘ladi.   Bundan   tashqari,   Ahmad   Taroziyning   «Fununu-l-balog‘a»
asarida   bu   davr   haqida   shunday   deyilgan:   «XV   asrning   birinchi   yarmida
Movarounnahrda   adabiy   hayot   qaynagan,   badiiy   adabiyot   ikki   tilda   rivojlangan,
Samarqanddagina   emas,   boshqa   shaharlarda   ham   adabiy   suhbat   va   majlislar
qizg‘in edi. Adabiy jarayonlarda shohlar ham, oddiy hunarmand savdogarlar ham,
olim-u ulamolar ham qatnashgan, ya’ni badiiy ijod borasida insonlar teng faoliyat
yuritib,   barcha   barobar   va   faol   qatnasha   olgan.   Bu   davrda   Xuroson   va
Movarounnahrda   yashab   ijod   qilgan   yirik   o‘zbek   shoirlaridan   Lutfiy,   Haydar
Xorazmiy, Yusuf Amiriy, Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy, Yaqiniy, Muqimiy kabilarning
nomlari  ma’lum. Keyingi yillarda ularning yoniga, yuqorida aytib o‘tganimizdek,
Hofiz Xorazmiy, Sayyid Qosimiy kabilarning nomlari qo‘shildi. » 4
 [4, 4-bet]
XIV-XVI asrlarda O‘rta Osiyo bo‘ylab ilm fan taraqqiyotida mislsiz katta rol
o‘ynagan   tabiiy   va   gumanitar   fanlar   sohasida   bir   qancha   buyuk   olimlar   yetishib
chiqdi, jahon fani taraqqiyotiga katta hissa  qo‘shdi. Tabiiy fanlardan astronomiya
fani   yuksaldi.   Meditsina   sohasida   esa   Ibn   Sinoning   ta’limoti   davom   ettirildi.
Gumanitar   fanlardan   tarix,   adabiyotshunoslik,   tilshunoslik   va   boshqalar   o‘sdi.
Tarix faniga  oid Temur   yurishlari   tavsilotlari  bayon  etilgan  asarlar:  «Zafarnoma»
(Sharafiddin Ali Yazdiy), «Zubdatut-tavorix» (Xofizi Abru), «Ravzatus- 
safo»   (Mirxond),   «Habibus-siyar»,   «Xulosatul-axbor»   (Xondamir),   «Badoyiul-
vaqoe»   (Zayniddin   Vosifiy),   «Boburnoma»   (Z.   Bobur)   va   boshqalar   meros
qoldirilgan.   Musiqa   ilmi,   musavvirlik,   kitobat   va   xattotlik   san’ati   (bularga   doir
yaratilgan   asarlarning   barchasiga   N.   Mallayev   O‘zbek   adabiyoti   tarixi   kitobida
alohida to‘xtalib o‘tilgan) rivojlanishning yuqori darajasiga yetdi. 
3
Шайх Аҳмад Тарозий.Фунуну-л-балоға. Т.; Хазина, 1996, 4-бет
4
  Абдуқодир Ҳайитметов. Темурийлар даври ўзбек адабиёти.-  Т.; « Фан», 1996, 4-бет
9 Bu   davr   yana   bir   xususiyatlaridan   biri   adabiyotshunoslikda   tur   va   janrlar
takomilining   yangicha   ko‘rinishlari   vujudga   keldi,   aruz   nazariyasi,   qofiya   va
boshqalarga oid eng mukammal risolalar yaratildi. G‘azal, tuyuq, chiston, tazkira,
munozara va noma janrlarida yaratilgan asarlar mumtoz adabiyotimiz, tariximizni
yanada boyitdi. XV asrda tazkirachilik taraqqiyotini alohida bosqichga ko‘targan,
ilk   turkiy   tazkira   yaratgan   Shayx   Ahmad   ibn   Xudoydot   Taroziyning   «Fununul
balog‘a»   (Yetuklik   ilmlari)   nomli   asari   (hijriy   840,   milodiy   1436-1437   yillarda)
dunyo   yuzini   ko‘rdi.   Mazkur   manbaada   turli   zamonlarda   yashagan   turkigo‘y
hamda   forsiyzabon   olim-u   ulamolar   haqida   ma’lumotlar,   asarlaridan   parchalar
keltirilgan. 
XV asrning birinchi yarmida yana boshqa kurtak yozib gullagan sohalardan
so‘z ketganda, kitob ko‘chirish san’atida, kitob faqat o‘z mazmuni bilangina emas,
balki   uning   shakli,   tashqi   bezalishi   va   qanday   husnixatda   ko‘chirilganligi   bilan
kitobxonga   manzur   bo‘lishi   hamda   unga   estetik   zavq   bera   olishi   kerak.   Shunday
ekan,   kitobatlik   ham   nafis   bir   asar   yaratish,   ya’ni   san’atkorlikning   ajoyib   bir
ko‘rinishidir. Tasviriy san’atda ham mehnati va ijodkorligi bilan kishilar e’tiborini
qozongan, yuksak tahsinga sazovor bo‘lgan Kamoliddin Behzod nomi ma’lum va
mashhur. U yaratgan miniaturalarda butun asarning g‘oyat go‘zal tasvirlari, tabiat
manzaralari   jonli   tarzda   aks   etgandek   go‘yo.   Badiiy   asar   xattotlarning   husnixati,
rassomlarning   surati,   muqovasoz   va   zarhalchilarning   san’ati   bilan   uyg‘unlashib,
g‘oyat   ko‘rkam   bir   tusga   kiradi.   Bularning   barchasi   san’at   turlari   bilan
adabiyotning   o‘zaro   uzviy   aloqada   ravnaq   topganini,   biri   ikkinchisiga   samarali
ta’sir etganini ravshan ko‘rsatgan. Qisqa qilib aytganda, bu davr turli sohalarning
yuksalishi  qolaversa, madaniy, iqtisodiy, moddiy va ma’naviy hayotning taraqqiy
etish, yangi «Renessans» davri bo‘ldi desak xato bo‘lmaydi. 
«Bu   davrda   eski   o‘zbek   adabiy   tilining   shakllanish   protsessi   asosan
tugallandi,   dunyoviy   adabiyot   adabiy   hayotning   yetakchi   yo‘nalishiga   aylandi,
Qutb, Xorazmiy, Sayfi Saroyi, Haydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Yaqiniy, Atoiy,
Sakkokiy,   Lutfiy,   Bobir,   Muhammad   Solih,   Majlisiy,   Xoja   va   nihoyat   o‘zbek
adabiy   tilining   asoschisi,   o‘zbek   klassik   adabiyotining   cho‘qqisi   Alisher   Navoiy
10 yetishdi. O‘zbek adabiyoti g‘oyaviy- tematik, badiiy uslub jihatidan takomillashdi,
yangi pog‘onaga ko‘tarildi, lirik va epik poeziyaning hamda badiiy prozaning nodir
va   orginal   asarlari   vujudga   keldi.   Yozma   adabiyot   bilan   xalq   og‘zaki   adabiyoti
o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro ta’sir kuchaydi. O‘zbek adabiyoti bilan boshqa xalqlar
adabiyoti o‘rtasidagi aloqa va hamkorlik keng va chuqur ildiz otdi, o‘zbek tarjima
adabiyoti   vujudga   keldi.   Badiiy   adabiyotning   o‘sishi   bilan   uzviy   bog‘langanligi
holda adabiyotshunoslik ham taraqqiy etdi, qimmatli ilmiy asarlar yaratildi.»   5
  [3,
200-bet ]
Ammo, bu davrda ham boshqa davrlarda bo‘lgani kabi mafkuraviy g‘oyalar,
turli ziddiyatlar, diniy qarashlar badiiy adabiyotga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan
qolmadi.   Diniy   –mistik   adabiyot   bilan   dunyoviy   adabiyot   o‘rtasida:   biri   reaksion
feodal-klerikal   guruhlarning   dunyoqarashini   idodalasa,   boshqasi   esa   keng   xalq
ommaning   manfaatlarini   ifoda   etgani   holda   ular   o‘rtasida   kurash   davom   etdi   .
Bunday   jarayon   ta’sirida   ko‘plab   ijod   ahli   vakillari,   shoirlar,   bastakorlar,
mashshoqlar   azob-u   uqubatda,   muhtojlik,   sargardonlikda   qolib,   asarlari   yoqildi
yoki tarixga muhrlanmay qolib ketti, ba’zilari dorga osildi, o‘limga mahkum etildi.
Bunday tazyiqlar ular hayoti va faoliyatigajuda ko‘p va katta xavf solib turgan . 
Xullas,   diniy   va   dunyoviy   adabiyot   o‘rtasida   kurashlar   bo‘lib   turgan
bo‘lsada,   har   doim   dunyoviy   adabiyot   ustunda   turgan,   ya’ni   dunyoviy   adabiyot
hayotni, Alloh tomonidan yaratilgan barcha mo‘jizalarni sevishi, dunyoqarashning
kengligi   va   unga   bo‘lgan   talablarning   o‘zgarib   va   ko‘payib   borishi   bilan   ma’lum
darajada   yuqorida   turadi.   Shunga   asoslanib,   ko‘proq   shahar   aholisining   ishtirok
etishi, feodal tuzumga ijobiy qarab o‘z davrining peshqadam yozuvchilari yetishib
chiqishi natijasida dunyoviy adabiyot keng ildiz ota takomillashib boradi. 
«XIV asrda va XV asrning birinchi yarmida yetishgan Xorazmiy, Xo‘jandiy,
Sayfi   Saroiy,   Durbek,   Haydar   Xorazmiy,   Amiriy,   Yaqiniy,   Ahmadiy,   Atoiy,
Mavlaviy, Mavlono Qozi Muhsin, Mavlono Ishoq, Sakkokiy va nihoyat Mavlono
Lutfiy kabi shoirlar dunyoviy adabiyotning taraqqiyotida mana shunday muhim rol
o‘ynagan   edilar.   Bu   shoirlar   lirikada   insonning   insonga   bo‘lgan   sof   va   samimiy
5 5
  Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 200-бет
11 sevgisini   kuyladilar,   badbin   va   tarkidunyochi   shayx-zohidlarni   achchiq   tanqid
qildilar,   jannatga   qarshi   hayot   gulshani,   hurga   qarshi   yor,   kavsarga   qarshi   sharob
obrazlarini   yaratdilar,   Xizr   va   Masih   kabi   diniy-afsonaviy   obrazlarning   sifatlarini
hayot   mahbubasiga   ko‘chirib,   uni   Xizr   va   Masihlardan   qudratliroq   qilib
tasvirladilar, xalq og‘zaki ijodiyoti, xalq qo‘shiqlari, uning maqol va ta’birlaridan
foydalandilar»  6
 [ 3, 205-bet ]
XIV   asr   oxiri   XV   asrning   birinchi   yarmida     o‘zbek   mumtoz   adabiyoti
rivojining   bir   pog‘ona   yuksalishi   va   gullab   yashnashiga   kattagina   hissa   qo‘shgan
buyuk istedod sohiblari qatorida, Haydar Xorazmiy hayot yo‘li va ijodiy faoliyati,
adabiy   merosiga   nazar   tashlar   ekanmiz,   unga   oid   ma’lumotlarni   nihoyatda   oz
o‘rinlarda   uchratamiz.   Haydar   Xorazmiy   XIV   asr   oxirlarida   Xorazmda   tavallud
topgan.   Xorazmiy   taxallusi   ham   aynan   shu   boisdandir.   Bu   yerda   bir   muncha
yashab,   so‘ng   Navoiy   va   Davlatshoh   Samarqandiy   ta’kidlaganidek,   (Sherozda)
temuriy shahzodalar Sulton Iskandar hukmdorligida (1409-1415) xizmatda bo‘ladi.
Uni   lirikasining   katta   qismi   saqlanmay   qolib,   undan   bizgacha   Ozarbayjon   shoiri
Xamsanavis   Nizomiy   Ganjaviy   «Maxzanul   asror»   dostonidan   ilhomlanib   yozgan
«Maxzanul asror» i va ko‘plab tanqidiy qarashlarga asos bo‘lgan «Gul va Navro‘z»
dostoni,   shuningdek,   turkiy   va   forsiyda   bitgan   go‘zal   she’rlari   yetib   kelgan.   U
she’rlarida   inson   psixologiyasini,   ruhiy   holatini   g‘oyat   ta’sirli,   yorqin   ifoda
etibgina   qolmasdan,   kishilarni   faqat   yaxshilik   va   yaxshi     xulq-atvor   egasi
bo‘lishga,   jamiyatga   foyda   keltiruvchi   amallar   bajarib,   muruvvat   va   himmatli
bo‘lishga   da’vat   etganligi   uchun   zamonasi,   adabiyot   ahllarining   qalbidan   joy
egallagan. 
Bir   qator   manbalarda   ta’kidlab   o‘tilganidek,   shoir   haqida   Davlatshoh
Samarqandiyning   «Tazkirat-ush-shuaro»,   Shayx   Ahmad   Taroziyning   «Fununul
balog‘a»,   Alisher   Navoiyning   «Muhokamat-ul   lug‘atayn»,   «Majolis   –un   nafois»,
Zahiriddin   Muhammad   Boburning   «Muxtasar»,   Faxriy   Hiraviyning   «Ravzat   us-
salotin» asarlarida ma’lumotlar uchraydi. 
6
  Н.   Маллаев.   Ўзбек ада биёти тарихи (1-китоб).  «Ўқитувчи» нашриёти .  1965 й,  205-бет
12 Haydar   Xorazmiy   Shayx   Ahmad   bilan   zamondosh   bo‘lib,   Shayx   Ahmad
uning   ijodini   juda   yaxshi   bilgan.   Binobarin,   uning   « Gul   va   Navro‘z»   dostonini
Lutfiyga emas, Haydar Xorazmiyga nisbat berilishi asosli. 
        … Yasodi tog‘ yang‘lig‘ o‘ngni, so‘lni. 
        Xirovul turg‘izib, to‘qtotti g‘ulni. 
       Xama jiylar qo‘ydi, berkitti qunbil. 
       Qaro tog‘dek yasab tur di muqobil. 
                     Bu she’riy parcha XV asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan o‘zbek
katta shoiri Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z» dostonidan keltirilgan bo‘lib,
uning   tarkibidagi   ikki   bayt   hozirgi   nashrlarda     qarang:Lutfiy.   Sensan   sevarim,
Toshkent, 1987, 427-bet  /  yo‘q.  7
[14, 207-bet ]
«Funun-ul balog‘a» ni adib zamondoshlari «Latoyifi Tavoyif» deya ehtirom
ila   tilga   olishar     ekan.   Mazkur   asar   o‘z   davridagi   adabiy   hayot   va   adabiy   muhit
talablari  asosida  yuzaga kelgan. Taroziyning bu asari o‘zbek va turkiy xalqlarning
ma’naviy   boyligi   va   madaniy   taraqqiyoti   bilan   chambarchas   bog‘langan   deyish
mumkin.   Taroziyning   ushbu   asari   yana   shunisi   bilan   ahamiyatliki,   unda   shu
paytgacha nomlari bizga noma’lum bo‘lgan 50 ga yaqin shoirlar eslatilib, ularning
asarlaridan parchalar keltirilgan. Asarning yagona qo‘lyozma nusxasi Angliyaning
Bodlean   kutubxonasida   saqlanadi.   Xullas,   «Funun-ul   balog‘a»   asarining   topilishi
adabiyotshunosligimizda   katta   yangilik   bo‘ldi.   Shu   jumladan,   Taroziy   asari
adabiyotshunos   olimlar   uchun   ko‘p   yillar   davomida   muallifi   Lutfiy   deb
aytilayotgan   «Gul   va   Navro‘z»   ni   qo‘lyozmaning   110-varag‘ida   aslida   Haydar
Xorazmiyga tegishli ekanligini asoslab beradi. 
   «Mavlono Haydarning «Gul va Navro‘z» idintur:
    Ushul kunlarki, vahtim erdi darham, 
   Buzulg‘on bu ko‘ngulda ming tuman g‘am. 
  Parishonlik bila holim mushavvash, 
  Tiriklik nomuloyim, umr noxush. 
7
  Аҳмад Тарозий.Фунун-ул балоға. (Балоғат илмлари)  / маъсул муҳаррир Б. Ҳасанов   /  -Т .; Хазина, 1996, 
207-бет
13   Na bir mahramkim, ul hamroz bo‘lg‘ay, 
  Na bir hamdamki, ul damsoz bo‘lg‘ay»  8
[  14, 187-bet ] 
XVI   asr   yirik   vakili   tazkiranavis   Davlatshoh   Samarqandiy   «Tazkirat-ush-
shuaro»   asarida   Haydar   Xorazmiy   to‘g‘risida   shunday   yozadi:   «Sulton
hukmronligida   fozil   kishilardan   Mavlono   Natanziy   va   Mavlono   Haydarlar   bor
ekan. Mavlono haydarning turkiy va forsiy tillarda bitgan yaxshi she’rlari bor va u
Nizomiyning  «Maxzan-ul-asror»  iga  o‘zbek   tiliga  javob   yozib  shahzoda   Iskandar
otiga bag‘ishladi».  9
[15,   81-bet]          
Tarixiy   ma’lumotlar   shuni   ko‘rsatadiki,   H.   Xorazmiy   ikki   tilda   she’rlar
bitgan.   Ammo   ular   bizgacha   noma’lum   bo‘lib   qolmoqda.   «Tazkirat   ush-shuaro»
asarida   VII-XV   asrlarda   yashab   ijod   etgan   156   shoir   haqida   qisqacha,   lekin   o‘ta
muhim va qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Bu asar juda katta davr- qariyb sakkiz
yuz yil mobaynida Eron va Markaziy Osiyoda yashagan adiblar faoliyatini tadqiq
qabzasiga olgan. 
Butun o‘zbek adabiyotimiz ma’naviy merosimizning katta xazinasini o‘zida
jam   qilgan,   nafaqat   XV   asr   balki   undan   keyingi   asrlar   adabiyotida   ham   adabiy
janrlar   rang   -   barangligi   nuqtai   nazaridan   ham   eng   yuksak   cho‘qqiga   ko‘tarilgan
hazrat Alisher Navoiy ham asarlarida o‘zidan oldin yashagan va o‘ziga ustoz deb
bilgan   shoirlar   va   salaflarni   ulug‘lab,   ularning   asarlaridan,   she’riy   parchalaridan
misollar   keltirib,   ta’riflar   berib   o‘tgan.   «Majolis   un-nafois»   tazkirasi   bizga
shoirning   qaysi   hududlarda   bo‘lgani   va   kimlar   bilan   uchrashgani   to‘g‘risida,   shu
bilan   birga     ustozlari,   do‘stlari,   yaqin   kishilari,   hamsuhbatlari     haqida   ham   zarur
ma’lumotlarni   taqdim   etadi.     Navoiy   tazkirasida   nomlari   tilga   olingan   ko‘plab
salaflar ,   shoirlarning   asarlari   bizga   qadar   yetib   kelmagan.   Bu   jihatdan   ham
«Majolis   un-nafois»   g‘oyat   nodir   manba   bo‘lib,   adabiyotimiz   tarixi   va   kelajagi
uchun   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Asarning   yettinchi   majlisida   temuriy
shahzodalarni   ta’riflab   o‘tar   ekan,   Sulton   Iskandarni   turkigo‘y   shoir   sifatida   tilga
olib, bir bayt masnaviysidan («Maxzanul-asror» idan) misol keltiradi. 
8
  Аҳмад Тарозий.Фунун-ул балоға.Т.; «Хазина» 1996, 187-бет
9
  Давла тш оҳ Самарқандий. «Тазкират ут-шуаро». - Т.; Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат 
нашриёти.1981, 81-бет
14 Sulton   Iskandar   Sheroziy   ham   (Temurga)   nabiradur.   Saltanat   tajammulini,
derlarkim salotindin ozi oncha qilmish bo‘lg‘ay. Yetti yo sakkiz yilliq saltanatida
go‘yoki  uch ganj  topibdur. Mavlono Haydar  turkigo‘y, aning modihi  (madhchisi)
ekandur. Bu aning masnaviysidurkim:
              Himmat elidur yadi bayzo degan, 
            Er nafasidur dami Iso degan.  10
[ 10, 157-bet]
   Sulton Iskandarni derlarkim, ta’bi nazmg‘a moyil erdi va bu tuyuqni andin naql
qilurlarkim:
            «To‘lin oyg‘a nisbat ettim yorumi, 
           Ul hijolatdin kam o‘ldi yorumi. 
          Tori muyungning zakotin men beray, 
         Yo Misrni yo Halabni yo Rumi» .  11
[10, 157-bet ]
Navoiyning   bu   ma’lumotlari   Haydar   Xorazmiyning   Sulton   Iskandar   saroyi
bilan   aloqada   bo‘lgani,   turkigo‘y   shoirlardan   «xush   ta’b»   sifatida   tanilgani   va
e’tirof qilinganini ko‘rsatadi. Alisher Navoiy «Muhokamat ul-lug‘atayn» da turkiy
she’riyatda o‘zidan avval yetishib chiqqan bir necha shoirlarni tilga olib, shunday
yozadi:   «Sakkokiy   va   Haydar   Xorazmiy   va   Atoiy   va   Muqimiy   va   Yaqiniy   va
Amiriy   va   Gadoiy   ….   va   Forsiy   bo‘lg‘on   shuaro   muqobalasida   kishi   paydo
bo‘lmadi, bir  Mavlono Lutfiydin o‘zgakim, bir  necha  matla’lari  borkim, tab’  ahli
qoshida o‘qusa bo‘lur…»   12
[ 11, 32-bet  ] «Maxzan-ul-asror» ning «Musannifning
vasfi holi» bobida shoirning ahvoli bayon qilinadi:
    Bir kecha birla edim hamnafas, 
  Munisu damsozim ul erdi-yu bas. 
  Ko‘z yoshidin boda, bag‘irdin kabob, 
  Dardu dilim nuqlu fig‘onim rubob. 
  Charxi falak tashna bo‘lib qonima, 
  Dunyayu dun qasd qilib jonima. 
  Sabr binosini bakulliy buzub, 
10
  Navoiy 20 tomlik. MAT.- T.; «Fan».1997, 13-jild, 157-bet
11
  Navoiy 20 tomlik .MAT.- T.; «Fan». 1997.13-jild, 157-bet
12
   Navoiy 20 tomlik. MAT. - T.; «Fan». 2000-y. 16-jild, 32-bet
15   Hosili yo‘q umrdin umid uzub.  13
  [20, 213-bet]
Zahiriddin   Muhammad   Bobur   «Muxtasar»   (ayrim   adabiyotlarda   “Risolayi
aruz»   ham   deb   ataladi)   ida   Haydar   Xorazmiy   hayoti   va   asarlariga   bog‘liq
jumlalarni uchratamiz: «Yana Mavlono Haydar Xorazmiy turkigo‘yning «Gulshan
ul-asror» idur, pandu nasihatga yaxshi abyoti bor, nechukkim debtur:
     Er kishiga himmat agar bo‘lsa yor, 
   Oqibat ul amr murodin topar. 
   Har kishiga himmat agar tush bo‘lur, 
   Ko‘kni talashquchi uchar qush bo‘lur, 
   Har g‘alat er o‘g‘lig‘a bir pand erur, 
  Kim g‘alatin bilsa xiradmand erur» .  14
[21,   194-bet]
                  «Risolayi  aruz» da Bobur 70 dan ortiq ijodkorlarning eng sara asarlaridan
namunalar keltiriladi va eng sara masnaviylar yozilgan vaznlar sarhisob etiladi. Bu
ma’lum darajada dostonchilik borasidagi tasavvurlarimizni ham boyitadi. Asardagi
«Gul va Navro‘z» dostonining Haydar Xorazmiy qalamiga mansubligi kabi ayrim
dalillar, adabiyotshunoslikdagi munozarali masalalarga aniqlik kiritadi.  
