logo

Jinoyat subyektiv tomonining kvalifikatsiyaga ta’siri va jinoyat huquqiy jihatlari

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

110.3515625 KB
Jinoyat subyektiv tomonining kvalifikatsiyaga ta’siri va jinoyat huquqiy
jihatlari
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………..………...………....3
I.   BOB.   JINOYATNING   SUBYEKTIV   TOMONI   TO‘G‘RISIDA   UMUMIY
TUSHUNCHA ..........................................................................................................8
1.1. Jinoyatning subyektiv tomoni tushunchasi va uning belgilari...........................8
1.2. Jinoyatning subyektiv tomoni bilan bog‘liq holatlar........................................1 4
II.   BOB.   JINOYAT   TARKIBI     SUBYEKTIV   TOMONINING   ASOSIY
BELGILARI VA ULARNING MOHIYATI  ………......................................... 19
2.1   Ayb – subyektiv tomonning majburiy belgisi sifatida undagi o‘rni, mohiyati va
ahamiyati………………………………………………………………………….19
2.2   Qasd   tushunchasi   va   uning   mohiyati.   Qasd   aybning   asosiy   belgisi   sifatida
jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishdagi o‘rni..............................................................28
2.3  Ehtiyotsizlik oqibatida sodir qilingan jinoyatlarning o‘ziga xos jihatlari.........41
III.   BOB.   JINOYAT   TARKIBI     SUBYEKTIV   TOMONINING
FAKULTATIV   BELGILARI   VA   ULARNING   KVALIFIKATSIYAGA
TA’SIRI.................. 47
3.1   Motiv, maqsad va shaxsning ruhiy holatini kvalifikatsiyaga ta’siri.................. 47
3.2   Xato   va   uning   kvalifikatsiyaga   ta’siri .   Faktik   xato   va   uning   yuridik
ahamiyati………………………………………………………………………….57
XULOSA ................................................................................................................ 63
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................................... 66 2 Kirish
Bitiruv   malakaviy   ishi   mavzusining   dolzarbligi.   Ma’lumki,   shaxs
tomonidan   jinoyat   sodir   etish   holatlari   insoniyat   tarixining   har   qaysi   davrida
mavjud bo‘lib o‘zining ijtimoiy xavfliligi bilan ajralib turgan. Shu sababli, bugungi
kuga   kelib   dunyo   mamlakatlarining   barchasida   jinoyatchilikka   qarshi   kurashish
masalasi   davlat   siyosatining   muhim   yo‘nalishlaridan   biri   sifatida   belgilanib
qo‘yilgan. Har bir davlatda jinoiy-huquqiy siyosatni amalga oshirishning dastlabki
va muhim bosqichi bo‘lib qonun hujjatlarida jinoyat uchun javobgarlikni belgilash
masalasi   ilgari   surilmoqda.   Bundan   ko‘zlangan   asosiy   maqsad   shundan   iboratki,
ijtimoiy   hayotimizda   sodir   etilayotgan   real   qilmishning   belgilarini   jinoyat
qonuninimizda   nazarda   tutilgan   jinoyat   tarkibi   belgilariga   solishtirish   va   u   orqali
uning qanday jinoyat ekanligini hamda unga nisbatan qaysi turdagi jazo tayinlash
masalasini aniqlash muhim vazifa   hisoblanadi. Aynan mazkur jarayon “qilmishni
kvalifikatsiya   qilish”   deb   nomlanadi.   Jinoyatni   kvalifikatsiya   qilishning   asosini
jinoyat   qonunida   belgilangan   aniq   jinoyat   tarkibi   tashkil   etadi   desak   mubolag‘a
bo‘lmaydi. Ya’ni, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror  va sud ijtimoiy hayotimizda
sodir etilayotgan real qilmishni kvalifikatsiya qilishda Jinoyat kodeksining Maxsus
qismi   moddalarida   nazarda   tutilgan   jinoyat   tarkibiga   tayanadi.   Sodir   etilgan
qilmishni kvalifikatsiya qilish amaliyoti barcha mamlakatlar jinoyat huquqi uchun
xosdir. Bugungi kunda jinoyat, jinoyat-protsessual va jinoyat ijroiya qonunchiligini
takomillashtirish siyosatini izchil davom ettirish, jinoiy jazolar va ularni ijro etish
tizimiga insonparvarlik tamoyilini keng joriy etish dolzarb bo‘lib qolmoqda 1
.
Hozirgi  kunda   O‘zbekistonda  shaxs  va  davlat   o‘rtasidagi  munosabatlarning
asosi   –   hokimiyatga   bo‘lgan   ishonch   hisoblananishini   e’tiborga   olgan   holda   bu
ishonch   demokratik   davlat   prinsiplariga   so‘zsiz   itoat   qilishda   namoyon   bo‘lishi,
kuchli   sud   hokimiyati   ularga   rioya   qilishning   haqiqiy   kafolati   bo‘lib   xizmat
qilishini inkor eta olmaymiz. Hokimiyatga bo‘lgan ishonch va huquqni muhofaza
qiluvchi   organlarning   mas’uliyatini   oshirish   masalalari   xususida   O‘zbekiston
1
  28.01.2022   yilda   qabul   qilingan   “2022   —   2026-yillarga   mo‘ljallangan   Yangi   O‘zbekistonning   taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-60-sonli Farmoni, 14-maqsad
3 Respublikasi   Prezidenti   Islom   Karimov   “...bu   sohada   xizmat   qiladigan   odamlar
o‘zining   professional   va   fuqarolik   burchini,   o‘z   vazifasini   qanchalik   halol   va
sidqidildan   ijro   etishi,   hech   mubolag‘asiz,   butun   hokimiyatning   obro‘si   va
kishilarning adolatga ishonchi qay darajada bo‘lishini belgilaydi” 2
  – deb ta’kidlab
o‘tganlar. Shu bois, keltirilgan ushbu fikrlar huquqni muhofaza qiluvchi organlarni
jinoyat   ishlarini   ochish   va   tergov   qilish   faoliyatida   jinoyatlarni   to‘g‘ri
kvalifikatsiya qilishga undashi ham bejiz emas albatta.
Jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   –   barcha   huquqni   muhofaza   qiluvchi
organlar – surishtiruv, tergov, prokuratura va sud tomonidan amalga oshiriladi va
shuning uchun ham  ular faoliyatini umumiy vazifa va majburiyatlar bilan uyg‘un
ekanligini bildiradi 3
.
Sodir   etilgan   jinoyatni   to‘g‘ri   kvalifikatsiya   qilish,   ko‘rsatilgan   hokimiyat
organlari   vakillaridan   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   tushunchasi,   uning   jinoyat
huquqi   nazariyasidagi   o‘rni   va   roli,   shuningdek   alohida   turdagi   jinoyatlarni
kvalifikatsiya qilishning umumiy, xususiy (maxsus) va yagona kvalifikatsiya qilish
qoidalarini   bilishni   talab   qiladi.   Asosan   ushbu   qoidalar   jinoyat   qonunchiligida,
O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   sudi   Plenumi   qarorlarida   yoki   jinoyat   huquqi
nazariyasi va sudning boshqa amaliyoti bilan belgilanadi. Ular xususiyatiga  ko‘ra
jinoyat   qonunchiligida,   jinoyat   huquqi   nazariyasining   mustaqil   bo‘limida   alohida
nazarda   tutilmay,   balki   yuridik   fanning   bu   sohadagi   alohida   holatlariga   taalluqli
ravishda ko‘rib chiqiladi.
Jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   muammolariga   bag‘ishlangan
monografiyalarda 4
, bu qoidalarning barchasi emas, lekin ko‘pchiligi tahlil qilingan.
So‘nggi   yillarda   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   qoidalari   bilan   bog‘liq   holatlar
tadqiq   etilmoqda   yoki   kvalifikatsiya   qilishning   alohida   qoidalarni   o‘zlarida
2
  Karimov.I.A.  Bizning bosh  maqsadimiz  – jamiyatni  demok r atlashti r ish  va  yangilash,  mamlakatni  mode r nizasiya
va i s loh etishdi r  // O‘z b ek xalqi hech qachon, hech kimga qapam  o’ ylmaydi. T.: 13. – T. 2005. – 189 b
3
  Kabulov   R.   Jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish:   IIV   oliy   ta'lim   muassasalari   uchun   darslik   /   R.   Kabulov,   A.   A.
