INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) КИМЕВИЙ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

1638 KB

Скачать

“INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) КИМЕВИЙ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ”
MU NDARIJA
Kirish 4
I B ob. Adabiyotlar shar h i
1.1. Inonotus obliqulus (chaga) qo'ziqorinning tarqalishi.
8
I. 2 . Tarkibida flavonoid saqlovchi qo'ziqorin lar .
15
1.3. Flavonoidlar , izoflavonoidlar va polifenolkarbon kompleksini
hosil qiluvchi pigmentlar (mela m inlar),po lifenollar to‘g‘risida
umumiy tushunchalari
I.3. Flavonoidlarga , polifenollarga va mela m inlar ga xos sifat
reaksiyalar. 25
I.4. F lavonoidlar , polifenollar va mela m inlarning xromatografik
analizi .
34
I. 5 . Flavonoidlarning va melaminlarning, polifenollarning o`simlik va
tirik organizmdagi roli.
37
I. 6 . Flavonoidlarning , polifenollarning va melaminlarning xalq
xo’jaligidagi ahamiyati .
42
II Bob. Amaliy qism .
43
II.1. Q o'ziqorin larni terish va tayyorlash.
43
II.2. Q o'ziqorin larni ekstraksiya qilish .
43

II.3. F raksiyalarga bo`lish
44
II.4. Yig’indilarni xromatografik analizlari yordamida tekshirish.
45
II.5.Ekstraktni sifat reaksiyalari yordamida tekshirish.
47
III Bob.Olingan natijalarni tahlil qilish
49
IV Bob. Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati
52
Xulosa
58
Foydalanilgan adabiyotlar .
K I R I SH.
Hozirgi kunda dorivor o’ simliklar jahon amaliyotida samarali dori vositalari yaratish
almashtirib bo’lmaydigan o’zgarmas manbalari bo’lib qolmoqda va bu farmasevtika amaliyotida
muhim o‘rin tutadi. O‘simlik lardan olingan dori vositalari inson organizmiga har tomonlama
kompleks ta’sir ko’rsatishi bilan birga, sintetik dori vositalariga nisbatan nojo’ya ta’sirlar i
kamroq va deyarli zararsiz hisoblanadi . Shuning uchun qimmatbaho dori vositalari
manbalari hisoblangan dorivor o’simliklarning yangi turlarini izlash, ularning biologik faol
moddalarini ajratib olish, kimyoviy tuzilishini aniqlash, fizik kimyoviy hossalarini o’rganish
hamda ular asosida samarali dori vositalarini yaratish zamonaviy bioorganik kimyo,
fitokimyo va tibbiyot oldida turgan dolzarb vazifalardan hisoblanadi.
O’zbekiston hududida mavjud Qisqichbaqasimon qo ziqorin yoki qiya inonotus (lot.ʻ
Inonotus obliquus) — bazidiomisetlar bo limining Inonotus jinsiga mansub zamburug lar
ʻ ʻ
turi. Qo'ziqorinning steril (steril) shakli (sklerotium) chaga yoki qayin qo'ziqorini deb
ataladi.
Chaga o'simlik choyini tayyorlash uchun ishlatiladi. Xalq tabobatida - antitumor va
antigastrit agenti sifatida.
Chagadagi potentsial samarali moddalardan biri betulin (betulin kislotasi) hisoblanadi,
u meva tanasida asta-sekin to'planadi. Xitoy tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, yana bir
komponent faol - inotodiol[English].

Chaga daraxtning parazit qo'ziqorin Inonotus obliquus tomonidan infektsiyasi
natijasida hosil bo'ladi. Uning sporalari daraxt po‘stlog‘ining shikastlangan joylariga tushib
qolsagina unib chiqadi. Infestatsiya yog'ochning oq yurak chirishiga olib keladi.
Birinchidan, soxta yadroda ochiq sariq rangli dog'lar va chiziqlar paydo bo'ladi, ular
keyinchalik kengayadi va birlashadi. Rotdagi yillik qatlamlar bir-biridan osongina ajratiladi.
Chirish atrofida ochiq jigarrang himoya zonasi, ichida qora chiziqlar, singan joyida
mitseliyning zanglagan-jigarrang qo'shimchalari ko'rinadi.
Ushbu turkumdagi quziqorinlar tarkibidagi asosiy biologik faol moddalar i polifenol
birikmalar (flavonoidlar, fenolkarbon kislotalar va taninlar,melanin va polifenol
kislotalar)dir.
INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlardan ajratib
olingan ekstrakt va individual birikmalar , yallig’lanish, tutqanoq, bakteri ya va viruslarga
qarshi hamda gepatoprotekt or , antioksidant, ta’sirga e ga ekanligi aniqlangan .
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda mahalliy xom ashyolar asosida yangi, import
o ’ rnini bosuvchi dori vositalarini yaratish, aholini arzon, sifatli dori vositalari bilan
ta ’ minlash bo ’ yicha keng qamrovli ishlar yuksak ilmiy saviyada amalga oshirilmoqda.
H ozirgi kunda m ustaqil O’zbekistonimizning har tomonlma rivojlanishi va
rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishi uchun barcha sohalarda keng suratlarda ilmiy-
amaliy ishlar amalga oshirilmoqd.
Mavzuning dolzarbligi . Qadim zamonlardayoq kasalliklarni davolashda , tabiiy
bo’yoqlqr olishda o`simliklardan, turli xil ko`kat, mevalardan foydalanib kelgan.
O`simlik moddalarining kimyoviy tuzilishi va biologik faolligini o`rganish zamonaviy
samarali dorivor vositalar va tabiiy bo’yoqlar yaratilishi tibbiyot amaliyotiga va xalq
xo’jaligiga tadbiq etishga asos bo`ladi.
Shu jihatdan olganda o`simliklar tarkibidagi fiziologik faol moddalarni o`rganish
hozirgi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari buyuk tabib tavsiya
etgan va bir qator xastaliklarga davo deb bashorat qilgan ko`plab dori darmonlar xozirda
chuqur ilmiy tekshirishlar natijasida medisinada qo`llashga tavsiya etilmoqda.
Har xil kasalliklarga qarshi ishlatib kelingan dori-darmonlarning turlari necha-necha
asrlar davomida asosan o’simliklar dunyosi hisobiga boyib, ko’payib bordi. Xalq
orasidan yetishib chiqqan hakimlar qaysi kasalliklar vaqtida qanday o’simliklar shifo
bo’lishini, ularni qanday ishlatish kerakligini yaxshi bilishar va bulardan mohirlik bilan

foydalanishar edi.Shunga karamasdan, qimmatli bo’lib xisoblangan ba'zi tabiiy dorilar
bundan atigi bir necha o’n yillar ilgari sof holda ajratib olindi, xolos. Ammo hali
o’rganilmagan, shifobaxsh xossalari ilmiy asosda tekshirib ko’rilmagan o’simliklar
ko’p.Agar olimu shifokorlar diyorimizdagi hali o’rganilmagan o’simliklarning xosiyatiyu
kuch- quvvati va ta'sirini takror-takror sinab, obdon tajribadan o’tkazib ko’rishsa olis
o’lkalardan olib kelinadigan, qimmat bo’lishiga qaramasdan, ba'zida umuman naf bermay
ham qo’yadigan dorilarga muhtojlik ko’tarilishi mumkin. Chunki ko’pgina o’simlik
moddalari inson vujudidagi unsurlarga tabiatan juda yaqin turadi va ortiqcha zaharli ta'sir
ko’rsatmasdan, balki tirik xujayralarga bemalol singib, osonlik bilan jo bo’ladi.Sun'iy
preparatlardan ancha afzal bo’lib, organizmga birmuncha mayin ta'sir ko’rsatadi.
Ular o’z tarkibi jihatidan murakkab bo’lib, talaygina moddalardan tashkil
topganligidan, ta'siri ham har tomonlama va bekamu ko’st bo’ladi. Xullas, ona tabiat
qo’ynida pinxon yotgan imkoniyatlar hali juda ko‘p. Ularni ochish, o’rganish va ehtiyotlik
bilan, avaylab, tejab-tergab ishlatish hozirgi kunda ko’ndalang bo’lib turgan ko’pgina
muammolarini ham hal etish uchun yo’l topib beradi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari.
O’zbekiston hududida o`sadigon INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga
kiruvchi quziqorinlar flavonoidlarini o`rganish va olingan moddalarga sifat reaksiyalar
o’tkazish va biologik faolligini o`rganishga tayorlashdan iborat.
Shu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifani amalga oshirish kerak.
1. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni
O’zbekistonda tarqalishi haqida adabiyotlardan ma’lumotlar to’plash.
2. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni
O’zbekistonda o’sadiganlarini kimoviy tarkibi organganligini adabiyotlardan
ma’lumotlar to’plash.
3. Flavonoidlar , polifenollar va melaminlar haqida ma’lumotga ega bo’lish.
4. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni turli
erituvchilar yordamida ekstraksiya qilish va fraksiyalarga ajratish;

5 . Olingan fraksiyalarni sorbent solingan kolonkalarga elyuentlar yordamida ajratib
olish .
Ishning o’rganilish darajasining qiyosiy tahlili . Ilmiy adabiyotlarda INONOTOS
OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni tarkibini tuzilishini kimyoviy va
farmakologik tadqiq etish bo`yicha bir necha maqolalar e`lon qilingan.
INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlar ni dorivor
preparatlari nafas yo’llari shamollash kasalliklarida, siydik xaydovchi vosita sifatida,
oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda qo`llanilishi haqida ko`plab ma`lumotlar berilgan.
INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlar ni malum qismi
yig`ib olindi, quritildi, so`ngra maydalandi. Moddalarni murakkab aralashmalardan
ajratishda etil spirit, benzin, etilatsetat va butanol kabi erituvchilar yordamida o`simlik xom-
ashyosini ekstraktsiyalash, bir-biriga qutbliligi jihatdan yaqin fraksiyalarga ajratish kabi
usullardan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga
kiruvchi quziqorinlarni fenolli moddalari xususan flavonoidlari o’rganildi. Q uziqorinlarni ng
flavonoidlarini o’rganish maqsadida etil spirit, butanol, etilatsetat va benzin kabi
erituvchilar bilan ekstraksiya qilindi. Ekstraktlardan moddalar yig’malari kolnkali
xromatografiyada elyuentlar bilan ajratib olinib, qog`oz xramatografiyasi (QX) va yupqa
qatlam xromatografiyasi (YuQX) yordamida tahlil qilindi.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti va predmeti sifatida Samarqand
viloyatida usadigan Chinor daraxtidagi INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga
kiruvchi quziqorinlarni tabiiy holda Chinor o`simligining yer ustki qismidan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Sintetik ravishda yaratilgan dorivor
preparatlarning inson organizmiga to`laligicha mos kelmasligi umumiy holatda aytganda
insonning immunitet sistemasiga salbiy tasir qilish hollari ko`plab kuzatilgan.
Respublikamiz hududidagi dorivor o`simliklardan to`g`ri foydalanish, ular tarkibidagi
fiziologik faol moddalarni aniqlash, ajratib olish, taxlil qilish va uning farmakalogik tasirini
o`rganish kabi ishlar muhim ahamiyatga egadir.

Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, to`rtta bob,
xulosa hamda foydalangan adabiyotlar ro`yxatini o`z ichiga oladi. Uning umumiy hajmi 42
sahifani tashkil etadi .
Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari, tadqiqot obye`kti
va predmeti, ilmiy va amaliy ahamiyati bayon etilgan.
Bitiruv malakaviy ishi: adabiyotlar sharhi, amaliy qism, olingan natijalar tahlili,
investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati boblaridan iborat.
Bitiruv malakaviy ish ining xulosa qismida bajarilgan ishlar natijalari umumlashtirilib,
mavzu bo`yicha tavsiya va takliflar keltirilgan.
I.bob. Adabiyotlar sharhi
I.1. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni
tarqalishi.
Rutovik oblique yoki Inonotus obliquus, shuningdek, Chaga qayin (lot. Inonotus
obliquus) - qo'ziqorinlar turkumiga mansub Inonotus (lot. Inonotus), Hymenochaetales (lot.
Hymenochaetales), Basidiomycota (lot. Basidiomycota) sinfiga mansub.[1] ].
Tashqi tomondan, bu daraxtlardagi qattiq katta o'simtalar, oval yoki dumaloq
shakldagi chaga diametri 50 sm va qalinligi 15 sm ga etadi; Bunday qo'ziqorinlar ikki dan
besh kilogrammgacha bo'lishi mumkin. Yuqorida, chaga qorong'i, deyarli qora va yonib
ketgan yog'ochga o'xshaydi. Ichkarida quyuq jigarrang, pastki qismida sariq chiziqlar bor.
Chaga qayin - parazit qo'ziqorin. Uning gifalari - ipga o'xshash shakllanishlar - yog'ochga
kirib, sharbat va ozuqa moddalarini o'zlashtiradi, natijada daraxt o'ladi. Qo'ziqorin 20
yilgacha o'sishi mumkin. Odatda tirik daraxtlarga mexanik shikast etkazadigan joylarda
rivojlanadi. Ushbu hududlarda o'sish faqat uch-to'rt yildan keyin paydo bo'ladi. Ularning
o'zlari vegetativ tanasi (steril mitseliy) va qo'ziqorinning mevali tanasi po'stloq ostida
joylashgan va ko'zga ko'rinmas. Po stlog i ostidan chiqqandan so ng u sporalarni faolʻ ʻ ʻ
ravishda chiqara boshlaydi va vaqt o tishi bilan u quriydi, o ladi va yo qoladi[2].
ʻ ʻ ʻ
Chaga daraxtning parazit qo'ziqorin Inonotus obliquus tomonidan infektsiyasi
natijasida hosil bo'ladi. Uning sporalari daraxt po‘stlog‘ining shikastlangan joylariga tushib
qolsagina unib chiqadi. Infestatsiya yog'ochning oq yurak chirishiga olib keladi.
Birinchidan, soxta yadroda ochiq sariq rangli dog'lar va chiziqlar paydo bo'ladi, ular
keyinchalik kengayadi va birlashadi. Rotdagi yillik qatlamlar bir-biridan osongina ajratiladi.
Chirish atrofida ochiq jigarrang himoya zonasi, ichida qora chiziqlar, singan joyida
mitseliyning zanglagan-jigarrang qo'shimchalari ko'rinadi.[3]

Chaga tanasi qayin tanasida
Sklerotium (mevali tanasi) infektsiyadan 3-4 yil o'tgach paydo bo'ladi va 20-30 yildan
keyin diametri 5 dan 40 sm gacha va qalinligi 10-15 sm gacha bo'lgan tartibsiz shakldagi
o'sishni hosil qiladi qayin infektsiyalangan tinder qo'ziqorin bo'ladi orqali zarar. O'sish
yuzasi qora, ko'plab yoriqlar bilan qoplangan. Ichki rang to'q jigarrang (gifa pigmentatsiyasi
tufayli), yog'ochga yaqinroq qizil-jigarrang rangga aylanadi. O'sish rangsiz gifalardan tashkil
topgan oq tomirlar bilan o'tadi. O'sish ba'zan 10-20 yilgacha davom etishi mumkin, ammo
muqarrar ravishda mezbon daraxtning o'limiga olib keladi.
Daraxt o'lishni boshlaganda, qo'ziqorinning naychalardan iborat haqiqiy sporali
mevali tanasi o'sish atrofida va hatto magistralning qarama-qarshi tomonida paydo bo'ladi. U
po stloq ostida rivojlanadi, gifasi esa tanasining uzunligi bo ylab 0,5-1 m ga cho ziladi.ʻ ʻ ʻ
Sporlar etuk bo'lganda, taroqsimon o'simtalar hosil bo'ladi - "surish plitalari". Ular daraxt
po'stlog'ini yorib o'tib, jigarrang-jigarrang gimenoforlarni ochib beradi. Sporlar dastlab
rangsiz, keyin och qizg'ish rangga ega bo'ladi; qalin devorli, ichida bir yoki bir necha tomchi
moy bo lgan[4].
ʻ

Chaga Rossiya, Markaziy osiyoda, Sharqiy Evropa va Koreyaning qayin o'rmonlarida
joylashgan; AQSHda — shimolda va Appalachi tog larida[5]. Biroq, uning diapazoniʻ
taygadan o'rmon-dashtga o'tish zonasida tugaydigan qayin oralig'i chegaralaridan tashqariga
chiqmaydi.
Meva tanasining eng zich ichki qismi choy barglari sifatida, shuningdek, dorivor
maqsadlarda ishlatiladi. Sharqiy Sibir va Uzoq Sharqda mahalliy "shulta" (shulpa, shulga)
nomi mavjud bo'lib, u nafaqat oddiy chaga, balki qayin tanasining yoriqlarida to'plangan
yangi paydo bo'lgan mevali tanalarni ham anglatadi. Ular namlanganligi va oqayotgan va
quritadigan qayin sharbati bilan qoplanganligi bilan ajralib turadi, bu ichimlikka zaif shirin
ta'm beradi. Bu, shuningdek, qo'ziqorin bilan zararlangan va sharbat bilan namlangan o'lik
yog'och uchun ham amal qiladi
Chaga kimyoviy jihatdan kam o'rganilgan. Faol moddalar xromogen polifenolkarbon
kompleksini hosil qiluvchi pigmentlar (melaninlar). Agarik kislota, qatronlar va marganets
(yuqori tarkibli) ham topilgan [6].
Faqat qayin daraxtlarida paydo bo'ladigan o'smalar dorivor xom ashyo hisoblanadi.
Chaga ko'pincha kech kuzda, qishda yoki erta bahorda yig'iladi, chunki barglar yo'qligi
sababli uni payqash osonroq bo'ladi. Chaga daraxt tanasida bolta bilan kesiladi, shundan
so'ng bo'shashgan, ochiq rangli qismi tozalanadi, chunki u foydalanish uchun yaroqsiz
bo'lib, qobig'i va yog'och qoldiqlari olib tashlanadi va bo'laklarga bo'linadi. Havoda yoki
quritgichlarda yoki pechlarda 60 ° C dan yuqori bo'lmagan haroratda quriting. Xom
ashyoning saqlash muddati ikki yil[6]

Tonik ichimlik sifatida chaganing zaif infuzioni ishlatiladi[7].
Qadim zamonlardan beri Rossiyaning markaziy qismida kvas nafaqat qayin
sharbatidan, balki chaga qaynatmasidan ham asal qo'shilishi bilan tayyorlanardi[10].
Chaga shifobaxsh xususiyatlarga ega. Sovet tadqiqotlari natijalariga ko'ra,
qo'ziqorinning choyi, damlamasi va kukuni ko'plab kasalliklarga (yurak-qon tomir va
onkologik kasalliklar, diabet) qarshi yordam beradi[8]. Bu bayonotlar M. P. Berezinaning
1950-1970 yillardagi sovet nashrlariga asoslangan bo'lib, u va uning hamkasblari sichqonlar,
kalamushlar va quyonlar ustida tajribalar o'tkazgan[9].
Chor Rossiyasida chagani alohida-alohida o'rganish o'tkazilgan[ 9 ].
Markaziy Rossiyadagi dehqonlar dorivor hammom va yuvish uchun chaga
qaynatmasidan foydalanganlar. 18-asrdagi kuzatishlarga ko'ra, Sibir Xanti chaga
qaynatmasidan nafaqat davolanish uchun, balki yuvish uchun ham ishlatilgan. Buning uchun
Xanti chagasi qizarib ketguncha yoqib yuborilgan, keyin issiq suvga solingan va suv qora
rangga aylanguncha aralashtirilgan[10].

20-asrning o'rtalarida butun dunyoda an'anaviy tibbiyot usullari bo'yicha tadqiqotlar
faol ravishda olib borildi va 1950-yillarda SSSRda chaga farmakologik salohiyati bo'yicha
ommaviy tadqiqotlar boshlandi. M.P.Berezina va hammualliflar turli kasalliklar uchun
chagadan foydalanish bo'yicha bir nechta monografiyalarni nashr etishdi [10].
2000-yillarda XXR va Yaponiyada chaga o rganila boshlandi, bunga XXR siyosatiʻ
sabab bo ldi - XXR raisi Si Tszinpin (xitoycha: xitínì) xitoy an'anaviy tibbiyotini
ʻ
kasalxonalarda qo llash va uni G arb mamlakatlariga eksport qilishni targ ib qilmoqda)[ 10].
ʻ ʻ ʻ
2004 yildan boshlab chaga qaynatmasi va ekstrakti oshqozon-ichak trakti
kasalliklarida, saraton kasalligining inoperabl holatlarida, saraton kasalligining oldini
olishda, uyqu buzilishida, ba'zi metabolik kasalliklarda va umumiy tonik sifatida
simptomatik vosita sifatida ishlatilgan. Chaga tashqi tomondan teri kasalliklari, hasharotlar
chaqishi va ba'zi yuqumli kasalliklar (gerpes, xlamidiya va boshqalar) uchun ishlatilgan
[11].
Hech bo'lmaganda 1984 yildan hozirgi kunga qadar "Befungin" brendi ostida qalin
chaga ekstrakti ishlab chiqarilgan, bu preparat ishlab chiqaruvchi tomonidan
immunostimulyatsiya qiluvchi dori sifatida joylashtirilgan [12].
Hozirda chaga asosidagi kosmetikadan foydalanilmoqda[1 2 ].
2020 yilda Novosibirsk Vektor markazi mutaxassislari chor Rossiyasida chaganing
suvli ekstraktining SARS-CoV-2 virusini bostirish samaradorligini aniqladilar[1 3 ].

1955 yilda chaga va undan tayyorlangan preparatlar SSSR Davlat farmakopeyasiga
kiritilgan. Chaga preparatlari o'simta bilan kurashish uchun emas, balki terminal
bemorlarning farovonligini yaxshilash uchun 4-bosqich saratoni bilan og'rigan bemorlarni
simptomatik davolash uchun tasdiqlangan [1 4 ].
Chaga antioksidantlarni (polisaxaridlar va melaninlar) o'z ichiga oladi[1 4 ], ularning
foydalari va zarari shubhali[1 4 ].
Chaga tarkibidagi ba'zi moddalar, agar ushbu qo'ziqorin tarkibidagi ko'plab kimyoviy
birikmalardan, masalan, saraton hujayralariga sog'lomlarga qaraganda kuchliroq ta'sir
ko'rsatadigan ma'lum bir modda ajratilsa, dorivor moddalarga aylanishi mumkin. Biroq, bu
hali amalga oshirilmagan va tadqiqotchilar 2017-2020 yillarda bunday ishlarni amalga
oshirayotgan bo'lsa-da, natijalar haqida gapirishga hali erta[15].
Natijalari 2018 yilda nashr etilgan Frantsiyada o'tkazilgan ilmiy tadqiqot shuni
ko'rsatdiki, chaga preparatlari saraton hujayralarining ayrim turlariga (Odam o'pkasi
adenokarsinoma hujayralari (A549) va inson bronxial epitelial hujayralari (BEAS-2B))
antiproliferativ va sitotoksik ta'sir ko'rsatadi [15] ].
Tadqiqot shuni ko'rsatadiki, chaga ekstrakti immunomodulyator ta'sirga ega, xususan,
interleykin IL-6 [20] va TNF-a [21] darajasini oshiradi. Boshqa manbalarga ko'ra, ekstrakti,
aksincha, yallig'lanish sitokinlari darajasini pasaytiradi[ 16 ].
Chaga so'nggi o'n yil ichida yana mashhurlikka erishmoqda. 2021 yilgi meta-tahlilga
ko'ra, 2012 va 2021 yillar oralig'ida ilmiy nashrlarda chaga haqida zikr qilish chastotasi ikki
barobardan ko'proqqa oshgan.[16]
Ilmiy hamjamiyatning ortib borayotgan qiziqishi tufayli chaganing ma'lum tibbiy
xususiyatlari bir qator tasdiqlarni oldi[17].
Polisaxaridlarning yuqori miqdori tufayli chaga antioksidant, immunomodulyator,
gipoglikemik va gepatoprotektiv xususiyatlarga ega[20][21[23].
Qo'ziqorin tarkibidagi polifenol antioksidant xususiyatlarga ega [ 17 ]. Yana bir modda,
melanin potentsial ravishda chaganing immunomodulyatsion, yallig'lanishga qarshi,
gipolipidemik xususiyatlarini to'ldiradi [ 17 ].

