HAYDAR XORAZMIYNING « GUL VA NAVRO‘Z » DOSTONI ANNOTATSIYASI Turkigo‘y Mavlono Haydar Xorazmiy o‘zbek mumtoz adabiyotining zabardast vakili bo‘lib, o‘z asarlari bilan adabiyotimiz tarixini boyitib kelmoqda. Shoir bu ikki merosi - «Gul va Navro‘z» va «Maxzan ul-asror» asari bilan mumtoz adabiyotimizda dostonda hikoyanavislikni go‘zal ko‘rinishlarini qo‘llash orqali dostonchilik janrining rivoji uchun o‘z hissasini qo‘shish bilan birgalikda, o‘zidan keyingi adiblar, xamsanavislar uchun betakror namuna bo‘lishiga zamin yaratdi. Muallifning «Maxzan ul-asror»ida falsafiy-didaktiklik, axloq-odob haqida taraqqiyparvarlik mulohazalarini va olijanob insoniy fazilatlari ilgari surilganligi bilan ajralib tursa, «Gul va Navro‘z» masnaviyida esa ikki oshiq va ma’shuqa o‘rtasidagi vafo, sadoqat, mehr-muhabbat tuyg‘ularining mujassam etganligi, «ishq» deb atalmish tuyg‘uning mavj urishi va bu ilohiy kuchning ikki sevishgan qalbni birlashtira olishi, ularning sevgi sarguzashtlari, shuningdek, XIV-XV asrda yuz berayotgan feodal urushlar, Temur saltanatining bu urushlar oqibatida darz ketayotganligi yuzasidan tanqidiy fikrlar va mulohazalar o‘z aksini topgan. «Gul va Navro‘z» o‘zining badiiy salohiyatining izchilligi hamda mualliflik masalasi bilan qator o‘zbek va chet el adabiyotshunoslar e’tiborini tortdi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida «Gul va Navro‘z» dostonining badiiylik xususiyatlari, adabiyotimiz olamida tutgan o‘rni, personajlar va ularning ramziyligi, xalq og‘zaki ijodi mahsulidagi va yozma adabiyot namunalari bilan hamohangligi, asar qanday tasviriy ifodalar bilan shakllantirilganligi, yillar davomida bahslarga sabab bo‘lib kelayotgan asar muallifiga oid munozaralar o‘rganildi, shuningdek, boshqa dostonlar bilan tarixiy-qiyosiy, analitik va statistik metodlar asosida tadqiq etildi. 1

HIGHER EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN, MINISTRY OF SCIENCE AND INNOVATION SHARAF RASHIDOV SAMARKAND STATE UNIVERSITY Master's dissertation on the topic "Epic of Haydar Khorezmi's " Gul va Navruz". ANNOTATION A master of the Turkish language Mavlano Heydar Khorazmiy is an outstanding representative of Uzbek classic literature, enriching the history of our literature with his works. The poet made his contribution to the development of the genre of epic by using the beautiful forms of story-writing in our classic literature with these two legacies- “Gul va Navruz” and “Makhzan ul-asror” laid the groundwork for becoming a unique example for subsequent writers. The author’s “Makhzan-ul asror” is distinguished by its philosophical- didacticism, progressive comments on morals and noble human qualities, while in “Gul va Navruz” masnavi loyalty, affection between two lovers and a lover the embodiment of their feelings, “the surge of the feeling called love and the ability of this divine force to unite the hearts of two lovers, their love adventures, as well as the feudal wars that took play in the 14 th and 15 th centuries, the collapse of the Timur kingdom as a result of these wars and opinions reflected. “Gul va Navruz” attracted the attention of Uzbek and foreign literary critics along with the consistency of its artistic potential and the issue of authorship. In this master’s thesis, the artistic features of the “ Gul va Navruz” epic its place in the world of our literature , charakters and their symbolism, their harmony with the axamples of folk art and written literature, what visual expressions the work is formed with , which has been the cause of debate for years discussions about the author of the upcoming work were studied, as well as research with others epics based on historical-comparative, analytical and statistical methods.

M U N D A R I J A : I. KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) …………… … ……….. … …….. 3 II Asosiy qism: I. BOB: XV ASR BIRINCHI YARMI ADABIYOTI VA HAYDAR XORAZMIY IJODI…… . . ……………………………………………………...7 1. 1. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodi…………………………………… . . . … ….7 1. 2. Shoirning «Gul va Navro‘z» dostoni borasidagi bahslarga doir . . . . . . . . . . 18 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………………. . . . . . . 23 II. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA «GUL VA NAVRO‘Z» SUJETI……. .25 2. 1. Mumtoz adabiyotda ramziy dostonnavislik…………………………………25 2. 2. «Gul va Navro‘z» turkumidagi dostonlar haqida…………………………...31 Bob yuzasidan xulosa……………………………………………. . . . . . . . . . . ...37 III. BOB: HAYDAR XORAZMIYNING «GUL VA NAVRO‘Z» DOSTONI: MAVZU, G‘OYA, POETIKA MASALALARI………………………………..38 3. 1. Dostonning sujeti, timsollar olami, kompozitsiyasi, mavzu va g‘oyasi. . . …38 3. 2. Badiiy tasvir vositalarining doston g‘oyasini ifoda etishdagi o‘rni……. . … .54 Bob yuzasidan xolasa………………………………………………………. . . . . 61 III. UMUMIY XULOSALAR…………………………………………………. 63 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………….… 6 6

KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. Muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzalarini, - «Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir» -degan mazmunga boy so‘zlari bilan boshlab berishlari adabiyotga bo‘lgan e’tiborning oshishi milliy adabiy merosimizni qadrlashga va kelajagini yuksaltirishga bo‘lgan ishonchning isbotidir. Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularning ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o‘rganish buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma sharoitni yaratamiz, - deya katta bir motivatsiya berdi. Bugungi kunda shu qadar jadal tarzda rivojlanib borayotgan fan, texnika va texnologiyalar asrida yashayotgan ekanmiz, xalqimizning boy intellektual merosi, umumbashariy qadriyatlarimiz hamda milliy o‘zligimizni anglatuvchi tariximizni, adabiyotimizni chuqur isloh qilish, targ'ib etish, yangilash va boyitib borish biz yosh kadrlarning oliy maqsadimizdir. Shuni eslatib o‘tish o‘rinliki, ona tilimizning bugungi kundagi ma’naviy qiyofasini ko‘rsatishda, go‘zal va milliy qadriyatlarimizning o‘z ahamiyatini yo‘qotmasdan aksincha, yangilanib davom etib kelishida va insonning ruhiy, ichki dunyosini, kechinmalarini ifodalab, ma’naviy ongini boyitib turuvchi adabiyotimizning bugunga qadar ravnaq topib borishida ko‘hna tarixda qahramonlik ko‘rsatgan so‘z gavharining sohiblari, shoir-u ulamolarimiz, bobokalonlarimizning nihoyatda o‘rni beqiyos. O‘tmishda yaratilgan mo‘tabar og‘zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o‘rganish va bilish har bir insonning shu yurtda istiqomat qiluvchi shaxslarning ulug‘ burchidir. Adabiyotimizning asrlar osha davom etib kelayotgan mukammal asarlarini keng xalq ommasiga yetkazishda muhim yutuqlarga erishilmoqda. Shuningdek, hozirgacha ayrim noma’lum bo‘lib kelayotgan qo‘lyozmalarni aniqlab ularni nashr 3

etish borasida bir qancha ikkilanishlarga sabab bo‘layotgan ma’lum bir masalalar diqqatimizni tortadi. Jumladan, «Gul va Navro‘z» masnaviyi muallifi masalasi jiddiyroq o‘rganishga muhtoj muammolardan biri sanaladi. Bugunga kelib ham ba’zi bir adabiyot yoxud uslubiy qo‘llanmalarda Lutfiy asari deb nashr qilingan, aslida Haydar Xorazmiy ijodiy mahsuli hisoblangan «Gul va Navro‘z» dostoni qator adabiyotshunos professor olimlar tomonidan mushohada ostiga olinsa-da, to‘liq ilmiy asosda tasdiqlanmasdan qolmoqda. Mavlono Haydar Xorazmiy davrining zamondosh shoirlari kabi o‘zining ko‘p qirrali va sermahsul ijodi orqali dunyoga tanildi, ikki merosi - biri falsafiy – didaktik ruhda bo‘lsa, biri ishqiy- romantik dostoni bilan “Xamsachilik” ning yangi kurtaklarini namoyish etdi ham dostonnavislik janrining shakllanishiga o‘zining katta bir ulushini qo‘sha oldi. Asarlarida muhim bir mavzular ko‘tarilib, ular tubida qanchadan-qancha dolzarb muammolar hayqirig‘i yangradi. U bo‘lib o‘tayotgan adolatsizliklar, gunohkorlar uchun qon to‘kayotgan begunohlar va feodal urushlarga indamasdan ko‘z yuma olmadi, hech bo‘lganda ijodiy asarlari, lirikasi orqali xalqqa va hukumat egalariga murojaat qildi, shu orqali ma’lum bir natijaga erisha oldi. Turkigo‘y Haydar Xorazmiyning adabiy merosi izchil, tadqiqiy izlanishlar talab etishi va o‘rganilishi mazkur dissertatsiya mavzusining asosiy dolzarbligini belgilab beruvchi omillardan biridir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi: O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganishda keng ko‘lamli ishlar olib borish natijasida nafaqat o‘zbek, balki rus, turk adabiyotshunos olimlari ham o‘zining qator monografiya va risolalarini taqdim etmoqda. Haydar Xorazmiy hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar kam bo‘lsada, ayrimlari «Abushqa», Ahmad taroziyning «Funun ul balog‘a», Alisher Navoiyning «Majolis un- nafois», «Muhokamat ul- lug‘atayn», Boburning «Muxtasar» va boshqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar mavjud. Filologiya fanlar doktori professor, adabiyotshunos olim R. Vohidov, N. Rahmonov, A. Hayitmetov, N. Mallayev o‘zbek adabiyotshunosligida nazariy 4