ILMIY TAFAKKUR TARZI NAMOYON BÒLISHINING MANTIQIY SHAKLLARI Mundarija Kirish 1-bob: Ilmiy Tafakkur Tarzi 1.1 Ilmiy tafakkur tushunchasi va uning mohiyati - 3 1.2 Ilmiy tafakkurning tarixiy -5 2-bob: Ilmiy tafakkurning namoyon bolish tarzi 2.1 Ilmiy tafakkurning namoyon bo’lish uslubi -8 2.2 Tushunchalar va ularning ilmiy tafakkurdagi roli -10 3-bob: Ilmiy Tafakkurning namoyon bo’lishining mantiqiy shakllari 3.1 Ilmiy tafakkurmning antiqiy shakllda namoyon bo’lishi -14 3.2 Ilmiy izlanishlarda mantiqda foydalanish -17 Xulosa 1

Kirish 1-bob: Ilmiy Tafakkur Tarzi 1.1 Ilmiy tafakkur tushunchasi va uning mohiyati Tafakkur va uning mohiyati. Inson hamisha nimalar haqidadir o’ylaydi. O’ysiz holat ham , psihologlar fikriga ko’ra, amalda hech bo’lmasa hech narsa haqida o’ylamaslikni o’ylash holatidir. Bilishning dialektik yo’li sezgi a’zolari orqali bilish, dalillarni aniqlashdan mantiqiy tafakkur sari olib boradi. Tafakkur– bu insonning narsalar muhim xossalari va munosabatlarini izchil , bilvosita va umumiy aks ettirishidir. Ijodiy tafakkurlash amaliyot, fan, texnikada yangi natijalar olishga qaratiladi. Tafakkurlash – muammolar qo’yish va ularni echishga qaratilgan faol jarayon. Mantiqiy qonunlar – narsalarning obyektiv munosabatlarini amaliyot asosida umumlashtirish. Demak inson tafakko’rining barkamollik darajasi uning mazmuni obyektiv borliq mazmuniga qay darajada muvofiqligi bilan belgilanadi. Tafakko’rning asosiy shakllari . Tafakkur jarayonining oqilona mazmuni tarixiy rivojlanish jarayonida yaratilgan mantiqiy shakllar qobig’iga o’raladi. Tafakkur o’zining asosiy shakllari – tushunchalar, mulohazalar va xulosalar ko’rinishida yuzaga kelgan , rivojlanmoqda va amalga oshirilmoqda. Tushuncha – narsalar va hodisalarning umumiy, muhim xossa va aloqalari aks etuvchi fikr. Tushuncha – tafakkur , tushunish faoliyatining mahsuli. Mulohaza – fikrning shunday bir shakliki, unda tushunchalarni bog’lash yo’li bilan biror narsa haqidagi biron-bir fikr tasdiqlanadi (yoki rad etiladi). Xulosa – mushohadaning nisbatan tugallangan birligi. Mushohada yuritish jarayonida mavjud mulohazalardan yangi mulohaza – xulosa chiqariladi. Xulosa chiqarish tafakko’rning shunday bir amaliki , unda ayrim fikrlarni taqqoslash yo’li bilan yangi mulohaza yaratiladi. Haqiqat – bilish nazariyasining bosh kategoriyasi. U borliqning bilishdagi ideal ifodasi, chunki haqiqat ongdan , bilayotgan subyektdan tashqarida va undan qat’iy nazar mavjuddir. Haqiqat – bilimlarning obyektiv borliqqa muvofiq bo’lgan 2

mazmuni. U bilish jarayoni, bilish in’ikosining natijasidir. Obyektiv haqiqat – bilimlarimizning inson insoniyatga bog’liq bo’lmagan mazmuni. Bizning bilimlarimizda doim yo muayyan odamga , yo muayyan ijtimoiy guruhga bog’liq bo’lgan unsur mavjud bo’ladi. Binobarin, o’z bilimlarimizda subyektiv unsurlarga bog’liq bo’lmagan va shu sababli obyektiv hisoblanadigan mazmunni qayd etishimiz lozim. Obyektiv haqiqat rivojlanib , ikki shakl: nisbiy va mutlaq haqiqat shakllarida amal qiladi. Ilmiy tafakkur, insoniyat tomonidan o'z atrofidagi