2022 yil holatiga ko'ra, chaga bozori 912,3 million AQSh dollarini tashkil etadi.
Prognozlarga ko'ra, 2028–2030 yillarga borib bozor hajmi kamida 1,1–1,4 milliardni tashkil
etadi[ 18 ].
2023 yil holatiga ko'ra, chaga va unga asoslangan xun takviyeleri AQSh, Kanada va
Evropa mamlakatlarida eng ko'p to'plangan[18].
Turli ma'lumotlarga ko'ra, chaga bozorining umumiy hajmi CAGR darajasida 6,9% -
7,4% ga o'smoqda [18]. Oziq-ovqat qo'shimchalarida ishlatiladigan chaga maxsus
sharoitlarda o'stiriladi, chunki yovvoyi tabiatdagi qo'ziqorinlarda og'ir metallar, pestitsidlar
va boshqa potentsial xavfli moddalar bo'lishi mumkin[19].
Chaga A. I. Soljenitsinning "Saraton bo'limi" romanida o'simtaga qarshi samarali
vosita sifatida tilga olinadi[12]:
Doktor Maslennikov haqida... bemor menga... o‘nlab yillar davomida... xuddi shu
kasalxonada davolaganini aytdi. Va keyin u tibbiy adabiyotlarda saraton haqida ko'proq
yozilsa-da, saraton kasal dehqonlar orasida uchramasligini payqadi. <...> U kashf qila
boshladi... va quyidagilarni aniqladi: choyga pul tejab, butun bu hududdagi odamlar choy
emas, balki qayin qo'ziqorini deb ataladigan chaga pishirganlar ...[12]
Kimyoviy tarkibi
C haga tarkibida juda ko'p turli xil kimyoviy elementlar va birikmalar mavjud:
suvda eriydigan pigmentlar - 20%;
polisakkaridlar - 6-8%;
agarik va gumusga o'xshash chagik kislotalar - 60% gacha;

organik kislotalar - 0,5-1,3%, shu jumladan oksalat, sirka, vanil, lilak, chumoli, n-
gidroksibenzoy, inonoik va obliqunik;
kul - 12,3%;
lipidlar;
steroid moddalar: ergosterol, lanosterol va inotodiol;
shuningdek, lignin, tola, erkin fenollar, kumarin, flavonoidlar, tsellyuloza, peucedanin,
smolalar, alkaloidlar izlari va oksidlar shaklidagi boshqa elementlar [3].
Kaloriya tarkibi
100 g chaga tarkibida 20 kkal mavjud. Ulardan:
oqsillar - 2,1 g;
yog'lar - 0,8 g;
uglevodlar - 1,2 g[4].
Boy kimyoviy tarkibi tufayli chaga ko'plab foydali xususiyatlarga ega, jumladan:
qon tomirlarining devorlarini mustahkamlash;
qon glyukoza darajasining pasayishi;
metabolizmni normallashtirish;
yallig'lanishga qarshi ta'sir;
diuretik ta'sir;
miya to'qimalarida metabolik jarayonlarni faollashtirish;
taloq va jigarga foydali ta'sir;
tanani yoshartirishga hissa qo'shadigan hujayralar yangilanishini tezlashtirish;
endokrin tizimning faoliyatini yaxshilash;
organizmga yuqumli kasalliklarga qarshi kurashishda yordam berish;
ichak mikroflorasini normalizatsiya qilish;
Shish va yallig'lanishni bartaraf etishga yordam bering.
Nutritionist Joan Washburn, shuningdek, chaga tarkibida D vitamini, kaliy, kaltsiy,
temir va sink borligini ta'kidlaydi. Bundan tashqari, bu qo'ziqorin asosida choy ichish ovqat
hazm qilishni yaxshilashga yordam beradi, chunki u ovqatni parchalaydigan safro ishlab
chiqarishni tartibga soladi. Chaga tarkibidagi polifenollar hujayralarni oksidlovchi stressdan
himoya qiladi va shu bilan erta qarishni oldini oladi.
Birch chaga kenja turiga ega emas, lekin u ko'pincha chalkashib ketadigan
"qarindoshlari" bor. Ularning orasidagi asosiy farq tashqi ko'rinishda. Birinchidan, ular
shakli jihatidan farq qiladi: qo'ziqorin qo'ziqorinlari qopqoq yoki tuyoq kabi ko'rinadi.
Ikkinchidan, rangi: chaga quyuq, deyarli qora, qo'ziqorin qo'ziqorinlari esa engilroq [6].
Chaga qayini markaziy va shimoli-sharqiy Evropada, Koreya yarim orolida, Markaziy
Osiyoda, AQSh va Rossiyada keng tarqalgan. U asosan qayin daraxtlarida o sadi, lekin uniʻ
boshqa daraxtlarda, ayniqsa, turli turlar bir-biriga yaqin o sadigan aralash o rmonlarda ham
ʻ ʻ
uchratish mumkin[7].

Oddiy qutulish mumkin bo'lgan qo'ziqorinlardan farqli o'laroq, chaga tashqi ko'rinishi
va pishishining aniq davriga ega emas. Siz uni butun yil davomida to'plashingiz mumkin,
ammo mavsumga qarab, turli xil qiyinchiliklar paydo bo'lishi mumkin. Misol uchun,
qo'ziqorinlarni yozda va qishda mos ravishda qalin barglar va qor tufayli topish qiyin.
Shuning uchun, chaga yig'ish uchun eng yaxshi vaqt bahor (aprel) yoki kuz, sentyabrdan
noyabrgacha hisoblanadi. Bundan tashqari, aynan shu davrlarda qo'ziqorin tarkibida foydali
moddalarning yuqori konsentratsiyasi mavjud[8].
Yig'ish va tayyorlash
Qayin chaga yig'ish uni qidirish va mos namunani tanlash bilan boshlanadi. Uni bir-
biriga yaqin o'sadigan qo'ziqorinlarda izlash yaxshidir, ayniqsa qimmatli hisoblanadi. Yosh,
shuningdek, juda eski bo'lgan chaga foydali xususiyatlarini yo'qotadi; Yoshni pulpa rangi
bilan aniqlashingiz mumkin: qo'ziqorin qanchalik katta bo'lsa, u qorong'i bo'ladi. Bundan
tashqari, kuchni tekshirishingiz mumkin: kattalar namunasi bosim ostida osongina yo'q
qilinadi. Qayin chaga yig'ishning eng oson yo'li - qalin pichoq yoki kichik shlyapa.
Jarayonning o'zi juda ko'p mehnat talab qiladi, bu nafaqat ko'p harakat, balki ko'p vaqtni
ham talab qiladi. Qo'ziqorinni daraxtga parallel ravishda, iloji boricha poydevorga yaqinroq
kesib olishingiz kerak, chunki barcha foydali xususiyatlar pulpada mavjud. Harakatlar
daraxtning o'ziga zarar bermaslik uchun ehtiyot bo'lishlari kerak. Jarayondan so'ng jarohatni
davolashni osonlashtirish uchun kesilgan joy tuproq bilan qoplanishi kerak.
Chaga yig'ish uni quritishni o'z ichiga oladi. Buni maxsus elektr quritgichlarda qilish
yaxshidir, lekin ular bo'lmasa, siz pechdan foydalanishingiz mumkin. Buning uchun u 50 ° C
ga qadar isitiladi, chaga teng bo'laklarga bo'linadi, pishirish varag'iga yotqiziladi va pechga
qo'yiladi, eshik mahkam yopilmaydi. Butun jarayon taxminan 8-10 soat davom etadi.
Bundan tashqari, qo'ziqorinni tabiiy sharoitda - qorong'i, issiq xonada quritishingiz mumkin.
Ammo bu holatda natija uchun kamida 24 oy kutishingiz kerak bo'ladi[9].
O’zbekiston hududida Chaga daraxtning parazit qo'ziqorin Inonotus obliquus (Chaga)
turkumi ning 4 turi o’sadi , ular ning ayrimlari x alq tabobatida tutqanoq , allergiya, nevroz, qon
bosimi oshishi va boshqa kasalliklarni davolashda foydalaniladi . H ozirgi kunga kelib
Inonotus obliquus (Chaga) turkumining turli vakillaridan flavonoidlar, fenilpropanoidlar,
fenol kislotalar, iridoidlar, terpenoidlar, steroidlar, triterpenlar, lignanlar, alkaloidlar,
fitosterollar, polisaxaridlar, taninlar, e fir moylari va boshka tabi i y birikmalar ajratib olingan.
Ushbu turkumdagi o’simliklar tarkibidagi asosiy biologik faol moddalar i polifenol
birikmalar (flavonoidlar, fenolkarbon kislotalar va taninlar)dir. Inonotus obliquus (Chaga)
turkumiga kiruvchi quziqorinlardan ajratib olingan ekstrakt va individual birikmalar ,
yallig’lanish, tutqanoq, bakteri ya va viruslarga qarshi hamda gepatoprotekt or , antioksidant,

ta’sirga e ga ekanligi aniqlangan . Adabiyotlarda k oronavirus infeksiyasi ga Inonotus obliquus
(Chaga) ekstrakti samaradorligi haqida ma’lumotlar chop e til gan .
Inonotus obliquus (Chaga ) qo'ziqorin ini tekshirish bo`yicha o`simlikshunoslik
markazlar da , Botanika institutlarida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shu jumladan,
O`zbekiston bo`yicha O`zR FA O`simlik moddalari kimyosi, Bioorganik kimyo
institutlarida, SamDU da kimyoviy jihatdan tekshirib kelinmoqda.

I. 2 . Tarkibida flavonoid saqlovchi o`simliklar.
Ko’k bo’tako’z- Centaurea cyanus L.; astradoshlar - Asteraceae (murakkabguldoshlar
- Compositae) oilasiga kiradi.
Kimyoviy tarkibi . Guli tarkibida sinarin, sentaurin va sikornin glukozidlari, sianin,
ielargonin-xlorid va sianidin-3,5-diglikozid antosianlari, flavonoidlar (apygenin, kversetin
va ularni 7-glyoqozidi), polisaxaridlar, rotinoidlar, oshlovchi moddalar, sikornin kumarini va
boshqa birikmalar bor.
Ishlatilishi. Tibbiyotda ko’k bo’takuz gulidan tayyorlangan dori turlari buyrak, qovuq va
istisko kasalliklarida siydik xaydovchi dori sifatida ishlatiladi. Bulardan tashqari, ko’k
bo’tako’z safro(o’t) xaydovchi ta'sirga ega bo’lganligi uchun jigar va o’t pufagi
kasalliklarida xam qo’llaniladi. Dorivor preparatlari. Damlama va qaynatma. Ko’k
bo’tako’z guli siydik xaydovchi choy-yig’malar tarkibiga kiradi.
Besh bo’lakli arslonquyruq - Leonurus quinquelobatus Gilib. (Leonurus villosus
Desf.) va oddiy Arslonquyruq - Leonurus cardiaca L., yasnotkadoshlar - Lamiaceae (labgul-
doshlar - Labiatae) oilasiga kiradi.
Kimyoviy tarkibi: arslonquyruq o’simligining kimyoviy tarkibi hali yetarli o’rganilgan
emas. O’simlik tarkibida flavonoidlar, 2,01-9% gacha oshlovchi moddalar, 0,035-0,4 %
gacha alkaloidlar (o’simlik gullay boshlaganida), 0,05 % efir moyi, n-kumar kislota,
vitamin.S, qarotin, iridoidlar, saponinlar, qand, achchiq modda va boshqalar borligi
aniqlangan.

Maxsulotning flavonoidlar yig’indisidan rutin, kversitrin, giperozid, kversetinni 7-
glukozidi, kversetin va kvinkvelozid, alkaloidlar yig’indisidan leonurinin alkaloidi
(mevasidan) va 0,4 % gacha staxidrin ajratib olingan.
Ishlatilishi. Arslonquyruqning dorivor preparatlari tinchlantiruvchi vosita sifatida
(valeriana preparatlaridek) gipertoniya, nerv qo’zg’alishi va ba'zi yurak kasalliklari (yurak
nevrozi, qardioskleroz) ni davolash uchun ishlatiladi.
Dorivor preparatlari. Damlama, nastoyka, suyuq ekstrakt. Maxsulot tinchlantiruvchi
choy yig’malar va Zdrenko yig’masi tarkibita kiradi.
Yapon soforasi (tuxumak) - Sophora japonisa L. (Styphnolobium japonicum (L.)
Schott.); dukkakdoshlar - Fabaceae oilasiga kiradi.
Kimyoviy tarkibi. Yapon soforasi gunchasi va mevasi tarkibida flavonoidlar, vitamin
C, buyoq, oshlovchi va boshqa moddalar bo’ladi. Asosiy flavonoidi rutin hisoblanadi. Rutin
miqdori daraxtning turli organlarida turlicha, u o’simlikning o’sish davriga qarab o’zgarib
boradi. G’unchasi (guli) tarkibida 0,3-0.44 % gacha, bargida 1,13-3,5% (ba'zan 17 % gacha)
rutin bo’lishi mumkin. Mahsulot tarkibida rutindan tashqari, kversetin, kempferol, genistein,
kempferol-3-soforozid va boshqa flavonoidlar bo’ladi.
Ishlatilishi. Yapon soforasi rutin olinadigan (Toshkent kimyofarmasevtika zavodida
olinadi) asosiy mahsulot hisoblanadi. Mevasidan tayyorlangan nastoyka yiringli va trofik
yaralar xamda kuygan joyni davolash uchun ishlatiladi. Nastoyka bakterisid va yaralarni
bitishini tezlashtirish ta'siriga ega.
Rutin (xamda qo’shi mcha olinadigan kversetin) vitamin P yetishmasligidan kelib
chiqadigan kasalliklar (gipo- va avitaminoz), qon tomirlar devori o’tkazuvchanligining
buzilishidan kelib chiqqan kasalliklar, gemorragik diatez, ko’z pardasiga qon quyilishi,
kapillyar toksikozi, nur kasalligi, gipertoniya, revmatizm, kizamiq, bo’g’ma, tif va boshka
kasalliklarni davolash xamda oldini olish uchun ko’llaniladi.
Dorivor preparatlari. Rutin (kukun va tabletka xolida chiqariladi), kversetin (tabletka
xolida chiqariladi) va mevadan tayyorlangan nastoyka. Yapon soforasining guli chet eldan
keltiriladi. Shuning uchun sobiq ittifoqda o’sadigan o’simliklar orasida rutinga boy maxsulot
izlab topish katta axamiyatga ega. Rutin olish uchun maxsulot sifatida yasmiq (Fagopyrum
sagittatum Gilibe) o’simligining yer ustki qismi tavsiya etilgan. Yasmiq, Rossiya, Ukraina