Otajonov, I. A. Sottiyev va boshq. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – 260 b.
4
  Qaran:   Кyдpявцeв   B.H.   Oбщaя   тeopия   квaлификaции   пpecтyплeний.   –   M.,   2004;   Кypuнoв   Б.A.   Hayчныe
ocнoвы   квaлификaции   пpecтyплeний.   –   M.,   1984;   Mupeнcкий   Б.A.   Boпpocы   квaлификaции   пpecтyплeний
opгaнaми внyтpeнниx дeл. – T., 1980; Гayxмaн Л.Д. Kвaлификaция пpecтyплeний: зaкoн, тeopия, пpaктикa. –
M.,   2003;   Кyзнeцoвa   H.Ф.   Пpo6лeмы   квaлификaции   пpecтyплeний:   Лeкции   пo   cпeцкypcy   “Ocнoвы
квaлификaции пpecтyплeний”. – M., 2007.
4 mujassamlashtirgan   dissertatsiyalar   tayyorlanib,   muvaffaqiyatli   himoya   qilingan 5
.
Jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   muammolariga   bag‘ishlangan   ilmiy   tadqiqotlar
jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   nazariyasini   rivojlantirish   va   samaradorligini
oshirishning mustahkam asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Shu   bilan   birga   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   qoidalari   mutlaq   va
o‘zgarmaydigan   deb   bo‘lmaydi.   Ularning   mazmuni   jinoyat   qonun-   chiligining
o‘zgarishi   hamda   jinoyat   huquqi   nazariyasining   rivojlanishiga   bog‘liq   bo‘ladi.
Masalan,   O‘zbekiston   Respublikasi   yangi  Jinoyat  kodeksining  1995-yilda amalga
kiritilishi   1959-yilgi   Jinoyat   kodeksiga   muvofiq   bo‘lgan   bu   qoidalarning   bir
qatorini o‘zgarishiga olib kelgan.
Bitiruv   malakaviy   ishning   maqsad   va   vazifalari.   Mazkur   bitiruv
malakaviy   ishda   O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat   qonunchiligida   jinoyatlarning
subyektiv   tomoni   zaruriy   belgilari   va   ularning   qilmishni   kvalifikasiya   qilishdagi
o‘rni  va  ahamiyati   ko‘rib chiqish  hamda  unda  ayb, motiv  va maqsad   tushunchasi
va   belgilari,   ularning   turlari   ilmiy-nazariy   jihatdan   tahlil   qilinadi.   Jumladan,
aybning  turli  shakllari  mavjud  jinoyatlarni   sodir   etishda   aybdorning  jinoiy  niyati,
motivasiyasini   belgilash   muammolari   atroflicha   ko‘rib   chiqilgan.   Muallif
tomonidan   aybning   turli   shakllari   o‘zaro   yaqin   va   farqli   jihatlari   tahlil   qilinib,
ilmiy-nazariy xulosalarni shakllantirishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun o‘z oldimizga quyidagi vazifalarni qo‘yamiz:
– jinoyatning   subyektiv   tomoni   tushunchasi   va   uning   mohiyatini   yoritib
berish;
– jinoyatning   subyektiv   tomonini   tashkil   qiliuvchi   ayb   va   uning   shakllari
doirasini tadqiq etish;
– subyektiv tomonning fakultativ belgilarining kvalifikatsiyaga ta’siri va uning
jinoyatni malakalanishidagi o‘rniga   umumiy jinoyat-huquqiy tavsif berish;
– jinoyatlarini   kvalifikatsiya   qilishda   subyektiv   tomonga   bog‘liq
muammolarni   aniqlash   va   bu   borada   e’tibor   qaratilishi   lozim   bo‘lgan   asosiy
5
  Qarang:   Maтлюбoв   Б.Б.   Yгoлoвнo-пpaвoвoe   знaчeниe   coвoкyпнocти   пpecтyплeний.   Aвтopeф.   диc.   ...   кaнд.
юpид.   нayк.   –       T.,   2006;   Hauмoв   C.C.   Қилмишнинг   жинoят-ҳуқуқий   нopмaлap   paқo6aтидa   квaлификaция
қилишнинг нaзapий вa aмaлий мacaлaлapи. Юpид. фaн. нoм. диc ... aвтopeф. – T., 2007. 
5 jihatlari mazmunini ochib berish, ushbu holatlar yuzasidan sud-tergov amaliyotini
takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar berish;
– yuridik   va   faktik   xatolar   o‘rtasidagi   farqni   yoritisb   berish   va   ularning
kvalifikatsiyaga ta’siri jihatlari xususida takliflar berish.
Yuqoridagilar   asosida   shubi   aytish   kerakki,   mazkur   ishdan   asosiy   maqsad
jinoyatning   subyektiv   tomoni   belgilarining   qilmishning   kvalifikasiyasiga   ta’siri,
ayb   shaklining   kvalifikasiya   qilishga   ta’siri,   murakkab   aybli   jinoyatlarning
kvalifikasiyasi, qilmishlarni kvalifikasiya qilishda motiv va maqsadning ahamiyati,
kvalifikasiya   qilishda   subyektning   ahamiyati   kabi   masalalarni   tahlil   qilishdan
iborat.
Bitiruv   malakaviy   ishining   obyekti.   Jinoyat   huquqi   sohasida   subyektiv
tomonning kvalifikatsiyadagi rolining kattaligi bu borada amaliyotda uchrab turgan
muammoli holatlar, bu sohani tartibga solish bo‘yicha qonunchilikdagi bo‘shliqlar
va ular yechimining majmu bitiruv malakaviy ishining obyektni tashkil etadi.
Bitiruv   malakaviy   ishining   predmeti.   Normativ-huquqiy   hujjatlar,   milliy   va
xorijiy   huquqshunos   olimlarning   ilmiy-amaliy   ishlari,   ommaviy   axborot
vositalarida e’lon qilingan sohaga oid materiallar  hamda boshqa manbalar bitiruv
malakaviy ishining predmetini tashkil qiladi.
Bitiruv   malakaviy   ishning   ilmiy   yangiligi.   Bugungi   kunda   turli   jinoyatlar
yuzasidan   yangilish   tergov   harakatlari   olib   borilishi,   fuqarolar   tomonidan   jinoyat
sodir etilishida uning mohiyatini tushunmaslik va sodir qilingan qilmishga nisbatan
hatto   o‘zida   hech   qanday   fikrning   bo‘lmasligi   yoinki   sud   tomonidan   qilmishga
noto‘g‘ri   baho   berilishi   kabi   holatlar   uchrab   turibdi.   Shunday   ekan,   qilmishga
to‘g‘ri   baho   berish   va   uni   to‘g‘ri   kvalifikatsiya   qilish   hozirgi   kunda   turli
davlatlarning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib xizmat qilmoqda.
Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi   va   adabiyotlar   tahlili.   Ushbu   mavzu
doirasida   ko‘plab   izlanishlar   olib   borilgan,   ilmiy   ishlar   yaratilgan.   Mamlakatimiz
6 olimlaridan:Kabulov.R 6
,   Usmonaliyev.M,   Bakunov.P 7
  va   boshqalar,   shuningdek,
rus  olimlaridan Пустошинская  О.С,  Толкаченко  А. А, Есаков Г. А., Рагулина
А.В.,   Юрченко   И.А,   Кравчук   В.Л ,   Бикеев   И   va   h.klar   tomonidan   tadqiq
qilingan 8
.
Bundan   tashqari,   Altiyev.R.S,   Xudayqulov.F.X,   Abdisattorov.H.B,
Yusupjanov.O.A   va   boshqalar   jinoyat   tarkibining   subyektiv   tomoni   va   uning
tasnifi borasida o‘zlarining ilmiy ishlarini yozishgan 9
.
Bitiruv   malakaviy   ishining   usuli.   Bitiruv   malakaviy   ishini   yozishda
bilishning   umumiy-ilmiy   metodlari   bo‘lgan   dialektik   metod,   tizimli   tahlil   qilish
uslublari, shuningdek, umumiy mantiqiy metodlar – induksiya, deduksiya, analiz,
sintez   va   maxsus   huquqiy   metodlar   qo‘llanildi.   Ilmiy   adabiyotlar   va   huquq
normalarini sharhlashda grammatik tahlil metodidan ham foydalanildi.