olamni tushunish va tushuntirish uchun ishlab chiqilgan eng samarali usullardan biridir. Ushbu tafakkur turi odatda turli fan sohalarida, xususan tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlarda qo'llaniladi. Ilmiy tafakkur har qanday hodisani sinchkovlik bilan tahlil qilish, fakt va dalillarga asoslangan holda xulosalar chiqarish jarayonini o'z ichiga oladi. Buning uchun ilmiy tafakkur ob'ektivlikka asoslanishi kerak, ya'ni shaxsiy qiziqish va sub'ektiv fikrlar bu jarayonda o'rin olmaydi. Ilmiy tafakkurda kuzatish va eksperiment qilish eng muhim vositalardan biri hisoblanadi. Kuzatish orqali ilmiy tafakkur tabiatdagi hodisalarni va jarayonlarni o'rganadi, eksperiment esa bu hodisalar va jarayonlarning sabab va oqibatlarini aniqlashda yordam beradi. Ilmiy tafakkurning yana bir asosiy xususiyati uning izchilligi va tizimliligidir. Ilmiy izlanishlar ketma-ketlikda olib boriladi, bu esa har bir yangi ma'lumotni avvalgi bilimlarga qo'shish va ularni yangi bilimlar bilan to'ldirish imkonini beradi. Bu jarayon davomida ilmiy nazariyalar va gipotezalar yaratiladi, ular sinovdan o'tkaziladi va tasdiqlanadi yoki rad etiladi. Shu tariqa, ilmiy tafakkur haqiqatni aniqlashda va yangi bilimlarni yaratishda muhim vositadir. Ilmiy tafakkur shuningdek, mantiqiy fikrlashni talab qiladi. Bu jarayonda turli xil ma'lumotlar o'rtasidagi bog'lanishlar aniqlanadi va bu bog'lanishlar asosida xulosalar chiqariladi. Mantiqiy fikrlash tufayli ilmiy tafakkur natijalari ishonchli va ob'ektiv bo'ladi. Ilmiy tafakkur shuningdek, skeptik yondashuvni ham o'z ichiga oladi. Har qanday gipoteza yoki nazariya sinovdan o'tkazilguncha va dalillar bilan tasdiqlanguncha qabul qilinmaydi. Bu jarayon davomida ilmiy metodologiyalar, 3

ya'ni ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish usullari qo'llaniladi. Bu usullar aniq va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etish uchun ishlab chiqilgan bo'lib, ular natijasida hosil bo'lgan bilimlar ham ishonchli va tasdiqlangan bo'ladi. Ilmiy tafakkurda shuningdek, natijalarni qayta ko'rib chiqish va yangilash imkoniyati ham mavjud. Bu esa ilmiy bilimlarning doimiy rivojlanishiga yordam beradi. Ilmiy tafakkur sub'ektiv qarashlardan xoli bo'lishi kerak, chunki uning maqsadi haqiqatni aniqlashdir. Ilmiy tafakkur jarayonida kuzatish, eksperiment, tahlil va xulosa chiqarish kabi usullar qo'llaniladi. Kuzatish — bu ilmiy tafakkurning dastlabki bosqichi bo'lib, u orqali tabiatdagi hodisalar va jarayonlar o'rganiladi. Eksperiment esa kuzatilgan hodisalar va jarayonlarning sabab va oqibatlarini aniqlashda yordam beradi. Tahlil jarayonida esa ma'lumotlar sinchkovlik bilan o'rganiladi va ularning o'zaro bog'liqligi aniqlanadi. Xulosa chiqarish esa bu ma'lumotlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Ilmiy tafakkurda muhim omil sifatida faktlar va dalillarga asoslangan xulosalar chiqarish talab qilinadi. Bu jarayon davomida turli xil ma'lumotlar o'rtasidagi bog'lanishlar aniqlanadi va bu bog'lanishlar asosida xulosalar chiqariladi. Ilmiy tafakkur natijalari