$va Belarus. respublikalarida o’stiriladi. Uning yer ustki qismi tarkibida 2 -6 % rutin va boshqa birikmalar bor. Qoramevali aroniya (qoramevali ryabina) - \ronia melanocarpa (Michx.) Elliot., ra'noguldoshlar - Rosaceae oilasiga kiradi. Kimyoviy tarkibi. Maxsulot tarkibida 6,2-10,8 % (quritilmagan mevada) qand(saxaroza, fruktoza, glukoza va boshkalar), 0,8 % organik kislotalar, 0,35-0,6 % oshlovchi moddalar, 110 mg %S, PP, Vz, Ye vitaminlar, fenol kislotalar, karotin va flavonoidlar (rutin, kversetin, gesperidin va boshkalar) xamda bir kancha mikroelementlar bo’ladi. O’simlikning guli (4,30-4,41 %) va bargi (1,54%) da xam flavonoidlar (rutin, kversetin, gesperidin va boshkalar) bor. Ishlatilishi. O’simlik mevasi tibbiyotda gipertoniya, turli qon ketishlar, ateroskleroz, gastrit kasalliklarini davolashda va P avitaminozida ishlatiladi. Dorivor preparatlari. Vitamin P (gesperidin, rutin, kversetin va boshka flavonoidlar Yig’indisidan tashkil topgan, aroniya xidi va mazasiga ega bo’lgan kung’ir rangli, kukun bo’lib, tabletka va kukun xolida ichiladi) quritilmagan meva (shirasi sikib olingan meva turupi)dan tayyorlanadi, meva shirasi. Qumloqbuznochi - Helichrysum arenari- um D. S.; astradoshlar - Asteraceae (murakkabguldoshlar - Com- positae) oilasiga kiradi. Kimyoviy tarkibi. Buznoch savatchasi (gultuplami) tarkibida flavonoidlar (salipurpozid va boshka glikozidlar, kempferol, naringenip, apigenin agliqonlari va ularning glikozidlari), steroid birikmalar, krotinoidlar, filoxinonlar, organik kislotalar, polisaxaridlar, inozit, 0,4 % efir moyi. skopoleti kumarini, fenol xarakteridagi buyoq, achchiq, oshlovchi, shilliq va boshqa Moddalar bo’ladi. O’simlikning yer ustki qismida oshlovchi moddalar, vitamin K va efir moyi borligi aniqlangan. Bo’znoch ildizidan bakteriya ga qarshi ta'sir ko’rsatadigan ikkita glikozid (b'ittasi arenoftalid-A) ajratib olingan. Ishlatilishi. Bo’znoch o’simligining preparatlari jigar, o’t pufagi va o’tyo’li kasalliklarini davolash uchun xamda o’t xaydovchi dori sifatyda ishlatiladi.$

Dorivor preparatlari. Damlama, qaynatma, quruq ekstrakt, flamin (tabletka xolida chiqariladi
gap flavonoidlar yig’indisi). Maxsulot o’t xaydovchi yig’malar choylar tarkibiga kiradi.
Flavonoidlar yigindisidan tayyorlangan arenarin surtmasi ko’z kasalliklarida qo’llaniladi.
Oddiy dastarbosh - Tanacetum vylgare L .; astradoshlar - Asteraceae
(murakkabguldoshlar - Compositae) oilasiga kiradi.
Kimyoviy tarkibi. Gultuplamlar tarkibida 1,5-2 % efir moyi, flavonoidlar (kversetin,
lyuteolin, apegenin, xrizoeriol, diosme- tin, izoramnetin, aqsillarin va boshqalar),
alkaloidlar, oshlovchi moddalar, ko’p to’yinmagan bog’lanishga ega bo’lgan lakton (poliinli
lakton) va tanasetin achchiq moddasi bo’ladi. Efir moyi tarkibida a- va r-(47 % gacha)
tuyonlar, kamfora, tuyol, borneol, pinen va boshqa
birikmalar bor.
Ishlatilishi. Oddiy dastarbosh guli gijja xaydash uchun xamda jigar va ichak
kasalliklarini davolashda ishlatiladi. (3)
1. 3. Flavonoidlar va izoflavonoidlar va melamin, polifenollar to’g’risida umumiy
tushunchalari
O’simlik o’zida asosan, uning turiga, muxitga, oilasiga va boshqa xususiyatlariga
qarab bir necha xildagi dorivor moddalarni saqlaydi. Shu dorivor moddalardan biri
flavonoidlardir.
Flavonoidlarni benzo- -piron (xromon) hosilasi asosidagi S
6 -S
3 -S
6 uglerod atomlaridan
tashkil topgan, fenilpropan skeleti bo’lgan tabiiy birikmalarning katta guruhi deb qarash
mumkin (1.1-rasm). Flavonoidlar fenol birikmalar qatoriga kirib, ularning nomi lotincha
«flavum»-sariq degan ma’noga ega. Bunga sabab o’simlikdan olingan birinchi flavonoid
sariq rangda bo’lgan va ko’pchilik flavonoidlar har xil tovlanadigan sariq ranglar qatorini
hosil qiladi [4; 419-490-b, 5; 16-37-b, 5; 30-53-b, 6; 49-56-b. 7; 179-193-b, 8; 617-748-b, 9;
555-611-b, 14;6-8-b, 10; 214-b ].

(1.1)
Xroman (1.2)
2 fenil xroman
(flavan) (1.3)
3 fenil xroman
(izoflavan)
(1.4)
4 fenil xroman
(neoflavan) (1.5)
xromon (1.6)
2 fenil xromon
(flavanon)
1.1-rasm. Flavonoidlarning benzo-  -piron (xromon) hosilasi asosida
klassifkatsiyalanishi
Flavonoidlar  -piron, benzo-  -piron (xromon) va C
6 - C
3 - C
6 uglerod atomlaridan tashkil
topgan skelet flavon misolida quyidagi ifodaga ega (1.2-rasm).
1.2-rasm. Flavonoidlar  -piron, benzo-  -piron (xromon) va S
6 -S
3 -S
6 uglerod atomlaridan
tashkil topgan.
Melamin (1,3,5-triazin-2,4,6-triamin) geterosiklik organik modda, siyanamid
trimeridir. U suvda ozgina eriydigan oq kristall shaklida ko'rinadi. 2007 yilda jahon ishlab
chiqarishi 1 million tonnadan ortiqni tashkil etdi.
Меламин

Общие
Систематическое
наименование 1,3,5- триазин- 2,4,6-
триамин
Традиционные
названия Меламин; 2,4,6-
триамино- симм -
триазин, цианурамид,
циануротриамид,
циануротриамин
Хим. формула C
3 H
6 N
6
Рац. формула C
3 H
6 N
6
Физические свойства
Молярная масса 126,12 г/ моль
Плотность 1,574 г/см³
364 ° C da eriydi, parchalanish bilan; suvda eriydi (20 °C da og'irligi bo'yicha 0,5%,
90 °C da 4%), organik erituvchilarda erimaydi. Melamin asos bo'lib, kislotalar bilan tuzlar
(C3H6N6 × HCl va boshqalar) hosil qiladi, ular qizdirilganda parchalanadi. Ishqoriy metall
amidlari bilan suyuq ammiakda melamin ham qo'shimcha mahsulotlar C3H6N6 · MNH2 va
tuzlar, M3C3H3N6 (M - metall) hosil qiladi.
354 °C yoki undan yuqori qizdirilganda melamin ammiakni ajratib, melem (2,6,10-
triamino-sim-geptazin) hosil qiladi.
Melaminning xarakterli xususiyati nukleofillar ta'sirida aminokislotalarni
almashtirishdir. Shunday qilib, yuqori harorat va bosimdagi ishqorlarning suvli eritmalarida
melamin gidrolizlanadi, ammiakni yo'q qiladi va aminokislotalarni gidroksil guruhlari bilan

ketma-ket almashtirish ammelin (2-gidroksi-4,6-diamino-sim-triazin) hosil bo'lishi bilan
sodir bo'ladi. ammelid (2,4-dihidroksi-6-amino-sim-triazin) va siyanurik kislota (2,4,6-
trihidroksi-sim-triazin). Alkilaminlar yoki ularning tuzlari ta'sirida melaminning
aminokislotalari N-alkilmelaminlarni hosil qilish uchun aminoalkil guruhlari bilan
almashtiriladi (birdan uchgacha) aminning ortiqcha darajasi bilan belgilanadi;
Elektrofil moddalar ta'sirida melaminning aminokislotalarining vodorod atomlari
almashtiriladi: sirka kislotasida nitrat kislota bilan nitratlanish mono- va di-N-
nitromelaminlarning hosil bo'lishiga olib keladi. Halogenlash turli darajadagi
o'rinbosarlikdagi N-halogenmelaminlarning hosil bo'lishiga olib keladi, xlorlash energetik
xlorlashtiruvchi vosita bo'lib, zaharli moddalarni gazsizlantirish uchun kompozitsiyalarda
qo'llaniladi.
Laboratoriya sharoitida melaminni sintez qilishning eng oddiy usuli - siyanurik
xloridning 100 ° C da ammiak bilan reaktsiyasi boshqa usullar - guanidinni isitish va
siyanamidni trimerizatsiya qilish orqali melamin sintezi;
Sanoatda melamin sintezi uchun ikkita asosiy usul - karbamid pirolizi va
disiyandiamiddan sintez qo'llaniladi.
Karbamid pirolizida katalizatorlar (Al2O3 va boshqalar asosida) 350-450 ° C va 50-
200 MPa bosimda ishlatiladi, birinchi bosqichda karbamid ammiakni ajratib, siyanik kislota
hosil qiladi:
NH
2 )
2 CO → HCNO + NH
3
keyin karbonat angidridni yo'q qilish bilan melamin hosil qiladi:
6 HCNO → C
3 H
6 N
6 + 3 CO
2
Yana bir usul suyuq ammiakdagi disiandiamid (NH2CN) 2 dan yoki 180-500 ° C
haroratda va 4-20 MPa (40-200 kg / sm²) bosimdagi ammiakning etanoldagi eritmasidan
sintez qilishdir. Tarixiy jihatdan birinchi sanoat usuli disiyandiamiddan melamin ishlab
chiqarish bo'lib, u o'z navbatida kaltsiy karbididan olinadi, ammo keng ko'lamli karbamid
ishlab chiqarish ko'payganligi sababli, disiyandiamid jarayoni karbamid piroliz jarayoni
bilan almashtirildi.
Aniqlash uchun xromatografiya qo'llaniladi. Melamin siyanurik yoki pikrik kislota
bilan tuzlar shaklida gravimetrik, shuningdek, 236 nm to'lqin uzunligida yutilish yo'li bilan
ozgina kislotali muhitda fotometrik tarzda aniqlanadi.
Melamin sanoat organik sintezida keng qo'llaniladi, jumladan ion almashinadigan
qatronlar, ko'nchilik agentlari, bo'yoqlar va gerbitsidlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan
geksaxloromelamin. Melamin karbamid bilan birga chorva mollari uchun azotning oqsil
bo'lmagan manbai sifatida ham ishlatilgan, ammo 1978 yilda "melamin azotning oqsil