Bitiruv   malakaviy   ishining   tarkibiy   tuzilishi .   Bitiruv   malakaviy   ishining
tarkibiy tuzilishi  kirish, uch  bob, yetti  paragraf, xulosa va  takliflar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi 70 betdan iborat.
6
  Kabulov R. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik. – T.: O‘zbekiston 
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – 260 b.
7
  Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi. Umumiy qism: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.—T.: «Nasaf», 
nashriyoti, 2010. – B. 553. (Usmonaliev M.,   Bakunov P. Criminal Law.General section: Textbook for Universities. 
—Tashkent:   Nasaf Publishing House, 2010. - P. 553);
8
  Пустошинская   О.С.   Субъективная   сторона   преступления   в   уголовном   праве   //   Альманах   современной
науки   и   образования.  2010   г  №1   (32)   2010г.   часть   2  (Pustoshinskaya   O.S.  The   subjective   side   of  the   crime   in
criminal   law   //   Almanac   of   modern   science   and   education.   2010   №1   (32)   2010   part   2),   Толкаченко   А.   А.
Проблемы   субъективной   стороны   преступления   /   А.   А.   Толкаченко.   –   М.   :   Закон   и   право,   2005.   –   176   с.
(Tolkachenko A. A. Problems of the subjective side of the crime / A. A. Tolkachenko. - M. : Law and Law, 2005. -
176 p), Есаков Г. А., Рагулина А. В., Юрченко И. А. Осознание как компонент интеллектуального элемента
умысла: дискуссионные вопросы // Государство и право. 2004. № 6. (Esakov G. A., Ragulina A. V., Yurchenko
I. A. Awareness as a component of the intellectual  element of intent: debatable issues // State and Law. 2004. No.
6.) , Кравчук В. Л. Понятие «вина» в уголовном праве // Закон и право.  2005. № 5. (Kravchuk VL The concept
of "guilt" in criminal law // Law and law. 2005. No.5.), Бикеев И. Актуальные проблемы учения о субъективной
стороне преступления /И. Бикеев // Уголовное право. – 2002. - №3. – С. 9 (Bikeev I. Actual  problems of the
doctrine of the subjective side of the crime /I. Bikeev // Criminal law. - 2002. - No. 3. – p. 9)
9
  Altiev   Razzok   Saidovich.   THE   ROLE   AND   SIGNIFICANCE   OF   THE   MANDATORY   FEATURES   OF   THE
SUBJECTIVE   SIDE   OF   THE   CORPUS   DELICTI   IN   THE   QUALIFICATION   OF   AN   ACT.   Journal   of   Law
Research. 2022, 7 vol., issue 11, pp. 35-44, Xudayqulov F.X. Jinoyat va jinoyat tarkibi tushunchalari hamda ular
(subyektiv va obyektiv) belgilarining o‘zaro munosabati: instrumental tahlil va taklif // Huquqiy tadqiqotlar jurnali //
– 2021. – Т. 6. – №. 11. (Xudaykulov F.X. Relationship of the concepts of crime and the corpus delicti and their
signs (objective and subjective): instrumental analysis and proposals // Journal of Law Research. - 2021. - Т. 6. - №.
11), Yusupjanov O.A. Murakkab aybli jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish muammolari. Yuridik fanlar nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. Ilmiy   rahbar :  M . Rustamboyev . –  T .: 2010. – 128  b .
7 I. BOB. JINOYATNING SUBYEKTIV TOMONI TO‘G‘RISIDA UMUMIY
TUSHUNCHA
1.1. Jinoyat tarkibining subyektiv tomonining o‘ziga xos jihatlari
“Bitta   aybsiz   javobgarlikka
tortilganidan   ko raʼ   -   yuzta   aybdor
ochiqda yurgani afzal”
Uilyam Blekstoun
Jinoyat huquqida jinoyatning ta’rifi katta ahamiyatga ega. Jinoyat har doim
jinoyat   huquqining   tushunchasi   sifatida   uni   barcha   o‘ziga   xos   elementlari,
aloqalari,   munosabatlari   va   jarayonlari,   shuningdek   o‘zaro   bog‘liq   bo‘lgan   bir
qator elementlardan tashkil topgan va obyektiv qonunlarga bo‘ysunadigan tuzilishi
bilan  voqelik  hodisasi   deb  hisoblaydigan   kriminalistikadan   farq  qilib  kelgan.  Har
qanday jinoyat  ohir oqibat jazoga olib keladi, bu esa o‘z navbatida jinoiy huquqiy
ta’sir chorasining bir qismidir.
Subyektiv   tomon   jinoyatning   ichki   mohiyatidir.   Bu   shaxsning   aybdorlik,
motiv,   maqsad   va   his-tuyg‘ular   bilan   tavsiflangan,   u   tomonidan   sodir   yetilgan
ijtimoiy   xavfli   harakatga   ruhiy   munosabatini   ifodalaydi.   Jinoyatning   subyektiv
tomoni   har   doim   yeng   munozarali   va   muhim   huquqiy   muammolardan   biri   bo‘lib
kelgan   va   shuning   uchun   uzoq   vaqtdan   beri   huquqshunos   olimlarning   ye’tiborini
tortib   kelgan.   Bu   nafaqat   insonning   jinoyatchi   xatti-harakatlarining   sabablari   va
maqsadlarini   tushunishga   bo‘lgan   abadiy   istagi,   balki   tadqiqotchilarning
jinoyatchining   psixologiyasini   chuqur   o‘rganish,   uni   jinoyat   sodir   yetishga   nima
sabab bo‘lganini tushunish istagi bilan ham bog‘liq.
Jinoyat   qonunchiligida   “subyektiv   tomon”   atamasi   qo‘llanilmaydi.   Biroq,
qonun chiqaruvchi  buni  ayb, motiv va maqsad kabi  tushunchalardan  foydalangan
holda   ochib   beradi.   Tushunchalarning   har   biri   jinoyatning   ruhiy   mohiyatini   turli
tomonlardan tavsiflaydi. 
8 Jinoyatning   subyektiv   belgilarini   aniqlash   jinoiy   xulq-atvorning   haqiqiy
belgilarini tahlil qilishni yakunlaydi va sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavfliligi
va huquqqa xilofligi, pirovardida uni sodir etgan shaxsning aybi borligi to‘g‘risida
xulosa chiqarishga asos bo‘ladi 10
.
Jinoyat   huquqi   doirasida   jinoyatning   subyektiv   tomoni   alohida   ahamiyatga
ega:
- birinchidan,   subyektiv   tomonning   yordami   bilan   jinoyatlar   toifasi
aniqlanadi (Jinoyat kodeksining 15-moddasi).
- ikkinchidan,   subyektiv   tomon   yordamida   qilmishga   to‘g‘ri   va   to‘liq
jinoiy-huquqiy baho (kvalifikasiya) beriladi.
- uchinchidan, subyektiv tomon jinoiy javobgarlik va jazoni farqlash va
individuallashtirishni ko‘p jihatdan belgilaydi.
- to‘rtinchidan,   subyektiv   tomon   jinoiy   javobgarlik   va   jazodan   ozod
qilish, amnistiya  va afv etish,  sudlanganlikni  tiklash  va olib tashlash  institutlarini
qo‘llashda foyda beradi 11
.
Bundan   tashqari   subyektiv   tomon   jinoyat   huquqining   jinoyatdan   muhim
belgisi   sifatida:   u   jinoiy   javobgarlik   subyektiv   chegarasini   boshlaydi   hamda
obyektiv   vaqtni   ko‘rsatadi,   jinoyat   tarkibi   qismining   bo‘linishi   jinoiya
javobgarlikda   muhim   bo‘lib   hisoblanadi,   subyektiv   tomon   jinoyat   to‘g‘ri
kvalifikasiya   qilinishini   ta’minlaydi   va   xar-hil   tarkibiy   yo‘sinda   chegaralanadi   va
aybning motiv va maqsadini javobgarlikka tortishda hisobga olinadi.