Haydar   Xorazmiyning   ulug‘   Ozarbayjon   shoiri   Nizomiy   Ganjaviyning
«Maxzanul-asror»   dostonidan   ilhomlanib,   unga   javob   tariqasida   turkiy   tilda
yozgan   shu   nomdagi   dostonining   o‘rni   beqiyos   bo‘lib,   mazkur   asardan   shoirning
adabiy   merosi   va   o‘zbek   klassik   adabiyotida   tutgan   o‘rni   haqida   chuqur   bilimga
ega   bo‘lamiz.   Bu   davrda   Xamsa   yaratish   yoki   Nizomiy   «Xamsa»   sining   ayrim
dostonlariga   javob   yozish   katta   adabiy   an’ana   sanalgan.   Shu   jumladan,   Haydar
Xorazmiy   ham   bu   an’anaga   qo‘l   urdi   va   «Maxzanul-asror»   dostonini   yaratdi.
Xorazmiy asarni yozishda Nizomiy ijodiy istedodi va tafakkuridan ma’naviy kuch
oldi.   U   Nizomiy   kabi   doston   yaratishni   niyat   qilib   uning   izidan   bordi.   Xorazmiy
asari   muqaddimasida   Nizomiy   san’atkorligidan   bahramand   bo‘lganligini,
ta’sirlanganligini shunday ta’riflarda keltiradi:
    Menki pishurdim bu laziz oshni, 
13
  Муборак Мактублар (тўплам). –Т.; Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1987, 213 -бет
14
   Bobur.Muxtasar (nashrga tayyorlovchi S. Hasan) - T.; «Fan» 1971 y, 194-bet
16    Shayx Nizomiydan olib choshni. 
   Shayx Nizomiy damidin jon topib, 
   Ma’nisidan yarluqu burxon topib.  15
 [20, 222-bet]
Taxminlarga   ko‘ra   asar   1409-1414   yillar   oralig‘ida   yozilgan.   «Maxzanul-
asror» ning  bir   nechta nusxalari:  London, Parij, Vena,  Qozon  va boshqa   joylarda
ham saqlanib kelinayotgan nusxalari fan olamiga ma’lum. Doston dastavval, 7 fasli
an’anaviy muqaddima bilan boshlanib, 639 bayt, 23 bobni o‘z ichiga oladi. Asarda
maqolat va hikoyalar axloqiy –ta’limiy mohiyat kasb etib, undagi voqealar hayotiy,
falsafiy,   ijtimoiy-siyosiy   masalalarga   oid   o‘git   va   pandnoma   xulosalarni   uqtirib
boradi.   Muallif   asarda   kichik   hikoyatlar   orqali   insoniylikni   ulug‘lash,
oliyjanoblikni   o‘ziga   kasb   etish,   mehnat   va   halol   mehnat   orqali   luqma   topish,
qiyinchiliklarga   yengilmaslik,   baxillikning   yomon   oqibatlarga   olib   kelishini
yanada yorqin mulohazalarda tarannum etadi. 
         Oqil agar so‘z bila so‘zni yopar, 
        Orif o‘shul so‘zda o‘zni top. 
        Ulki bilur so‘z guhari qiymatin, 
        So‘zda topar so‘zlaguvchining otin. 
       Ahli nazar shevasini so‘z bilur, 
       Nuri basar mevasini ko‘z bilur. 
      Zohiru botin xabari so‘zdadur, 
      O‘zgada yo‘q har neki bor o‘zdadur.  16
 [20, 213-bet]
Bu hikoyalarda o‘rta asr zulumotida odamiylikni targ‘ib etgan, oddiy inson
va   uning   tuyg‘usini   kuylagan   Haydar   Xorazmiy   o‘zi   yashagan   jamiyat
voqealarining   eng   muhim   masalalarini   dadil   ko‘tarib   chiqdi.   Shu   o‘rinda   shuni
aytib   o‘tishimiz   o‘rinliki,   Haydar   Xorazmiy   o‘zidan   oldingi   ustozlarni   va   keying
shoirlarning   asarlarini   yuksak   ehtirom   ila   hurmat   qilgan,   va   she’r   va   shoirlik
masalasiga   doir   bir   necha   o‘rinlarda   purma’no   fikrlar   aytib   o‘tganligi   diqqatga
15
    Муборак Мактублар (тўплам). –Т.; Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1987, 222 -бет
16
     Муборак Мактублар (тўплам). –Т.; Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1987, 213 -бет
17 sazovordir.   Haydar   Xorazmiy   so‘zga   nisbatan   kishilarning   tafakkurini   va   fazilati
yoki   nuqson,   kamchiliklarini   aks   ettiruvchi   asosiy   vosita   deb   qaraydi,   so‘zdagi
ma’no   va   shaklni   o‘zaro   uzviy   bog‘liq   deb   aytib   o‘tadi.   Buning   dalili   sifatida
quyidagi jumlani ko‘rsata olamiz.
« Haydar Xorazmiy ham o‘z salaflari singari badiiy so‘zdagi  ma’no haqida
gapirib,   mazmundorlikni   birinchi   o‘ringa   qo‘yadi   va   shu   bilan   Sayfi   Saroiy
tomonidan tanqid qilingan shaklparastlikka u ham qarshi chiqadi. U yozadi:
       …Ulki bilur so‘z guhari qiymatin,
       So‘zda topar so‘zlaguvchining otin.
       Ahli nazar shevasini so‘z bilur,
      Nuri basar mevasini so‘z bilur…
     Umr garonmoya chu bo‘lg‘ay talaf,
     So‘z duru so‘z dunyoda qolg‘ay xalaf…
                So‘zda kerak  ma’niyu ma’nida zavq,
              So‘zlaguchida so‘z uchun dardu shavq .
Muallifning   fikricha,   asardagi   mazmun   shoirning   kechinmalari   bilan
bog‘lanib   ketmog‘i     kerak,   ya’ni   u   chuqur   hissiyot   bilan,   zavq   bilan   bayon
etilmog‘i   lozim.Haqiqatdan,   agar   shoir   o‘zi   tasvir   etayotgan   voqeadan
zavqlanmasa,   unda   u   o‘quvchisini   ham   zavqlantira   olmaydi.Shuning   uchun
tasvirlanayotgan   hodisa   shoir   tomonidan   chuqur   his   etilgan   bo‘lishi   lozim-   deya
uqtiradi Haydar Xorazmiy.»  17
 
[ 7,  198] 
                    Haydar   Xorazmiy   hayoti   va   uning   asarlari   xususan   “Maxzanul   asror”
yuzasidan   ilmiy   tadqiqot   va   izlanishlar   yuritayotgan   olimlardan:   H.   Zarifov,   A.
Abdug‘ofurov,   A.   Hayitmetov,   B.   Valixo‘jayev,   E.   Rustamov,   J.Sharipov,
qolaversa   sharqshunos   olim   E.   E.   Bertels   va   boshqalar   nomlari   ma’lum.Shunday
qilib,   «Gulshan   ul-asror»   o‘zbek   epik   she’riyati   tarixida   muhim   hodisa   va   turkiy
tildagi   axloqiy-falsafiy   dostonchilikning   mukammal   namunasi   sifatida   shuhrat
17
  Б.   Валихўжаев.   Сайланма   (И-   қисм),   Ўзбек   адабиёцҳунослиги   тарихи,   -   Самарқанд   нашриёти,   -   2022   й,
198-бет
18 qozondi,   asarda   ilgari   surilgan   g‘oyaviy   motivlar   orqali   o‘z   zamonasining   yirik
bilimdoni hisoblanib  turk, arab, fors-tojik tillarini chuqur o‘rgandi va o‘zbek tilini
ravnaq   etishida   tilning   boyligi,   qudratini   namoyish   etishda   cheksiz   qahramonlik
ko‘rsata   oldi.   Xorazmiy   satirik   va   didaktik   hikoyatlar   orqali   she’riy   hikoyaning
rivoji   uchun   sezilarli   hissasini   qo‘shdi.   Shu   bilan   birga,   o‘zbek   va   ozarbayjon
adabiy aloqalarining yanada yaxshilanishiga yana bir imkoniyat yaratdi. 
   1 .2. Shoirning  « Gul va Navro‘z» dostoni borasidagi bahslariga doi r
Asrlar   mobaynida   adabiy   tariximiz   xazinasini   boyitib   kelayotgan   shunday
noyob,   qimmatbaho,   shoh   asarlarimiz   borki,   ular   haqida   minglab   maqola-yu
risolalar   chop   etilib,   kitoblar   yozilsada,   ularni   bot   –bot   tilimizda   aytib   dilimizda
saqlasak   ham,   ularning   tub-tubida   yashiringan   yangicha   qirralari,   xususiyatlari
tug‘ilaveradi.   Va   yoki   o‘ta   nodir   manbaalarimizning   yetarli   materiallari
bo‘lmaganligi boisdan o‘ziga izohlar, tadqiqotlarni talab etib keladi. Shulardan biri
«Gul   va   Navro‘z»   dostonining   muallifi   masalasi   XX   asrning   70   yillariga   kelib
qator   bahslar   va   munozaralarning   tug‘ilishiga   sabab   bo‘ldi.   (Aslida   besh   asrlik
tarixga   ega   bo‘lgan   mazkur   masalaga   bu   davr   mobaynida   ko‘pgina   tanqidiy
qarashlar   va   fikrlar   berib   o‘tilgan)   Bu   masalani   birinchilardan   bo‘lib
adabiyotshunos olim Y. Is’hoqov ilgari surdi. Olimning «O‘zbek tili va adabiyoti»
jurnalida   e’lon   qilgan   «Gul   va   Navro‘z»   ning   muallifi   Lutfiymi?»   nomli
maqolasidan   so‘ng   1972-yilning   2,   3,   4,   sonlarida   S.   Erkinov,   A.   Rustamov,   E.
Fozilovlar   ushbu   munozaraga   fikr   bildirdilar.   Bu   haqida   Botirxon   Valixo‘jayev
ham   «Yana   «Gul   va   Navro‘z»   bahsiga   doir»   nomli   maqolasida   keltirishicha:
«Munozaraning borishi  bu haqida so‘z yurituvchi  olimlarni ikki  guruhga ajratadi:
(S.   Erkinov   va   E.   Fozilov)   asarni   Lutfiy   qalamiga   nisbat   bersalar   (bunday   fikr
yuritish hozirgacha davom etib kelayotgan aqidaning davomi), ikkinchi guruhdagi
olimlar   (Y.   Ishoqov   va     A.   Rustamov)   esa   uning   Lutfiyga   emas,   balki   Haydar
Xorazmiy qalamiga mansubligi masalasini o‘rtaga tashlamoqdalar.» 18
 [28, 50-bet] -
deyiladi.   Har   ikki   guruh   vakillari   tomonidan   chuqur   o‘rganilayotgan   mazkur
mavzu   yuzasidan   turli   sabablar   ko‘rsatilishi   bilan   birga   yangi   manbaalar   ham
18
  Б. Валихўжаев. Яна “Гул ва Наврўз” баҳсига доир”-1979, №1.   –Б.   50
19 aytilmoqda. «Gul va Navro‘z» ning tahmin qilinayotgan har ikki muallifi - Haydar
Xorazmiy   va   Lutfiyning   hayot   va   ijodiga   oid   bo‘lgan   biografik   asarlar   va   ijodiy
materiallar   ko‘p   bo‘lmaganligi,   Lutfiy   ham   Xorazmiy   adabiy   merosining   to‘liq
yetib   kelmaganligi   uchun   ma’lum   bir   to‘xtamga   kelish   va   qat’iy   bir   xulosa
chiqarish   qiyinchilik   tug‘dirmoqda.   Lutfiydan   bizgacha   katta   bir   meros   saqlanib
qolgan bo‘lib, u turk xalqining ustozi, sof muhabbat kuychisi, nozik did va yetuk
istedod   sohibi   sifatida   e’zozlanib,   hozirgacha   lutfiyshunos   tadqiqotchilar
tomonidan shoir ijodi  chuqur  o‘rganilib, asarlari  va biografiyasiga oid materiallar
jamlangan bo‘lsada ayrim  muhim muammolarni yechimini topishda bularning o‘zi
kamlik qiladi. Qolaversa, Haydar  Xorazmiy hayoti  va ijodi, asarlari  bilan bog‘liq
izlanishlar   aytarlik   darajada   ko‘p   va   chuqur   o‘rganilgan   emas,   asarining   tanqidiy
teksti   mavjud   emasligi   ham   muallif   kimligi,   ularning   uslubi,   yo‘nalishi   orqali
aniqlashda   chalkashliklar   kelib   chiqishiga   omil   bo‘la   oladi.   Adabiyotshunos,
akademik   olim   Botir   Valixo‘jayev   monografiyasida   munozara   obyekti   «Gul   va
Navro‘z»   bahsiga   doir   qarashlarini   va   bir   nechta   muhim   sabablarini   sanab   o‘tar
ekan,   nafaqat   Haydar   Xorazmiy,   balki   XV   asrning   birinchi   yarmida   yashab   ijod
etgan shoirlarning aksariyat qismining ijodiga tanqidiy tekslari yaratilmaganligiga
alohida   urg‘u   berib   o‘tadi.   Shu   jumladan,   masalaga   to‘g‘ri   va   asosli   yechim
topishda avvalo shu asar yaratilgan davr, xususan XV asrning birinchi choragidagi
adabiy   muhitni,   ayniqsa,   o‘zbek   adabiyotini   chuqurroq   o‘rganishni   va   yana   bir
jihati   qadimiy   manbalarni   ko‘rish   yoki   qadimiy   nusxalarni   qo‘lga   kiritish
zaruriyatini masalani hal etilishida muhim asos bo‘lishini ta’kidlaydi. 
Asar   Lutfiyniki   deya   hisoblagan   «Lutfiyning   “Gul   va   Navro‘z»   i   haqida»
nomli   maqolasida   Ergash   Fozilov   Y.  Is’hoqov   qarashlariga   zid   tarzida  bir   nechta
tanqidiy   jumlalarni   keltiradi.       «…dalil   haqida   shuni   qayd   etish   kerakki,   mazkur
maqola   avtori   Lutfiyga   bag‘ishlangan   tadqiqotlar   bilan   atrioflicha   tanishib
chiqmagan.   Biror   shoir   va   uning   asarlari   haqida   gapirilganda,   mavjud   faktlar,
manbaalarni diqqat bilan o‘rganish lozim. Ayniqsa, Sharqning yirik klassiklaridan
bo‘lmish  Lutfiydek  siymolar  asarlarini   boshqa  biron  shoirga nisbat  berish  chuqur
va har tomonlama tadqiqot talab etadigan ishdir. Maqola avtori «Gul va Navro‘z»
20 dan   «Abushqa»   da   keltirilgan   parchalar   Lutfiyniki   emas   deydi-yu,   biroq   uni
isbotlaydigan   asosli   dalil   keltirolmaydi.   Bunday   dalillarni   o‘zi   ham   yo‘q.   Qizig‘i
shuki, «Gul va Navro‘z»dostonini Lutfiy yozib qoldirganligi to‘g‘risida   biror- bir
tarixiy   yoki   adabiy,   badiiy   manbalarda,   aniq   qilib   aytadigan   bo‘lsak,   hatto   uning
zamondoshi   va   uni   eng   yaxshi   bilgan   Navoiy   lirikasida   ham   biror   bir   ma’lumot
uchratmaymiz.   Lekin   shunday   bo‘lsada,   asar   Lutfiyniki,   Lutfiy   merosi   etib   turli
darslik   yoki   qo‘llanmalarda   chop   etildi.   Xo‘sh,   «Gul   va   Navro‘z»   ni   Lutfiy
qalamiga   mansub   deb   hisoblangan   taqdirda   ham   buni   isbotlovchi   biror   tarixiy
manbaa va dalil yo‘qligi tepada Y. Is’hoqov tadqiqotlariga berilgan keskin tanqidiy
qarashlar behuda so‘zlar ekanligi yaqqol ko‘rinadi. Bunda adabiyotshunos olim Y.
Is’hoqov   ham   diqqat   e’tiborini   ko‘proq   asar   uslubiga   va   matniga   qaratadi.   Olim
Ergash   Fozilov   ta’kidlaganlaridek,   asarni   matnshunoslik   tomondan   o‘rganish
ancha   mehnat   va   chuqur   mulohaza   talab   etishini   aytib   o‘tganidek,   Is’hoqov   ham
ilmiy,   adabiy   haqiqatni   aniqlashtirish   maqsadida   juda   izchil   izlanib,   katta   samara
ko‘rsatdi. Har ikki doston ham “Maxzanul asror” va «Gul va Navro‘z»asarlarining
muallifi Haydar Xorazmiydir degan mantiqiy xulosani berib o‘tdi. Yoki boshqa bir
risoladan   misol   keltiradigan   bo‘lsak,,   Otaturk   Universiteti   Adabiyot   fakulteti
jurnalining   2018-yil,   60-sonida   chop   etilgan   Sulaymon   Efendi   o‘g‘luning
«Lutfiyning   Gul   va   Navruz»   asari   va   uning   yozma   nusxalari»   nomi   ostidagi
monografiyasida-«Mavlono   Lutfiydan   ikki   ajoyib   asar   yetib   kelgan,   birinchisi
«Devon» i «Gul va Navro‘z» masnaviysi bo‘lsa, yana boshqasi «Zafarnoma» dir »,
19
  [   34,   6]   -   deyiladi.   Maqolada   Lutfiyning   «Gul   va   Navro‘z»   i,   Lutfiy   asari   deb
boshdan   oyoq   takrorlansada,   Lutfiy   zamondoshlari   yoki   boshqa   tarixiy   asarlarda
unga tegishli ekanligini ko‘rsatuvchi biror misra yoki jumla hatto asar nomini ham
ko‘rsatmaydi. 
Bunday   yirik   manbashunos,   tarix   hamda   abiyotshunos   olimlarimizning
qarashlari   va   bahslarini   to‘g‘ri   yoki   noto‘g‘ri   deb   ayta   olishga   hech   qanday
haqqimiz yo‘qligi bois faqat asosli va ishonchli faktlarga tayangan holda nazariya
yoza olamiz. 
19
 Sulaymon Efendi o’g’li. Lutfiyning «Gul u Navro’z» asari va uning nusxalari. Otaturk universiteti Adabiyot 
fakulteti jurnali. 2018, № 60
21 Demak,   «Gul   va   Navro‘z»   ning   Haydar   Xorazmiy   qalamiga   mansubligini
ko‘rsatuvchi   dalillarni   aytib   o‘tadigan   bo‘lsak,   «Fan   olamida   «Gul   va   Navro‘z»
ning   9   qo‘lyozmasi   mavjud.   Ular   Britaniya   muzeyida,   Venada,   Oksford
Universitetining Bodlyan kutubxonasida, Manchestr kutubxonasida va Qozonlik Z.
Maqsudovaning   shaxsiy   kutubxonasida   saqlanmoqda.   «Gul   va   Navro‘z»   ning
Britaniya muzeyidagi  qo‘lyozma nusxasi   7914 raqami   bilan ro‘yhatga  olingan  va
Charlis Riel katalogida tasvirlangan jurnalga ham kiritilgan. Ushbu jurnalda 12 ta
asar   bor:   «Bahrul   Hudo»,   «Tuhfat   us-salotin»,   «Gul   va   Navro‘z»,   «Maxzan   ul-
asror»,   «Latofatnoma»,   «Devon   ul   Lutfiy»,   «Dahnoma»,   «Taashuqnoma»,
«Muhabbatnoma», «O‘q va yoy munozarasi», «Asboblar bo‘yicha bahs», «Chog‘ir
va Bang  munozarasi». Bu yerda   « Gul va Navro‘z» va   « Maxzan ul-asror» ketma-
ket joylashgan.  20
  [ 29, 59-bet]   Bu alohida ahamiyatga ega. 
Dastavval   ta’kidlab   o‘tganimizdek,   Shayx   Ahmad   Taroziyning   «Fununul
balog‘a» asarining qo‘lyozma nusxasiga asoslanib, «Gul va Navro‘z» ning muallifi
xususida   taniqli   adabiyotshunos   A.   Hayitmetov   quyidagilarni   bayon   etadi:     «Bu
asar   («Fununul   balog‘a»)  yordamida  endi  «Gul   va Navro‘z»  dostonining muallifi
masalasi   ham   hal   etilishi   mumkin.   Qo‘lyozmaning   110-varag‘ida   «Gul   va
Navro‘z» dan quyidagi  baytlar  keltirilib, ularning Mavlono Haydar, ya’ni  Haydar
Xorazmiyga tegishli ekanligi aytilgan:
           O‘shul kunlarki, vaqtim edi darham, 
          Buzulg‘on bu ko‘ngulda ming tuman g‘am. 
         Parishonlig‘ bila holim mushavvash, 
         Tiriklik nomuloyim, umr noxush. 
          Na bir hamrohkim, ul hamroz, bo‘lg‘ay, 
         Na bir hamdamki, ul damsoz bo‘lg‘ay.  21
[14, 187-bet]
                  Zahiriddin   Muhammad   Bobur   «Muxtasar»   irida   quyidagi   fikrlari   bilan
xulosalarni   (asarning   Lutfiyniki   emas   ekanligini   )   quvvatnaltiradi:   «Mavlono
20
  Y. Is’hoqov. «Gul va Navro’z»  dostonining  muallifi masalasi( Doston  Lutfiyniki emas, Haydar 
Xorazmiyniki.Taxallusi Muhibb ekanligi haqida), -1972.- № -1.- Б . 59 ?
21
   Аҳмад Тарозий. Фунунул балоға. – Т.; «Хазина» 1996, 187-бет
22 Abdul   Haydar   Xorazmiyning   «Gul   va   Navro‘z»   i   deb   o‘tgan   edi»   22
[4,   25-26-
betlar] ]
Sharq adabiyotida shunday an’ana borki, «Masnaviy» yozgan shoir asarning
boshida yoki oxirida asarning yozilish sabablari, uning holati va tabiati haqida fikr
bildiradi. Shunday ekan «Gul va Navro‘z» masnaviysida Lutfiy ismi bir marta ham
tilga olinmagan.  Asar   oxiridagi   «Sulton  va kitob  xotima» da  muhim  ma’lumotlar
keltirilib unda Xorazmiyga nisbatan «Muhhibi» taxallusi qo‘llanilgan. 
      Sog‘ingaylar muhibbi benavoni, 
   Duo bila sevindirgaylar oni. 23
[29, 59-bet]
Ya’ni,   ilm   va   hunar   egalari   yuqoridagi   asarni   o‘qib,   ilhom   olishlarini,   baxtsiz
Muhibni eslab, ruhini duo bilan shod etishlarini so‘rayotganligi aytilmoqda. 
«Muhibb» ning Haydar Xorazmiy taxallusi ekanligini ko‘rsatuvchi yana bir
fakt   sifatida   «Maxzanul   asror»   ning   «So‘z   ibtidosi»   bo‘limida   keltirilgan   ushbu
misralarni ko‘rishimiz mumkin:
         …. Dard kerak jondaki ko‘rgay safo, 
      Me’da kerak, toki singurgay balo
      Suvg‘a baliq, o‘tqa samandar kerak, 
     G‘amg‘a Muhib, dardg‘a Haydar kerak. 
Demak,   har   ikki   asarning   avtori   Haydar   Xorazmiy,   ushbu   misrada   ham
“Muhib»   shoirning   taxallusi   o‘rnida   qo‘llanilib,   shoir   ittifoq   san’ati   vositasida
Muhib va Haydar so‘zlaridan baravar foydalangan. 