bo'lmagan manbai sifatida yaroqsiz, chunki u boshqalarga qaraganda sekinroq va kamroq
to'liq gidrolizlanadi; karbamid kabi.
Ishlab chiqarilgan melaminning ko'p qismi aminoplastlar guruhiga kiruvchi melamin-
formaldegid smolalarini ishlab chiqarishda qo'llaniladi, ular melaminni formaldegid bilan bir
oz ishqoriy muhitda polikondensatsiya qilish yo'li bilan olinadi (pH 7,8-8,5), dastlabki
bosqichda esa. Melaminning gidroksimetilatsiyasi aminokislotalarda sodir bo'ladi, bunda
turli darajadagi almashtirish darajasidagi metilol hosilalari hosil bo'ladi
(geksametilolmelamingacha):
Gidroksimetillangan hosilalar melamin va metilolmelaminlarning erkin
aminokislotalari bilan reaksiyaga kirishib, metilen ko'priklarini hosil qiladi. Natijada,
qizdirilganda yoki katalitik miqdorda kislotalar ishtirokida termoset oligomerlar hosil
bo'ladi.
Melamin-formaldegid qatronlari polimer kompozitsiyalarining (yopishtiruvchi
moddalar, laklar) bir qismi sifatida, turli xil plomba moddalari (tsellyuloza, shisha tolali
shisha, yog'och uni) bo'lgan press kompozitsiyalari uchun bog'lovchi polimer sifatida va
beton plastifikator sifatida va ishlab chiqarish uchun strukturaviy material sifatida ishlatiladi.
tayyor mahsulotlar (idishlar[8], filtrlar[9]) va ko'pikli plastmassalar (melamin ko'piklari).
Polifenollar kimyoviy birikmalar sinfi bo'lib, molekulada bir nechta fenolik guruhlar
mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Polifenollar gidrolizlanadigan taninlarga bo'linadi, ular glyukoza va boshqa
shakarlarning gallik kislotasi efirlari va fenilpropanoidlar, masalan, ligninlar, flavonoidlar va
kondensatsiyalangan taninlardir.
Hayotiy organlarga kiritilganda metamizol natriy va xlorpromazin hosil bo'lishning
kimyoviy jarayonini tezlashtiradi, bu o'z navbatida kumarin antikoagulyantlarining faolligini
kamaytiradi (qon ivishi).
Betulin kislotasi (3b-gidroksi-20(29)-lupan-28-oik kislota) tabiiy pentatsiklik
triterpenoiddir. Ba'zi o'simlik turlarining qobig'ida, asosan, o'z nomini olgan momiq qayin
(Betula pubescens) mavjud.

Yallig'lanishga qarshi, antioksidant, antitumor, antiviral, gepatoprotektiv, xoleretik
vosita sifatida ko'rsatilgan. Jigar faoliyatini yaxshilash, tananing mudofaasini oshirish va
saraton kasalligining oldini olish uchun ishlatiladi. Betulin qayin qobig'i ekstraktining asosiy
komponentidir - qayin qobig'idan shifobaxsh komponent.
Bu tananing turli xil noqulay ekologik omillarga, stressga, jismoniy va ruhiy
stressga, xavfli ishlab chiqarishdagi ishlarga va ob-havoga bog'liqligiga moslashishini
osonlashtiradi. Betulin jigar hujayralarini turli xil kimyoviy moddalar ta'siridan himoya
qiladi, organizmdan zararli moddalarni zararsizlantirish va olib tashlashga yordam beradi,
safro sekretsiyasini normallantiradi, qondagi lipidlar darajasini pasaytiradi, qon
tomirlarining holatini yaxshilaydi, ularni elastik qiladi, qon oqimini yaxshilashga yordam
beradi, yallig'lanishni kamaytiradi, shish, allergiya. Buyrak va o't pufagidagi toshlarni
eritishga yordam beradi.
Betulin xromosomalar va genlardagi mutatsiyalar sonini, organizmdagi irsiy
o'zgarishlarning chastotasini kamaytiradi, saraton hujayralari paydo bo'lishining oldini oladi
va saraton hujayralarining apoptozini (dasturlashtirilgan o'limini) keltirib chiqaradigan
antitumor faollikka ega.
Yuqori gepatoprotektiv va immunostimulyatsiya qiluvchi faollikka ega bo'lgan
betulin gepatit C ning oldini olish va davolashda yuqori virusga qarshi faollikni ko'rsatdi. Sil
kasalligida ekstrakt o'pkaning tiklanish jarayonlariga ijobiy ta'sir ko'rsatadi va
kimyoterapevtik vositalarning toksik ta'sirini kamaytiradi.
Betulin virusli infektsiyalar paytida o'z interferonini ishlab chiqarishni kuchaytiradi,
fagotsitozni faollashtiradi, bu organizmning kasalliklarga dosh berishini osonlashtiradi,
kasallikning kechishini engillashtiradi va asoratlarni rivojlanishining oldini oladi. Bu
organizmning kislorod tanqisligiga qarshi chidamliligini oshiradi, bu yurak-qon tomir
kasalliklari, nafas olish etishmovchiligi va jismoniy faollik uchun muhimdir.

I.4. Flavonoidlarga xos sifat reaksiyalar.
Flavonoidlarga quyidagi sifat reaksiyalar qilinadi.
1 . Sianidin reaksiyasi (Sianid reaksiyasi). Flavonoidlarning spirtdagi eritmasidan yoki
o`simlikdan tayyorlangan flavonoid ajratmasidan chinni idishchaga 2-3 ml solib, magniy
kukuni va kontsentrlangan xlorid kislotadan 5-6 tomchi qo`shib, suv hammomida 1-2 minut
qizdirilsa, qizil rang hosil bo`ladi. Bu reaksiya flavonlar, flavonollar va flovononollarga
xosdir. Ushbu reaksiya yuqorida ko`rsatilgan birikmalarning vodorod bilan qaytarilishi
natijasida antotsianidinlar xosil bo`lishiga asoslangan. Chinni idishchada kislotali sharoit
bo`lgani uchun xosil bo`lgan antotsianidinlar tezda qizil rangga o`tadi.

Kversetin Sianidin
Reaksiya boshlangandan 10 minut keyin hosil bo`lgan rang 2 soat davomida
saqlanib qoladi.
Flavanonollar reaksiya natijasida qizil-binafsha, flavonollar-qizil flavonlar esa
sarg`ish (doimo yaxshi ko`rinmaydigan) rang xosil qiladi. Bu reaksiya xalkon va auronlarga
qilinmaydi. Chunki ular eritmasiga xlorid kislota qo`shilishi bilan (magniy kukuni
bo`lmasa ham) oksoniy tuzlar xosil bo`lishi xisobiga eritma qizil rangga o`tadi.
Flovonoidlar glikozidlar xolida bo`lsa, sianidin reaksiyasi qiyinlik bilan boradi.
Bunday xollarda reaksiyani tezlatish uchun oldin flavonoidlar eritmasiga xlorid kislotadan
qo`shib, 1-2 minut qizdiriladi (glikozidlar gidrolizlanib, sof aglikonlar ajralib chiqadi ),

so`ngra magniy kukuni qo`shiladi va reaksiya yuqorida ko`rsatilgandek davom ettiriladi.
( 20 , 21 )
2. Borat-limon kislota reaksiyasi . Chinni idishchaga bir xil hajmda
flavonoidlarning atsetondagi eritmasidan xamda borat va limon kislotalarining metil
spirti (metanol) dagi 1% li eritmasidan solib chayqatilsa , sariq- yashil tusda tovlanadigan
tiniq sariq rang xosil bo`ladi . Bu reaksiyani 5-uglyerod atomidagi gidroksil guruxi bo`lgan
flavon va flavonol unumlari byeradi.
Borat –limon reaksiyasi 5-oksiflavon yoki 5- oksiflavonollarning borat kislota
bilan limon ( yoki oksalat) kislota ishtirokida batoxrom kompleksi xosil qilishiga
asoslangan.
Limon kislota o`rnida oksalat kislota ishlatilgan xolda flavonoidlarning
aglikonlari reaksiya natijasida turg`un sariq rang xosil qiladi, lekin glikozidlarning rangi
tezda o`chib ketishi mumkin. (20)
3. Surma (stibium) (III)- xlorid (yoki sirkoniy, uran) tuzlari bilan reaksiya .
Flavonoidlar spirtdagi eritmasini surma (III) – xlorid eritmasi bilan chinni idishchada
aralashtirilsa, sariq yoki qizil rang hosil bo`ladi.
Reaksiya 5-oksiflavonlar xamda 5- oksiflavonollarning 3-yoki 5- uglyerodi
atomiga joylashgan gidroksil guruxi bilan surma va flavonoidlarning karbonil guruxi
ishtirokida kompleks birikma xosil bo`lishiga asoslanagan.
Agar 5- oksiflavonollarning 3- uglerod atomidagi gidroksil guruxi bo`sh bo`lsa ,
oldin shu guruh reaksiyasiga kirishadi.

Agar 5- oksiflavonollarning 3- uglyerod atomidagi gidroksil guruxi band
( kandlar bilan glikozid xosil qilgan ) bo`lsa, u xolda 5- uglyerod atomidagi gidroksil
guruxi reaksiyaga kiradi. ( 20 )
4 . Ammiak bilan reaksiya . Chinni idishchada olingan flavonoidlarning spi r tdagi
eritmasiga ammiak eritmasidan qo`shib, suv xammomchasida bir oz qizdiriladi. Reaktsiya
natijasida flavonlar, flavonollar, flavononolar eritmasi zarg`aldoq yoki qizil rangga
o`tadigan sariq rang xosil qiladi. Xalkonlar va auronlar eritmasiga ammiak eritmasi
qo`shilishi bilan qizdirilmasdan qizil yoki to`q qizil rang xosil bo`ladi. Antotsianlar esa
ammiak eritmasi ta`sirida (natriy bikarbonat eritmasi ta`sir ettirilsa xam) zangori yoki
binafsha rangga bo`yaladi.
Bu reaksiyani ishqor eritmalari bilan qilinsa xam yuqoridagiga o`xshash natija
olish mumkin. ( 21 )
5 . Q o`rg`oshin atsetat bilan reaksiya . Flavonoidlarning chinni idishchada
olingan spirtli eritmasiga qo`rg`oshin (II)- atsetat spirtli eritmasidan qo`shib
aralashtiriladi. B xalqada bo`sh xolda ortogidroksil guruxi bo`lgan flavonlar, xalqonlar va
auronlar qo`rg`oshin (II)-atsetat eritmasi tiniq sariq yoki qizil rangli cho`kma xosil
qiladi. Agar qo`rg`oshin (II)-atsetat o`rnida qo`rg`oshin (II – gidroatsetat eritmasi
qo`llanilsa, flavonoidlarning qariyb xammasi rangli cho`kma byeradi. Bu reaksiyada
antotsianlar qizil yoki ko`k rangli cho`kma xosil qilishi mumkin. ( 22 )
6 . Mineral kislotalar bilan reaksiya . Chinni idishchadagi flavonlarning spirtli
eritmasiga xlorid kislota ta`sir ettirilsa, flavonoidlarning xamma guruxlari (katexinlardan
tashqari) rangli reaksiya beradi; flavonlar va flavonollar tiniq sariq (oksoniy tuzlari xosil
bo`ladi), flavononlar zarg`aldoq-pushti qizil, antotsianlar zarg`aldoq yoki qizil ranga
bo`yaladi.
Xalkonlar va auronlar kilotaning kontsentrlangan eritmasi bilan oksoniy tuzlar xosil
bo`lishi xisobiga qizil rang xosil qiladi.

Xlorid kislota o`rniga kontsentrlangan sulfat kislota oligan taqdirda katexinlar,
antotsianlar va flavanonlar qizil, flavonlar va flavanollar tiniq sariqdan zarg`aldoq ranggacha
bo`yaladi. ( 23 )
7. Alyumniy xlorid bilan reaksiya . Chinni idishchadagi flavonoidlarning spirtdagi
5 ml eritmasiga (yoki o`simlikdan tayyorlangan flavonoidlarning 5 ml spirtli ajratmasiga)
alyumniy xloridning 5 % li eritmasidan bir necha tomchi tomizilsa, ko`pchilik flavonoidlar
sariq rang hosil qiladi. ( 23 )
8 . Temir (III) xlorid bilan reaksiya . Chinni idishchadagi flavonoidlarning spirtdagi
5 ml eritmasiga (yoki o`simlikdan tayyorlangan flavonoidlarning 5 ml spirtli ajratmasiga)
temir III xloridning spirtdagi 5 % li eritmasidan bir necha tomchi qo`shilsa, to`q zangori,
to`q binafsha, to`q yashil yoki yashil rang xosil bo`ladi.
Temir (III) xlorid eritmasi bilan flavonoidlarning hamma guruhlari rangli reaksiya
byeradi. ( 22 )
9. Vanelin bilan reaksiya . Chinni idishchadagi vanelinning konsentrlangan xlorid
kislotadagi 1 % li eritmasiga katexinlardan qo`shilsa qizil rang hosil bo`ladi. ( 23 )
10. Kaliy persulfat bilan reaksiya . Probirkaga katexinlarning atsetondagi
eritmasidan 1 ml solib unga 20 mg kaliy persulfatning 2 ml kontsentrlangan sulfat
kislotadagi eritmasidan probirka devoridan asta oqiziladi. Suyuqliklar uchrashgan yerda
qizil-binafsha rangli aralashma hosil bo`ladi. Bu reaksiya katexinlarning kaliy persulfat
ta`sirida oksidlanib antotsianidinlar hosil qilinishiga asoslangan.H2S2O3 O+ OH
OH
OH OH
HO
O
H OH OH
OH
OH
HO
Bu uslublar orqali flavonoid sinfi, aglikon yoki glikozid tabiati aniqlanishi
mumkin.Eng ko`p qo`llanadigan uslublarga: ishqorlar ta`siri, kontsentirlangan sul’fat kislota
ta`siri, reduktsirlaydigan agentlar yordamida qaytarish va boshqa reaksiyalar kiradi. ( 2 1, 22 )
11.Ishqorlar bilan reaksiya
Bu umumiy usul hisoblanadi. Ko`pchilik polioksiflavonoid birikmalar ishqor
eritmalarda eritiladi darrov yoki ma`lum vaqtdan so`ng bo`yalgan moddalarga aylanadi.