Subektiv   tomonning   mazmuni   jinoiy   harakatning   ham,   uni   sodir   etgan
shaxsning   ham   ijtimoiy   xavflilik   darajasini   aniqlashga   yordam   beradi.   Ushbu
bitiruv   malakaviy   ishning   obyekti   jinoyatchilikning   subyektivligi   muammolariga
nazariy   qarashlardir.   Ishning   mavzusi   jinoyat   subyektiv   tomonining
kvalifikatsiyaga   ta’siri   va   jinoyat   huquqiy   jihatlari   hisoblanib,   ushbu   ishning
10
 Уголовное право России. Учебник для вузов. В 2-х томах. Том 1. Общая часть / Под ред. А . Э .  Жалинского .
–  М .,  Норма , 2014. (Criminal law of Russia. Textbook for high schools. In 2 volumes. Volume 1. General part / Ed.
A.E. Zhalinsky. - M., Norma, 2014).
11
  Толкаченко   А .  А .  Проблемы   субъективной   стороны   преступления  /  А .  А .  Толкаченко . –  М . :  Закон   и   право ,
2005. – 176  с . (Tolkachenko A. A. Problems of the subjective side of the crime / A. A. Tolkachenko. - M. : Law and
Law, 2005. - 176 p)
9 maqsadi   jinoyatchilikning   subyektiv   tomoni   va   uning   tashkil   etuvchi   holatlar
tushunchasini o‘rganishdir. Ushbu maqsaddan quyidagi vazifalar kelib chiqadi:
I. subyektivlik tushunchasini aniqlash;
II. jinoyatning subyektiv tomonining mazmuni va ma’nosini ochib berish;
III. jinoyatning subyektiv tomoni tushunchasi,  belgilari, ularning bir-biri bilan
o‘zaro bog‘liqligi va mustaqilligi tahlili.
Bizning   fikrimizcha,   ushbu   ishda   ko‘rib   chiqilgan   masalalar   dolzarb
hisoblanadi,   chunki   O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat   qonuni   subyektiv   ayblov
pozisiyasida   turibdi.   Bu   shuni   anglatadiki,   qonun   faqat   aybdorlik   bilan   sodir
etilgan ijtimoiy xavfli qilmishlarnigina jinoiy javobgarlikka tortadi. Tergov va sud
amaliyoti   uchun   jinoyat   tarkibining   barcha   elementlaridan   asosini   aniqlash   va
isbotlash aynan subyektiv tomonning roli kata hisoblanadi.
Biz   O.A.Krestovikovning   fikriga   qo‘shilamiz,   u   “jinoyat”   va     “jinoyat
tarkibi”   tushunchalari   “jinoiy   faoliyat”   tushunchasining   butun   mohiyatini   aks
ettirmaydi,   deb   hisoblaydi,   chunki   u   faqat   jinoyat   huquqi   fani   nuqtai   nazaridan
uning   malakasi   uchun   zarur   bo‘lgan   belgilarnigina   hisobga   oladi   ammo   jinoiy
faoliyatning   asl   mazmun   mohiyatini   o‘zida   mujassam   qilgan   jinoyatchining   asl
xatti-harakatlarini inobatga olmaydi 12
. 
Ilmiy   adabiyotlarda   jinoyatning   tuzilishi   to‘g‘risida   yetarlicha   to‘liq   va
yagona fikr mavjud emas. Bir qator tadqiqotchilarning fikricha, ularga  quyidagilar
kiradi:   tajovuz   obyekti,   subyekt   (jinoyat   sodir   qilgan   shaxs),   jinoyatchining
jismoniy faoliyati, aqliy faoliyati, jinoyatchining harakati (harakatsizligi) natijasida
kelib   chiqadigan   oqibatlar,   tajovuz   joyi,   jamoatga   yetkazilishi   mumkin   bo‘lgan
xavf  va jinoyatchining noqonuniy tajovuzi oqibatlari.
Boshqalar jinoiy faoliyat tizimida quyidagi tarkibiy elementlar ajralib turadi,
deb   hisoblashadi:   jinoyat   subyektlari,   jinoyat   ishtirokchilari,   jinoyatning   maqsadi
va   motivi,   harakatlari   va   usullari,   sodir   etish   usullari,   jinoiy   tajovuz   predmeti,
jinoyatning natijasi, joyi, vaqti va vaziyati 13
.
12
  Крестовиков   О.А.   Механизм   и   способ   преступления   в   составе   расследуемого   события   /   О.А.
Крестовиков // Юридические записки.  2013. № 2.  С . 107-108.
13
 Samygin L.D. Investigation of crimes as a system of activity.  M., 1989. P. 15.
10 Jinoyatning subyektiv tomoni tarixan muhim yuridik ahamiyatga ega:
Birinchidan,   jinoiy   javobgarlik   asosining   ajralmas   qismi   sifatida   u   jinoiy
xatti-harakatni jinoiy bo‘lmagandan ajratib turadi. Masalan, aybsiz zarar yetkazish,
ehtiyotsizlikdan faqat qasd bo‘lsa jazolanishi mumkin bo‘lgan qilmish sodir etilishi
jinoyat   hisoblanmaydi   (misol   uchun,   Jinoyat   kodeksining   109-moddasi),
shuningdek, jinoyat qonunida berilgan, lekin ushbu normada ko‘rsatilgan maqsadni
ko‘zlamagan   holda   sodir   etilgan   qilmish   (Jinoyat   kodeksining   169   -   171-
moddalari)   yoki   qonunda   nazarda   tutilganidan   tashqari   boshqa   motivlarga   ko‘ra
(Jinoyat   kodeksi   277-moddasi   tegishli   bandlari)   jinoiy   javobgarlikka   sabab
bo‘lmaydi.
Ikkinchidan,   jinoyatning   subyektiv   tomoni   obyektiv   belgilari   bo‘yicha
o‘xshash   jinoyat   tarkibini   bir-biridan   chegaralash   imkonini   beradi.   Misol   uchun,
ehtiyotsizlik   orqasida   odam   o‘ldirish   va   zaruriy   mudofaa   chegarasidan   chetga
chiqib,   qasddan   odam   o‘ldirish   (Jinoyat   kodeksining   102   va   100-moddalari)
ko‘pincha   ayb   shaklida   farqlanadi,   o‘z   navbatida   harbiy   qism   yoki   xizmat   joyini
o‘zboshimchalik   bilan   tashlab   ketish   (Jinoyat   kodeksining   287-moddasi)
dezertirlikdan   (Jinoyat   kodeksning   288-moddasi)   faqat   maqsad   jihatidan   farq
qiladi.
Uchinchidan,   jinoyatning   subyektiv   tomonining   fakultativ   belgilarining
haqiqiy   mazmuni,   agar   ular   Jinoyat   kodeksi   Maxsus   qismi   normasida
ko‘rsatilmagan   bo‘lsa   ham,   ko‘p   jihatdan   jinoyatning   ijtimoiy   xavflilik   darajasini
ham,   jinoyat   sodir   etgan   shaxsni   ham   belgilaydi,   shuning   uchun   javobgarlik
xususiyati   va   jazo   miqdori   Jinoyat   kodeksining   55,   56   va   boshqa   shu   kabi
moddalarida belgilangan talablarni hisobga olgan holda tayinlanadi.
Har   bir   sodir   etilgan   jinoyat,   uni   sodir   etgan   shaxsning   shaxsi   kabi
individualdir,   bu   ham   uni   hal   qilish   usullarining   ko‘p   qirraliligi   haqida   gapiradi.
Umuman   olganda,   jinoiy   faoliyat   har   doim   shaxs   tomonidan   sodir   etilgan
harakatlarning   (harakatsizlikning)   tabiati   va   yo‘nalishi   bilan   shartlanadi   va   uning
shakllanish   jarayoni   nafaqat   jinoyat   sodir   etishning   tashqi   holatlari   tizimi   orqali,
balki turli davrlarda subyektning shaxsiy fazilatlari orqali ham namoyon bo‘ladi va
11 turli   xil   sharoitlarda,   turli   yo‘llar   bilan   namoyon   bo‘ladi.   Biroq,   aqliy   tabiatning
barcha   hodisalari   subyektiv   tomonni   emas,   balki   faqat   jinoiy   huquqiy
konsolidasiyaga ega bo‘lganlarni tashkil qiladi. 