«Fununul   balog‘a»   da   zikr   etilishicha:   «Bu   she’riy   parcha   XV   asrning
birinchi yarmida yashab ijod qilgan o‘zbek katta shoiri Haydar Xorazmiyning «Gul
va   Navro‘z»   dostonidan   keltirilgan   bo‘lib,   uning   tarkibidagi   quyidagi   ikki   bayt
hozirgi nashrlarda /qarang:Lutfiy. Sensan sevarim, Toshkent, 1987, 427-bet/ yo‘q:
    Yasodi tog‘ yang‘lig‘ o‘ngni, so‘lni. 
  Xirovul turg‘uzub, to‘qtotti g‘ulni. 
22
   А. Ҳайитметов.Темурийлар даври ўзбек адабиёти, Тошкент, 1996,   25-26-бетлар
23
  Y. Is’hoqov. «Gul va Navro’z» dostonining   muallifi masalasi ( Doston  Lutfiyniki emas, Haydar Xorazmiyniki. 
Taxallusi Muhibb ekanligi haqida), - 1972. - № -1.-  Б . 59
23   Xama jiylar qo‘ydi, berkitti qunbil. 
   Qaro tog‘dek yasab turdi muqobil. 
Haydar   Xorazmiy   Shayx   Ahmad   bilan   zamondosh   bo‘lib,   Shayx   Ahmad
uning   ijodini   juda   yaxshi   bilgan.   Binobarin,   uning   «Gul   va   Navro‘z»   dostonini
Lutfiyga   emas,   Haydar   Xorazmiyga   nisbat   berishi   asosli.   Keyingi   davr
tadqiqotchilarining bu dostonni Lutfiyga nisbat berganliklari, shu paytgacha uning
asarlari   tarkibida   nashr   etganliklari   bundan   buyon   takrorlanmasligi   kerak.» 24
  [14,
207-bet]
Guvoh   bo‘lganimizdek,   ko‘pgina   dalillar   Gul   va   Navro‘zning   muallifi
Muhib   taxallusi   bilan   qalam   tebratgan   shoirning   ijodiy   mahsuli   ekanligini
ko‘rsatmoqda. «Gul  va Navro‘z» va «Maxzanul  asror» masnaviylari  o‘zaro uslub
jihatdan bir-biriga juda o‘xshash. Haydar Xorazmiy har ikki dostonda an’anaviylik,
xalq   og‘zaki   ijodiga   oid   pafos   va   o‘z   davrining   muhim   ijtimoiy   muammolarini
katta mahorat ila misralarga joylagan holda ustozlari kabi buyuk vazifani ado etish
(beshlik yozishni) istagan. 
                I.   Bob   yuzasidan   xulosa.   Xulosaning   mazmuni   shundan   iboratki,     XV
asrning   birinchi   choragida   ham   o‘zbek   va   turkiy   xalqlar   bir   madaniy   hayot   va
buyuk   davlat   ostida   birlashib,   millat   rivoji,   mahalliy   xalq   farovonligi   va   ilm-fan
ravnaqi yo‘lida kurashishda o‘z qahramonliklarini ko‘rsata oldilar. XV asrda Balx,
Hirot yaqinidagi o‘zbeklarning Movaraunnahr o‘zbeklari bilan siyosiy, iqtisodiy va
madaniy   yaqinlashuvi   o‘zbek   xalqi   tarixida   katta   voqea   bo‘ldi.   Oddiy   xalq
orasidan   shoir   va   mutafakkirlar,   faylasuf   va   daholar   yetishib   chiqdi.   Shular
qatorida   Haydar   Xorazmiy   ham   temuriylar   davrida   ko‘zga   ko‘ringan   adabiyot
ilmiga   sezilarli   darajada   hissa   qo‘shgan,   shoir,   yirik   namoyonda   sanaladi.
Xorazmiy   mumtoz   she’riyatda   dostonchilik,   she’riy   hikoyanavislik   janrining
rivojini   yuqori   pog‘onaga   ko‘tardi.   Mavlono   Haydariy   biografiyasiga   tegishli
materiallar   oz   bo‘lib,   u   kishi   dunyosi,   qarashlari   haqida   tasavvurlarimiz   keng
bo‘lmasada,   lek   u   yaratgan   san’at   asarlarida   xalqparvarlik,   qiynalgan,   ezilgan
omma   uchun   kuyinish,   ularni   bunday   ahvolga   solyatgan   xon   va   amaldorlarning
24
  Аҳмад   Тарозий .  Фунунл   балоға . –  Т . ; “ Хазина ”. 1996, 207-бет.
24 turli zug‘um va bosimlariga qarshi bosh ko‘tarishi hamda insoniylik va uni yuzaga
keltiruvchi   barcha   yaxshi   xislatlar,   jamiki   yaxshilikka   eltuvchi   motivlar   singib
ketgan. 
Temuriylar davrida turkiy she’r aytish an’anasi Fors viloyatida ham mavjud
edi. Sulton Iskandar huzurida turkiy she’rlar  kuylagan eng mashhur shoir Navoiy
aytganidek   Haydar   Xorazmiydir.   Shubha   yo‘qki,   Sulton   Iskandar   «Gul   va
Navro‘z»   ni   chig‘atoychaga   «tarjima»   qilishdek   ma’sulyatli   vazifani   Haydar
Xorazmiy yelkasiga yukladi. Shoir shunday ulug‘ va sharafli ishni  ado etar  ekan,
xalq   og‘zaki   ijodi   namunalari,   binobarin,   eski   o‘zbek   tilining   boyliklaridan   keng
foydalanish, uning qudrati va ko‘rkini namoyon etish bilan o‘z asarlariga muhrladi.
Darvoqe, bugungi kunga qadar o‘zbek adabiyotshunoslari tomonidan tarixiy
yodgorliklarimiz,   ma’naviy   boyligimiz   bo‘lgan   qimmatbaho   qo‘lyozma   asarlar
topilmoqda, ular ustida chuqur o‘rganish ishlari amalga oshirilmoqda. Ko‘p yillar
davomida munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan «Gul va Navro‘z» asariga ilmiy
yondashish,   tanqidiy   matnini   yaratish   ishlari   va   yuqorida   so‘z   borganidek
anchagina   bahslar   bo‘lib   o‘tsada,   oxiri   tugallanmasdan   xulosa   berilgan   emas.
Demak,   ko‘plab   xatoliklarga   yo‘l   qo‘yilgan   adabiyotlarni   yangilash,   yirik
iste’dodli adiblarni tabarruk nomlarini ulug‘lash, ularning mehnat mahsulini asrab
avaylash vazifalari oliy vazifamizdir. 
25 II. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA «GUL VA NAVRO‘Z»SYUJETI
            2. 1. Mumtoz adabiyotda ramziy dostonnavislik
  Doston- mumtoz adabiyotimizdagi yirik va mukammal janr. Turkiy yozma
adabiyotning hozirga qadar yetib kelgan dastlabki namunalari, ilk yozma dostonlar
X   –   XI   asrlarda   yaratilgan.   Ularni   yaratish   ijodkordan   o‘ziga   xos   badiiy
tayyorgarlikni   talab   qiladi.   Shu   sababli   nazmda   shoirning   yetukligi
dostonnavislikdagi   mahorati   bilan   belgilangan.   Badiiy   adabiyotda   dostonlarni
yaratish   usuli   jihatidan   ikki   turga   ajratamiz.   Birinchi   turdagi   dostonlar   guruhiga
she’riy shaklda yaratilgan, ikki bandli, ya’ni masnaviy shaklidagi dostonlar kiradi.
Bunga   eng   qadimgi   mukammal   ko‘rinishdagi   dostonlardan   “Qutadg‘u   bilig”,
Navoiy   “Xamsa”   sidagi   dostonlar   va   boshqalar   misol   bo‘la   oladi   va   ular   aruz
vaznida   yoziladi.   Keyingi   davrlarda   mumtoz   dostonchilik   an’anasi   Ahmad
Yugnakiy,   Qutb   Xorazmiy,   Sayfi   Saroiy,   Haydar   Xorazmiy   va   Navoiy   singari
shoirlar   tomonidan   davom   ettirildi   va   doston   janrining   yangi   ko‘rinishlari
shakllanib bordi.
  Keyingi   ikkinchi   turdagi   dostonlar   tipiga   folklor   an’analariga   bo‘ysungan,
ya’ni   og‘zaki   ijod   mahsuli   asosida   yaratilgan   asarlar   ko‘rsatiladi.   Bu   turdagi
dostonlarni   yaratish   va   ijro   etish   katta   ma’sulyat   talab   etib,   mazkur   janr   o‘zbek
xalqining ijodiy merosini dunyoga tanitgan janr hisoblanadi.
Ma’lumki,   o‘zbek   dostonchiligi   xalq   dostonlari   va   Sharq   mumtoz
adabiyotidagi   dostonnavislik   an’analari   ta’siri   ostida   rivojlandi.   X   asrlardan
boshlangan   Sharq   Uyg‘onishi   davri   xususiyatlari   va   o‘sha   davr
adabiyotshunosligidagi   yangi,   takrorlanmas   asarlar   ijod   qilish   haqidagi   nazariy
talab   «Panj   ganj»   singari   dostonlar   turkumini   maydonga   keltirib,   badiiy   ijodni
janriy   rang-baranglikka   intilishga   rag‘batlantirgan   bo‘lsa,   «Panj   ganj»,   o‘z
navbatida,   keyingi   asrlarda   baynalmilal   badiiy   hodisaga   aylangan   Xamsa   yozish
ma’nosini va uning turli yo‘sinlarda davom etishini belgiladi. Ma’lumki, Nizomiy
Ganjaviy Sharq adabiyotida dostonnavislikning shakllaridan biri bo‘lgan “Xamsa”
yozish   kabi   adabiy   an’ananing   asoschisi   sanaladi.   Xamsa   dostonlaridagi   har   bir
doston   mavzusi,   qahramonlar   va   g‘oyaviy   aniqligi   muhim   hisoblanib,   undagi   har
26 bir doston oldingisining davomi sifatida yaratilib bir butunlikni anglatadi. Nizomiy
dostonlarini dunyoga taqdim etib, undan so‘ng xamsa yaratuvchilar uning shaklini
saqlagan holda ayrim o‘zgarishlar bilan uning an’anasini davom ettirdilar. Bu kabi
ijodkorlardan   biri   Haydar   Xorazmiydir.   Alisher   Navoiy   davriga   kelib   Xamsa
dostonlarini   yozish   nihoyatda   tarqqiy   etib,   Nizomiy   darajasiga   yetdi.   Hazrat
Navoiy   dostonlari   hozirgi   vaqtda   o‘zbek   adabiy   tilining   mukammal   boyligi   va
jozibasidir
O‘tmish (ba’zan hozir ham) badiiy asar haqida ikki xilda og‘zaki va yozma
tarzda fikr bildirishni uchratish mumkin. 
Badiiy asarning ilk yaratuvchisi xalq bo‘lganidek, bunday asarlarga birinchi
bo‘lib o‘z munosabatini bildiruvchi ham xalqning o‘zidir. 
V.   G.   Belinskiy   aytganidek,   folklorda   mashhur   nomlar   yo‘q,   uning   muallifi
hamisha xalqdir. Haqiqatdan ham, jamiki badiiy asarning barchasi xalq hayotidan,
ularning   mehnat   faoliyati-yu   ishq-muhabbatidan   dunyoga   keladi.   Xususan,
dostonlar   xalq   ijtimoiy   hayotining   mahsulidir.   Unda   kishilar   hayotning   turli
tomonlarini, jumladan, yashash uchun, unda baxtli hayot kechirish, ozodlik uchun
qahramonlik   ko‘rsatishlari,   bunda   ular   insoniy   fazilatlari:   do‘stlik,   vafoli   yor
bo‘lishlik,   adolatli   hukmdor   va   hokozolar   o‘z   ifodasini   topadi.   Dostonlarda
qahramonlik   ko‘rsatuvchi   yoki   ijobiy   xulosalar   tug‘diruvchi,   o‘zidan   ramziylik
timsolini   yarata   oluvchi   obrazlar,   doimiy   sifatlashlar,   an’anaviy   qoliplar,   turg‘un
iboralarning   ko‘pligi,   erkalovchi,   kichraytiruvchi   qo‘shimchalarning   serobligi,
mubolag‘a   va   sajning   behadligi,   ramziy   obrazlarning   bir   dostondan   boshqasiga
ko‘chishi yo bo‘lmasa boshqa variant tug‘ilishi an’anaga aylangan. 
Doston   istilohi   forsiy   adabiyotda   X   asrdan   janr   nomi   sifatida   qo‘llanila
boshlagan   bo‘lsa,   turkiy   adabiyotda   esa   u   XIII-XIV   asrlardan   boshlab   keng
tarqalgan.   Mumtoz   adabiyotimizda   ilk   turkiy   doston   deya   «Qutadg‘u   bilig»
maydonga keldi. “Saodatga yo‘llovchi bilim” deya ta’riflanuvchu ushbu doston o‘z
davridanoq   mashhur   bo‘lib,   turli   mamlakatlarda   turlicha   nomlanib   e’zozlangan.
Masalan,   Chinliklar   “Adab   ul-muluk”   ya’ni   “Hukmdorlar   odobi”   deyishsalar,
eronliklar   uni   “Shohnoma”i   turkiy   deb   ataganlar .   Muallif   dostonni   yaratar   ekan,
27 o‘z oldiga doston yozish an’analariga amal etish bilan birga bir qancha vazifalarni
maqsad   qilib   qo‘yadi.   Umumiy   qilib   aytadigan   bo‘lsak,   adib   o‘z   oldiga
Qoraxoniylar   sulolasining   mustahkamlanishi,   hokimiyatda   yuz   berayotgan
ixtiloflarga   barham   berish   va   xalqning   ma’naviy   va   moddiy   hayot   tarzini
yaxshilashni maqsad qilib olgan. Doston markaziga qo‘yilgan   to‘rt masala to‘rtta
asosiy,   ramziy   obraz   orqali   ochib   beriladi.   Hukmdorlar   nizomnomasi   bo‘lgan
“Qutadg‘u bilig” Tabg‘ach Bug‘roxonga taqdim etiladi.
Keyingi   asrlarda   Durbekning   «Yusuf   va   Zulayho»,   Haydar   Xorazmiyning
«Gul   va   Navro‘z»,   «Gulshan   ul-asror»,   Navoiy   Xamsasini   tashkil   etuvchi
dostonlar,   Majlisiyning   «Sayfulmulk»,   Nishotiy   «Husn-u   Dil»,   singari   axloqiy-
ta’limiy, ishqiy–romantik, falsafiy-didiaktik va qahramonlik dostonlari ham adabiy
janrni   rivojlantirdi   ham   adabiyotimiz   xazinasini   boyitgan   holda   kishilar   qalbidan
joy oldi. Bu asarlarda folklor dostonlaridagi kishini boshqa birovning baxti uchun
xolis xizmat qilishi, kezi kelsa, o‘zini bu yo‘lda fido etishgacha borib yetish kabi
buyuk odamiylik tarannum etildi. 
XVIII   asrning   keyingi   yarmida   ham   dostonchilikda,   ham   masalchilik   va
munozara asarlar muallifi sifatida elga mashhur bo‘lgan Nishotiy o‘zining “Husnu
Dil”   dostoni   bilan   epik   poeziyaning   go‘zal   va   yirik   namunalaridan   birini   yarata
oldi.   Doston   katta   hajmga   egaligi   bois   Nishotiy   uni   dunyoga   keltirishda   ancha
zahmat   chekkanligi   ayon   bo‘ladi.   “Husnu   Dil”da   ellikka   yaqin   majoziy   ramziy
obrazlar   orqali     «Gul   va   Navro‘z»va   boshqa   ishqiy   dostonlar   singari   muhabbat
kuylanadi.   Unda   Aqlshohning   o‘g‘li   Dil   hamda   Ishqshohning   qizi   bo‘lgan   Husn
o‘rtalaridagi ishq va unga erishishdagi  turli sarguzashtlar  hikoya qilinadi. “Husnu
Dil”   boshqa   dostonlardan   bir   xususiyati   bilan   farqlanib   turuvchi   tomoni   shuki,
ya’ni undagi timsollarning barchasi inson ichki dunyosidagi hissiyot, tuyg‘ular va
tashqi qiyofasidagi turli tushunchalar orqali aks ettiriladi. Nishotiy dostonida ham
xilma-xil   obrazlar   orqali   insoniy   hislatlar,   tinchlik,     adolatparvarlik,   mardlik,
sodiqlik   va   boshqa   yaxshi   fazilatlar   ulug‘lanadi.   Undan   keyingi   XV   asr   oxiri   va
XVI   asr   birinchi   yarmlarida   faoliyat   olib   borgan     Majlisiy   ijodida   ham
dostonchilikning   eng   yaxshi   namunalari   vujudga   keldi.   Adib   to‘rt   ming   misralik
28 “Qissasi   Sayfulmuluk”   nomdagi   ishqiy-sarguzasht   dostonini   nazm   etib,   asarni
masnaviyda,   hazaj   bahrida,   qissa   ichida   qissa   keltirish   shaklida   yozib,   tuzilishi
jihatidan   uni   o‘zbek     yozma   adabiyotiga   folklor   ko‘rinishida   tuhfa   etdi.   Misr
podshohi   bo‘lgan   Osimning   yolg‘iz   o‘gli   Sayfulmuluk   Fatina   shohi   Shohbol   qizi
Badeuljamolga   g‘oyibdan   oshiq   bo‘lib,   unga   yetishish   yo‘lidagi   sarguzashtlari,
sevgisiga   yetishish   yo‘lida   qiyinchiliklarni   yengib   kamol   topishi   tasvirlanadi.
Asarda “shoirning so‘zga kirgoni” bobida o‘zining holini juda ohangdosh qofiyali
so‘zlar ila jilolaydi.
         Necha kunlar parishon erdi holim
       Yo‘q erdi hech kimla qilu qolim,
      …Dedikim: “Majlisiy, holing nechukdur?”
       Firoq o‘tida ahvoling nechukdur?”
     Yigitlik vaqti erdi so‘z manda,
     Bor erdi bir “Gulu Navro‘z” manda.
Yuqoridagi   misralarni   o‘qib   anglamoq   qiyin   emas   albatta.   Yigitlik
chog‘imda ayni navqironligimda menda ham xuddiki, «Gul va Navro‘z»dostonida
ta’riflangan sevgi qissasi bor edi deya “Sayfulmuluk” ka nisbat bermoqda. Majlisiy
ushbu     dostonni   yozishda   «Gul   va   Navro‘z»sujetining   ayrim   mezonlarini   yoki
g‘oyaviy   ko‘rinishlarini     chog‘ishtiradi.   Sayfulmuluk   obrazini   gavdalantirishda
Navoiy   dostonidagi   Farhodga,   «Gul   va   Navro‘z»dagi   Navro‘zga   qiyoslagandek,
ularning o‘zaro monand nuqtalari, bir qarashda bir-biriga o‘xshash jihatlari yaqqol
ko‘rinadi.
Ma’lumki,   dostonlarda   ramziylik,   ramziy   obrazlar   haqida   so‘z   borar   ekan,
avvalo   xalqning   ilk   rivoyatlaridan   To‘maris   obrazi   qadimgi   jangovar   ayollarning
tipik   vakili   sifatida   talqin   etiladi.   Uning   jasurligi,   o‘ktamligi,   donoligi   tarannum
qilinadi.   Bora   bora   shu   asosda   «Oysuluv»   dostoni   yaratilgan.   Ko‘rinadiki,   ushbu
obrazlar vatan uchun jon fidolik, tinchlik, ozodlik uchun kurashda mardlik, jasorat
va   qahramonlik   g‘oyalarini   madh   etmoqda.   Albatta,   mazkur   motivlar   qadimiy
eposga   xos   an’anaviy   motivlardir.   Yana   biri   Rustam-ideal   qahramon.   Xalq   orzu
29 qilgan   bemisli   kuch-qudratning   ramziy   ifodasi.   U   shuningdek   ko‘pgina   Rustam
sujeti qatnashgan ertaklarning yaratilishiga zamin bo‘lgan. 
Kitobiy dostonlarning bir guruhi mumtoz adabiyot namunalarining baxshilar
tomonidan qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan. Masalan, «Gul va Navro‘z»,
«Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom» Alisher Navoiy
dostonlari,   «Yusuf   va   Zulayho»,   shu   sujetdagi   forsiy   turkiy   asarlar,   «Rustami
Doston»,   «Varqa   bilan   Gulshoh»,   «Vomiq   bilan   Uzro»   forschadan
ozarbayjonchaga qilingan tarjimalar asosida yaratilgan. 
Sharq   xalqlari   orasida   eng   keng  tarqalgan   ishqiy  qissa   va   doston   namunasi
sifatida   “Yusuf   va   Zulayho”   asari   ko‘plab   yirik   ijodkorlar   tomonidan   qalamga
olinadi.   Uning   asl   manbasi   Qur’oni   karim,   Tavrot   va   Injil   hisoblanib,   Sharqda
uning   150   ga   yaqin   qissalari   yaratildi.   “Yusuf   va   Zulayho”da   eng   sof   insoniy
muhabbat tasvirlanadi. XIV asr oxiri va XV asr boshlarida yashab o‘tgan Durbek
adabiy   merosidan   bizga   qadar   faqat   “Yusuf   va   Zulayho”   dostonigina   saqlanib
qolgan.   Durbekning   ijodiy   mahorati     dostondagi   muhabbat   mavzusini   salaflariga
nisbatan   ancha   keng   va   chuqur   talqinda   namoyish   etadi.   Ya’ni   shoir   uni   zamon
nafasi, ruhi bilan to‘yintiradi. U o‘zi yashab turgan muhitda ro‘y berayotgan barcha
qiyinchiliklar,   temuriy   shahzodalarning   mol-mulk   talashuvi   jamiki   og‘riqli
nuqtalarni qalamga ostiga oladi va uni xalqqa taqdim etishga muvaffaq bo‘ladi.
Kitobiy   dostonlar   orasida   yana   shunday   namunalar   borki,   ularning
yaratilishida asos  bo‘lgan manbani topish qiyin. Ammo asarning mavzusi, uslubi,
tasvir   mohiyati   kitobiy   manbaga   asoslanganligi   va   yozma   adabiyotga   yaqin
turganligini   aniq   ko‘rsatadi.   «Sanobar»,   «Zevarxon»   kabi   dostonlar   shunday
asarlardan hisoblanadi. 
O‘zbek dostonchiligida yozma adabiyot ta’siri murakkab ko‘rinishlarga ega.
Xuddi   shunday   ta’sir   va   aks   ta’sir   natijasidagina   o‘zbek   xalq   baxshilari
repertuarida   maxsus   janr-kitobiy   dostonlar   paydo   bo‘ldi.   Bunday   dostonlar
(«Farhod  va   Shirin»,   «Layli   va   Majnun»,   «Bahrom   va   Gulandom»  va   boshqalar)
klassik poeziya namunalarining baxshilar tomonidan folklorga xos ravishda qayta
ishlanishi   natijasidir.   O‘zbek   folkloridagi   ishqiy-romantik   dostonlar   janrining
30 yuzaga   kelishi   va   taraqqiyotini   yozma   adabiyot   ta’sirisiz   tasavvur   qilish   mumkin
emas.  Shuning uchun V.  M. Jirmuniskiy va   X.  T. Zarifovlar  xalq  baxshilarining
podsholar   saroylari   va   shaharlarga   qatnovi,   professional   xalq   ashulachilari
tomonidan   klassik   lirika   namunalarining   ijro   etilishi,   shahar   va   shahar   atrofidagi
qishloqlarda maxsus xonaqolarning mavjudligi bunday o‘zaro ta’sirga asosiy shart-
sharoitlar   yaratdi,   busiz   og‘zaki   folklor   janri-romantik   dostonlarning   rivojlanishi
va taraqqiyotiga imkoniyat bo‘lmagan bo‘lar edi, deb ta’kidlagan edilar.