Flavonoidlar sovuq suyultirilgan ishqorda eritilganda rangsiz yoki kuchsiz sariq
rangli eritmaga aylanadi. Izomyerizatsiya jarayoni qizdirilganda tezlanadi. Flavonoidlar,
erkin 4’- OH bo`lganda 7- holat o`rinbosar almashilgan holatda ularga suyultirilgan
ishqorlarning ta`siri ham juda yuqori bo`ladi. Agar 4-fenol guruh almashilgan bo`lsa,
izomerezatsiyada xalkon o`zgarishi yorqin ranglar paydo bo`lmaydi. Xalkon suyuqlangan
ishqorlarda eriganda qizil va qirmizi eritmalar hosil qiladi. Ranglarni intensivligi gidroksil
guruhlarning soni va holatiga bog`liq bo`ladi.
Flavonol va flavanollar ko`pincha ishqorlar bilan sariq eritmalar hosil qiladi.
Auronlardan farqi, rezortsin tipidagi xalkonlar oson flavonoidlarga izomerlanadi.
Qaytarilish reaksiyasi sharoitida floroglyutsin tipidagi xalkonlar ko`proq vaqt ichida
qizdirilgan rangli modda eritmalar hosil qiladi va u flavonoidlarga o`xshashdir. Flavonon va
xalkonlarda farqlaganda tsianid reaksiyasiga hosil bo`lgan reaktsion aralashmaga mo`lroq
kislota quyiladi. Bunda xalkon qaytarilgandan qizil rang sarg`ayadi. Flavonon qaytarilganida
rang yanayam kuchayadi.
Sianid reaksiyasida aniq javob bo`lishiga qarab tekshirilayotgan moddaning aglikon
yoki glikozid holatini aniqlanadi. Bunda reaktsion aralashma teng miqdordagi suv bilan
suyultirilganda oktil spirti bilan aralashtiriladi. Aglikondan hosil bo`lgan pigmentlar organik
fazaga o`tadi, glikozidlilar esa suvda qoladi.
Agar qaytarish reaksiyasida magniy o`rniga rux ishlatilsa flavonoidlar musbat
reaksiyali, flovononlar esa raektsiyaga kirishmaydi.
Agar qaytarishda natriy amalgamasi ishlatilsa unda flavononlar, flavonlar va 3-
almashgan flavononlarga ta`sir etadi. Natijada qizil rang paydo bo`ladi. Flavononlar va
flavonollar esa sariq rangga bo`yaladi. Amalgamali natriy yordamida qaytarilish orqali
birinchi marta xam qizil rangi orqali izoflavon va izoflavononlar aniqlangan. Bunda piriliy
tuzlarining hosil bo`lishi sababdir.
Geysman va Klinton qaytarilish reaksiyasi mexanizmini tekshirishni davom etdilar.
Ular tekshirilishicha qaytarilish maxsulotlari murakkab aralashma bo`lib, unda flavilliy
tuzlari yo`q ekan. Asosiy komponent 4-oksiflavon hosilalari bo`lib, ular konsentsentrlangan
xlorid kislota bilan tuzlar berar ekan. Olingan axborotlarga asosan Geysman va Klinton
flavonoidlarni qaytarishning quyidagi sxemasini taklif etdilar.

Kulkarn va xodimlari ko`rsatishicha flavon va izoflavonlarni qaytarganda korbonil
guruh to`la qaytarilar edi va olingan flavon va izoflavon xosilalari kislotali muhitda
bo`yalgan maxsulot hosil qilingan ekan. Flavononlarni qaytarganda 4-oksiflavonon paydo
bo`lib ular kislotalar ta`sirida bo`lgan tuzlarga aylanadi. Xalkonlardagi reaksiya pinakol
kondensatsiya xisobida boradi.
Agar yuqoridagi reaksiyalar bir nechta keng xalqali flavonoid sinflariga xos bo`lsa,
natriy borid bilan qaytarish faqat flavononlarni ko`proq analiz qilinadi. Flavononlar bu
reaksiyada purkim qizildan binafsha ko’k ranggacha bo`ladi. Agar faqat A xalqa bo`yicha
almashilgan bo`lsa qizil-aranjiviy maxsulotlar, faqat V xalqada almashilganda esa och ko`k
rang paydo bo`ladi.
Tabiiy flavonoidlar asosan polioksibirikmalardir. Shu sababli, tahlillanayotgan
modda tuzilishini aniqlashda faqat o`rinbosar tabiati emas, balki molekuladagi o`rni katta
ahamiyatga ega. Mana shu holatlarni aniqlashda funktsional guruhlar va grupirovkani
aniqlash sifat reaksiyalari qo`llaniladi.
0-oksikarbonil gruxlari xalkonlarda, flavononlarda va karbonil guruhi tutgan
polioksi flavononlarda uchraydi. ( 2 1, 2 2)
12. Temir xlorid bilan reaksiya .
5-oksiflavononlar kompleks yashil rangli birikma xlorli temir bilan hosil qiladi. 5-
oksiflavon va flavonoidlardan farqi flavononlarni qaytarish suvli yoki spirtli muhitda
o`tkaziladi. Agar xalkonda oksigurux ikkinchi holatida bo`lsa karichnoviy rangli bo`lgan
kompleks hosil bo`ladi. Bu reaksiya yetishmovchiligi uning kam o`ziga xosligidir. Lekin bu
reaksiya kislota metilenga yoki atsetilenon flavonoidlarni aniqlashda katta ahamiyatga ega
bo`ladi. ( 2 1, 2 2)
13 . Atsetat magniy bilan reaksiya. 5-oksiflavononlar atsetat magniy bilan
xromatogrammada sariq rangli UB-nurida xavorang fluorestsentsiya beradigan dog`lar
beradi. Boshqa flavononli birikmalarda bu reaksiya bo`lmaydi. ( 2 1, 2 2)
14. Temir xlorid bilan reaksiya . Flavonollar va flavononollar temir xlorid bilan
qizg`ish ranglar hosil qiladi. Reaksiya ham o`ziga hosdir, lekin boshqa reaksiyalar bilan
birgalikda flavonoidlar tuzilishi haqida yaxshi ma`lumot beradi. (21,22)

15. Xlorli sirkonil bilan reaksiya. Bu reaksiya flavonoidlarga hosdir. Xlorli
tsirkonilning metanolli eritmasi va flavonoid bilan o`tkaziladi Keyinroq limon kislotasining
metanolli eritma quyiladi. Flavononlar yorqin sariq kompleksidan hosil qiladi. Ular sariq-
yashil fluorestsentsiyaga ega. Bu reaksiyaning tanlov xususiyati shundaki hosil bulgan 3- va
5-gidroksil guruhlarini 4-xolatidagi karbonil bilan limon kislotasining buzuvchi ta`siriga har
xil munosabatda bo`ladi. Limon kislotasi xlorli tsirkoniy bilan raqobatda xelat hosil qilishi
reaksiyasida qaytarsada va bo`yalmagan, 5-oksiflavonidlardan farqli barqaror holat hosil
qaladi. 3,5-dioksiflavonlarda olti a`zoli kompleks parchalanadi, 3-oksixromon guruhli
beshxalkalisi saqlanib qoladi. Shu sababli bu reaksiya orqali gidroksil guruhining flavonol
va flavononoldagi holatini aniq ko`rsatish mumkin. 2-oksixalkonlar o`zlarini 5-
oksiflavonoidlarga xos bildiradilar. (21,22)
16. Vil’son-Taubek reaksiyasi. Flavonollar flavon va xalkonlardan farqli bu reaktiv
bilan reaksiyada sariq rangli ko`k yoki yashil fluorestsentsiyali komplekslar hosil qiladi.
Agar bu komplekslarga atsetat nikel eritmasi qo`shilsa intensiv qizil yoki binafsha ranglarga
o`tishga erishiladi. Flavononlar getyerotsikl xalqasida tutashgan sistemaga ega bo`lmagani
uchun bo`yalgan kompleksini hosil qilmaydi.
Gidroxinon guruhi:
P-Digidroksil guruhi flavonoidlarda 0-digidroksil guruhlarga xos xususiyatlariga
ega. Lekin ayrim reaksiyalar faqat birinchi guruhlarga hosdir.
Gossipetin sinovi: P-benzoxinonlik 5,8-dioksiflavonoidlarning spirtli muhitidagi
ta`sirida qizil-qoramtir bo`yaladi yoki cho`kma ajraladi. ( 2 1, 2 2)
17. Boze reaksiyasi . Reaktsiya ishqorli muhitida orta-nitrobenzol bilan o`tkaziladi.
Bunda p- yoki 0-holatda gidroksil tutgan guruhi flavonoidlar binafsha rangga bo’yaladi.
7-oksi guruhni aniqlash:
7-holatidagi oksi almashganlar (4-xalkonlarda, 6-auronlarda) ko`proq tabiiy
flavonoid birikmalarda uchraydi. Bu moddalarning o`ziga xos xususiyati ularni boshqa
molekuladan fenol guruhlarga nisbatan yuqori kislotaliligidir. 7-holatidagi yerkin gidroksil
guruh flavonoidlarning karbonat va bikarbonat suvli eritmalarida yeruvchanligi yuqoridir.
(23)

18. Neytral atsetat qo`rg`oshin bilan reaksiya . B-xalqada 0-digidroksil guruh
tutgan flavonoidlar bilan atsetat qurg`oshinli suvli eritmasi aralashtirilganda sariq yoki qizil
rangli cho`kma hosil bo`ladi. (21,22)
19. Uch valentli tartrat temir bilan reaksiya . Vitsinal fenol guruh l i flavonoidlar
uch valentli tartrat temir b i lan qoramtir -qizil yoki korichneviy-yashil rangli komplekslar
hosil qiladi. eng yorqin ranglar rN 5,7 holatda paydo bo`ladi.(21,22)
20.Bor kislotasi bilan reaksiya . 3,4-dioksiflavo n oidlar bor kislotasi bilan ikki
almashgan efirlar hosil qiladi. Ular kuchli kislota xususiyatiga ega. Shu sababli unga sulfanil
kislotaning natri y li tuzi, nitrat natriy va naftalamin qo`shimchaga och -qizil bo`lmish
azobo`yoq hosil bo`lganida paydo bo`ladi . Reaksiyani aglikonlar bilan o`tkazish ma’qul.
Vitsinal uch gidroksil grupirovka. Vitsinal uch gidroksil grupirovka flavonoid
birikmalarda oz uchraydi. ( 2 1, 2 2)
21.Temir xlorid bilan reaksiya . 3,4,5-trioksi guruh (miritsetin) tutgan flavonoidlar
temir xlorid bilan qo’ng’ir ko’k ranglar hosil qiladi. ( 2 1, 2 2)
22.Azobirikish reaksiyalari . Azobiriki sh fenol birikmalarga xos reaksiyadir.
Gidro k sil elektronodono r guruh shaklida o - yoki p -holatlarga almashinishga yo`naltiradi.
Agar p-holat egallangan bo`lsa, unda birikishning 2 ta yo`nalishi mavjud. Lekin azobirikish
qaysi u gl yer o dda qo`sh bog` bo`lgan gidroksil hisobidan bo`ladi. Shu orqali flavonoiddagi
azobirikish o`rnini oldindan aytish mumkin.
Flavonoidlarda nazariyotda 5,7 va 4’- holatda o`rinbosarlar bo`lsa , azobirikish A-
xalqadi 6- va 8-holatda, B-xalqada 3’-holatda bo`ladi. ekspyerimentda esa asosan A-
xalqada 6- va 8-holatda isbotlangan.
7-gidroksil guruhi azobirikishni 8- holatga yo`naltiradi, rez o rtsin tipi (likviritegenin)
da azobirikish diazotir l a n gan sul’fanil kislota, bisdiazotirlangan benzidin yoki boshqa
barqaro r diazobo`yoqlar hosil bo`lishi orqali sifat aniqlanishi mumkin.
Agar 7-holat gidroksil shakar komponenti bilan almashsa hosil bo`lgan glikozidlar
reaksiyaga kirmaydi, chunki 8- va 6- holatlar ekranlanadi, to`siladi. Tekshirishlar azobirikish
reaksiyalar tezligi flavonoid birikmalar sinfiga ham bog`liq ekan. Flavonollar bilan bu
reaksiya juda tez, flavononlar bilan o`rtacha, flavonlar bilan judda ham sekin boradi.