Jinoyatning   subyektiv   tomonining   mazmuni   motiv,   maqsad,   ayb   kabi
huquqiy   belgilar   yordamida   ochiladi.   Bu   belgilarning   har   birining   psixologik
mazmuni va huquqiy ahamiyati har xil, lekin ularning barchasi shaxs psixikasida,
tayyorgarlik   bosqichida   va   jinoyat   sodir   etish   vaqtida   sodir   bo‘ladigan   ichki
jarayonni   tavsiflaydi.   Ular   birgalikda   jinoiy   javobgarlikning   subyektiv   asosini
tashkil qiladi.
Subyektiv tomonning mazmuni, qoida tariqasida, qonun hujjatlarida konkret
jinoyatga   oid   kvalifikasiyalovchi   belgilari   shaklida   mustahkamlangan.   Shu   bilan
birga,   har   bir   aniq   holatda   uning   individual   xususiyatlari   jinoiy   jazoning
kvalifikasiyasi  va  tayinlanishiga bevosita  ta’sir  ko‘rsatadigan  o‘ziga xos  ma’noga
ega bo‘ladi.
Demak,   subyektiv   tomonning   individual   belgilari   Jinoyat   kodeksining
Maxsus   qismi   moddalarida   nazarda   tutilgan   muayyan   jinoyatning   tuzilmaviy
belgilari sifatida baholanadi. Subyektiv tomonning tegishli belgilari bo‘lmasa yoki
ular qonundagi tarkibga nomuvofiq bo‘lsa, jinoiy javobgarlik chegaralari o‘zgaradi
va   bu   holat   bu   subyektiv   omillarning   yuqori   darajada   ahamiyatga   egaligini
ko‘rsatadi 14
.
Muayyan   jinoyat   tarkibini   kvalifikasiya   qilishda   muhim   ahamiyatga   ega
bo‘lgan   jinoyatning   subektiv   tomoni   jinoyat   huquqi   fanida   jinoyatlarni   jinoyat
huquqi   tasnifining   mezonlaridan   biri   bo‘lib,   ayrim   tadqiqotchilar   tomonidan
jinoyatlarni tasniflash uchun asosdir.
O‘z   hayoti   davomida   inson   muayyan   harakatlarni   amalga   oshiradi,   turli
natijalarga   erishadi,   tajriba   o‘tkazadi,   bu   borada   turli   his-tuyg‘ularni   his   qiladi:
quvonch,   befarqlik,   norozilik ,   rashk   nafrat   va   h.klar .   Bu   ma’lum   maqsadlarga
erishish   natijasidir   va   to‘liq   shaxsning   jinoiy   harakatlariga   ishora   qiladi.
14
  Семенов К.Р. Вопросы уголовного права на современном этапе. М ., 2014.   С . 250. (Semenov K.R. Issues of
criminal law at the present stage. M., 2014. P. 250)
12 Shundagina   shaxs   jamoat   manfaatlariga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadigan   harakatning
mohiyatini anglaganida jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin 15
.
Demak,   jinoyatning   subektiv   tomoni   jinoyatning   ichki   tomonidir 16
,   ya’ni
shaxsning o‘zi sodir etgan qilmishiga ruhiy munosabati, aybning o‘ziga xos shakli,
motivi va maqsadi bilan tavsiflanadi.
Huquqbuzarlik   tabiatining   ijtimoiy   xavfliligini   anglash   tajovuz   obyektining
ijtimoiy   ahamiyatini,   ijtimoiy   munosabatlar   tizimi   uchun   harakatning
(harakatsizlikning)   zararliligini   anglashni   nazarda   tutadi.   Biror   kishi   ma’lum   bir
vaqtda,   ma’lum   bir   joyda,   muayyan   sharoitlarda,   ma’lum   bir   tarzda   jinoyat   sodir
etilishini   oldindan   tasavvur   qiladi.   Bu   niyat,   albatta,   qilmishning   jinoiy
noto‘g‘riligini   tan   olishni   anglatmaydi.   Qonunni   bilmaslik   bahona   emas,   ammo
harakatning   ijtimoiy   xavfliligini   tushunish   ma’lum   darajada   harakatni   qonuniy
taqiqlash   g‘oyasi   bilan   bog‘liq.   Oqibatlarga   intilish   natijaga   erishishga   intilishni
anglatadi.   Bu   oqibatlar   jinoyatning   maqsadi   bo‘lganida   sodir   bo‘ladi,   bu   unga
erishishning oraliq, ammo zarur bosqichi yoki unga erishishning zarur vositasidir.
Oqibatlarni   ongli   ravishda   taxmin   qilish   (bilvosita   niyat)   aybdorga   bu
oqibatlarga   muhtoj   emasligini,   ular   unga   befarq   ekanligini,   ular   ma’lum
maqsadlarga   erishish   uchun   to‘lashga   tayyor   bo‘lgan   narx   ekanligini   anglatadi.  
Qasd   aybning   eng   xavfli   shaklidir,   chunki   inson   o‘z   harakatlarini   ongli
ravishda   zarar   yetkazishga   yo‘naltiradi.   Qasddan   qilingan   jinoyatlar   sodir   etilgan
barcha noqonuniy harakatlarning katta qismini egallaydi.
Subyektiv   tomonning   ta’rifini   tahlil   qilib,   bu   insonning   ichki,   ruhiy   holati
ekanligi   aniqlashimiz   mumkin   ekan.   Ehtimol,   bu   biroz   batafsilroq   muhokama
qilinishi   kerak   bo‘lgan   jinoyat   tarkibi   elementlari   doirasidagi   asosiy   nuqtadir.
Subyektiv   tomon   nafaqat   erkak   yoki   ayol,   ishchi   yoki   biznesmenning   tashqi
ko‘rinishi,   balki   ulardagi   fikrlar,   his-tuyg‘ular   hamda   tajribalarning   eng   chuqur
okeanidir.   Xuddi   shu   vaziyatni   idrok   etish   turli   odamlar   tomonidan   butunlay
boshqacha   tarzda   baholanishi   mumkin.   Har   bir   inson   har   xil.   Inson   nima   uchun
15
 Oleinik A.A. Guilt in the criminal law of Russia as a mental attitude of a person to the deed / A.A. Oleinik // In the
book: Prospects of state and legal development of Russia in the 21st century. 2016. P. 105— 108.
16
  Doctrinal   and   legislative   concepts   in   the   modern   criminal   law   of   Russia   :   in   7   vol.   Vol.   6   (S-T)   /   Ed.by   G.   I.
Chechel. Rostov-on/D., 2016.  P. 321.
13 bunday   qilganini   va   boshqacha   emasligini   tushunish   uchun   “uning   ruhiga   kirib
borish”   va   u   yoki   bu   harakatni   sodir   etishga   nima   undaganini   ko‘rish   kerak.
Ammo,   afsuski,   bu   har   doim   ham   ishlamaydi   va   biz   faqat   mutaxassislarning
tajribasigagina umid qilishimiz mumkin 17
.
1.2. Jinoyatning subyektiv tomoni bilan bog‘liq holatlar
Jinoyatning   subyektiv   tomoni   –   jinoyat   qonunida   jinoyat   sifatida   nazarda
tutilgan   jinoyatchining   o‘zi   sodir   yetgan   ijtimoiy   xavfli   qilmishiga   ruhiy
munosabati.   Bu   jinoyat   tarkibining   majburiy   elementidir.   Uning   yo‘qligi   jinoyat
tarkibining mavjudligini istisno qiladi va aniq tashkil yetish muayyan harakatning
to‘g‘ri   malakasini   va   natijada   jinoyatchining   qonuniy   va   asosli   javobgarligini
ta’minlaydi 18
. 
  Shu bilan birga, aybdorlik, motiv va maqsad mustaqil tarkibga ega bo‘lgan
mustaqil   psixologik   hodisalardir,   ularning   hech   biri   bir-birini   ajralmas   qism
sifatida o‘z ichiga olmaydi.
Professor P.S. Dagel bu muammoni biroz boshqacha tarzda hal qiladi. Uning
fikricha 19
,   jinoyatning   subyektiv   tomoni   –   bu   psixologik   tarkib   bo‘lib,   ya’ni
shaxsning sodir etgan qilmishning haqiqiy tabiati va ijtimoiy ahamiyatini anglash
yoki   bunday   ongning   yo‘qligi,   uning   harakatlarining   kutilmagan   yoki   tasavvur
qilmagan ijtimoiy xavfli oqibatlari, ularga ma’lum bir ixtiyoriy munosabat, ularga
rahbarlik   qilgan   motivlar.   Jinoyat   sodir   etishda   subyekt,   o‘z   oldiga   qo‘ygan
maqsadlari, bir vaqtning o‘zida his qilgan his-tuyg‘ularidir. 