Adabiy- tanqidiy qarashlar, she’r va shoirlik haqidagi mulohazalar dostonlar
yoki dostonlar turkumi bo‘lmish «Panj Ganj», «Xamsa», «Haft avrang» larda ham
ifoda etildi.
So‘zning   ahmiyati   va   shoirlar   to‘g‘risida   so‘z   yuritilganlikni   Firdavsiyning
«Shohnoma» si, Nizomiy Ganjaviy «Panj ganj» i, Yusuf xos Hojibning «Qutadg‘u
bilig» i, Alisher Navoiy «Xamsa» si va «Lison ut-tayr» i, Nishotiyning «Husn va
Dil» i, Ochilmurod Miriy dostonlarida kuzatish mumkin. 
Jumladan, Alisher Navoiy o‘zining «Xamsa» dostonlarida Nizomiy, Xusrav
Dehlaviy,   Abdurahmon   Jomiy,   Ashraf   Mirog‘aviy,   Shayxim   Suhayliy   kabi   so‘z
san’atkorlari   va   ularning   asarlari   haqida   asrlardagi,   ayrim   voqea,   timsol   talqiniga
munosabatlari   to‘g‘risida   mulohaza   yuritadi,   she’r   va   shoirlikning   muhim
masalalari   (she’rdagi   mazmun   va   shakl,   rost   va   yolg‘on,   ba’zi   janrlar,   jumladan
an’ana va yangilik yaratish masalalari) qalamga olinib, nihoyatda diqqatga sazovor
fikrlar bayon etiladi.  25
 [  7, 151]
O‘zbek   xalq   og‘zaki   ijodiyotidagi   dostonlar   yozma   adabiyotdagi   doston
janrining   yuzaga   kelishiga   katta   zamin   bo‘ldi.   Yozma   adabiyotda   folklorning
bevosita ta’siri ostida muayyan tarixiy davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot bilan uzviy
bog‘langan,   zamonasining   muhim   masalalarini   dadil   ko‘tarib   chiqqan   ajoyib
xilma-xil   dostonlar   yaratildi.   O‘zbek   dostonchiligida   mavzu,   g‘oya,   uslub,
kompozitsiya   va   obrazlar   o‘zgarib,   lirik-epik   janr   mohiyat-e’tibori   bilan
yangilandi.   Lekin   yangi   doston   an’anaviy   dostonchilikning   qahramonona
hodisalarini   kuylash,   bosh   qahramonni   ijobiy   fazilatlarda   ko‘rsatish,   chuqur
25
  Б.Валихўжаев.   Сайланма (И-қисм) Ўзбек адабиёцҳунослиги.   -   Самарқанд нашриёти,   2022 й, 151-бет
31 g‘oyaviylik   voqelikni   to‘la   qamrab   olish,   yuksak   badiiylik   kabi   muhim   belgilari
saqlanib qoldi va o‘zbek dostonchiligi uchun asos bo‘ldi. 
32 2. 2.  « Gul va Navro‘z»  turkunidagi dostonlar haqida
Sharq adabiyoti, ayniqsa forsiy hamda turkiy adabiyotimizda zamonlar osha
davom etib kelayotgan bir nechta adabiy an’analarimiz borki, ular serqirra, ijodkor
shoir va yozuvchilar e’tiboridan chetda qolmasdan avloddan avlodga o‘tib, go‘yoki
adabiy tariximiz ildizlariga sarchashma bo‘lib quyilib bormoqda. Bu an’analarning
biri Xamsachilik an’anasi bo‘lsa, yana boshqasi ishqiy-qahramonlik ko‘rinishidagi
dostonlar   yoki   shohnomalar   bitishdir.   Mazkur   dostonlarni   sanab   ado
etolmaganimizdek,   ularni   eshitmagan,   bilmagan   kishi   bo‘lishiga   shubha   qilamiz.
Ulardan  dunyoga   dong‘i   ketgan   «Layli   va  Majnun»,   «Farhod  va   Shirin»,   «Yusuf
va Zulayho» va shular singari «Gul va Navro‘z» ishqiy dostonlardir. Bizga ma’lum
bo‘lishicha,   fors   va   turk   tillarida   bir   mavzuda   yozilgan   « Gul   va   Navro‘z»
dostonining   uchta   varianti   mavjud.   Ular   mavzu   jihatidan   bir-biridan   farq
qilmasada, hajman yoki obrazlar yuzasidan farqlanib turadi. Hijriy 8 (melodiy 14)
asrda   yozilgan   Jalol   Tabib,   Xoju   Kirmoniyning   «Gul   va   Navro‘z»   manzum
dostonlari va hijriy 9 (melodiy 15) asrning birinchi choragida nazr etilgan Turkiy
shoir Mavlono Haydar Xorazmiyning «Gul va Navro‘z» dostonlaridir. 
Davlatshoh   Samarqandiy   tazkirasida   jamlangan   shoirlarning   asarlari   sharq
mumtoz   adabiyotining   umumiy   yo‘nalishi,   uning   taraqqiyot   yo‘llari,   Sharq
she’riyatida   keng   qo‘llanilgan   ruboiy,   qasida,   g‘azal,   hajv,   janrlarining   paydo
bo‘lishi   va   takomillashuvi,   tarsi,   tajnis,   tarj’band,   murabba   singari   she’riy
shakllarni   o‘rganish   tadqiq   etishda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Qolaversa,   ular   orasida
Javhariy Zangar, Xoja Kirmoniy, Jalol  Tabib, Xoja Ismatillo Buxoriy, Aminiddin
Nuzulobodiy   singari   dostonchilik   janrining   yetuk   nomoyondalarni   keltirib,
ularning   asarlari   bilan   zikr   etib   o‘tgan.   Shoir   ushbu   kitobni   osmon   tabaqalari
tariqida   yetti   tabaqaga   bo‘lgan   holda,   har   tabaqada   tahminan   yigirmata   fozilu
shuaroning   hayot   faoliyatiga   oid   ma’lumotlarni   berib   boradi.   Aynan   beshinchi
tabaqa   vakillariga:   «Xoja   Imod   Faqih   Kirmoniy,   xoja   Salmon   Sovajiy,   mavlono
Muzaffar   Hiraviy,   mavlono   Hasan   Mutakallim,   Nosir   Buxoriy,   Amir
Yaminuddavla,   Tug‘royi   Faryumadiy,   Ibi   Yamin,   Ubayd   Zakoniy,   Sayyid
33 Jaloliddin Azud Yazdiy, Mavlono Hasan Koshiy, Jalol Tabib Sheroziy,………»   26
[17, 15] va boshqa bizgacha ismlari noma’lum bo‘lgan olimu fuzalolar haqida zikr
etilgan. 
Davlatshoh   Samarqandiy   «Tazkirat   ush-shuaro»   dan   olingan   «Shoirlar
bo‘stoni»   bobida   Xoja   Kirmoniy   hayot   faoliyatini   quyidagicha   ta’riflaydi:   -   «Asl
ismi   Abu   Ota   Mahmud   Xojuyi   Kirmoniy   bo‘lgan   xamsachilikda   yangi   an’ana
yaratishga uringan ulkan forsiy shoir (1280-1341) . Uning  « Xamsa» si asosan ikki
romantik   doston   -   « Humoy   va   Humoyun»   hamda   « Gul   va   Navro‘z»   dan   iborat.
«Shoir   bu   asarni   yaratishda   xalq   og‘zaki   ijodidan   barakali   foydalangan   ekan.
Kirmon   buzurgzodalaridan,   fozil   va   xushsuxan   kishidur.   Davrining   fozilu
mo‘tabarlari uni fasohat va balog‘atda tengi yo‘q, shoirlar nahbandi, deb ataganlar.
U Kirmonda turg‘un bo‘lib qolmay, doimo sayohat qilar edi. 
      Toki men Bog‘dodni qilmay yuz vatan, 
  O‘zga joy kelmas ko‘zimga, Dajladan.  27
[  17,94-95-bet]
Kirmoniy   o‘sha   vaqtda   donishmand   shayx,   muhaqqiqlar   yetakchisi,   vosillar
sultoni, millatu din suyanchig‘i Alouddin Simnoniy suhbatidan bahra topib, murid
bo‘lib   qoldi   ham   bir   muncha   yil   So‘fiyobodda   so‘fiylik   bilan   mashg‘ul   erkan,
shayx Alouddin Simnoniy janoblarining she’rlarini ja’m qiladi….Xojuning devoni
yigirma ming baytdan iborat. Vafoti 1341 (742 hijriy) yili sodir bo‘lgan, deb qayd
qilinadi «Shoirlar bo‘stoni» da. 
Shuni aytish o‘rinliki, Xusrav Dehlaviydan so‘ng Navoiygacha bo‘lgan davr
orasida   (1302-1483-yillar)   ham   dostonlar   turkumidan   iborat   beshliklar   yaratish
davom   etdi.   Jumladan,   Xoju   Kirmoniyning   1332-1348-yillar   orasida   yaratgan
beshligi, Salmon Sovajiyning, XV asrda esa Jamoliy Tabriziy, Kotibiy, Kavkabiy,
Ashraf kabi shoirlar qo‘l urgan bo‘lsa, bular orasida Xoju Kirmoniyning «Xamsa»
si   o‘ziga   xos   xarakterga   ega.   Zero,   o‘zbek   adabiyoti   tarixida   xamsanavislikka   ilk
qadam   qo‘ygan   Haydar   Xorazmiyning   «Maxzan   ul-asror»   hamda   “Gul   va
26
    Давла тш оҳ Самарқанди. Шоирлар бўстони.Тошкент, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат 
нашриёти, 1981, 15-бет
27
 Давлатшоҳ Самарқанди. Шоирлар бўстони.Тошкент, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти,
1981, 94-бет
34 Navro‘z»   dostonlari   yaratilishida   boshqa   fors   tojik   klassiklari   qatorida   Xoju
Kirmoniy asarlarining ham sezilarli ta’siri bor. Qolaversa, Alisher Navoiyning o‘z
e’tirofiga   ko‘ra   «Layli   va   Majnun»   dostoni   Xojuning   «Gavharnoma»   si   ta’sirida
yaratilgan. Binobarin, Xoju Kirmoniy adabiy merosi va uning o‘zbek adabiyotida
ta’siri   masalasini   tadqiq   etish   adabiyotshunoslikning   muhim   vazifalaridandir.
Shoirning ilk masnaviysi «Humoy va Humoyun» bo‘lsa, ikkinchi dostoni «Gul va
Navro‘z»   dir.   O‘n   yildan   keyin   hijriy   742   (1341)   yilda   yozilgan.   Asar   aruzning
hazaji   musaddasi   mahzuf   va   maqsur   (mafo‘iylun   mafo‘iylun   fa’uvlun   yoki
mafo‘iyl)   vaznida   yaratilgan.   Binobarin,   u   «Xamsa»   ga   «Xusrav   va   Shirin»
dostonining   muqobili   sifatida   kiritilgan.   Doston   muqaddimasida   qayd   etilishicha,
uning yozilishida do‘sti tomonidan taqdim etilgan etilgan hind tilidagi nasriy qissa
asos  vazifasini  bajargan. Asarning  asosiy  qismi  50 bobni  o‘z  ichiga olgan bo‘lib,
unda   Xuroson   shohi   Firuzshohning   o‘g‘li   Navro‘z   va   Rum   Qaysarining   qizi   Gul
o‘rtasidagi ishqiy sarguzashtlar bayon etilgan. 
Hofiz   Sheroziyning   Xoju   Kirmoniyni   g‘azal   sohasida   o‘zining   ustodi   deb
bilganligidan   ul   zotning   shu   qadar   katta   istedod   egasi   va   so‘z   gavharining   sohibi
ekanligini anglash qiyin emas. 
Muzaffariylar   zamonining   tabibi   va   shoiri   bo‘lgan   Mavlono   Jaloluddin
Ahmad   b.   Yusuf   b.   Ilyos   Tabib   Xuvofiy   Shiroziy,   hijriy   8   asr   (XV)   da   « Gul   va
Navro‘z»   dostonini   ilk   bor   forsda   hukmronlik   qilgan   Fors   mamlakati   hukmdori
Shoh Shujo hukmdori Muzaffariy podshohligining mashhur olimi, fozili,   shoir va
yozuvchisi ,   tabibi   bo‘lgan.   Shoir   Shirozda   shahrida   tug‘ilgan   deyilib,   tavallud
tarixi   VII   asrning  so‘ngida   deb   tasavvur   qilinadi,   uning  vafoti   esa   795  yilda   ro‘y
bergani qayd etilgan. 
«Pokiza   kishi   bo‘lib   muzaffariylar   hukmronligi   zamonida   Forsda   hakimlik
va   tabiblik   qilgan.   Hakim   va   tabib   bo‘la   turib,   she’rni   yaxshi   aytgan,   balki   she’r
ilmini yaxshi bilgan. U 1334-yili «Gul va Navro‘z» dostonini bitgan. O‘sha doston
zo‘r   shuhrat   topib,   yoshlar   orasida   sevib   o‘qilmoqda.   Garchand   masnaviylari
nuqsondan   xolis   bo‘lmasa   ham,   lekin   ravo   va   pokizadir.   Hikoyat   qiladilarki,
Mavlono   Nasimiy   Nishopuriy   bir   oy   mobaynida   «Gul   va   Navro‘z»   dan   yigirma
35 nusxa ko‘chirgan. Lekin uning bu qudratiga ajablanmay bo‘lmaydi…,  28
 [16,124] -
deydi Davlatshoh Samarqandiy. 
Jalol   Tabibning   she’rlari   devoni,   aruz   haqida   forscha   va   arabcha   risolalari,
«Nazhat-ul-Arvoh»   nomli   asari   va   albatta   «Gul   va   Navro‘z»   manzum   dostoni
zamonlar   osha   bizgacha     yetib   kelgan.   Ushbu   manzum   doston   aruzning   hazaji
musaddasi   mahzuf   vaznida   yozilgan.   Tahminlarga   ko‘ra,   baytlar   soni   1400   dan
ortiqroq.   Jalol   Tabibning   manzum   dostoni   an’anaviy   Alloh   Ta’olo   sanosi,
Payg‘ambarning   na’ti   va   munojot   bilan   boshlanadi.   So‘ngra   muallif   dostonini
nazm   rishtasiga   tortish   sababi   unvoni   ostida,   ushbu   kitobni   yozishga   hukm   etgan
Shiroz hukmroni Sulton G‘iyosuddin Kayxusrav va uning ukasi Amir Shayx Abul
–   Is’hoq   madhida   atab   bir   nechta   bayt   yozadi.   Bularni ng   hammasi   65   baytni   o‘z
ichiga   oladi,   so‘ngra   doston   boshlanadi.   Dostonning   bosh   qahramonlari-Navshod
o‘lkasi   podshohi   Farruhshohning   o‘g‘li   «Navro‘z»   va   Farxor   podshohi
Mushkinshohning   qizi   «Gul»   dan   iborat.   Farruxshoh   xonadonida   Navro‘z
ayyomida o‘g‘il farzand dunyoga kelib, uning ismini Navro‘z qo‘ydilar. 
       Falak zin moh xurshide barovard Jahon zon
         shoh Jamshide barovard Muborak tala’te, 
      Farxunda shohe Xujasta toli’e, 
     Zebanda mohe ba soli xurra m on mohi dil-afro‘z 
    zi modar dar vujud omad ba Navro‘z. 
        Navro‘z tezda ulg‘ayadi, ta’lim olib ilm o‘rganishda yuqori cho‘qqilarni zabt
etadi. Barcha hunarlarni o‘rganadi, jumladan, ov bilan shug‘illanadi, qurol-aslahani
yaxshi   ishlatishni   bilgan   mohir   ovchi   bo‘ladi.   Navro‘z   navqiron   o‘g‘lon   bo‘lib
ulg‘ayadi.   U   bir   kecha     tush   ko‘radi.Tushida   sohibjamol   malikani   ko‘rib,   unga
g‘oyibona oshiq bo‘lib, hushidan ayriladi. 
      Shabe dar xob did on olam afro‘z
   Ki bude bomdodi ro‘zi Navro‘zzi
   Dar boz omadash sarve xiromon
  Ba dastash sog‘are dode ki biston
28
 Давлатшоҳ Самарқанди. Шоирлар бўстони.Тошкент, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти,
1981, 124-бет
36   Bipursidash ki ay gulrux kudomi 
  Begu to az kujoe-yu chu nomi?
  Javobash dod on sarv az sari noz 
  Ki ay shohi javonbaxti sarafroz
  Gulam xonandu dar Farxor bosham
  Dar in buston guli bixor bosham. 
Navro‘z Gulning ishqida yonib uni axtarib cho‘l-u biyobon kezib yurarkan,
bir   karvonga   duch   kelib   unda   Bulbul   ismli   bir   chiroyli   yigit   bilan   tanishib   uning
Gulning   yurtidan   ekanligini   bilgach,   undan   Gul   to‘g‘risida   u   shoh   Mushkinning
qizi   ekanligini   bilib   oladi.   So‘ng   ma’shuqasiga   bir   noma   yo‘llaydi.   Bulbul   ham
Navro‘zning bunday iztirobdaligini ko‘rgach, Navro‘zning holidan Gulni xabardor
etish   maqsadida   Farxor   mamalakatiga   ravona   bo‘ladi.   Bulbul   Gul   o‘tiradigan
ko‘shk   yoniga   to‘xtalib   Navro‘z   haqidagi   arzi-yu-   nolasini   kuyga   solib   butun
xalqqa   ovoza   qilib   turganda,   saharlab     uyg‘ongan   malika   Gulning   ham   bunday
voqealardan   holi   parishon   bo‘ladi,   vujudida   bir   tug‘yon   bilan   bezotalanadi.   Bu
holatni engasiga “dasturxon” etgach Navro‘z sifatlarini undan bilib oladi. Gul ham
doyasi   Susan   orqali   xat   yuborib   Navro‘z   bilan   shu   orqali   bir-   biridan   ogoh
bo‘lishadi. Otasi Farxor o‘g‘liga qo‘shib yollangan Bahman otli keksa qo‘mondon
yo‘lda Navro‘zga xiyonat qilib uni hech vaqosiz yolg‘iz qoldirib tashlab qochadi.
Ko‘pgina mashaqqatlarni yengib o‘tgan Navro‘z Gul bilan bir- birini topadi. Ikkisi
bir   bo‘lib   yo‘lga   tushar   ekan,   shu   yerdan   birin-   ketin   talofatlar,   mashaqqatlar,
aldovlar   va   ayriliq   ularga   raxna   soladi.   Qattiq   bo‘ron,   qoratanli   Yaldo,   Xitoy
xoqoni,   Shayx   Najdiy,   Javhar,   Adan   podshohi   Rabishoh,   Shurta,   Badi’shoh   va
boshqa   obrazlar   ishtirok   etgan   kulminatsion   voqealar   ro‘y   berar   ekan,   bu
sinovlarda   ikki   oshiq   sevgisi   yengilmadi   balki,   yuksak   cho‘qqilarda   sof,   otashin
muhabbat alangasini yoqdilar. Shu bilan Gul va Navro‘z ota onalaridan rozi rizolik
olib, to‘rt podsholikni birlashtirdi va baxt qasriga birgalikda qadam qo‘ydilar. 
    Gulu Navro‘z bo ham aqd bastand
   Ba Navro‘zi miyoni Gul nishastand
  Vaz on jo shodu xurram boz gashtand
37   Ham bo yak digar damsoz gashtand
   Ba yak sol in hama zahmat kashidand
  Ba vaqti gul ba joi xud rasidand…. 
Jalol   Tabib   va   Xoju   Kirmoniylarning   «Gul   va   Navro‘z»   laridan   tashqari
yana boshqa masalan, Mulla Soqiyning «Gul-u Navro‘z» ini ko‘rsatish mumkin, -
deydi Ergash Fozilov «Lutfiyning «Gul va Navro‘z» i haqida “nomli maqolasida.  29
[ 28, 42-bet]   Biroq bu asar bizga yaqindan tanish emas. 
«Gul   va   Navro‘z»   turkumidagi   boshqa   e’tiborga   molik   dostonlardan
Durbekning   «Yusuf   va   Zulayho»,   Abdulla   Ansoriyning   «Xizr   va   Robi’a»,
Nizomiy Ganjaviyning «Shirin va Farhod», Qutbning “Xisrav va Shirin” dostonlari
bor.   Yuqoridagi   dostonlarning   har   qaysisi   «Gul   va   Navro‘z»   mavzusining   o‘ziga
xos   ko‘rinishlarini,   ham   g‘oyaviy   ham   shakliy   talqinini   taqdim   etib,   u   yozilgan
davrning madaniy, ma’rifiy, ijtimoiy  va adabiy an’analarini o‘zida namoyon etadi.
Bu jihatlarni birgina Qutbning asari misolida ko‘rib o‘tadigan bo‘lsak, “Xisrav va
Shirin”   ham   ma’lum   jihatlari,   kompozitsion   ko‘rinishlari,   voqeaviy   ketma-ketligi
va asar qahramonlarining ramziylik tomonlari bilan bir-biriga o‘xshash.   Qutbning
ushbu dostonida turkiy xalqlarning hayotidagi ma’lum bir qirralar aks etadi. Xuddi
«Gul   va   Navro‘z»asaridagi   Navro‘zning   dunyoga   kelishi   va   unib   o‘sishi,   u
yashagan   muhit   ham   Xisrav   obrazidagi   ko‘rinishlar   bilan   bir   xil.   “Xisrav   va
Shirin”   dagi   asosiy   voqealar   Xisrav   va   Shirin   obrazi   sarguzashtlari   bayoni   bilan
hikoya   qilinadi.   Xisrav   tug‘ilgan   kun   katta   shodiyonali   kunga   aylanib,   u   Yusuf
kabi   chiroyli   bir   go‘dak   bo‘lib,   havas   qilsa   arziydigan   ham   aqlan   ham   jismonan
yetuk   bo‘lib   ulg‘ayadi.   Navro‘z   kabi   u   ham   Shiringa   g‘oyibdan   oshiq   bo‘ladi.
Asarning yana bir afsonaviy qahramoni Farhoddir.U xalq orasidan chiqqan oddiy
bir   tosh   yo‘nuvchi   usta   bo‘lib,   Shirin   yashayotgan   hudud   aholisi   uchun     sut
arig‘ining qazilishi  jarayonida ishtirok etadi. Farhod ham Shiringa oshiq edi. Shu
tarzda   voqealar   davom   etadi.   Qutbning   mazkur   tarjima   dostoni   “Xamsachilik”
dostonining ilk ko‘rinishlarini dunyoga kelishiga zamin yarata oldi.
29
 Ergash Fozilov. Lutfiyning “Gulu Navro’z” I haqida (Doston Lutfiyniki. Y. Ishoqov bu asar Haydar Xorazmiyniki
deb bekorga shov-shuv ko’tarib yurganligi haqida. - 1972. - № 4. 42-b
38 II.Bob yuzasidan xulosa.  Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, «Gul va Navro‘z»
turkumi fors adabiyoti va madaniyati rivojida katta rol o‘ynagan doston va boshqa
asarlarning   boy   va   rang-barang   to‘plamidir.   Bu   asarlar   o‘zining   yorqin
personajlari,   murakkab   syujetlari   va   adabiy   mavzulari   orqali   asrlar   davomida
kitobxonlar   hayolini   o‘ziga   singdirib,   bugungi   kunda   ham   e’zozlanib   kelmoqda.
Qolaversa,   «Gul   va   Navro‘z»   turkum   dostonlarida   ham   ular   yozilgan   ijtimoiy-
tarixiy   sharoit   o‘z   aksini   topgan.   O‘sha   davrlardagi   fors   va   turkiy   jamiyatning
qadriyatlari, e’tiqodlari-yu an’analari bilan sug‘orilgan bo‘lib, davrning siyosiy va
madaniy   dinamikasi   haqida   tushuncha   berib   boradi.   «Gul   va   Navro‘z»va   uning
mavzuviy   ham   janriy   safiga   kiruvchi   shu   xildagi   dostonlar   ham   bir   umumiy
xulosani   berishda   xizmat   qiladi.   Ya’niki,   ma’lum   bir     sevgisini   uchratgan
insonning   muhabbati   uchun   kurash   yo‘lidagi   turli   afsonaviy   qissasi,
sarguzashtlarga duch kelishi-yu dahshtli  sinovlardan o‘tishi  hikoya ostiga olinadi.