4-gidroksil guruhini aniqlash : 4-holatdagi erkin fenol guruhi ko`pincha sifat
reaksiyalarda qiyin aniqlanadi. Lekin tsianidin reaksiyasidagi qaytarilgan bo`yalgan
maxsulotlarini ishlatilib yaxshi javob olish mumkin. Buning uchun bo`yoq oktanol b ilan
olinadi va quruq natriy atsetat yoki bikarbonat natriy bilan aralashtiriladi. Agar qizil bo`yoq
bo`ladigan yoki ko`k rangga bo`yalsa bu reaksiya tasdiqidir. Bunda rangni o`zgarishi
bo`yoqning karboniy shaklidan xinoid shakliga ishqoriy muhitda bo`lishiga sababdir.
Metilindioksi-grupirovka :
Metilindioksisi guruhni aniqlashning usullarini hammasi issiq sul’fat kislota
ta`sirida formal’degidni ajralishi va uni sifatini aniqlashga asoslangan. [ 2 3].
23. Labat reaksiyasi . Flavonoid birikmalar sulfat kislotada eritiladi va qizdirgan
holatda aralashmaga ozroq gall kislotasi qo`shiladi. Rang paydo bo`lishi bu reaksiya
tasdiqidir. ( 2 1. 2 2)
24. Vebyer va Tollens reaksiyasi . Reaktsiyani sul’fat kislota va floroglyutsin bilan
o`tkaziladi. Metilendioksi guruhning flavonoidda eritmaning qizil ranggi va cho`kma
tushishi bilan aniqlanadi.
Metoksi guruh sifatini aniqlash:
Reaksiya flavonoidli birikmani yodli vodorod bilan dezmetillashga asoslangan.
Hosil bo`lgan yodli metil bug`i fil’tr orqali o`tib, simob nitrat bilan shimdirilgan fil’tr qog`oz
bilan ta`sirlashtiriladi. Reaksiya yaxshi o`tganda simob yodid hosil bo`ladi. U xarakterli
kinovar rangga ega cho`kma hosil qiladi.
Eksperimental qism
Xom ashyoni yig'ish va tayyorlash. Inonotus obliquus (Pers.) Pilat xomashyosi 2023
yil sentyabr oyida Samarqand Shahar Universitet xiyobonida joylashgan Biokimyo institute
hovlisidagi 4 tup CHINOR daraxti tanasida to'plangan joydan yigib olindi
Yig'ish va chaga xomashyosini tayyorlash. Quritish va maydalashdan so'ng, xom
ashyo qo'lda laboratoriya elaklari yordamida beshta fraktsiyaga ajratildi: zarrachalar hajmi
0,1 mm dan kam; 0,1-0,2 mm; 0,2-0,3 mm; 0,3-0,4 mm va 0,4 mm dan ortiq (6 mm gacha).

Antioksidant faollikning xom ashyoni maydalash darajasiga bog'liqligini yanada tahlil qilish
uchun xom ashyoni fraksiyalash amalga oshirildi.
Suv chiqarish. Har bir fraksiyaning aniq tortilgan qismi (200 mg), shuningdek
fraksiyalanmagan xom ashyo 10 ml distillangan suv bilan aralashtiriladi. Barcha oltita
namunalar bir vaqtning o'zida 95 ° C haroratda 2 soat davomida doimiy aralashtirish bilan
infuzion qilindi. Sovutgandan so'ng, suv ekstraktlari santrifüjlash (5 daqiqa, tezlik 3500 min-
1) va filtrlash (filtr teshik diametri 450 nm) orqali ajratildi. Keyinchalik, fraksiyalanmagan
xom ashyolardan olingan ekstrakt 60 ° C hammom haroratida, 40 ° C bug' distillash
haroratida va 70 mBar qoldiq bosimida aylanadigan evaporatator yordamida suvsizlandi.
Etanol bilan ekstrasiya qilish . Har bir fraksiyaning aniq tortilgan qismi (200 mg),
shuningdek fraksiyalanmagan xom ashyo 10 ml etil spirti bilan aralashtiriladi. Barcha oltita
namunalar bir vaqtning o'zida 25 ° C haroratda 2 soat davomida doimiy aralashtirish bilan
infuzion qilindi. Sovutgandan so'ng, spirt ekstraktlari santrifüjlash (5 daqiqa, tezlik 3500
min-1) va filtrlash (filtr teshik diametri 450 nm) orqali ovqatdan ajratildi. Keyinchalik,
fraksiyalanmagan xom ashyolardan olingan ekstrakt 60 ° C hammom haroratida, 40 ° C bug'
distillash haroratida va 70 mBar qoldiq bosimida aylanadigan rotor buglatgich yordamida
haydaldi.
Keyingi bosqichda ekstraksiya uchun alohida-alohida Xloroform,butanol,geksan va
etilasetat kabi erituvchilar ishlatildi. Hamda fraksiyalarga bulib sikagelli adsorbent bilan
tuldirilgan kolonkadan utkazildi.
Ekstraktlardan moddalar yig’malari ustunli xromatografiyada ajratib olinib, qog`oz
xramatografiyasi (QX) va yupqa qatlam xromatografiyasi (YuQX) yordamida tahlil qilindi.
tajriba II . obliquus Sharq tekisligidan (Platanus orientalis) va mahalliy olma (Malus
domestica) etanol (70%), petroley efiri, etil asetat, n-butanol va suv bilan ekstraksiya qilindi.
Yuqoridagi erituvchilar yordamida petroley efiri fraktsiyasi tarkibidagi birikmalar ustunli
xromatografiya (eluent geksan-EtOAc, ma'lum nisbatda) bilan ajratilgan. Olingan
fraksiyalardan ikkita alohida birikma ajratildi. Aralashmalar terpen ergosterol va inotodiol
sifatida aniqlandi. Barcha birikmalardan tayyorlangan namunalar biologik skrining uchun
yuborildi.

Xulosa.
1. Inonotus obliqulus (chaga) qo'ziqorinning tarqalishi va kimyoviy tarkibiga doir
adabiyotlar tahlil qilindi.
2. Inonotus obliqulus (chaga) qo'ziqorinning asosiy qismi fenol birikmalari, xususan
flavonoidlari o‘rganildi.
3. Inonotus obliqulus (chaga) qo'ziqorinning asosiy qismi flavonoidlarini o’rganish
maqsadida etil spirit, butanol, etilatsetat va benzin kabi erituvchilar bilan ekstraksiya
qilindi. Ekstraktlardan moddalar yig’malari ustunli xromatografiyada ajratib olinib,
qog`oz xramatografiyasi (QX) va yupqa qatlam xromatografiyasi (YuQX) yordamida
tahlil qilindi.
4. Ajratilgan birikmalar tozalandi va tuzilishi zamonaviy fizikaviy tadqiqot usullari
yordamida o‘rnatish hamda fizik-kimyoviy xossalari o‘rganish uchun topshirildi.
5. Shunday qilib, CHINOR daraxtidan to'plangan chaga qo'ziqorinining xom ashyosi,
Inonotus obliquus (Pers.) Pilat antioksidant ta'sirga ega bo'lgan ekstraktlar va
potentsial antitumor ta'sirga ega birikmalar bo'lishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Аникин А. Э. бакла // Русский этимологический словарь. Выпуск 2 (б-бдин) /
Ин-т рус. лето им.В. В. Виноградова РАН; Ин-т филологии Сибирского отделения
РАН. — М. : Рукописные памятники Древней Руси, 2008. — С. 101. — 336 с. - ISBN
978-9551-0265-8.
2. Сунь-Дун Чжан, Лян Юй, Пэн Ван, Пин Коу, Цзи Ли. Инотодиол ингибирует
миграцию и инвазию клеток и индуцирует апоптоз по p53-зависимому пути в клетках
HeLa (англ.) // Фитомедицина. — 01 июля 2019 г. - Том. 60. — С. 152957. — ISSN
0944-7113. — doi:10.1016/j.phymed.2019.152957.
3. Вакин А. Т., Полубояринов О. И., Соловьев В. А. Пороки древесины. — М.:
Лесная промышленность, 1980 Архивная копия от 20 раз 2017 на Wayback Machine.
4. Филиппова, 2015, с. 21-24.
Травяные продукты в Woodland Essence. Данные обработаны: 29 января 2008 г.
Архивировано из оригинала 6 апреля 2009 г.
5. Блинова К. Ф. я доктор. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ.
пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. Шк., 1990. — С. 255.
— ISBN 5-06-000085-0. Архивировано из оригинала 20 апреля 2014 года.
6. Саакян, К. Р. Чага (черноягодный гриб): [арх. 12 декабря 2004] : Обзор / К. Р.
Саакян, К. Ф. Ващенко, Р. Э. Дармограй // Провизор: журнал. — 2004. — Вып. 16.
7. Шульта // Толковый словарь живого великорусского языка В. Я. Далия.
8. Шульта // Топонимический словарь Амурской области.
9. Филиппова, 2015, с. 29, 30, 99.
Гриб чага — лекарство от всего? : [арх. 22 мая 2020] // Медфронт. — 2020. —
19 мая.
10. Алексеева, 2020.
Филиппова, 2015, с. 29–30.
Филиппова, 2015, с. 91-95.
Специалист «Вектор» — возбудитель коронавируса и корень гриба —
Новости — Общество — Коммерсантъ. Обработка данных: 29 января 2023 г.
Архивировано 6 июня 2023 г.
11. Хён, Кван Ук. Выделение и характеристика нового пептида, ингибирующего
агрегацию тромбоцитов, из лекарственного гриба Inonotus Obliquus : [англ.] / Кван
Вук Хён, Сын Чан Чжон, Дэ Хён Ли… [и др.] // Пептиды : журнал. — 2006. — Том.
27, нет. 6 (июня). — С. 1173–8. — doi:10.1016/j.peptides.2005.10.005. — ПМИД
16289471.

12. Салехи, Бахаре. Антиоксиданты: положительные или отрицательные
факторы? : [англ.] / Бахаре Салехи, Микель Марторелл, Джек Л. Арбисер… [и др.] //
Биомолекулы : журнал. — 2018. — Том. 8, нет. 4 (декабрь). — С. 124. —
doi:10.3390/biom8040124. — PMID 30366441. — PMC PMC6316255.
13. Антуан Жери, Кристель Дюбрель, Вероник Андре, Жан-Филипп Риу,
Валери Бушар. Чага (Inonotus obliquus) – потенциальный лекарственный гриб
будущего в онкологии? Химическое исследование и сравнение цитотоксичности в
отношении клеток аденокарциномы легких человека (A549) и клеток бронхиального
эпителия человека (BEAS-2B) // Интегративная терапия рака. — 27 февраля 2018 г. —
Т. 17, вып. 3. — С. 832–843. — ISSN 1534-7354. — дои: 10.1177/1534735418757912.
Архивировано из оригинала 13 февраля 2022 года.
14. Чжао Ю.С., Чжэн В.Ф. Расшифровка противоопухолевого потенциала
биоактивных метаболитов лекарственного гриба Inonotus obliquus // J Ethnopharmacol.
Архивировано из оригинала 16 июня 2023 года.
15. Ли Дж.В., Цюй К., Ли Ф.Ф., Чэнь Ю.Ф., Чжэн Дж.Дж., Сяо Ю., Цзинь К.С.,
Цзинь Г.Х., Хуан Х.З., Цзинь Д. Полисахарид Inonotus obliquus уменьшает
азоксиметан/декстрансульфат, вызванный натриевым колитом рак у мышей, с
помощью Активация воспалительной NLRP3. // Фронт Фармакол. Архивировано из
оригинала 16 июня 2023 года.
16. Лу С.Х., Ван М.Ю., Чжао З.З., Ху Дж.Р., Чжан Дж.С., Лю П. Влияние
различной предварительной обработки березовых опилок на продукцию активных
полисахаридов Inonotus obliquus при глубинной ферментации и ее структурный
механизм. // Прикладная Биохимия Биотехнология. Архивировано из оригинала 16
июня 2023 года.
17. Ю Дж., Сян Х.Ю., Се К.Х. Разница в регулирующем эффекте двух
экстрактов Inonotus obliquus на мышей с высоким содержанием жиров в отношении
функции удлинения жирных кислот кишечной микробиоты. // ПабМед. Архивировано
из оригинала 16 июня 2023 года.
18. Ван Ю., Оуян Ф., Тенг К., Цюй Дж. Оптимизация экстракции полифенолов
из Inonotus obliquus и его антиоксидантная активность. // Преп Биохим Биотехнолог.
Архивировано из оригинала 16 июня 2023 года.
19. Носик Д.Н., Носик Н.Н., Теплякова Т.В., Лобач О.А., Киселева И.А.,
Кондрашина Н.Г., Бочкова М.С., Ананко Г.Г. [Противовирусный активный
препараты ].
20. Георгиевский В.П. и др. Биологически активные вещества лекарственных
растений. – Новосибрск:Наука:Сибирское отд.-1999.-с.333.
21. Государственная фармакопея СССР Х1.вып.1-Москва:Медицина.1987.-с.336
22. Государственная фармакопея СССР Х1.вып.1-Москва:Медицина.1987.-с.400.