Jinoyatning   subyektiv   tomoni   subyektning   uning   ijtimoiy   xavfli   qilmishiga
va   uning   qasd   yoki   beparvolik   ko‘rinishidagi   oqibatlariga   ruhiy   munosabati
sifatida talqin etiladi. Aqliy munosabat – bu subyekt (shaxs) va obyekt o‘rtasidagi
bog‘liqlik, bu subyekt yoki uning alohida tomonlarini, boshqa odamlarni, ijtimoiy
17
  Хасанов А.А. Понятие вины в уголовном праве / А.А. Хасанов // Евразийский научный журнал. 2016. №
11. С. 67-68.
18
 Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика: учебник. М.,2005.С. 56.
19
  Дагель П.С., Михеев Р.И. Установление субъективной стороны. Владивосток, 1972.  C   45-46 ;
14 sharoitlarni   va   jamiyat   manfaatlarini   o‘rab   turgan   voqelikdir.   Inson   o‘z
munosabatlaridan xabardor bo‘lish qobiliyatiga ega, bu ongli maqsadni qo‘yish va
unga erishishda namoyon bo‘ladi.
Har bir psixologik harakatga u yoki bu darajada ikkita komponent kiritilgan:
1. intellektuallik;
2. ixtiyoriylik.
Subektiv   tomonning   majburiy   belgisi   aybdir.   Aybdorlik   jinoiy   qilmishning
subyektiv tomonining o‘zagi bo‘lib, shaxsning u tomonidan sodir yetilgan ijtimoiy
xavfli   qilmishga   ruhiy   munosabatida   namoyon   bo‘ladi.   Agar   ayb   bo‘lmasa,
subyektiv tomon yo‘q va shuning uchun jinoyat tarkibi yo‘q.  
Subyektiv   tomonning   fakultativ   belgilariga   hissiyotlar   ham   kiradi,   ya’ni,
jinoyatga   tayyorgarlik   va   uni   sodir   etish   jarayoni   bilan   birga   bo‘lgan   shaxsning
tajribalari.   Majburiy   xususiyat   sifatida   ular   kamdan   kam   hollarda   qonun
normalarida   ko‘rsatilgan,   ammo   ularning   mavjudligi   malaka   yoki   jazo
tayinlanishiga ta’sir qilishi mumkin. Allaqachon sodir etilgan jinoyatga munosabat
bildiruvchi   his-tuyg‘ular   (qoniqish   yoki   pushaymonlik,   jazodan   qo‘rqish   va
boshqalar) subyektiv tomonning belgisi emas.
Jinoyatning subyektiv tomoni quyidagi ma’noga ega:
Birinchidan,   jinoiy   javobgarlik   asosining   ajralmas   qismi   bo‘lib,   u   jinoiy
xatti-harakatni   jinoiy   bo‘lmagan   xatti-harakatdan   ajratib   turadi.   Shunday   qilib,
Aybsiz holda zarar yetkazish jinoyat emas (Jinoyat kodeksining 24-moddasi), qasd
mavjud bo‘lgan holatda qonun bilan jazolanadigan harakatni beparvolik bilan sodir
etish   (Jinoyat   kodeksining109-moddasi),   shuningdek   qonun   normasida   nazarda
tutilgan   harakat     jinoyat   qonunida   agar   u   ushbu   normada   ko‘rsatilgan   maqsad
bo‘lmasa   (Jinoyat   kodeksining   164   -   169   moddasi)   yoki   qonunda   ko‘rsatilgan
boshqa sabablarga ko‘ra (Jinoyat kodeksining 124 - 125 moddalari).
Ikkinchidan,   jinoyatning   subyektiv   tomoni   obyektiv   xususiyatlariga
o‘xshash   jinoyatlarni   ajratishga   imkon   beradi.   Shunday   qilib,   qotillik   (Jinoyat
kodeksining   97-moddasi)   va   beparvolik   bilan   o‘limga   sabab   bo‘lish   (Jinoyat
kodeksining   102-moddasi)   faqat   ayb   shaklida   farq   qiladi;   terrorizm   (Jinoyat
15 kodeksining   155-moddasi)   sabotajdan   (Jinoyat   kodeksining   161-moddasi)   faqat
maqsad mazmuni bilan farq qiladi.
Uchinchidan,   Jinoyat   kodeksining   maxsus   qismining   ko‘plab   normalarida
motiv va maqsad malakaviy belgilar funksiyasini bajaradi va shuning uchun sodir
etilgan jinoyat uchun jazoni kuchaytiradi.
To‘rtinchidan,   motiv   va   maqsadning   mazmuni,   hatto   ular   Jinoyat
kodeksining maxsus qismi normasida ko‘rsatilmagan bo‘lsa ham, jinoyatning ham,
uni   sodir   etgan   shaxsning   ham   ijtimoiy   xavflilik   darajasini   belgilaydi,   bu
javobgarlik xususiyatini va jazo miqdorini anglatadi. Jinoyat kodeksining 55, 56 va
57-moddalarida   ko‘rsatilgan   holatlar   yuzasidan   ham   subyektiv   tomonning   roli
anchani tashkil qiladi.
Shunday   qilib,   jinoyatning   subektiv   tomoni   jinoiy   javobgarlikni   asoslash
uchun   ham,   jinoyatni   kvalifikasiya   qilish   uchun   ham,   jazo   tayinlash   uchun   ham
muhimdir.
Subyektiv   tomonning   mazmuni,   qoida   tariqasida,   muayyan   jinoyatlarning
Qonunchilik   tuzilmalarida   (malakaviy   belgilar   shaklida)   belgilanadi   va
O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksining   56-moddasida   ko‘rsatilgan
og‘irlashtiruvchi   holatlarda   ham   aks   yetadi.   Shu   bilan   birga,   har   bir   aniq   holatda
uning   individual   xususiyatlari   o‘ziga   xos   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   jinoiy   jazoning
malakasi va tayinlanishiga bevosita ta’sir qiladi. 
Shunday   qilib,   subyektiv   tomonning   ayrim   belgilari   O‘zbekiston
Respublikasi  Jinoyat kodeksining maxsus qismining moddalarida nazarda tutilgan
muayyan   jinoyatning   konstruktiv   xususiyatlari   sifatida   harakat   qiladi.   Subyektiv
tomonning tegishli belgilari  bo‘lmasa yoki ularning Qonunchilik tuzilmasiga mos
kelmasa,   jinoiy   javobgarlik   chegaralari   o‘zgaradi,   bu   uning   taqsimlanishida
subyektiv   omillarning   yuqori   darajada   ahamiyatini   ko‘rsatadi.   Shuning   uchun
jinoyatning   subyektiv   tomoniga   taalluqli   og‘irlashtiruvchi   holatlar   umumiy
tushunchasining asosi jinoiy xatti-harakatlarning o‘zi emas, balki birinchi navbatda
shaxsning haqiqiy niyatlarini aks yettiruvchi ichki omillar bo‘lishi kerak.
16 Jinoyatning   subyektiv   tomoniga   taalluqli   og‘irlashtiruvchi   holatlar   ma’lum
bir  tizimni  anglatadi. Ushbu holatlarni  mustaqil  guruhga ajratish mezonlari jinoiy
huquqbuzarlikning   motivi   va   maqsadi   bo‘lib,   ularning   har   biri   jinoyat   qonunida
O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksining   umumiy   va   maxsus   qismlarining
aniq moddalarida aks ettirilgan turli xil turlari bilan ifodalanadi.
Biz   ajratilgan   og‘irlashtiruvchi   holatlarning   ikkita   asosiy   turi   haqida
gapirishimiz   kerak.   Ular   jinoyatning   maqsadi   va   motivi   hisoblanadi.   Shu   bilan
birga,   motiv   qonun   chiqaruvchi   jinoyat   sodir   etishning   nafrat,   qasos,   shaxsiy
manfaat,   boshqa   shaxsiy   manfaat   va   bezorilik   motivlari   kabi   sabablarini
ko‘rsatsada,   kamida   beshta   holatda   jazo   ta’siri   hajmini   oshirish   mezoni   sifatida
namoyon   bo‘ladi.   O‘z   navbatida,   masalan,   nafrat   va   qasos   omillari,   shuningdek,
ularning   har   biri   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   jinoyat   qonunining   matnida   bevosita
ko‘rsatilgan. 