Binobarin, asar mazmuni bilan muallifning asar yozishdagi maqsadi bir butunlikda
kitobxonning   asar   to‘g‘risidagi   xayolot   manbaini   boyitib,   to‘ldirib   boradi.
Xususan,   “Gul   va   Navro‘z”da   balki     yuqorida   qayd   etilgan   asarlar   va   Xamsa
dostonlarining   g‘oyaviy   hamohangligi   bir   –biriga   monand   turadi.   Ular   qalam
ostiga   olgan   mavzuda   odil   hukmdorlarning   qanday   markazlashgan   davlat   tuzib
adolatli siyosat olib borishlari, barcha ziddiyatlarni yechimini topib xalqqa farovon
yashash g‘oyalarini ilgari suradi.
III. BOB HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI:
MAVZU, G‘OYA, POETIKA MASALALARI
39 3. 1. Dostonning sujeti, timsollar olami, kompozitsiyasi, mavzu va g‘oyasi
«Gul   va  Navro‘z»   XV  asr   o‘zbek  dunyoviy  adabiyoti   taraqqiyotida   muhim
o‘rin   tutgan   katta   va   qimmatli   adabiy   yodgorlik   hisoblanib,   Movarounnahr   va
Xurosonda   temuriy   shahzodalarning   o‘zaro   toj-u   taxt   talashlari   avjiga   chiqqan,
feodal   urushlar   davom   etayotgan   bir   paytda,   ikkinchi   tomondan   insoniy   sevgi,
muhabbat oyoq osti qilinib, ayollarning haq-huquqlari nazarga ilinmaydigan, ularni
xo‘rlab zo‘rlash, qul qilib sotish zamonining hukm surayotgan bir pallasida shu va
shunga o‘xshash qator asarlar orqali bo‘lib o‘tayotgan turli jarayonlar qattiq tanqid
ostiga olindi, hatto oz muncha bo‘lsada buni cheklashga erishildi ham. 
«Gul   va   Navro‘z»   ishqiy-   qahramonlik   dostonida   sevgi   temasini   feodal
urushlarga   xotima   berish,   ma’rifatparvar   hukmdor   boshchiligida   markazlashgan
hokimiyat   vujudga  keltirish   uchun  kurash  bilan  bog‘laydi,  mardona  kurashi   bilan
turlicha   dahshatlarni,   hatto   o‘limni   ham   yengib   murod   -maqsadiga   erishgan,   el-
yurtni be’mani urushlar girdobidan qutqarib, osoyishtalikni barqaror etgan Gul va
Navro‘zning   murakkab   sarguzashtlari   hikoya   qilinadi,   30
  [3,   336]   -   deb   uqtirib
o‘tadi doston haqida N. Mallayev. 
«Gul va Navro‘z» murakkab syujetli dostondir. U uzoq yillar davomida turli
o‘lkalarda   sodir   bo‘lgan   xilma-xil   voqealarni,   oddiy   hayot   lavhalaridan   tortib
kishini   fantaziya   olamiga   olib   kirib   xayratda   qoldiruvchi   voqealargacha   hikoya
qiladi.   Asosiy   voqea   Navshod   shohi   Farruhning   o‘g‘il   ko‘rishi   -   Navro‘zning
tug‘ilishidan   boshlanadi.   Voqea   asta-sekin   rivojlanib,   uning   doirasi   kengayadi,
turli-turli personajlar va ularning faoliyati bilan bog‘lanib boradi. Biroq dostondagi
voqealarning   barchasi,   har   bir   epizod,   har   bir   lavha   Gul   va   Navro‘zning   ishqiy
qahramonlik   sarguzashtini   yoritishga   xizmat   qiladi,   shu   sarguzashtning   ma’lum
halqasini tashkil qiladi yoki uni to‘ldiradi, takomillashtiradi. Bu narsa dostonning
izchil va mukammal kompozitsiyasini vujudga keltiradi. 
Dostonning   mavzusi   voqealarning   rivojlanishi,   turli   konflektlarning   paydo
bo‘lishi   va   yechilishi   bilan   yoritilib   boradi.   Yaxshilik   bilan   yomonlik,   ijobiy
obrazlar   bilan   salbiy   obrazlar   o‘rtasidagi   kurash   tobora   murakkablashib   boradi.
30
  Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 336-бет
40 Asar o‘quvchini ma’naviy va ramziy sarguzashtga olib boradigan sayohat sifatida
tuzilgan. Bu tasavvuf va islom ma’naviyatiga chuqur singib ketgan asardir. Doston
mavzulari   umumbashariy   xususiyatga   ega   bo‘lib,   insonning   ahvolidan   so‘zlaydi.
«Gul   va   Navro‘z»   dostonida   tadqiq   etilgan   asosiy   g‘oyalardan   biri   muhabbat
g‘oyasidir. Sevgi nafaqat insoniy tuyg‘u, balki koinotni harakatga keltiruvchi kuch
sifatida   ham   tasvirlangan.   Sevgi   butun   ijodni   jonlantiradigan   kuchdir   va
izlovchining ilohiy bilan ruhiy birlikka erishishi uchun vositadir. 
Doston   mazmunidan   ko‘rinib   turibdiki,   xalq   dostonlaridagi   motivlar-
farzandsizlik,   tush   va   safar   motivlari   mazkur   dostonning   asosiy   syujetini   tashkil
qiladi. 
XVII   asrdan   keyin   yaratilgan   romantik   dostonlarning   deyarli   hammasida
« Gul va Navro‘z» dostonidagi motivlar bor. Jumladan, Nishotiyning «Husnu Dil»
dostonidagi   safar   motivi   bilan   «Sanobar»   xalq   kitobidagi   va   ko‘plab   xalq
dostonlaridagi   safar   motivi   yoki   «Gul   va   Navro‘z»,   Sayqaliyning   «Bahrom   va
Gulandom» dostonidagi farzandsizlik motivi bilan «Oshiq G‘arib va Shohsanam»
dostonidagi   farzandsizlik   motivi   uyg‘unligini   misol   qilib   keltirish   mumkin.   Dalil
sifatida   Sharq   xalqlari   dostonlarining   ko‘pida   uchraydigan   farzandsizlik   motiviga
e’tibor   qarataylik:   «Qissasi   Sayfulmuluk»   da   shoh   Osim   farzand   ko‘rmay,   oxiri
Xudodan   farzand   so‘rab   o‘g‘il   ko‘radi,   o‘g‘lining   ismini   Sayfulmuluk   qo‘yadi;
«Bahrom   va   Gulandom»   dostonida   Rum   mamlakati   podshohi   farzand   ko‘rmay,
oxiri   xudoning   marhamati   bilan   farzandli   bo‘ladi   va   o‘g‘lining   ismini   Bahrom
qo‘yadi. Bu voqealar har ikkiala dostonning boshida beriladi, har ikkiala dostonda
safar   motiviga   zamin   tayyorlanadi.   Shuningdek,   mazkur   dostonlar   « Gul   va
Navro‘z» dostoniga bu jihatdan hamohang. Sayfulmuluk otasi hadya qilgan to‘nda
qizning   suratini   ko‘rib   oshiq   bo‘lib   qoladi.   Bahrom   ham   Gulandomning   suratini
ko‘rib oshiq bo‘ladi va hokazo… 31
  [ 13, 452]
Shubhasiz,   bunday   uyg‘unliklar   romantik   dostonlarning   xalq   dostonlari
zaminida  shakllanganini   ko‘rsatadi.  Shu bilan  birga  Sharq adabiyotida,  jumladan,
turkiy   xalqlar   dostonlarida   bu   motivlar   asosida   shakllangan   dostonlar   bir-biridan
31
 Rahmonov N.O’zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning birinchi yarmigacha).  «Sano-standart» 
nashriyoti .  – T   .;  2017, 452 -bet.
41 oziqlangan   va   bir   tizimni   hosil   qilgan.   O‘zbek   adabiyoti   tarixida   bu   tizim   aynan
«Gul va Navro‘z» dostonidan boshlanganini ham e’tirof etish kerak. 
        Shunday qilib, «Gul va Navro‘z» dostonida ushbu bayt keltiriladi:
       Tarix sekkiz yuz o‘n to‘rt erdi hijrat
       Ki naqsh ettim bu manzuri muhabbat. 
              Uning   hijriy   814   yilda,   melodiy   1411   yilda   yozib   tugatiganini   ko‘rsatadi.
Temuriylar   imperiyasi   parchalanib   ketib,   Movarounnahr   va   Xuroson   taxti   uchun
shahzoda   va   amir-amaldorlar   o‘rtasida   qonli   kurashlar   avj   olgan   bir   pallada,
davrining   iste’dodli   shoiri   va   ma’rifatparvar   qalam   sohibi   Haydar   Xorazmiy
ommaviy   urushlarni   qoralab,   tinchlik   uchun   birlashish   maqsadida   xalqqa   mazkur
asarlari orqali murojaat etdi. 
     O‘shul kunlarki vaqtim erdi noxush, 
  Tiriklik nomuloyim umre noxush, 
  Parishonlik bila aqlim mushavvash, 
  Buzulg‘on bu ko‘ngulda ming tuman g‘ash. 
  Na bir hamdamki ul hamsoz bo‘lg‘ay, 
  Na bir mahramki ul hamroz bo‘lg‘ay, 
  Musohib nozaninlarning firoqi, 
  Muosir, hamnishinlar ishtiyoqi, 
  Ayoq tutquchi bandu hamdamim oh, 
 Ayoqlik qon yutar shomu sahargoh 
Ushbu   misralarning   tug‘ilishi   bejiz   emas   aslida,   ya’ni   adib   yashayotgan
zomonda   bo‘layotgan   ko‘ngilsizliklar,   siyosiy   bosimlar,   oddiy   xalqning
azoblanishi-yu begunohlarning qon to‘kishi, achinarlisi shuki, bularning hammasi
o‘z manfaatlarini o‘ylagan holda molu-mulk uchun talashdir, yozuvchining bularga
munosabati   va   iztirob-u   armonlari   asar   davomida   yanada   to‘laroq   va   ravon
anglashiladi. 
Dostonning   «Sababi   nazmi   kitob»   ida   aytilishicha,   Lutfiy   -   ,   (Lutfiy   deb
aytib   o‘tilgan   N.   Mallayevning   O‘zbek   adabiyoti   tarixi   kitobida)   dostonini
Temurning   nabiralaridan   bo‘lgan   Iskandar   mirzoning   topshirig‘i   bilan   yozgan.
42 Iskandar   Mirzo   u   vaqtlarda   Fors   va   Isfahonning   hokimi   bo‘lgan,   Temuriy
shahzodalardan birmuncha farq qilgan hamda qobiliyatli shoir bo‘lgan.  32
 [ 3, 337]
Temur   va   uning   avlodlari   adabiyot   va   san’atga,   ilm-fanga   yaqin   kishilar   edi.
Ba’zilari   ijodkor   shoir   bo‘lib,  ular   o‘zlari   she’rlar   yozish   bilan   birga  ijodkorlarga
homiylik   ham   qilgan.   Temuriy   shohlar   o‘sha   davrlarda   (XV   asrdan   oldin   ham)
o‘zlariga   atab   bag‘ishlov,   biografik   asarlarni   buyurishgan.   Jumladan,
ta’kidlaganimizdek, bu an’ana Iskandar Mirzo zamonida ham davom etib, bunday
ulug‘ ishga Haydar Xorazmiy ham qo‘l urgan. 
            Buyurdikim: «Bu gul faslda darhol
          «Gulu Navro‘z» ning afsonasin sol» 
           Dostonda sevgining to‘siqlarni yengib o‘tish va o‘zgarishlarga olib keladigan
kuch   xarakterlanadi.   Ikki   bosh   qahramon,   yosh   yigit   va   qiz,   dastlab   ijtimoiy   va
madaniy   to‘siqlar   bilan   ajralib   turadi,   ammo   ularning   bir-biriga   bo‘lgan   sevgisi
oxir   oqibat   bu   to‘siqlarni   yengib   chiqadi.   Ushbu   mavzu   qahramonlarning   his-
tuyg‘ularining   chuqurligini   va   ular   duch   keladigan   qiyinchiliklarni   ko‘rsatadigan
bir qator yorqin va ta’sirli sahnalar orqali o‘rganiladi. 
«Gul   va   Navro‘z»   mavzusi   turkiy   va   forsiy   adabiyotda   an’anaviy   mavzu   -
yigit   va   qiz   o‘rtasidagi   muhabbat   qissasidir.   Biroq,   Haydar   Xorazmiy   o‘zining
ramziy   til   va   obrazlar   yordamida   bu   tanish   mavzuni   yuksaklarga   ko‘tardi.
Dostondagi timsollar olami boy va rang-barang bo‘lib, har bir personaj va predmet
o‘zining lug‘aviy ma’nosidan tashqari biror narsani ifodalaydi. 
         Asarning ramziy timsollari:
  Navro‘z -yangi kun, yangi yil boshlanishidagi dastlabki kun. 
  Gul- go‘zallik ramzi, bahor faslining darakchisi, chiroyi.
   Farruh -go‘zal, qutlug‘, muborak, qutlug‘ yuzli. 
   Navshod -xalqining go‘zalligi va chiroyi bilan mashhur bo‘lgan shahar nomi. 
  Farhor -orasta, chiroyli, shinam joy (uning Gul tug‘ilgan mamlakat sifatida talqin
qilinishi bejiz emas) 
  Mushkin -mushk hidli. 
32
  Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 346-бет
43 Rafi’- oliy, baland.
Yaldo- qish faslidagi eng izg‘irin, qahraton, uzun va qorong‘u kecha.
Bahman- qish faslidagi eng ayozli kunlar.
Najd- to‘siq, yerning ma’lum bir baland joylashgan qismi.
Demak,   asardagi   obrazlar   tizimi   haqida   so‘z   yuritadigan   bo‘lsak,   avvalo,
bosh qahrmon   « Navro‘z» syujetiga  chuqurroq to‘xtalmoqchimiz. Navro‘zning asl
genezisi   qanday?,   Navro‘z   nimaning   ramzi-yu   qanday   qilib   asarlarda   ramziylik
yaratib kelmoqda? - kabi savollarga javob qidiramiz. 
Navro‘z   obrazining   ramziyligi .   Navro‘z-   Sharq   xalqlarining   jumladan,
O‘rta Osiyo xalqlarining qadimiy, an’anaviy bayrami. Besh ming yillik tarixga ega
bu   bayram   inson   ichki   olamining   yosharish   yangilanishi   va   tabiat   uyg‘unligi
ramzidir. 
Afsonalarning   aksariyati   Navro‘zni   vujudga   kelishini   afsonaviy   Jamshid
nomi   bilan   bog‘laydi.   Qadimgi   Eron   afsonalarining   birida   hikoya   qilinishicha,
Navro‘z   Jamshid   podsho   bo‘lib   taxtga   o‘tirgan   kundir.   U   o‘ziga   shohona   taxt
yasatdi,   har   xil   qimmatbaho   toshlar   bilan   jilo   berilgan   necha   turli   dur   javohirlar
qadalgan   qimmatbaho   tojini   kiyib,   tong   mahali   taxtga   o‘tiribdi.   Shu   payt   quyosh
chiqib   oftobning   zarrin   nurlari   Jamshidning   toj-u   taxtini   yoritibdi.   Butun   tevarak
atrof   munavvar   bo‘lib   ketibdi.   Bu   g‘aroyibotni   ko‘rgan   ulus   ajablanib   Jamshid
taxtga o‘tirgan kunni «Navro‘z» ya’ni «yangi kun» deya e’tirof qilishgan ekan. 
Shunga   o‘xshash   ma’lumotlar   qadimgi   yodgorliklarimiz   Avestoda
shuningdek, xalq qo‘shiqlari, bahor madhiyasi Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu
lug‘otit   turk»   asaridan   qolaversa,   Abu   Rayhon   Beruniy   ham   «xalqlardan   qolgan
yodgorliklar»   kitobidan   joy   olgan.   Beruniy   mazkur   asarida   Quyosh   yili   hisobida
yilning   birinchi   oyi   deb   sanalgan   Farvardin   oyi   to‘g‘risida   so‘zlab   :   «Bu   oyning
birinchi   kuni   Navro‘zdir,   -deydi,   -Navro‘z   olamning   boshlanishi   va   yaratilishiga
dalil qilingan» deya izoh berib o‘tgan. 
Navro‘z   bayramiga   bag‘ishlangan   dastlabki   yozma   badiiy   asar   fors   tojik
adabiyotining   yetuk   namoyondasi   Umar   Xayyom   ijodiga   mansub   bo‘lgan
44 «Navro‘znoma»   deb   qaraladi.   Bu   haqida   Hamidjon   Homidiyning   «Daholar
davrasi» da berilgan quyidagi ma’lumotga ko‘zimiz tushadi. 
«Navro‘znoma»   asari   juda   katta   tarixiy,   ma’rifiy   ahamiyatga   ega.   Zeroki,
unda   muallif   Sharq   xalqlarining   qadimiy   udumlarini,   xususan,   Navro‘zning   xalq
bayrami   sifatida   rasm   bo‘lishi   tarixini   batafsil   yoritgan,   u   bilan   bog‘liq   naql-u
rivoyatlarni keltirgan. «Navro‘znoma» omiyona til –xalq jonli tiliga yaqin bir ibora
ifodalarda   yozilgani   uchun   yengil   o‘qiladi.   U   XII   asr   forsiy   tildagi   nasrning   eng
yaxshi namunasi hisoblanadi.  33
 [23, 102]
Yetuk   mutafakkir,   ulug‘   zot   Alisher   Navoiy   ijodida   ham   Navro‘z   ta’rifini
ko‘p o‘rinlarda uchratamiz . Jumladan, «Tarixi mulki Ajam», «Mahbub ul qulb»,
«Holoti   Pahlavon   Muhammad»,   «Munshoat»   kabi   nasriy   asarlarida   ham   Navro‘z
bilan   bog‘liq   fikr-mulohazalar,   ta’rif-u   tavsiflar,   obrazli   iboralar,   betakror
qofiyalarga  duch  kelamiz.   Navoiyning  nasrda  yozgan   ma’lumotlari   Firdavsiyning
«Shohnoma» sida bitgan quyidagi baytlarni yodga soladi. 
      Yil boshi Xurmuzu edi farvardin, 
      Dilda na g‘am qoldi, na adovatkin
      Bu baxtiyor kunni o‘shandan buyon
      Shohlardan yodgor deb bilurlar hamon.  34
[24, 30]
        Hazrat Alisher Navoiy o‘z asarlarida bahor fasli bilan bog‘liq tasvirlarni ham
maroq bilan yozar ekan, Navro‘zni ham tilga olgan va buning yorqin misoli «Layli
va   Majnun»   dostonida   bitgan   bahor   vasfi   nomli   bobidir.   Uni   qaysidir   ma’noda
ulug‘ shoirning bahor va Navro‘z haqidagi hayratlari deyish mumkin. 
      Bu damki esib nasimi Navro‘z, 
     Gul atrini qildi majlisafro‘z. 
     Bog‘ o‘ldi bahordin gulafshon
     Sunbul bu gul uzra kokulafshon, 
     Bu faslda azmi gulshan etgay, 
     Bo‘ston haramini maskan etgay.  35
[9, 59]
33
 H. Homidiy.   Daholar Davrasi. «O’qituvchi» nashriyot – matbaa ijodiy uyi. Toshkent: 2011, 102-bet.
34
Абулқосим Фирдавсий.Шоҳнома.Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.-  Т.; 1984, 30-бет.
35
 Alisher Navoiy. 20 tomlik, MAT. Xamsa. Layli va Majnun.T; «Fan», 1992, 59-bet. 
45   Navro‘z   nasimi   esib   turgan   shu   damda   Majnun   o‘zining   va   jismoniy   holatini
birma-bir sharhlaydi. 
«Saddi Iskandar» dostoning 19-bobida shoir Navro‘zni butun borliqni birdek
saxiylik bilan yashnatuvchi  bahor  fasli hamda tog‘-u toshga yog‘uvchi  bahorning
serob   qut   yomg‘irlari   va   butun   xalq   umid-u   shukrona   bilan   orziqib   kutadigan
yilboshi bayrami ma’nolarida san’atkorona qo‘llagan adolat barchaning tengligidir
degan   ijtimoiy   fikrlariga   tamsil   qilib   keltirgan   va   ulug‘   shoir   Navro‘z   so‘zini
qofiyaga chiqarib «navro‘zdek» «jahonso‘zdek» kabi qofiyalar yaratgan. 
     Adolat aro fasli Navro‘zdek
     Siyosatda balki jahonso‘zdek.  36
[  10, 81]
Bunday   go‘zal   o‘xshatish   va   betakror   poetik   mahorat   faqat   Navoiy   ijodida
uchraydi. Yana bir o‘rinda Navoiyning eng yetuk, go‘zal g‘azallaridan. U navro‘z
bayrami   munosabati   bilan   hayotsevarlik,   yaxshilik,   shodlik,   quvnoqlik,   go‘zallik
targ‘ibiga bag‘ishlab yozilgan. 
    Muvofiq kiydilar, bo‘lmish magar Navro‘z ila bayram, 
    Chaman sarvi yoshil xil’at, mening sarvi ravonim ham. 
            Mazkur   g‘azal   20   jildlik   Mukammal   asarlar   to‘plami   6-jildidan   o‘rin   olgan
«Favoid   ul-kibar»   devoniga   kiritilgan   420-g‘azal.   U   7   baytdan   iborat.   Asar
Navoiyning musajja g‘azallaridan biri. U yuksak mahorat  bilan, betakror badiiyat
namunasi sifatida yaratilgan.  37
 [8, 261-, 262-b]
  Musaffo   nafosat   va   dilkash   go‘zallik   shaydosi   Atoyi   «Navro‘zi   olam»   tashrifini
quyidagi g‘azalda tarannum etadi. 
    Soqiyo, ketur mayi gulgunki xush damdur bukun
   Olami farxundayi Navro‘zi olamdir bukun  38
 [6, 175]
Soqiyga   murojaat   bilan   boshlangan   mazkur   to‘qqiz   baytli   g‘azalda   gulgun   may
talab qilinib, bugun qutlug‘ Navro‘z olam ekanligi e’tirof etiladi. 
36
 Navoiy. 20 tomlik, MAT. Xamsa. Saddi Iskandar. – T .; «Fan», 1992, 81-bet
37
 Nusratillo Ataullo o’g’li Jumaxo’ja, I. I. Adizova. O’zbek adabiyoti tarixi. - T. ;  «NOSHIR» -2019, 261-262-bet
38
 Vohidov R. , Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. - T. ; O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg’armasi nashriyoti, 2006-yil, 175-bet
46 Shu   bois   bu   xush   kunni   ishqsiz   tasavvur   etish   mumkin   emas.   Shoir   Iso
Masihning jon baxsh etish amolini Navro‘zi olam kelgan kundagi tong shamoliga
ko‘chirib, tabiatning uyg‘onishini go‘zal lavhalarda tasvirlaydi. 
            Navro‘z   obrazi .   Endi   esa   «Gul   va   Navro‘z»   dostonida   Navro‘z   qanday
xususiyatlarni   o‘zida   jamlagan   va   aynan   qaysi   xislatlari   bilan   kitobxonga   o‘rnak
bo‘la   oladi   kabi   savollarga   javob   qidiradigan   bo‘lsak,   darhaqiqat,   Navro‘z-
dostonning bosh qahramoni. 