23. Куркин В.А. Фармакогнозия: Учебник для студентов фармацевтических
вузов. – Самара: ООО «Офорт» ГОУВПО «СамГМУ».2004.-1180с.
24. Isolation of chemical compositions of Inonotus obliquus
Ahatov I.H. 1
, Rajabova M.Sh. 1
, Karimova M. 1
, Donayev U.D. 2
3 rd
year student of the Department Chemistry of Samarkand State University
1
Samarkand State University, Institute of Biochemistry, Samarkand,
2
Kattakurgan branch of Samarkand State University
E-mail : ayusupov.chem@gmail.com

“INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) КИМЕВИЙ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ” MU NDARIJA Kirish 4 I B ob. Adabiyotlar shar h i 1.1. Inonotus obliqulus (chaga) qo'ziqorinning tarqalishi. 8 I. 2 . Tarkibida flavonoid saqlovchi qo'ziqorin lar . 15 1.3. Flavonoidlar , izoflavonoidlar va polifenolkarbon kompleksini hosil qiluvchi pigmentlar (mela m inlar),po lifenollar to‘g‘risida umumiy tushunchalari I.3. Flavonoidlarga , polifenollarga va mela m inlar ga xos sifat reaksiyalar. 25 I.4. F lavonoidlar , polifenollar va mela m inlarning xromatografik analizi . 34 I. 5 . Flavonoidlarning va melaminlarning, polifenollarning o`simlik va tirik organizmdagi roli. 37 I. 6 . Flavonoidlarning , polifenollarning va melaminlarning xalq xo’jaligidagi ahamiyati . 42 II Bob. Amaliy qism . 43 II.1. Q o'ziqorin larni terish va tayyorlash. 43 II.2. Q o'ziqorin larni ekstraksiya qilish . 43

II.3. F raksiyalarga bo`lish 44 II.4. Yig’indilarni xromatografik analizlari yordamida tekshirish. 45 II.5.Ekstraktni sifat reaksiyalari yordamida tekshirish. 47 III Bob.Olingan natijalarni tahlil qilish 49 IV Bob. Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati 52 Xulosa 58 Foydalanilgan adabiyotlar . K I R I SH. Hozirgi kunda dorivor o’ simliklar jahon amaliyotida samarali dori vositalari yaratish almashtirib bo’lmaydigan o’zgarmas manbalari bo’lib qolmoqda va bu farmasevtika amaliyotida muhim o‘rin tutadi. O‘simlik lardan olingan dori vositalari inson organizmiga har tomonlama kompleks ta’sir ko’rsatishi bilan birga, sintetik dori vositalariga nisbatan nojo’ya ta’sirlar i kamroq va deyarli zararsiz hisoblanadi . Shuning uchun qimmatbaho dori vositalari manbalari hisoblangan dorivor o’simliklarning yangi turlarini izlash, ularning biologik faol moddalarini ajratib olish, kimyoviy tuzilishini aniqlash, fizik kimyoviy hossalarini o’rganish hamda ular asosida samarali dori vositalarini yaratish zamonaviy bioorganik kimyo, fitokimyo va tibbiyot oldida turgan dolzarb vazifalardan hisoblanadi. O’zbekiston hududida mavjud Qisqichbaqasimon qo ziqorin yoki qiya inonotus (lot.ʻ Inonotus obliquus) — bazidiomisetlar bo limining Inonotus jinsiga mansub zamburug lar ʻ ʻ turi. Qo'ziqorinning steril (steril) shakli (sklerotium) chaga yoki qayin qo'ziqorini deb ataladi. Chaga o'simlik choyini tayyorlash uchun ishlatiladi. Xalq tabobatida - antitumor va antigastrit agenti sifatida. Chagadagi potentsial samarali moddalardan biri betulin (betulin kislotasi) hisoblanadi, u meva tanasida asta-sekin to'planadi. Xitoy tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, yana bir komponent faol - inotodiol[English].

Chaga daraxtning parazit qo'ziqorin Inonotus obliquus tomonidan infektsiyasi natijasida hosil bo'ladi. Uning sporalari daraxt po‘stlog‘ining shikastlangan joylariga tushib qolsagina unib chiqadi. Infestatsiya yog'ochning oq yurak chirishiga olib keladi. Birinchidan, soxta yadroda ochiq sariq rangli dog'lar va chiziqlar paydo bo'ladi, ular keyinchalik kengayadi va birlashadi. Rotdagi yillik qatlamlar bir-biridan osongina ajratiladi. Chirish atrofida ochiq jigarrang himoya zonasi, ichida qora chiziqlar, singan joyida mitseliyning zanglagan-jigarrang qo'shimchalari ko'rinadi. Ushbu turkumdagi quziqorinlar tarkibidagi asosiy biologik faol moddalar i polifenol birikmalar (flavonoidlar, fenolkarbon kislotalar va taninlar,melanin va polifenol kislotalar)dir. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlardan ajratib olingan ekstrakt va individual birikmalar , yallig’lanish, tutqanoq, bakteri ya va viruslarga qarshi hamda gepatoprotekt or , antioksidant, ta’sirga e ga ekanligi aniqlangan . Mustaqillik yillarida mamlakatimizda mahalliy xom ashyolar asosida yangi, import o ’ rnini bosuvchi dori vositalarini yaratish, aholini arzon, sifatli dori vositalari bilan ta ’ minlash bo ’ yicha keng qamrovli ishlar yuksak ilmiy saviyada amalga oshirilmoqda. H ozirgi kunda m ustaqil O’zbekistonimizning har tomonlma rivojlanishi va rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishi uchun barcha sohalarda keng suratlarda ilmiy- amaliy ishlar amalga oshirilmoqd. Mavzuning dolzarbligi . Qadim zamonlardayoq kasalliklarni davolashda , tabiiy bo’yoqlqr olishda o`simliklardan, turli xil ko`kat, mevalardan foydalanib kelgan. O`simlik moddalarining kimyoviy tuzilishi va biologik faolligini o`rganish zamonaviy samarali dorivor vositalar va tabiiy bo’yoqlar yaratilishi tibbiyot amaliyotiga va xalq xo’jaligiga tadbiq etishga asos bo`ladi. Shu jihatdan olganda o`simliklar tarkibidagi fiziologik faol moddalarni o`rganish hozirgi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari buyuk tabib tavsiya etgan va bir qator xastaliklarga davo deb bashorat qilgan ko`plab dori darmonlar xozirda chuqur ilmiy tekshirishlar natijasida medisinada qo`llashga tavsiya etilmoqda. Har xil kasalliklarga qarshi ishlatib kelingan dori-darmonlarning turlari necha-necha asrlar davomida asosan o’simliklar dunyosi hisobiga boyib, ko’payib bordi. Xalq orasidan yetishib chiqqan hakimlar qaysi kasalliklar vaqtida qanday o’simliklar shifo bo’lishini, ularni qanday ishlatish kerakligini yaxshi bilishar va bulardan mohirlik bilan

foydalanishar edi.Shunga karamasdan, qimmatli bo’lib xisoblangan ba'zi tabiiy dorilar bundan atigi bir necha o’n yillar ilgari sof holda ajratib olindi, xolos. Ammo hali o’rganilmagan, shifobaxsh xossalari ilmiy asosda tekshirib ko’rilmagan o’simliklar ko’p.Agar olimu shifokorlar diyorimizdagi hali o’rganilmagan o’simliklarning xosiyatiyu kuch- quvvati va ta'sirini takror-takror sinab, obdon tajribadan o’tkazib ko’rishsa olis o’lkalardan olib kelinadigan, qimmat bo’lishiga qaramasdan, ba'zida umuman naf bermay ham qo’yadigan dorilarga muhtojlik ko’tarilishi mumkin. Chunki ko’pgina o’simlik moddalari inson vujudidagi unsurlarga tabiatan juda yaqin turadi va ortiqcha zaharli ta'sir ko’rsatmasdan, balki tirik xujayralarga bemalol singib, osonlik bilan jo bo’ladi.Sun'iy preparatlardan ancha afzal bo’lib, organizmga birmuncha mayin ta'sir ko’rsatadi. Ular o’z tarkibi jihatidan murakkab bo’lib, talaygina moddalardan tashkil topganligidan, ta'siri ham har tomonlama va bekamu ko’st bo’ladi. Xullas, ona tabiat qo’ynida pinxon yotgan imkoniyatlar hali juda ko‘p. Ularni ochish, o’rganish va ehtiyotlik bilan, avaylab, tejab-tergab ishlatish hozirgi kunda ko’ndalang bo’lib turgan ko’pgina muammolarini ham hal etish uchun yo’l topib beradi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. O’zbekiston hududida o`sadigon INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlar flavonoidlarini o`rganish va olingan moddalarga sifat reaksiyalar o’tkazish va biologik faolligini o`rganishga tayorlashdan iborat. Shu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifani amalga oshirish kerak. 1. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni O’zbekistonda tarqalishi haqida adabiyotlardan ma’lumotlar to’plash. 2. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni O’zbekistonda o’sadiganlarini kimoviy tarkibi organganligini adabiyotlardan ma’lumotlar to’plash. 3. Flavonoidlar , polifenollar va melaminlar haqida ma’lumotga ega bo’lish. 4. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni turli erituvchilar yordamida ekstraksiya qilish va fraksiyalarga ajratish;

5 . Olingan fraksiyalarni sorbent solingan kolonkalarga elyuentlar yordamida ajratib olish . Ishning o’rganilish darajasining qiyosiy tahlili . Ilmiy adabiyotlarda INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni tarkibini tuzilishini kimyoviy va farmakologik tadqiq etish bo`yicha bir necha maqolalar e`lon qilingan. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlar ni dorivor preparatlari nafas yo’llari shamollash kasalliklarida, siydik xaydovchi vosita sifatida, oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda qo`llanilishi haqida ko`plab ma`lumotlar berilgan. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlar ni malum qismi yig`ib olindi, quritildi, so`ngra maydalandi. Moddalarni murakkab aralashmalardan ajratishda etil spirit, benzin, etilatsetat va butanol kabi erituvchilar yordamida o`simlik xom- ashyosini ekstraktsiyalash, bir-biriga qutbliligi jihatdan yaqin fraksiyalarga ajratish kabi usullardan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni fenolli moddalari xususan flavonoidlari o’rganildi. Q uziqorinlarni ng flavonoidlarini o’rganish maqsadida etil spirit, butanol, etilatsetat va benzin kabi erituvchilar bilan ekstraksiya qilindi. Ekstraktlardan moddalar yig’malari kolnkali xromatografiyada elyuentlar bilan ajratib olinib, qog`oz xramatografiyasi (QX) va yupqa qatlam xromatografiyasi (YuQX) yordamida tahlil qilindi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti va predmeti sifatida Samarqand viloyatida usadigan Chinor daraxtidagi INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) turkumiga kiruvchi quziqorinlarni tabiiy holda Chinor o`simligining yer ustki qismidan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Sintetik ravishda yaratilgan dorivor preparatlarning inson organizmiga to`laligicha mos kelmasligi umumiy holatda aytganda insonning immunitet sistemasiga salbiy tasir qilish hollari ko`plab kuzatilgan. Respublikamiz hududidagi dorivor o`simliklardan to`g`ri foydalanish, ular tarkibidagi fiziologik faol moddalarni aniqlash, ajratib olish, taxlil qilish va uning farmakalogik tasirini o`rganish kabi ishlar muhim ahamiyatga egadir.

INONOTOS OBLIQUUS (CHAGA) КИМЕВИЙ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ

20.11.2024

0

1638 KB

Похожие