Shunday   qilib,   nafrat   qonun   chiqaruvchi   tomonidan   jinoyatchining
jabrlanuvchiga   milliy   yoki   irqiy   munosabati   prizmasi   orqali   konkretlashtiriladi
(Jinoyat   kodeksining   56-moddasi   1-qismi   “l”   bandida.   Bu   har   qanday   ijtimoiy
guruhga,   siyosiy,   mafkuraviy   yoki   irqiy   adovatga   qarshi   nafrat   bo‘lishi   mumkin.
Bezorilik   motivlari   (Jinoyat   kodeksining   97-moddasi   1-qismi   “l”   bandida)   -   bu
mustaqil holat bo‘lib, uning mavjudligi insonning o‘zini jamiyatga qarshi turishga
bo‘lgan   ichki   istagi   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   shaxs   va   inson   qadr-qimmatiga
hurmasizlik bilan bog‘liq cheksiz egoizmning namoyon bo‘lishi hisoblanadi. 
Ushbu   holat,   jinoyatchining   g‘arazli   motivi   va   boshqa   shaxsiy   manfaatlari
bilan   bir   qatorda,   uning   mazmuni   bilan   jinoiy   faoliyatning   boshqa   (psixologik)
soyalarini   qamrab   olmaydi.   Jinoyatchining   motivasion   jarayonlarining   sanab
o‘tilgan   barcha   turlari   uning   mustaqil   yo‘nalishlarini   ifodalaydi,   ularning   har   biri
jinoyatlarni kvalifikasiya qilish va jazo tayinlash uchun muhimdir.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   jinoyatning   subektiv   tomoni   bilan   bog‘liq
og‘irlashtiruvchi   holatlar   muammosi   murakkabdir.   Uning   yechimi   nafaqat
og‘irlashtiruvchi   holatlarni   tartibga   soluvchi   umumiy   qismning   qoidalarini,   balki
17 Jinoyat   kodeksining   maxsus   qismining   aniq   moddalarini   ham   jiddiy   qayta   ko‘rib
chiqishni o‘z ichiga oladi. 
O‘z   navbatida,   subyektiv   omillarga   asoslangan   javobgarlikni
kuchaytirishning aniq mezonlarini belgilash, odatda, jinoyatchilikka qarshi kurash
samaradorligini   oshiradi,   jinoyat   huquqining   asosiy   prinsiplariga   rioya   yetilishini
ta’minlaydi   va   ko‘rib   chiqilayotgan   belgilar   guruhi   mavjud   bo‘lganda   hukm
chiqarish nuqtai nazaridan sud amaliyotini barqarorlashtirishga yordam beradi. Shu
bilan   birga,   jinoiy   javobgarlikni   taqsimlash   konsepsiyasini   takomillashtirish
to‘g‘ridan   to‘g‘ri   aniq   Qonunchilik   ko‘rsatmalariga   tegishli   o‘zgartirishlar
kiritishni o‘z ichiga oladi.
18 II. BOB. JINOYAT TARKIBI  SUBYEKTIV TOMONING ASOSIY
BELGILARI VA ULARNING MOHIYATI
2.1. Ayb – subyektiv tomonning majburiy belgisi sifatida undagi
o‘rni, mohiyati va ahamiyati
“Isbot qilinmagan ayb,
isbot qilingan aybsizlikka tengdir”
Ayb  –  bu  shaxsning   jinoyat   qonunchiligida  nazarda  tutilgan  ijtimoiy  xavfli
qilmishiga  va uning oqibatlariga ruhiy munosabati 20
.   Aybdorlik ijtimoiy toifadir,
chunki   u   jinoyat   sodir   etgan   shaxsning   yeng   muhim   ijtimoiy   qadriyatlarga
munosabatini ko‘rsatadi.
Shaxsni aybdor deb topish uchun ikkita element bo‘lishi kerak: 
1) shaxsning o‘zi tomonidan sodir etilgan narsani tushunish qobiliyati;
 2) uning o‘zboshimchalik bilan harakat qilish qobiliyati 21
.
Ongning   intellektual   va   irodaviy   elementlarining   turli   xil   kombinatsiyasi
aybdorlik shakllarini hosil qiladi. Jinoyat qonunchiligida aybni tushunish masalasi
uzoq   vaqtdan   beri   muhim   va   muhim   ahamiyatga   ega,   chunki   ayb   jinoyatning
ajralmas belgisidir. Biroq, aybdorlik jinoyat belgilari qatoriga qanday kiritilganligi
va   u   nimani   aks   ettirishi   (subyektiv   tarkibiy   qism,   jinoiy   javobgarlikning   asosi,
jinoyat   tarkibining   belgisi   va   boshqalar)   aniq   emas.   Ushbu   noaniqlik   jinoyat
qonunchiligidagi   aybdorlik   va   aybni   institutsional   mustahkamlashga   va   huquqni
muhofaza   qilishda   nazariy   tushunchalarni   bevosita   aks   ettirishga   bevosita   ta’sir
qiladi.
Bundan   tashqari,   jinoyat   huquqi   doktrinasida   aybning   asosida   aslida   nima
yotishini   aniq   bir   fikr   bilan   taklif   qila   olmaydi.   Tizimli   darajada   psixologik   jihat,
20
  Иногамова-Хегай Л.В., Комиссаров В.С., Рарог А.И. Российское уголовное право. Общая часть. М., 2007.
528 с.
21
 Дагель П.С., Михеев Р.И. Установление субъективной стороны. Владивосток, 1972. 132 с.
19 ijtimoiy tanbeh, shaxsning holati kabi turli qarashlar mavjud 22
. Aybning psixologik
tushunchasi bugungi qonunchilikda ustunlik qilishini tan olish kerak.
Jinoyat   huquqi   nazariyasida   va   sud   amaliyotida   aybni   o‘rganish   muhim
hsoblanadi.   Muaamolarga   bir   tomonlama   qaramaslik,   ya’ni   ayb   darajasi   uning
shakli va ko‘rinishi bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Aybning ikkita konsepsiyasi bor:
a)  aybning psixologik mazmuni ;
b)  aybning “baholanuvchi” tushunchasi . 
Birinchi   konsepsiyaga   muvofiq ,   ayb   –   sodir   etilgan   qilmishga   nisbatan
ruhiy   munosabat,   bu   ong   va   irodaning   shziga   xos   faoliyati,   ongli   va   irodaviy
jarayon.
Ikkinchi   konsepsiya   tarafdorlari   aybni   obyektiv   haqiqat   sifatida   tan
olmaydilar.   Ularning   fikriga   ko‘ra   ayb,   sudda   hosil   bo‘lgan   tasavvurlarni   yuzaki
ziddiyatlar   mavjud   bo‘lmagan   holatlarga   asoslangan   ayblanuvchining   aybdorligi
haqidagi   subyektiv   ishonchidir.   Jinoyaiy   javobgarlikning   asosini   tashkil   qiladi.
Shaxs xulq-atvorining “nuqsonlari” jinoiy javobgarlik asosini tashkil qiladi.
Ayb   jinoyat   huquqining   markaziy   elementi   sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Bu
jazoning zaruriy sharti bo‘lib, aybning konstitutsiyaviy prinsipi bilan kafolatlanadi
va   shaxsga   aybdorlikka   asoslangan   jinoiy   javobgarlikni   yuklash   to‘g‘risidagi
umumiy tizimli qarorning timsolidir 23
. 
Aybni   shaxsni   jinoiy   javobgarlikka   tortish   uchun   zarur   shart-sharoitlar   va
asoslar   to‘plami   sifatida 24
,   jinoyat-huquqiy   tamoyil   sifatida 25
,   jinoyat   belgisi
sifatida 26
, chiqarilgan hukm kontekstida jazo mezoni sifatida 27
, jinoiy javobgarlikni
qonuniylashtiradigan   va   jazoni   shakllantiradigan   normativ   g‘oya   sifatida   ko‘rib
chiqish   mumkin.   Shu   munosabat   bilan,   so‘nggi   paytlarda   tadqiqotchilar   orasida
22
  Хомич   В.М.   Безуспешный   методологический   анализ   вины   в   национальной   юриспруденции   //
Современные   подходы   к   пониманию   права   и   их   влияние   на   развитие   отраслей   юридической   науки,
законодательства и правоприменительной практики. Минск , 2017.