Hazrat   Alisher   Navoiy   «Farhod   va   Shirin»   dostonida   Farhod   obrazi   orqali
har tomonlama ideal, komil inson haqidagi gumanistik qarashlarini ifoda etib, unda
eng yuksak  insoniy fazilatlarni madh etgan bo‘lsa,   Haydar Xorazmiy ham xuddi
shuningdek,   Navro‘zning   mukammal   epik   obrazini   Farhodga   muqoyasa   qiladi.
Farhod   bilan   Navro‘z   obrazlari   o‘rtasida   judayam   ko‘p   ko‘rinishlarda
o‘xshashliklar   kuzatilsada,   dostonda   Navro‘z   ham   chin   sevgisi   uchun   ajdarho   va
devni yenggan bo‘lsada, ammo Navro‘z Farhodchalik afsonaviy kuch-qudratga ega
emas.   Farhod   qadimgi   mif   va   afsonalarda   ko‘rsatilgan   kuchli   pahlavon   va   tog‘-u
toshlarni qalqon qilguchi qahramon. 
Dostondagi   asosiy   voqea   Navro‘zning   tug‘ilishidan   boshlanadi   va   u   bilan
birga   o‘sadi,   rivojlanadi.   Navro‘z   yosh   bolalik   chog‘idanoq   yaxshi   sifat   va
fazilatlar   orttira   boradi,   u   turli   bilimlarni   egallab   oladi,   ov,   sipohiylik   ishi   va
boshqalar bilan shug‘ullanadi:
     Kichik yoshdan qamuq fanlarni bildi, 
   Ko‘pin o‘z aqli birla fahm qildi. 
  Ne turdi bir nafas, ne urdi bir dam, 
   Tamom o‘rgandi, bildi barcha irdam, 
   Gahe qush qushlamoq, gah ovlamoqda, 
  Kiyik nemlamoq, arslon quvlamoqda….  39
 [18, 4] 
Ammo   jahondagi   barcha   bilimlarni   egallash,   hunarlardan   xabardor   bo‘lish
hali  yetuk  inson  bo‘lish  degani   emas.  Navro‘z o‘zini  o‘rab turgan muhit   ta’siriga
39
    Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 4-бет
47 beriladi va aysh-ishratga, xudbinlik kayfiyatlariga o‘ralashib qoladi. Bu o‘ziga xos
“o‘tish»   davri   edi.   U   may   kosada   o‘z   husn-jamolini   ko‘rib   o‘ziga   oshiq   bo‘ladi.
Uni bu xoldan chiqarish va ulug‘ maqsadlar sari yo‘naltirish lozim edi. Xorazmiy
shu   o‘rinda   sevgi   qudratidan   foydalanadi.   Otashin   muhabbatgina   Navro‘zni
xudbinlik botqog‘idan qutqarishi mumkin edi, shunday bo‘ldi ham. Shundan so‘ng
u ko‘plab mashaqqatlarni boshidan kechiradi, qiyinchiliklarga mardonavor bardosh
beradi. Bora-bora u shoh saltanatidan muhabbatni ustun qo‘yish darajasiga yetadi,
sevgi va sadoqat uning e’tiqodiga aylanadi. Navro‘zning o‘zi bu holni quyidagicha
sharhlaydi:
   «Sabotek bu chaman farroshidurmen, 
    Ne yerga borsa, gul yo‘ldoshidurmen. 
   Qilib yakruya dunyodin ishimni, 
   Qo‘yubdurmen oyog‘ina boshimni. 
   Meni man etmangiz, kirmang qonimga, 
   Gar o‘lsam yo‘lidaminnat jonima. 
   Tilosun, gar tilomosun meni Gul, 
   Qulidurmen bulincha tuprog‘im kul. 
   Men ul menkim, ayog‘ining izimen, 
  Agar o‘lsam, busog‘osi tuzimen…»  40
[18, 44]
Samimiy   sevgi   uni   jasoratga,   kurashga   undaydi,   kurashlar   uni   har
tomonlama chiniqtiradi, nihoyat u adolatparvar, xalqparvar inson bo‘lib yetishadi.
Ezgulik   va   odamiylik   uning   eng   a’lo   sifati   bo‘lib   qoladi.   Navro‘z   miskinlarga
mushfiq, dardmanlarga malham bo‘ladi. Asar so‘ngida g‘amxo‘r va ma’rifatparvar
shoh sifatida saltanat tepasiga ko‘tariladi va el-yurtni shod-xurram qiladi.  Navro‘z-
muborak   « yangi   kun » ,     bahorning   ko‘rkiga   ko‘rk   qo‘shuvchi   fusunkor   kun
bo‘lganligi   bois,   Navshod   hukmdoriga   baxtli   va   qutlug‘   kunni   baxsh
etadi.Dostonda   ham   kulminatsion   va   tadrijiy   voqealar   ortida   turuvchi   bosh
qahramon.
40
    Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти.  Тошкент- 1974, 44-бет
48 Gul   obrazi.   Gul   aql-farosatda   yetuk,   husnu   malohatda   barkamol   qiz.   U
ma’naviy   jihatdan   ham   taxsinga   sazovor.   U   Farxor   mamlakatining   malikasi
bo‘lishiga   qaramay,   aksariyat   saroy   xonimlari   singari   axloqan   tuban,   oqbilak   va
tantiq emas. Gul o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ya oladigan va unga erishish yo‘lida
g‘ovlardan   hayiqmaydigan   jasorat   egasi.   Gul   obrazi   nozik   did   va   go‘zal   hilqat
egasi bo‘lsada:
     Bute, ne but, magar huri parizod, 
    Tani nozik, bo‘yi, chun sarvi ozod
    Parishon sochlari gul yaprog‘inda, 
    Tuman ming shivalar har boqmog‘inda,  41
[18,6-bet]
mardlik bobida hech qaysi o‘g‘londan qolishmasdi. Demak, “Mehrobdan chayon»
dagi   Ra’no   jasorati   yangilik   emas   ekan-da.   Gul   ham   o‘z   maqsadlariga   erishish
yo‘lida Navro‘zdan kam  azob-uqubat  chekmaydi. U janglarda mardlik ko‘rsatadi,
dushmanga   shafqatsiz,   o‘z   baxt-u   saodati   uchun   kurashuvchi   inson   sifatida
namoyon bo‘ladi. Xuddi shu fazilatlari tufayli u murod-maqsadiga yetadi. 
Navro‘z   va   Gul   shunday   ilohiy   ishqning   asiri   ediki,   unga   erishish   yo‘lida
hech qanday to‘siqlarga qaramay o‘z maqsadi sari kurashishdan to‘xtamadi. Yaldo
ismli   qonxo‘r   zindoniga   tushdilar,   devlar   manziliga   duch   keldilar,   turli   daryo
to‘fonlarida   bir   birlaridan   ayro   bo‘ldilar,   ammo   har   ikkisi   ham   segilisi   visoliga
yetmoqlik   uchun   jonini   fido   qilgudek   tavakkal   ish   tutdilar.   Vafo   va   sadoqat,
mardlik va jasorat, elparvar va oliyjanoblik kabi  xislatlarni o‘zida ja’m  qilgan bu
muhabbat ikki sevishganni har qanday dahshatli kuchlardan qutqara oldi. 
    Kishi kim ishq birla oshnodur, 
  Anga har dam falakdin ming jafodur…, 
  Balodur sarbasar ishqi jahonso‘z, 
  Kim o‘rtar mubtalolarni shabu ro‘z. 
  Er o‘g‘likim qadam qo‘ysa bu yo‘lda, 
  Qadam boshdin kerakdur, joni qo‘lda. 
41
  Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 6-бет
49     Dostonda   qo‘llangan   barcha   timsollar   nomlari   «Navro‘z»,   «Gul»,   «Farruh»,
«Mushkin», «Bahman», Man xoni «Rafi», Adan xoni «Badi», «Yaldo», «Bulbul»,
«Savsan»,   «Shayx   Najdi»   va   boshqalar   ramziylik   anglatadi.   Ularning   har   biri
dostondagi   asosiy   voqea   yoki   ma’lum   epizodning   rivojida,   konfliktlarning
tug‘ilishi yoki hal etilishida ma’lum o‘rin tutadi, ijobiy yoki salbiy xislatlari bilan
namoyon   bo‘ladi.   Asarning   o‘ziga   xos   xarakterli   jihatlaridan   biri   shuki,   har   bir
qahramonga   qisqa   bo‘lsada   xarakteristika   berib   o‘tiladi,   hatto   u   salbiy   obraz
bo‘lsa-da. 
    Bore di anda bir zangiyi xunxor, 
   Zuxaldin naxsroq, Mirrixi kirdor. 
   O‘rininda ichib qon qonmaguvchi
   Yonar o‘tdin yuzu rib yonmaguvchi. 
   Oti Yaldo, yuzi yaldo tunidek, 
   Ko‘zi do‘zax, bo‘yi mashxar kunitek.  42
[18, 48]
Shoir   shu   kabi   betakror   tashbehlarni   qo‘llab   o‘tadi.   Yoki   shayx   Najdi   haqida
shunday yozadi:
   Eshikdin utru chiqdi bir azozil, 
   Muxaqqah loyiqi tayran abobil.  43
[18, 52]
    Bundan   tashqari,   dostonda   to‘rt   hukmdor   obraz   ishtirok   etgan   bo‘lib,   ulardan
Navshod   shohi   Farruh   o‘zining   adolatparvarligi,   ma’rifat   yo‘lini   ko‘zlovchi
mehribon ota, farzandi uchun har nega tayyorligi kabi qator xususiyatlarga egaligi
bilan   ajralib   turadi.   Farruh   qanchalik   «adlu   dodi   mashhur»,   «cheriki   benihoyat»
bo‘lmasin keksaygan chog‘ida bir farzandga, merosxo‘rga zor edi. 
    Oti Farruh, o‘zi farxunda axtar, 
   Aning hukminda ul iqlimu kishvar. 
   Qamuq olamda adlu dodi mashhur, 
  Cheriki benihoyat, mulki ma’mur. 
42
  Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 48-бет
43
  Лутфий.Гул ва Наврўз. «Ўқитувчи» нашриёти. Тошкент- 1974, 52-бет
50   Jahondin bir o‘g‘ulg‘a orzumand, 
  Mungi yo‘q hech nimadin g‘ayri farzand. [18, 3]
Tun-u kun Allohga qilgan iltijolari va aytgan hamdlari natijasida xudo xonga
bir  o‘gil  farzand ato etdi, farzand ko‘rgan keksa  podsho  sevinib, el-yurtni  shod-u
xurram   qilish   maqsadida   butun   xazinasini   sochdi,   ehson   qildi,   bandilarni
zindondan xalos etdi. 
    Sevungandin otosi ganjni ochdi, 
  Nekim qozg‘ong‘anin olamga sochdi. 
  Uluq to‘ylar qilib, ishratlar etti, 
  Yarotqon birla ko‘p niyatlar etti. 
  Ulusta mustahiqlarni qilib shod, 
  Ham ul dam bandilarni qildi ozod. [18, 4]
E’tibor beradigan bo‘lsak, dostonining badiiy ko‘lamdorligi va necha asrlar
mobaynida   o‘zining   mohiyatini   yo‘qotmay   kelishi   xalq   og‘zaki   ijodining   bitmas
tuganmas   sarchashmalaridan   sug‘orilganligidan   dalolat.       «Dostonda   mavzu   va
g‘oya, obrazlarga xos xususiyatlar  boshqa  dostonlardagi kabi  an’anaviylik hamda
xalq   og‘zaki   ijodining   ta’siri   yaqqol   namoyon   bo‘ladi.   Gul   va   Navro‘z»
dostonining kirish qismidan boshlanib asar yakuniga qadar xalq ertak va dostonlari
bilan   hamohang   bir   motivga   duch   kelamiz.   Misol   uchun,   boy-u   badavlat   bo‘lgan
Navshod   elining   shohi   Farruhning   bir   farzandga   zorligi,   Navro‘z   dunyoga   kelib
tug‘ma   istedod   va   zehnli   bo‘lishi,   u   ham   o‘zini   ko‘zguda   ko‘rgach   o‘ziga   oshiq
bo‘lgani   yoki   sevgi   o‘tida   yonib   hushidan   ayrilishi-yu   Gulning   visoliga   yetishish
uchun   o‘zini   har   qanday   to‘siqlarga   fido   qilganini   ishqiy   qahramonlik
dostonlaridagi voqealar rivojiga muqoyasa qilamiz. 
Yuqorida   fikr   bildirilgan   personajlardan   tashqari   yana   boshqa   Farxor
hukmdori Mushkin syujeti ham alohida e’tiborga ega timsoldir. U adolatpesha deb
aytilsa-da, biroq o‘z qizining taqdiri uchun zolim va befarqlarcha ish ko‘rgani-johil
ota,   u   qizi   Gulni   «yetti   parda»   ichida   saqlaydi   va   uning   istak   va   orzusi   bilan
hisoblashmay Chin xoqoniga tortiq qiladi. 
51 Bulbul do‘stlik timsoli bo‘lib, u Navro‘z bilan tanishib uning sevgi dardidan
xabardor   bo‘lganidan   boshlab   murod-maqsadlariga   yetguniga   qadar   qahramonlik
ko‘rsatgan timsoldir. 
Savsan   Gulni   yoshligidan   katta   qilgan   enagasi   bo‘lib,   saroy   muhiti   va   feodal
urushlar   ta’sirida   Gulga   o‘rinsiz   malomatlar   qilib,   uni   taqdirga   ko‘nishga   va
otasining   hukmiga   rozi   bo‘lib   xoqonga   erga   tegishga   undasa-da,   ammo   Gulning
dard-alamlariga sherik bo‘lib uni baxtli-saodatli bo‘lishini istovchi obraz. 
Dostonning   qisqacha   mazmuni.   Navshod   mamlakatining   shohi   Farruh
befarzand   edi.   Nihoyat,   shoh   navro‘z   kuni   bir   o‘g‘il   ko‘radi.   Bola   navro‘z   kuni
tug‘ilganlidi   uchun   uning   ismini   Navro‘z   qo‘yadilar.   Navro‘z   aqilli,   ko‘p   hunar
egasi, ilmga chanqoq bo‘lib o‘sadi. Kunlardan bir kun Navro‘z do‘stlari davrasida
dunyo   go‘zallari   haqida   suhbatlashib   o‘tirgan   edi,   qadahdagi   mayga   qarab,
o‘zining aksini ko‘rib, o‘z go‘zalligiga mahliyo bo‘lib qoladi. Navro‘z do‘stlaridan
ko‘zgu   so‘raydi.   Uning   qo‘liga   bir   ko‘zgu   tutqazishadi.   Navro‘z   oynadagi   o‘z
aksini   ko‘rib,   hushidan   ketib   yiqiladi.   Shundan   keyin   Navro‘z   tush   ko‘radi.
Tushida Farxor mamlakatining malikasi Gulni ko‘rib unga oshiq-u beqaror, ishqda
o‘zligini   yo‘qotgan   kishiga   aylanadi.   Gul   haqida   ma’lumot   to‘plab   uni   topish     –
ko‘nglidagi   eng   xayrli   va   xatarli   ishni   ado   etish   uchun   otasidan   rizolik   so‘raydi.
Otasi   Farruh   ham   yakka-yu   yolg‘iz   o‘g‘lini   bunday   xatarli   safarga   jo‘natgisi
kelmasada, ammo shahzodaning ko‘ngliga qarshi bora olmasligini ham anglagach
unga hamroh etib Bahmanni qo‘shib yuboradi. Bahmanni shahzodaning xavfsizligi
emas,   balki   uning     mol-dunyo,   xazinalari   qiziqtirib   Navro‘z   o‘ziga   “sodiq”   deb
bilgan   Bahman   yarim   yo‘lda   razil   niyatini   ishga   solib   unga   erishishga   muvaffaq
bo‘ladi.   Bahman   Navro‘zni   chuqur   uyqudaligi   vaqtida   yonidagi   bor   mol-mulkini
sheriklari bilan olib qochib ketadi. Shunday bo‘lsada Navro‘z Farxorga yetib borib
Bulbul   va   Savsanning   ko‘rsatgan   sa’y-harakatlari   natijasida   sevishganlar   ilk   bora
uchrashishadi.   Navro‘z   Gulni   nihoyat   qidirib   topdi.   Ammo   Bu   paytda   Gul   Chin
xoqoniga unashtirilib qo‘yilgan va uzatilayotgan edi. Navro‘z Gul bilan ahdlashib
qochish rejasini tuzib, birgalikda yashirincha qochishadilar. Lekin qochish paytida
ikkovlari   Yaldo   Zangi   qo‘liga   tushib,   qaytadan   xoqon   saroyiga   yuboriladilar.   U
52 yerda   qamoqda   saqlanadi.   Ammo   ikkinchi   marta   qochishga   muvaffaq   bo‘ladilar.
G‘urbat   va   musofirlik   yo‘lida   azob   va   mashaqqat   chekib,   qandaydir   bir   daryoga
yetib   boradilar.   Ular   kemada   ketayotganlarida   dengizda   bo‘ron   ko‘tarilib,   kema
halokatga   uchraydi-kemalari   ikkiga   bo‘linib   ketadi.   Dengiz   to‘lqini   Navro‘zni
Yaman   mamlakatiga   olib   ketadi.   Gulni   esa   to‘lqinlar   Adan   mamlakati   tomonga
oqizib ketadi. Gul to‘fondan xalos bo‘lib sog‘-omon sohilga chiqadi. 
Gul dengizdan qutilib chiqqandan keyin  Adan mamlakati chegarasiga borib
qoladi.   Uni   odamlar,   Adan   mamalakatiga   boradigan   yo‘llar   xatarli   deb
ogohlantiradilar.   U   yo‘lda   arslonlar   uya   qurgan   yerdan   chiqib   qoladi   va   yirtqich
arslonlarni yengadi. 
Adan   va   Yaman   mamlakatlari   bir-biriga   azaldan   dushman   edilar.   Gul
nihoyatda   tadbirli,   jasur   qiz   bo‘lganligi   uchun   Adan   g‘avvoslarini   vahshiy
hayvonlar   hujumidan   qutqarib   qoladi.   Gulning   ko‘rsatgan   jasoratlariga   guvoh
bo‘lgan Adan shohi Badi’ qoyil qolib, uni o‘z qo‘shiniga bosh qilib tayinlaydi va
yaman davlatiga qarshi urushda foydalanmoqchi  bo‘ladi. Yaman shohi Rafi’ ham
Navro‘zni qo‘shiniga lashkarboshi qilib tayinlaydi va Yaman davlati qo‘shinlariga
qarshi   jangga   otlantiradi.   Ikki   davlat   o‘rtasida   jang   boshlanadi.   Gul   jang   oldidan
Yaman   tomonga   choparlar   yuboradi.   Yaman   shohining   Bahrom   degan
lashkarboshisi   bor   edi.   Bahrom   «qonxo‘r»   va   «zolim»   laqablari   bor   edi.   U
Navro‘zga   hasad   qilib   yurardi.   Shuning   uchun   u   jang   maydoniga   birinchilardan
bo‘lib chiqadi. Jang maydonida Gul Bahromga qilich tortib chopib tashlaydi. Shu
payt   Navro‘z   na’ra   tortib   maydonga   otiladi   va   ikki   sarkarda   yakkama-yakka
olishuvga tayyorlanadilar. olishuv avjiga chiqqan paytda Gul Navro‘zni ovozidan
tanib qoladi va hushidan ketib yerga yiqiladi. Niqobdagi lashkarboshi Gul ekanini
Navro‘z sezib qoladi va qilichini uloqtirib, o‘zini Gulning bag‘riga otadi. 
Bu   voqeadan   keyin   Yaman   va   Adan   podshohlari   urushni   to‘xtadilar.   Har
ikkiala   mamlakat   shohlari   Gul   bilan   Navro‘zga   qattiq   bog‘lanib,   ularga   suyanib
qoladilar.   Shu   orada   farzandlarini   sarson-sargardon,   yurtma-yurt   izlab   yurgan
Navro‘z   bilan   Gulning   otalari   kelib   qoladilar.   Har   ikkiala   sevishgan   yoshlar
qayerda yashashlari kerakligi to‘g‘risida hammalari o‘zaro bahslashadilar. Shunda
53 Navro‘zning   otasi   Farruh   bahslashayotgan   shohlarga   mamlakatlarni   birlashtirib,
hamjihat bo‘lib yashashni  taklif  qiladi. Hukmdorlar Farruhning maslahatini  qabul
qiladilar.   So‘ngra   hukmdorlar   o‘zaro   yarashishadi   va   barcha   adovatlar   unitiladi.
Adan va Yaman podshohligidagi hukmdorlar Gul va Navro‘z bilan birgalikda haj
safariga   borishadi.   Farxor,   Adan,   Yaman   va   Navshod   davlatlari   birlashadi   va
Navro‘z   birlashtirligan   davlatlarning   yagona   shohiga   aylanadi.   Barchalari   baxt-
saodatga erishib Navro‘z birlashgan mamlakatni adolat bilan idora qila boshlaydi.
Shu bilan doston voqealariga yakun yasaladi.
«Gul   va   Navro‘z»dostonining   so‘ngida   “Podshoh   madhi   bilan   kitob
xotimasi”   nomidagi   yakuniy   bobida   avtor   Iskandar   Mirzoni   madh   etib,   uning
hislatlari va davlat boshqaruvidagi ko‘rsatayotgan karomatlari, yaxshiliklarini tilga
oladi.
Mavlono   Haydar   Xorazmiyning   qalamiga   tegishli   bo‘lgan   mazkur   «Gul   va
Navro‘z»     asl   doston   hamd   va   na’t,   dostonning   yozilish   sababi   bilan   birgalikda
1307   baytni   tashkil   etadi.   Asardagi   hodisalar   matnda   berilgan   kichik   sarlavhalar
ostida hikoya qilinadi; sarlavhalar soni yuzdan ortiqroq.
Shunday   qilib,   aruzning   hazaj   bahrida   bitilgan   «Gul   va   Navro‘z”»   dostoni
tilining   soddaligi,   xalq   jonli   tilidagi   so‘zlar   bilan   boyitilganligi   va   ravon   uslubda
yozilganligi,   timsollar   olamining   o‘ziga   xosligi,   tasviriy   ifodalarning   o‘zgacha
qolipda o‘z o‘rnini topganligi va badiiy salohiyatining kengligi bilan o‘zbek adabiy
tilining rivoji uchun yangi bir tuhfa bo‘ldi.
«Gul va Navro‘z» mavzuiy boyligidan tashqari, she’riy masalalari bilan ham
e’tiborga   molik.   Haydar   Xorazmiyning   til   va   shakl   mahorati   butun   dostonda
yaqqol   namoyon   bo‘ladi,   uning   qofiya,   o‘lchov,   tasvir   vositalaridan   foydalanishi
asarning   hissiy   ta’sirchanligiga   xizmat   qiladi.   Uning   yozuvi   ham   go‘zal,   ham
tushunarli,   dostonni   o‘qish   kishini   zavqlantiradi.   Shuningdek,   ijodkorning
markazlashgan   davlat   va   adolatli   shoh   haqidagi   qarashlari   ham   o‘z   ifodasini
dostonning   «Podshoh   madhi   bila   kitob   xotimasi»   nomli   so‘nggi   bobida   doston
muallifi   Sulton   Iskandarning   kuch   qudrati-yu   adolatini   o‘zgacha   badiiy   tasvirlar
orqali   ta’riflagan.   Asar   yakunida   to‘rt:   Navshod,   Farxor,   Adan,   Yaman
54 mamlakatining birlashuvi orqali Temur saltanatining inqirozga yuz tutganligini va
uning   kelajagini   saqlash,   temuriy   shahzodalarni   birlashtirishga   da’vat   etadi.