ishonchli va ob'ektiv bo'lishi uchun mantiqiy fikrlash talab qilinadi. lmiy tafakkur shuningdek, skeptik yondashuvni ham o'z ichiga oladi. Har qanday gipoteza yoki nazariya sinovdan o'tkazilguncha va dalillar bilan tasdiqlanguncha qabul qilinmaydi. Bu jarayon davomida ilmiy metodologiyalar, ya'ni ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish usullari qo'llaniladi. Bu usullar aniq va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etish uchun ishlab chiqilgan bo'lib, ular natijasida hosil bo'lgan bilimlar ham ishonchli va tasdiqlangan bo'ladi. Ilmiy tafakkurda shuningdek, natijalarni qayta ko'rib chiqish va yangilash imkoniyati ham mavjud. Bu esa ilmiy bilimlarning doimiy rivojlanishiga yordam beradi. 1.2 Ilmiy tafakkurning tarixiy rivojlanishi Ilmiy tafakkur insoniyat tarixida uzoq va murakkab rivojlanish jarayonini bosib o'tgan. Qadimgi davrlarda tabiat va olam haqida bilimlar afsonalar va miflar 4

orqali ifodalangan bo'lsa, keyinchalik ilmiy tafakkur rivojlanib, nazariy va empirik bilimlarni yaratishga asos solindi. Ilmiy tafakkurning rivojlanishi qadimgi yunon faylasuflari, xususan Aristotel, Platon, va boshqa buyuk olimlarning asarlarida o'z aksini topgan. Ularning asarlari ilmiy tafakkurning dastlabki tamoyillarini yaratishda muhim rol o'ynadi. Aristotelning asarlari ilmiy metodologiyaning asoslarini belgilab berdi. U kuzatish va tahlil qilish orqali tabiatdagi hodisalarni tushuntirishga harakat qildi. Bu jarayonda Aristotel mantiqiy fikrlash va empirik ma'lumotlarga tayanishning muhimligini ta'kidladi. Uning asarlari O'rta asrlar davomida musulmon olimlari tomonidan tarjima qilinib, yanada rivojlantirildi. Islom olamidagi olimlar, xususan Al-Farobiy, Ibn Sino va Al-Xorazmiy, ilmiy tafakkurning rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. Ular tabiatshunoslik, matematika, tibbiyot va boshqa fan sohalarida ko'plab kashfiyotlar qildilar. Yevropa Uyg'onish davrida ilmiy tafakkur yangi bosqichga ko'tarildi. Bu davrda Galiley, Nyuton va boshqa buyuk olimlar ilmiy metodlarni mustahkamladilar va ilmiy inqilobni amalga oshirdilar. Galileyning tajribalar va kuzatishlarga asoslangan yondashuvi ilmiy tafakkurning rivojlanishida muhim qadam bo'ldi. Nyuton esa mexanika va fizika sohalarida o'zining nazariyalari bilan ilmiy tafakkurni yangi darajaga olib chiqdi. Ularning asarlari zamonaviy ilm- fanning asosini yaratdi va ilmiy metodologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. Ilmiy tafakkur XVII asrda ilmiy inqilob davrida yangi bosqichga ko'tarildi. Bu davrda ilmiy metodlar yanada takomillashdi va ilmiy izlanishlar keng ko'lamda olib borildi. Ilmiy inqilob natijasida ilmiy bilimlar tez sur'atlarda rivojlandi va yangi fan sohalari paydo bo'ldi. Ilmiy metodlarning takomillashuvi va yangi texnologiyalar ilmiy izlanishlarning samaradorligini oshirdi. Bu davrda ilmiy tafakkur ko'plab kashfiyotlar va ixtirolarga sabab bo'ldi. XX asrda ilmiy tafakkur yangi texnologiyalar va kompyuterlarning paydo bo'lishi bilan yangi bosqichga ko'tarildi. Kompyuter texnologiyalari ilmiy 5