«Navro‘z va Gulning sevgi  sarguzashtlari orqali O‘rta Osiyo va Xurosonning XV
asrdagi   hayoti   uchun   nihoyatda   muhim   bo‘lgan   markazlashgan   davlat   tuzish
g‘oyasi   ilgari   suriladi.   Mamlakatni   xarobaga   aylantiruvchi   g‘oyalar   qoralanadi.
Adolatparvarlik, ilm-hunar, ma’rifatparvarlik, do‘stlik ulug‘lanadi. 
Dostonda   Navro‘z   bilan   Gul   yuksak   insoniy   fazilatlarga   ega   bo‘lgan
qahramonlar   sifatida   gavdalanadilar.   Ular   butun   hikoya   davomida   johillik,
munofiqlik,   riyokorlikka   qarshi   kurashadilar.   Doston   xalq   og‘zaki   ijodiyoti
asarlariga xos optimistik xotima bilan tugaydi. » 44
 [19, 8-bet]
«Gul   va   Navro‘z»   dostoni   aruzning   hazaj   bahrida   yozilib,   asar   sodda   va
o‘quvchiga   tushunarli   uslubda   yozilgan.   Hamda   istiora,   tashbeh,   mubolag‘a   va
jonlantirish san’atlarining ishtiroki dostonni yanada adabiy qiymatini oshirgan .
Doston   kompozitsiyasi   bir   necha   qismlarga   bo‘lingan   bo‘lib,   ularning   har
biri   bosh   qahramon   sayohatining   turli   bosqichini   ifodalaydi.   Birinchi   qism
qahramonni   tanishtiradi   va   uning   sayohati   uchun   zamin   yaratadi,   o‘rta   qismda
uning personajlar va to‘siqlar bilan uchrashishi batafsil bayon qilinadi. Dostonning
yakuniy qismi asarning barcha turli mavzularini birlashtirib, dramatik yakun bilan
yakunlanadi.   Dostondagi   timsollar   olami   keng   va   murakkabdir.   Shoir   Doston
boshidan   yakuniy   qismiga   qadar   so‘z   qo‘llashi,   so‘zni   ma’no   mohiyatiga   etibor
berishi   katta   ahamiyatga   ega   hisoblanadi.   Chunki   har   bir   asardan   o‘rin   olayotgan
qahramonlar   va   ularning   sifatlari,   qolaversa   joy   nomlari   ham   izchil   va   muhim
tarkibga ega. Gullar hayot, go‘zallik va poklik ramzi sifatida ishlatilganligi boisdan
Navro‘z bahorning ilk kuni go‘zallikning shaydosi misolida, borliqdan go‘zallikni
qidirayotganga,   yo‘lida   uchrovchi   barcha   xunuk   yovuzliklarga   barham
berayotganiga o‘xshaydi go‘yo. Bunda tikanlar esa qiyinchilik va azob-uqubatlarni
ifodalaydi. Doston zulm va zulmdan xoli ideal dunyoni tasvirlashi bilan mashhur.
Asar shohga xos olijanob fazilatlarni ifodalovchi Navro‘z obrazi atrofida yotadi. U
adolatli   mehribon   bo‘lib,   uning   hukmronligi   tinchlik,   farovonlik   bilan   ajralib
44
  Лутфий. Сенсан севарим.Т. ; Адабиёт ва санъат н.1987, 8-бет.
55 turadi.   Boshqa   bosh   qahramon-hayotning   go‘zalligi   va   nozikligini   ifodalovchi
shaxs Guldir.
 3.2. Badiiy tasvir vositalarining doston g‘oyasini ifoda etishdagi o‘rni
U yoki   bu shoir   ijodiga,    yoki  ma’lum  bir  badiiy  asarga  baho berilar  ekan,
uning   nimani   emas   qanday   tasvirlaganiga   e’tibor   qaratilgan   holda,     ijodkor
ifodalayotgan   o‘z   aksini   topgan   ijtimoiy-siyosiy,   falsafiy-axloqiy,   ma’rifiy-
tarbiyaviy muammolar mohiyati va ko‘lami, badiiy timsollar jilosi bilan bir vaqtda
badiiy   tasvir   vositalarning   rang-barangligi,   asar   mazmunini   ochishdagi   ahamiyati
alohida ahamiyat kasb etadi.
«Gul va Navro‘z» - muhabbat dostoni.   Asarning nomi ham ramziy ma’noni
ifoda   etadi.   Zero,   Navro‘z   bahorning,   Gul   esa   tabiatning   ramzi   sifatida   qadim-
qadimdan   kuylanib   kelgan.   Shoir   har   bir   obrazni   tasvirlashda   o‘ziga   xos   badiiy
vositalardan   foydalanishga   harakat   qiladi.   Ayniqsa,   xalq   og‘zaki   ijodi
na’munalarini   ko‘proq   qo‘llash,   voqealar   bayonidagi   xayoliy   yoki   fantastik
unsurlar,   tush   ko‘rish,   qahramonlar   sarguzashtlaridagi   g‘ayritabiiylik,   bayonda
mubolag‘aning   ustunligi   kabilar   buning   yorqin   ifodasi   sanaladi.   Dostonda
mubolag‘a,   ta’did,   jonlantirish,   istiora,   tashxis,   tashbeh   kabilarning   katta   o‘rin
egallaydi.   Shoir     bu   kabi   she’riy   san’atlardan   foydalanib,   asarning   yanada
hayotiyligi,   ta’sirchanligi,   badiiy   asarda   ishtirok   etayotgan   lirik   va   epik
timsollarning yanada yorqin gavdalanishi, baytlardagi ohangdorlik va musiqiylikni
ta’minlashga   harakat   qilgan.   Dostonda   asosan   ta’did   san’ati   ko‘p   marotaba
qo‘llangan.   Ta’did   fikr   rivoji,   ketma-ketlik,   tadrijiylikni   anglatadi.   U   Grammatik
qurilmalarning   bir   xil   shaklidan   uzviy   foydalanish   orqali   ham   yuzaga   chiqishi
mumkin bo‘ladi.  Haydar Xorazmiy ta’rificha:
               Ki Navshod elida bor erdi bir shoh,
             Kelurdin voqif-u ketgandin ogoh.
            Oti Farruh, o‘zi farxunda axtar,
           Aning hukminda ul iqlim-u kishvar
          Qamuq olamda adl-u dodi mashhur,
         benihoyat, mulki ma’mur. (  ta’did san’ati  )
56           Parchada   Farruhga   xos   bo‘lgan   sifatlar   go‘yoki   «sanab»     o‘tilmoqda,   uning
yaxshi hislatlari ketma-ket, izchillikda yoritilib berilyapti. Yoki bo‘lmasa:
               Tugandi sabri, oromi, qarori,
             Yig‘i ko‘p bo‘ldi, haddin oshdi zori.
Ushbu   baytda   esa   ta’did   Navro‘zning   ruhiy   holatidagi   o‘zgarishlarni   jonli
ko‘rsatish uchun qo‘l kelgan.
Bundan   tashqari,   tashbehlar   ham   asarda   kechayotgan   muayyan   voqealar,
ayniqsa,   personajlar   ruhiyatini,   shaxsiyatini   aniqroq,   ta’sirliroq   qilib
gavdalantirishda o‘z samarasini ko‘rsatgan.
              Agar jonsen, neteg tandin yiroqsen,
            Qorong‘u ko‘nglimiz ichra chiroqsen.
Bu   o‘rinda   tashbeh   yordamida   Gul   zulmat   aro   qolgan   ko‘ngil   ichidagi
chiroqqa o‘xshatilmoqda. 
             Chu Farxor otini shah go‘sh qildi,
           Ichi qaynar qozondek jo‘sh qildi.
Oshiq   Navro‘z   Gulni   tushida   bir   bora   ko‘rgach   uning   ishtiyoqi   bilan   hushidan
ayrilib   kuyib-   yonib   yurgan   edi.   Bulbul   orqali   yetib   kelgan   xabar   tufayli   uning
ruhiyatidagi o‘zgarish shu o‘xshatish orqali tasvirlanmoqda.
Yuqorida   kuyib-   yongan   kishi   vujudining   qaynar   qozonga   nisbat   berilishi
muallifning   so‘z   tanlash   mahorati   nihoyatda   kuchliligidan   dalolat   beradi   va   shu
kabi «tesha tegmagan»  badiiy topilmalar doston badiiy jozibasini boyitadi.  Go‘sh,
jo‘sh   so‘zlarinign   qofiyalanishi,   qildi   so‘zning   radifda   takrorlanishi     she’riy
misralar ohangdorligini yanada kuchaytirmoqda.
  Quyidagi   bayt   ham   mumtoz   adabiyotimizda   «ipga   marjon   tizish»   ya’ni   tarse’
san’ati bilan ziynatlangan.
          Gahe eltub ayyog‘ini o‘ziga,
         Gahe surtub iligini ko‘ziga.
Avtor  asarda she’riy ohangdorlikka ham  e’tiborini  qaratadi. Masalan.  bir  misrada
besh   yoki   oltitadan   so‘z   keltiradi,   ular   o‘zaro   ham   qofiyadosh   ham
ohangdoshlardir.
57 Shular bilan bir qatorda, dostonda qo‘llangan asosiy obraz vositalaridan biri
simvolizmdir. Muallif o‘z fikrini ifodalash uchun gullar,  darxtlar va boshqa tabiiy
elementlardan ramz sifatida foydalanadi.
Shubha   yo‘qki,   Haydar   Xorazmiy   o‘z   zamonasining   zabardast
san’atkorlaridan   biri   edi.   Uning   tuyuq   janrini   takomillashtirishdagi   xizmatlari
ma’lum.   «Gul   va   Navro‘z»     dostonida     ham   tajnisli   qofiyalarga   murojaat   qiladi.
Masalan, Navro‘z Gul ishqida telbanamo bo‘lib chiqib ketganda otasi uni qaytarib
keladi.
                Bu ish birla olib, yondurdi o‘g‘lin,
             Yonar o‘tqa solib yondirdi o‘g‘lin.
Mazkur   baytning   birinchi   misrasidagi   «yondurdi»   so‘zi   orqali   ota   o‘g‘liga
nasihatlar qilib bu ishdan «qaytarganligi», keyingisida esa «yondirdi»   ya’ni o‘tda
yondirdi, kuydirdi singari ma’nolar anglashilmoqda. Tangridan tilab olgan yakka-
yu   yagona   farzandidan   ayro   bo‘lish   ota   uchun   og‘ir   musibat   bo‘lsa-da,
shahzodaning   ko‘ngliga   qarshi   bormoq   ham   tahlikali   ekanligini   hukmdor   Farruh
yaxshi anglardi:
            Otasi yig‘lay-yig‘lay uyga yondi,
           O‘g‘ul o‘ynay-o‘ynay yo‘lg‘a uzandi ( tazod )
Gul Savsanni Navro‘z qoshiga yuborayotib deydi:
             Qabul etsang tobuqchiman kamina,
           Tarahhum qil tobuqchilar kamina.
Bu o‘rinda «kamina» o‘zim, men, ikkinchi misrada tobuqchiman «kamiga» degan
tajnisli qofiyalar ifodalangan.
         Yarog‘ uldir, ki otlansaq bu shabgir,
       Qilib boshdin-oyoq tunlarni tayg‘ir,
       Qochib Farxor iqlimidin oshsaq,
       Borib Navshod Mulkini toloshsaq
       Rizo berdi Guli Mushkin bu so‘zg‘a,
      Burunqi ahdini qilmadi o‘zga….
58             Shoir   Gul   va   Navro‘zning   go‘zal   tashqi   qiyofasini   tasvirlash   bilan   ularning
ma’naviy   dunyosini   boyitsa,   Baxmanning   beo‘xshov   qiyofasi,   Shayx   Najdining
do‘zaxga   o‘xshash   ko‘zi   tasviri   va   boshqalar   bilan   salbiy   obrazlarning   razilligini
yanada   chuqurroq   ochadi.   U   iztirob   chekayotgan   kishini   chala   so‘yib   tashlangan
parrandaga,   jangni   qora   bulut   yoki   dahshatli   quyunga   o‘xshatish   kabi   soda   va
go‘zal badiiy vositalar yaratadi. 45
 [ 3,  346-bet ]
Xorazmiy ijodkorligining yana bir qirrasi shundaki, u inson psixologiyasini,
ruhiy   holatini   tasvirlashga   urinadi.   Misol   uchun,   u   Gul   va   Navro‘zning   ilk
uchrashuvini shunday tasvirlaydi: Ular bir-birlariga ko‘zi tushgach:
                 Hamul yerda yiqildiyiqildi zoru madxush,
               Yana ondin batar mohi qasabpo‘sh.
               Bo‘yi tuproq ichinda bo‘lgashib zor,
              Ne og‘zinda, ne ko‘ksinda dami bor.
              Ko‘rib qizlar bu ishdan bo‘ldilar mot,
             Gulobu royha kelturdilar bot.
             Biri navha qilib boshqa sochib xok,
             Biri faryot etib ko‘ksin qilib chok.
                  Shoir   qahramonlarning   ruhiy   kechinmalarini   tasvirlashda   peyzajdan,
qarshilantirish,     jonlantirish,     mubolag‘a,     tashbeh   kabi   turli   badiiy   usullardan
foydalaniladi.Bir vaqtlar Navro‘zni saroy bazmlari ovutgan bo‘lsa,   u Gulga oshiq
bo‘lgandan   keyin   bunday   bazmlar   ko‘ngil   xushi   bo‘la   olmaydi.   Shoir   oshiq
Navro‘zning ichki kechinmalarini tasvirlab, jumladan bunday deydi:
            …Nigorinomen ul bechoradurmen,
           Ki hajring javridin ovoradurmen.
           Yonar o‘t ichra o‘rtab xonlig‘imni,
           Qulung bo‘ldim, qo‘yib sultonlig‘imni.
          Agarchi shoh edim, emdi gadomen,
         G‘ariblik dardi birla mubtalomen,
         G‘aribu bekasu miskinman, ey jon!
45
  Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи ( 1-китоб).«Ўқитувчи » нашриёти, 1965-й, 346-бет
59         G‘aribu oshiqu g‘amginman, ey jon ! ..
        Tarahhum vaqtidur, ey yor, ey yor ! ..
        G‘aribqa rahm qil, zinhor, zinhor ! ..
Hijron azobi bilan bag‘ri ezilgan Gul Bulbuldan Navro‘zning hol ahvolini so‘raydi:
              Anga so‘rdi: nechukdur ul g‘aribim,
          Muhibdin yod etarmu ul habibim.
          Sezibmudur bu darmonsiz baloni,
          Sog‘inurmu bu miskin mubtaloni.
          Falakning javridin holi nechundur?
         Bu motam ichra ahvoli nechundur?
         Rafiqi bormudur mehnatdin o‘zga?
        Ko‘rarmu hech nima zahmatdi o‘zga ?...  (  nido )
               Bu misralar Gulning Navro‘zga munosabatini ifodalash bilan birga Gulning
ham, Navro‘zning ham ruhiy kechinmalarini tasvirlaydi.
Gul majburan Chinga jo‘natiladi. Jo‘nash paytida tun zulmati chekinib, tong
yorisha boshlagan edi:
             …Jahon erdi aningtek tirau tor
            Ki ne yulduz, ne oy erdi padidor
           Bulut ko‘krab, yashin yoshnab, esib yel,
          Buratib qor, yog‘ib yomg‘ur, etib sel…
Kuzatishimiz   mumkinki,   dostonda   qanchadan   –   qancha   badiiy   tasvir
vositalarining   yashiringanligi   ma’lum,   ular   ta’sirida   asarning   mazmunini   ochish,
asar   emotsionalligini   oshirish,   fikrni   go‘zal   va   mazmunli   ifodalash   hamda   asar
orqali kitobxon qalbiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib borish ko‘zlangan bo‘lsa ajab emas.
     Labim nuqli shakardek otashangiz,
  Solur yuz ming ko‘ngulda otashin tez. (  o‘xshatish )
 Gahe sarvini o‘xshatur qadina,
Saanni mengzatur gohi hadina. (  o‘xshatish )
60 Gahe lola bila boshlar hikoyat,
Gahe gulni ko‘rib so‘zlar shikoyat. (  tazod )
Uzori naksidin kun xira bo‘lur,
Yuzi o‘trusida oy tiyra bo‘lur.   (  mubolag‘a )
Bo‘yi boshdin ayoq ruhi mujassam,
Dami jon baxsh chun Isoyi Maryam. ( husni ta’lil, talmeh )
Agarchi shoh edim, emdi gado men,
G‘ariblik dardi birla mubtalomen. ( tazod )
Bulut ko‘krab, yoshin yoshob, esib el,
Burotib qor yog‘ib, yomg‘ur etib sel. ( tanosub )
Bor erdi anda bir zangiyi xunxor,
Zuhaldin nahsroq, Murrixi kirdor. ( talmeh )
Oti Yaldo, yuzi yaldo tunitek,
Ko‘zi do‘zax, bo‘yi maxshar kunitek. ( tashbeh )
Salobat birla ul berahmi kofir,
Alarning sharhi holin so‘rdi bir- bir. ( husni ta’lil )
Butu butgar nedur, butxona kimdur?
Agar but ul mening sevgan butumdur. ( takrir )
Tong otqanda qiyomatning tongitek,
Kelib ko‘rmadilar Gulni paritek. ( tashbeh )
61 Bu kez Chin zulfi chinitek topib chin,
Eshildi halqasi, sachradi parchin. ( tasdir )
Bulut ko‘krab, yashin andoq chaqildi,
Ki daryo nafrattek o‘tqa yoqildi. ( tashxis )
Bor erdi ul tengizda bir ulug‘ tog‘,
Ko‘rarga Qof  tog‘indin ulug‘roq. ( talmeh, tashbeh )
Ne Gul  Navro‘z ahvolindin ogoh,
Ne Navro‘z erdi Gul holindin ogoh.  ( tardi aks )
   Kumush inju qilib gul  yaprog‘ini resh,
   Asal ustinda ori tashladi nesh…
 Tong otquncha ayoq tutmoq, bosh urmoq,
 Uzuk o‘ynamoqu bormoq yoshurmoq,
 Boliq bo‘g‘zindin oqti durri g‘alton,
  Sadaf qursog‘idin sachradi marjon.
           Parchada boshdan-oxirigacha tashbeh asosiga qurilgan. Tashbehning   tashbeh
ul-kinoyat   turida vositalar  (go‘yo, xuddi, -dek) ochiq bayon qilinmaganligi uchun
to‘y tasviri go‘zal chiqqan.
Guvohi   bo‘lyotganimizdek,   baytlarda   she’riy   san’atlarning   o‘zgacha
mahorat   bilan   qo‘llanilayotganligi   ijodkor   badiiy   qobiliyatini,   doston   mohiyatini
yanada   chuqurroq   boyitishga   xizmat   qilmoqda.   Demak,   bunday   she’riy   san’atlar
orqali   shoir   asar   voqeligini   hayotiyroq,   ta’sirchanroq   ifodalanishiga,   lirik   epik
timsollarning   yorqinroq   gavdalanishiga,   misralar,   baytlar,   bandlarning   lafziy
nazokati,  musiqiy  hamda   jozibadorligini  ta’minlashni  ko‘zda  tutgan.  Shuningdek,
62 turkiy   va   o‘zbek   tillarining   so‘zga   boyligi,   tilimizning   badiiy   ko‘rkini,   milliy
qadriyatlarini namoyish qildi.
III.     Bob   yuzasidan   xulosa.   Asar   g‘oyasining   yorqinligi   va   unda   insoniy
fazilatlarning   ulug‘lanishi   va   aksincha,   salbiy   xarakterning   qoralanishi,   timsollar
tasvirining   betakrorligi   va   ayrim   detallar,   obrazlarning   ramziyligi,   voqealar
rivojining   interaktivligi   va   jadallashuvi   ularga   an’anaviy   urf-odatlarning
singdirilishi-yu   axiyri   yaxshilik   va   muhabbatning   g‘alaba   qozonishining
tasvirlanishi   kishida     doston   mutolaasi   jarayonida   doston   temasi,   badiiyatini
g‘oyatda aniqlik bilan fahmlashi va asar tilini tushunishiga ko‘maklashadi.Ko‘rinib
turganidek,   asar   kompozitsiyasi   va   qurilishi   murakkab   emas.Muallif   har   bir
personaj   uchun   obrazli   ifodalar   bilan   sayqal   beradi.   «Gul   va   Navro‘z»   hajmi,
mavzusi, obrazlari, g‘oyaviy motivlari va badiiy qimmati jihatidan mukammal va
boshqa dostonlardan  ajralib turuvchi asardir.        
Shoir   nafaqat     « Gul   va   Navro‘z»,   balki   boshqa   asarlarni   ham   dunyoga
taqdim etishi bilan ko‘pgina janrlar rivoji uchun hissa qo‘sha oldi.   Jumladan, tuyuq
janrining   go‘zal   namunalarini   yaratganligi   ko‘pgina   manbalarda   o‘z   tasdig‘ini
topgan.Bundan tashqari tashbeh, tashxis, tazod,   tanosub, husni ta’lil, mubolag‘a va
boshqa   tasvir   vostilalariga   takrorlanmas   miniaturalar   chizdi,   ulardan   asarning   asl
mohiyatini ochishda mahorat bilan foydalandi. 
Xulosaning   mazmuni   shuki,   «Gul   va   Navro‘z»   o‘zbek   adabiyotining
durdona   asari   bo‘lib,   O‘rta   Osiyo   tarixida   qimmatli   asardir.   Muhim   mavzu   va
g‘oyalarni   yorqin   tasvirlar,   timsollar   va   kuchli   metaforalardan   foydalangan   holda
o‘rganadi.   Dostonda   davlat   boshqaruvida   adolat   mehr-oqibat   muhim   ahamiyatga
ega   ekanligi   ta’kidlanib,   hayotning   abadiyligi,   atrofimizdagi   go‘zallikni   eslatib
turadi.
63 U M U M I Y   X U L O S A L A R
Xulosa o‘rnida shuni  ayta olamizki, davrlar  o‘tsa-da, zamonlar  o‘zgarsa-da
insonlar   qalbidan   muqim   joy   egallagan,   ularni   ezgu   ishlarga   ilhomlantira   olgan,
adib   va   uning   asariga   hurmati   baland   insonlar   qalbini   zabt   etgan   mukammal,
qimmatli   asarlarimizning   nomi   qalbimizdan   hamda   tariximizdan   hech   qachon
o‘chmaydi.Ular asrlar mobaynida qanchadan qancha ko‘rgilik, uqubatlarni ko‘rdi,
kim-kimlar qo‘lida hatto oyoq ostida toptaldi, sahifalari o‘chib, qog‘ozlari nuradi,
ammo   ular   hamon   yashamoqda,   yashayveradi   ham.   Buyuk   tariximizni,
sarhadlarimizni,   bobokalonlarimizni,   ular   boshdan   kechirgan   muhitni   guvohi
bo‘lgan   bu   asarlar   hali   necha   kelajak   avlodga   bilim   berib,   tarbiyat   etsa   neajab.
Aslida   ularni   o‘qimoq,   tadqiq   etmoq   biz   uchun   sharaf.   Shunday   ming   minglab
asarlar  qatoridan  yetuk ijodkor  adib mavlono Haydar  Xorazmiy va uning asarlari
o‘rin   olar   ekan,   shoirning   adabiyotimizni   ravnaqiga   qo‘shgan   hissasini   takror
aytsak   o‘rinlidir.   Binobarin,   Xorazmiyning   o‘zbek   tilini   rivojlantirishdagi
xizmatlari ham katta. U turkiy tilning chig‘atoy shevasidan foydalanish orqali tilni
me’yorlashtirish   va   asrlar   davomida   saqlanib   qolgan   adabiy   an’anani   yaratishga
yordam   berdi.Uning   she’riyati   va   nasri   hozirgi   zamon   adiblari   uchun     namuna
bo‘lib   qolmoqda,   uning   ta’sirini   ko‘plab   zamonaviy   o‘zbek   yozuvchi   va   shoirlari
ijodida ko‘rish mumkin.
Uning bizgacha yetib kelgan, ko‘plab taxminlarga asoslangan fikrlarga ko‘ra
Lutfiyning asari deb kelingan, ammo Haydar Xorazmiy ijodining mahsuli bo‘lgan
«Gul   va   Navro‘z»   til   va   adabiyotning   bardavom   qudratidan   dalolat   berib,   buyuk
san’at   asarlarining   zamon   va   makondan   oshib   o‘tish   yo‘llarini   eslatib   turadi.   Bir
so‘z bilan aytilganda, mumtoz adabiyotimizda doston janri ravnaqiga muhim hissa
bo‘lib   qo‘shilgan   «Gul   va   Navro‘z»   ishq-muhabbat   haqidagi   doston   bo‘lsa-da
doston tubida boshqa hikmatlar ham yashiringan masalan, temur saltanati ostidagi
hukmdorlar   va   merosxo‘rlarni   bir   taxt   ostida   birlashtirish,   hukumatni   adolatli
boshqarishga,   bo‘lib   o‘tayotgan   feodal   urushlarga   qarshi   keskin   munosabatlar
bildirilgan. Markazlashgan davlat tuzish g‘oyasi, o‘zaro urushlarga barham berish
istagi,   osoyishtalik   va   farovon   hayot   orzusi   shoirga   bitmas-tuganmas   ilhom
64 berganligi tabiiy. «Navro‘z» madhiga yoki navro‘z obraziga bag‘ishlangan asarlar
salmoqli   bo‘lib,   ular   orasida   Haydar   Xorazmiyning   «Gul   va   Navro‘z»   ida
Navro‘zni   ideal   qahramon,   chin   oshiq   obrazga   ko‘targan,   syujetlarning
professional tasvirini chiza olgan, kulminatsion nuqtaning inson emotsiyasiga katta
taa’ssurot bera oladigan  darajada yetuk san’at asarini tuhfa etdi.
«Gul   va   Navro‘z»   asari   to‘g‘risida   juda   ko‘plab   izlanishlar   olib   borilishi
bilan   birga   tanqidiy   hamda   munozarali   bahslar   bir   muddat   davom   etdi.   Umuman
olganda,   Ulug‘   Oktyabr   sotsialistik   revolutsiyasigacha   bo‘lgan   davrdagi   o‘zbek
adabiy, tarixiy yodgorliklarini nashr ettirish, tadqiqotchilik jarayoniga olib chiqish
va   ilmiy   o‘rganishda   ancha   –muncha   samarasini   ko‘rsatgan   bo‘lsa-da,   biroq
aksariyat   hollarda   ma’lum   bir   asarlarning   tanqidiy   tekstlari   hali   hamon
yaratilmagan.Bu asosan XV asrda faoliyat olib brogan shoirlar misolida namoyon
bo‘ladi. Bu davr mobaynida, ya’ni  XX asrning 70 yillaridan keyin munozaraning
davom   etishi   Haydar   Xorazmiy   va   uning   asariga   oid   bir   qator   yangi   faktlar   va
isbotlovchi dalillarning topilishi juda katta va samarali ish bo‘ldi. Hozirda  ko‘plab
adabiyotshunos  olimlarimiz uning tanqidiy matni ustida ish  olib bormoqda.  
Xalqimiz   ma’naviyatining   shakllanishida   tariximizning       uzoq   o‘tmishda
yaratilgan  badiiy  adabiyot     alohida qadr-qimmatga ega.                 Darhaqiqat,  har  bir
asar   zamirida   muallif   ichki   kechinmalarini   ifoda   etuvchi   ilmiy-falsafiy,   ma’naviy
axloqiy,   ishqiy   yoki   qahramonlikning   in’ikosi   yashiringan   bo‘ladi.     Ba’zilari
razolat   yoki   jaholatni,     adolatsizlik   yoki   qonxo‘rlikni   qoralasa,     boshqalari   esa
dunyoning go‘zalligini,  ilohiy ishqni yoki ma’rifatparvarlik tuyg‘ulari bilan komil
insonni tarbiyalaydi.   
Shuni   ta’kidlash   joizki,   shunday   og‘ir   va   qiyinchilik,   feodal   urushlar
kechayotgan bir zamonda o‘zlarining hur fikrliligi, el-yurt qayg‘usiga hamdardlik
bildirib, bunday g‘oyaviy-mistik urushlarga qarshi kurashishga undadi. XIV asrda
va   XV   asrning   birinchi   yarmida   yetishgan   Xorazmiy,   Xo‘jandiy,   Sayfi   Saroiy,
Durbek,   Haydar   Xorazmiy,   Amiriy,   Yaqiniy,   Ahmadiy,   Atoiy,   Tug‘ilxo‘ja,
Mavlono   Imod   Mavlaviy,   Mavlono   Qozi   Muhsin,   Mavlono   Ishoq,   Sakkokiy,
Lutfiy va boshqa yetuk adiblar dunyoviy adabiyotning taraqqiyotida mana shunday
65 muhim rol o‘ynagan edilar. Bu shoirlar lirikada insonning insonga bo‘lgan sof va
samimiy     sevgisini   kuyladilar,   badbin   va   tarkidunyochi   shayx-zodihlarni   achchiq
tanqid   qildilar,   jannatga   qarshi   hayot   gulshani,   hurga   qarshi   yor,   kavsarga   qarshi
sharob   obrazlarini   yaratdilar,   Xizr   va   Masih   kabi   diniy-afsonaviy   obrazlarning
sifatlarini   hayot   mahbubasiga   ko‘chirib,   uni   Xizr   Masihlardan   qudratliroq   qilib
tasvirladilar, xalq og‘zaki ijodiyoti, xalq qo‘shiqlari, uning maqol va ta’birlaridan
foydalandilar.   Shu   bilan   birga,   ular   alohida   bayt   yoki   misralarda     bo‘lsa   ham
yashagan muhitlarning ayrim illatlarini tanqid qilib, insof va adolat g‘oyasini ilgari
surdilar,   vafo,   sadoqat,   himmat,   saxovat,   marhamat   va   muhabbat   kabi   olijanob
insoniy fazilatlarni targ‘ib etdilar.
O‘zbek   adabiyotining   iste’dodli   namoyondalaridan,   o‘zbek   adabiy   tilining
o‘sishi,   rivojlanishi   va   mustahkamlanishi   uchun   katta   hissa   qo‘shgan   shoirlardan
biri   Haydar   Xorazmiy     yuqorida   zikr   etilganidek   Nizomiy   Ganjaviyga
ixlosmandligi, uning asarlaridan hayratlanib, ilhomlangan holda «Xamsa» yozishni
maqsad qilgan, ammo ba’zi sabablarga ko‘ra tugallanmay qolgan. Shunday bo‘lsa-
da   Xorazmiy     yaratgan   ikki   doston   xamsanavislar   dostonlari   orasida   yuqori
saviyaga   egaligi,   mazmun-mohiyatining   izchil   va   mukammalligi   bilan   ajralib
turadi. Haydar Xorazmiy axloq-odob haqida taraqqiyparvarlik  fikr-mulohazalarini
ilgari   suradi,  olijanob   insoniy   fazilatlarni   targ‘ib  qiladi.   U  kishilarni   yaxshi   xulq-
odobga ega bo‘lishga, jamiyatga foyda keltirish, muruvvatli va himmatli bo‘lishga
chaqiradi, himmatsiz va saxovatsiz kishilarni qattiq qoralaydi.
Bugun   mustaqillik   sharofati   bilan   adabiyotshunoslikdagi   yuzaga
chiqayotgan   teranlikdan,   bevosita   badiiylik   mezonlaridan   turib   talqin   etish
tamoyillaridan kelib chiqib, mazkur asarlar o‘zgacha yondashuvni taqozo etadi.Shu
sababli,   ularning   har   tomonlama:   ham   mazmun,   ham   mahorat   jihatidan   mumtoz
adabiyotdagi   o‘rnini   belgilash,   teran   tahlil   va   talqin   etish   bugunning   nihoyatda
dolzarb muammolaridandir.
Dostonchiligimiz tarixiy merosining rivojiga sezilarli  ta’sir ko‘rsatgan «Gul
va Navro‘z» masnaviyi o‘zbek mumtoz adabiyotining qimmatli yodgorligidir.
66 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1.   Mirziyoyev   Sh.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.; O‘zbekiston, 2017
2.   Mirziyoyev   Sh.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   xalqimiz   bilan   birga
quramiz. - T. ; O‘zbekiston, 2017
Ilmiy va nazariy adabiyotlar:
3. Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи (1-китоб). «Ўқитувчи » нашриёти,
1965-йил
4. Абдуқодир Ҳайитметов. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. - Т.; «Фан», 
1996-йил
5.   Rahmonqul   Orzibekov.   O‘zbek   adabiyoti   tarixi   (XVII-XIX   asrlar   I   yarmi).
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti. - T.; 2006-
yil
6. Vohidov R. , Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. - T.; O‘zbekiston
yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006-yil
7. Б. Валихўжаев. Сайланма (И-қисм) Ўзбек адабиёцҳунослиги тарихи. - 
Самарқанд: СамДУ нашриёти, 2022 й
8.   Jumaxo‘ja   N.,   Adizova   I.   O‘zbek   adabiyoti   tarixi   XVI-XIX   asrlar   I   yarmi.
NOSHIR, 2019-yil
9. A. Navoiy. 20 tomlik, MAT. Layli va Majnun. - T.; «Fan», 1992
10. Navoiy.20 tomlik, MAT. Xamsa. Saddi Iskandar. - T.; «Fan», 1992
11. Navoiy 20 tomlik, MAT. – T.; «Fan», 1997, 13-jild
12. Navoiy 20 tomlik, MAT. – T.; «Fan»,  2000, 16-jild
13.  
Rahmonov   N.   O‘zbek   adabiyoti   tarixi   (Eng   qadimgi   davrlardan   XV   asrning
birinchi yarmigacha ). «Sano-standart» nashriyoti .  -  T.;  2017
  14.   O‘zbek   mumtoz   adabiyoti   namunalari   (   XIV-XV   asrning   boshlari)   11-jild,   -
T.; O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyoti, 2007-yil
Badiiy adabiyotlar:
15. Шайх Аҳмад Тарозий. «Фунунул балоға». - Т.; Хазина, 1996
68 16.   Давла тш оҳ   Самарқандий.   «Тазкират   ут-шуаро».   –   Т.;   Ғофур   Ғулом
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981
17.   Давла тш оҳ   Самарқандий.   «Шоирлар   бўстони».   -   Т.;   Ғофур   Ғулом
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981
18. Лутфий. «Гул ва Наврўз» .Ўқитувчи нашриёти. - Т.; 1974
19.   Лутфий.   «Сенсан   Севарим»   (Девон)   -   Т.;   Адабиёт   ва   санъат   нашриёти,
1987
20. У Ч  БУЛБУЛ ГУЛ Ш АНИ. - Т.; Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1986
21. «Муборак Мактублар» тўплам. -    Т.;  Ғофур Ғулом  номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти, 1987
22. Бобур. «Мухтасар» ( нашрга тайёрловчи С. Ҳасанов) - Т.; «Фан», 1971
23. H. Homidiy. «Daholar davrasi». O‘qituvchi, - T.; 2011
24.   Abulqosim   Firdavsiy.   «Shohnoma».   G‘ofur   G‘ulom   nomidagi   Adabiyot   va
san’at nashriyoti, 1984
25. Navoiyning nigohi tushgan. - T.; G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1986
26.   А.   Ҳайитметов.   Алишер   Навоийнинг   адабий-танқидий   қарашлари.
Ўзбекистон  CC П Фанлар Академияси нашроиёти, -Т.; 1959-йил
Maqolalar:
27.   Рустамов   Алибек .   «Гулу   Наврўз»   нинг   муаллифи   тўғрисида.   (Достон
Лутфийники   эмас,   Ҳайдар   Хоразмийники   деган   Ё.   Исҳоқов   фикри   тўғри
эканлиги ҳақида). -1972. -№ 3. -Б. 33; 
28.   Фозилов   Эргаш.   Лутфийнинг   «Гулу   Наврўз»   и   ҳақида   (Достон
Лутфийники. Ё. Исҳақов бу достон Ҳайдар Хоразмийники деб бекорга шов-
шув кўтариб юрганлги ҳақида). -1972. -№ 4. -Б. 40;
 29. Валихўжаев Ботир. Яна «Гул ва Наврўз» баҳсига доир. -1979. -№ 1.-Б. 50;
30.   Исҳоқов   Ёқубжон.   «Гул   ва   Наврўз»   достонининг   муаллифи   масаласи.
(Достон   Лутфийники   эмас,   Ҳайдар   Хоразмийники.   Тахаллуси   Муҳибб
эканлиги ҳақида). -1972. -№ 1. -Б.59;
69 31.   Эркинов   Содир.   Яна   «Гул   ва   Наврўз»   нинг   муаллифи   ҳақида.   (Достон
Лутфийники эканлиги ҳақида).- 1972.-№ 1.- Б. 54.
32. Abdurasul  Eshonboboyev. Igna bilan quduq qazib. «O‘zbekiston adabiyoti va
san’ati» gazetasi, 2014- y. - № 46
33.   «Gul   va   Navro‘z»   dostonlar   misolida   forsiy   va   turkiy   adabiyotlar   aloqasi
haqida bir tadqiq.
34.   Sulaymon   Efendi   o‘g‘li.   Lutfiyning   «Gul   u   Navro‘z»   asari   va   uning
nusxalari.Otaturk universiteti Adabiyot fakulteti jurnali. 2018,   № 60
35.   M.   Tirkasheva,   N.   O‘ralova.   Haydar   Xorazmiy   hayoti   va   ijodi.   Oriental
Renaissance:   Innovative,   educational,   natural   and   social   sciences,   2022-   y,   -   №
5.947 
Internet ma’lumotlari:
36. ziyouz.com
37. natlib.uz
38. https://arxiv.uz
39. https://moluc h.ru
70

HAYDAR XORAZMIYNING « GUL VA NAVRO‘Z » DOSTONI ANNOTATSIYASI Turkigo‘y Mavlono Haydar Xorazmiy o‘zbek mumtoz adabiyotining zabardast vakili bo‘lib, o‘z asarlari bilan adabiyotimiz tarixini boyitib kelmoqda. Shoir bu ikki merosi - «Gul va Navro‘z» va «Maxzan ul-asror» asari bilan mumtoz adabiyotimizda dostonda hikoyanavislikni go‘zal ko‘rinishlarini qo‘llash orqali dostonchilik janrining rivoji uchun o‘z hissasini qo‘shish bilan birgalikda, o‘zidan keyingi adiblar, xamsanavislar uchun betakror namuna bo‘lishiga zamin yaratdi. Muallifning «Maxzan ul-asror»ida falsafiy-didaktiklik, axloq-odob haqida taraqqiyparvarlik mulohazalarini va olijanob insoniy fazilatlari ilgari surilganligi bilan ajralib tursa, «Gul va Navro‘z» masnaviyida esa ikki oshiq va ma’shuqa o‘rtasidagi vafo, sadoqat, mehr-muhabbat tuyg‘ularining mujassam etganligi, «ishq» deb atalmish tuyg‘uning mavj urishi va bu ilohiy kuchning ikki sevishgan qalbni birlashtira olishi, ularning sevgi sarguzashtlari, shuningdek, XIV-XV asrda yuz berayotgan feodal urushlar, Temur saltanatining bu urushlar oqibatida darz ketayotganligi yuzasidan tanqidiy fikrlar va mulohazalar o‘z aksini topgan. «Gul va Navro‘z» o‘zining badiiy salohiyatining izchilligi hamda mualliflik masalasi bilan qator o‘zbek va chet el adabiyotshunoslar e’tiborini tortdi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida «Gul va Navro‘z» dostonining badiiylik xususiyatlari, adabiyotimiz olamida tutgan o‘rni, personajlar va ularning ramziyligi, xalq og‘zaki ijodi mahsulidagi va yozma adabiyot namunalari bilan hamohangligi, asar qanday tasviriy ifodalar bilan shakllantirilganligi, yillar davomida bahslarga sabab bo‘lib kelayotgan asar muallifiga oid munozaralar o‘rganildi, shuningdek, boshqa dostonlar bilan tarixiy-qiyosiy, analitik va statistik metodlar asosida tadqiq etildi. 1

HIGHER EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN, MINISTRY OF SCIENCE AND INNOVATION SHARAF RASHIDOV SAMARKAND STATE UNIVERSITY Master's dissertation on the topic "Epic of Haydar Khorezmi's " Gul va Navruz". ANNOTATION A master of the Turkish language Mavlano Heydar Khorazmiy is an outstanding representative of Uzbek classic literature, enriching the history of our literature with his works. The poet made his contribution to the development of the genre of epic by using the beautiful forms of story-writing in our classic literature with these two legacies- “Gul va Navruz” and “Makhzan ul-asror” laid the groundwork for becoming a unique example for subsequent writers. The author’s “Makhzan-ul asror” is distinguished by its philosophical- didacticism, progressive comments on morals and noble human qualities, while in “Gul va Navruz” masnavi loyalty, affection between two lovers and a lover the embodiment of their feelings, “the surge of the feeling called love and the ability of this divine force to unite the hearts of two lovers, their love adventures, as well as the feudal wars that took play in the 14 th and 15 th centuries, the collapse of the Timur kingdom as a result of these wars and opinions reflected. “Gul va Navruz” attracted the attention of Uzbek and foreign literary critics along with the consistency of its artistic potential and the issue of authorship. In this master’s thesis, the artistic features of the “ Gul va Navruz” epic its place in the world of our literature , charakters and their symbolism, their harmony with the axamples of folk art and written literature, what visual expressions the work is formed with , which has been the cause of debate for years discussions about the author of the upcoming work were studied, as well as research with others epics based on historical-comparative, analytical and statistical methods.

M U N D A R I J A : I. KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) …………… … ……….. … …….. 3 II Asosiy qism: I. BOB: XV ASR BIRINCHI YARMI ADABIYOTI VA HAYDAR XORAZMIY IJODI…… . . ……………………………………………………...7 1. 1. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi…………………………………… . . . … ….7 1. 2. Shoirning «Gul va Navro‘z» dostoni borasidagi bahslarga doir . . . . . . . . . . 18 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………………. . . . . . . 23 II. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA «GUL VA NAVRO‘Z» SUJETI……. .25 2. 1. Mumtoz adabiyotda ramziy dostonnavislik…………………………………25 2. 2. «Gul va Navro‘z» turkumidagi dostonlar haqida…………………………...31 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………. . . . . . . . . . . ...37 III. BOB: HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI: MAVZU, G‘OYA, POETIKA MASALALARI………………………………..38 3. 1. Dostonning sujeti, timsollar olami, kompozitsiyasi, mavzu va g‘oyasi. . . …38 3. 2. Badiiy tasvir vositalarining doston g‘oyasini ifoda etishdagi o‘rni……. . … .54 Bob yuzasidan xolasa………………………………………………………. . . . . 61 III. UMUMIY XULOSALAR…………………………………………………. 63 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………….… 6 6

KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. Muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzalarini, - «Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir» -degan mazmunga boy so‘zlari bilan boshlab berishlari adabiyotga bo‘lgan e’tiborning oshishi milliy adabiy merosimizni qadrlashga va kelajagini yuksaltirishga bo‘lgan ishonchning isbotidir. Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularning ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o‘rganish buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma sharoitni yaratamiz, - deya katta bir motivatsiya berdi. Bugungi kunda shu qadar jadal tarzda rivojlanib borayotgan fan, texnika va texnologiyalar asrida yashayotgan ekanmiz, xalqimizning boy intellektual merosi, umumbashariy qadriyatlarimiz hamda milliy o‘zligimizni anglatuvchi tariximizni, adabiyotimizni chuqur isloh qilish, targ'ib etish, yangilash va boyitib borish biz yosh kadrlarning oliy maqsadimizdir. Shuni eslatib o‘tish o‘rinliki, ona tilimizning bugungi kundagi ma’naviy qiyofasini ko‘rsatishda, go‘zal va milliy qadriyatlarimizning o‘z ahamiyatini yo‘qotmasdan aksincha, yangilanib davom etib kelishida va insonning ruhiy, ichki dunyosini, kechinmalarini ifodalab, ma’naviy ongini boyitib turuvchi adabiyotimizning bugunga qadar ravnaq topib borishida ko‘hna tarixda qahramonlik ko‘rsatgan so‘z gavharining sohiblari, shoir-u ulamolarimiz, bobokalonlarimizning nihoyatda o‘rni beqiyos. O‘tmishda yaratilgan mo‘tabar og‘zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o‘rganish va bilish har bir insonning shu yurtda istiqomat qiluvchi shaxslarning ulug‘ burchidir. Adabiyotimizning asrlar osha davom etib kelayotgan mukammal asarlarini keng xalq ommasiga yetkazishda muhim yutuqlarga erishilmoqda. Shuningdek, hozirgacha ayrim noma’lum bo‘lib kelayotgan qo‘lyozmalarni aniqlab ularni nashr 3

etish borasida bir qancha ikkilanishlarga sabab bo‘layotgan ma’lum bir masalalar diqqatimizni tortadi. Jumladan, «Gul va Navro‘z» masnaviyi muallifi masalasi jiddiyroq o‘rganishga muhtoj muammolardan biri sanaladi. Bugunga kelib ham ba’zi bir adabiyot yoxud uslubiy qo‘llanmalarda Lutfiy asari deb nashr qilingan, aslida Haydar Xorazmiy ijodiy mahsuli hisoblangan «Gul va Navro‘z» dostoni qator adabiyotshunos professor olimlar tomonidan mushohada ostiga olinsa-da, to‘liq ilmiy asosda tasdiqlanmasdan qolmoqda. Mavlono Haydar Xorazmiy davrining zamondosh shoirlari kabi o‘zining ko‘p qirrali va sermahsul ijodi orqali dunyoga tanildi, ikki merosi - biri falsafiy – didaktik ruhda bo‘lsa, biri ishqiy- romantik dostoni bilan “Xamsachilik” ning yangi kurtaklarini namoyish etdi ham dostonnavislik janrining shakllanishiga o‘zining katta bir ulushini qo‘sha oldi. Asarlarida muhim bir mavzular ko‘tarilib, ular tubida qanchadan-qancha dolzarb muammolar hayqirig‘i yangradi. U bo‘lib o‘tayotgan adolatsizliklar, gunohkorlar uchun qon to‘kayotgan begunohlar va feodal urushlarga indamasdan ko‘z yuma olmadi, hech bo‘lganda ijodiy asarlari, lirikasi orqali xalqqa va hukumat egalariga murojaat qildi, shu orqali ma’lum bir natijaga erisha oldi. Turkigo‘y Haydar Xorazmiyning adabiy merosi izchil, tadqiqiy izlanishlar talab etishi va o‘rganilishi mazkur dissertatsiya mavzusining asosiy dolzarbligini belgilab beruvchi omillardan biridir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi: O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganishda keng ko‘lamli ishlar olib borish natijasida nafaqat o‘zbek, balki rus, turk adabiyotshunos olimlari ham o‘zining qator monografiya va risolalarini taqdim etmoqda. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar kam bo‘lsada, ayrimlari «Abushqa», Ahmad taroziyning «Funun ul balog‘a», Alisher Navoiyning «Majolis un- nafois», «Muhokamat ul- lug‘atayn», Boburning «Muxtasar» va boshqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar mavjud. Filologiya fanlar doktori professor, adabiyotshunos olim R. Vohidov, N. Rahmonov, A. Hayitmetov, N. Mallayev o‘zbek adabiyotshunosligida nazariy 4