23
  Sych K.A. Conceptual  problems of guilt  in the current  of Criminal Code of the Russian Federation (setting the
problem) // Man: crime and punishment.  2019. №2 4.
24
 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть: курс лекций. М., 2017.
25
 Nöding J. Schuld und Strafe im Strafrecht, München, 2019.
26
  Хомич   В.М.   Безуспешный   методологический   анализ   вины   в   национальной   юриспруденции   //
Современные   подходы   к   пониманию   права   и   их   влияние   на   развитие   отраслей   юридической   науки,
законодательства и правоприменительной практики. Минск, 2017.
27
 Дубовиченко С.В. Умышленная форма вины в уголовном праве. М., 2021.
20 jinoyat   qonunchiligida   aybning   konseptual   sohasini   qayta   qurish   zarurligi
to‘g‘risida   tobora   ko‘proq   chaqiriqlar   mavjud.   Shu   sababli,   yangi   ijtimoiy
subyektlarning   jinoiy   javobgarligi,   neyrobiologiyaning   iroda   erkinligi
kontseptsiyasini   buzish   va   umuman   jinoyat   huquqining   xalqarolashuvi   va
moslashuvchanligi   kabi   me’yoriy   muammolar,   hozirgi   paytda   aybdorlik
tushunchasi   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   me’yoriy   mazmun   va   funksiyalar   hali   ham
mavjud bo‘lgan kontekstda ko‘rib chiqilishi kerak 28
. 
Hozirgi   vaqtda   postsovet   mamlakatlarida   hukmronlik   qilayotgan   aybning
psixologik   tushunchasi   ilmiy   pozitivizmning   huquqiy   tafakkuridan   kelib   chiqqan.
Birinchidan,   ushbu   aybdorlik   nazariyasi   turlarning   shakllanishidan   iborat   qat’iy
kontseptual tasniflash tizimiga,  ikkinchidan,  naturalistik yondashuvga asoslangan.
Aynan   naturalistik   fikrlash   nima   uchun   huquqiy   tushunchalarni   tabiiy   fanlardan
olish mumkinligini tushuntirishga imkon berdi.
Aslida,   bu   qonunning   ma’nosi   va   jinoyatchilikning   old   shartlari   empirik
faktlar sifatida ko‘rib chiqilishi va baholanmasdan “induktiv ravishda” tan olinishi
mumkinligini ko‘rsatadi. Muayyan shartlar bajarilganligini aniqlash jinoiy-huquqiy
ma’noda   huquqiy   aybni   keltirib   chiqarishi   kerak.   Aybning   psixologik
konseptsiyasiga   asoslangan   ushbu   pozitsiya   dastlab   professor   F.List   tomonidan
o‘zining   jinoyat   doktrinasida   ishlab   chiqilgan   bo‘lib,   unga   ko‘ra   “jinoyatga
yo‘naltirilganlik   aniqlanishi   mumkin”ligi   g‘oyasinining   ilgari   surilishi   natijasida
yuzaga   kelgan.   Bu   yerda   psixologik   holat   umumiy   atama   ostida   birlashadi,   ya’ni
“harakat   insonning   o‘ziga   xos   xususiyatiga   o‘xshash   ruhiy   holat”degan
tushunchaning   shakllanishiga   olib   keladi.   Ayb   jinoyatchining   o‘z   harakatlariga
ichki,   psixologik   munosabatini   tasvirlash   uchun   mo‘ljallangan   va   o‘zini   ikki
ko‘rinishda namoyon qiladi. Bu qasddan noto‘g‘ri xatti-harakatlar va ehtiyotsizlik.
Aybning   psixologik   kontseptsiyasi   sovet   jinoyat   qonunchiligida   ustunlik
qildi   va   postsovet   jinoyat-huquqiy  dogmatikasida   shunday   bo‘lib  qoldi.   Qisqacha
aytganda, uning mohiyati aybning psixologik mohiyati doirasida ma’lum bir shaxs
28
  Ситковская   О.   Д.   Уголовный   кодекс   Российской   Федерации:   психологический   комментарий
(постатейный)   /   Академия   Генеральной   прокуратуры   Российской   Федерации.   -   М.:   КОНТРАКТ,   Волтерс
Клувер, 2009 [Электронный ресурс]. - Режим доступа: Система КонсультантПлюс.
21 psixikasini aks ettiruvchi  munosabati jihatlarining birligi ekanligiga yo‘naltirilgan
(va   hozirgi   kungacha   yo‘naltirilib   kelinmoqda   kelinmoqda).   Shuning   uchun,
ko‘pincha   huquqiy   adabiyotdagi   ayb   “shaxsning   o‘zi   tomonidan   sodir   etilgan
ijtimoiy   xavfli   harakatga   va   uning   qasdi   va   ehtiyotsizligi     ko‘rinishidagi
oqibatlariga   ruhiy   munosabati”   deb   ta’riflanadi 29
.   Xuddi   shu   holat   qonun
chiqaruvchi   tomonidan   ham   qabul   qilinadi.   Rossiya   Federatsiyasi   jinoyat
kodeksining   24-moddasida:   “qilmishni   qasddan   yoki   ehtiyotsizlik   bilan   sodir
etgan   shaxs   jinoyatda   aybdor   deb   topiladi”   deb   ko‘rsatib   o‘tilgan.   Belarus
Respublikasi  jinoyat kodeksining   21 – moddasi da esa:  “ayb – bu shaxsning qasd
yoki   ehtiyotsizlik   shaklida   ifodalangan   ijtimoiy   xavfli   harakatga   bo‘lgan   ruhiy
munosabati” ligi,  Ukraina jinoyat kodeksining 23-moddasida aytilishicha ,
ayb   –   shaxsning   ushbu   Kodeksda   nazarda   tutilgan   harakat   yoki   harakatsizlikka
bo‘lgan   ruhiy   munosabati   oqibatidir   va   u   qasd   yoki   ehtiyotsizlik   shaklida
ifodalanadi".   Xuddi   shu   holat   sobiq   postsovet   davlati   sifatida   bizning
qonunchiligimizda   ham   qo‘llaniladi.   O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat
kodeksining   20-moddasida:   “ushbu   Kodeksda   nazarda   tutilgan   ijtimoiy   xavfli
qilmishni   qasddan   yoki   ehtiyotsizlik   orqasida   sodir   etgan   shaxs   jinoyat   sodir
etilishida aybdor deb topilishi mumkin”ligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Xorijiy   davlatlarning   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish   bo‘yicha   tajribasi
o‘rganilganda,   ular   orasida   Avstraliya   jinoyat   qonunchiligi   o‘ziga   xosligi   bilan
ajralib turishiga guvoh bo‘ldik. Boshqa davlatlardan farqli ravishda, mazkur davlat
Jinoyat kodeksining Umumiy qismida “jinoyat elementlari” (elements of offence)
tushunchasi,   tasnifi   va   ahamiyati   xususida   to‘liq   ma’lumot   berilgan.   Jumladan,
Kodeks   3.1-moddasiga   ko‘ra,   jinoyat   o‘z   ichiga   moddiy   va   ayb   elementlarini
(physical   and   fault   elements)   qamrab   oladi.   O‘z   navbatida,   4.1-moddada
keltirilishicha, jinoyatning moddiy elementlari quyidagilardan iborat:
a) xulq-atvor (conduct);
b) xulq-atvor natijasi (a result of conduct);
29
 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть: курс лекций. М., 2017.  407  с
22 c) xulq-atvor va uning natijasi o‘rtasidagi holat (circumstance) 30
.
Ushbu elementlar orasida xulq-atvor ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
harakat   (act)   va   harakatsizlik   (omission).   Bevosita   milliy   qonunchiligimizga
solishtiradigan   bo‘lsak,   harakat   va   harakatsizlikni   o‘z   ichiga   olgan   xulq-atvor
ijtimoiy xavfli qilmishga; xulq-atvor natijasi ijtimoiy xavfli oqibatga; xulq-atvor va
uning   natijasi   o‘rtasidagi   holat   esa   ijtimoiy   xavfli   qilmish   va   oqibat   o‘rtasidagi
sababiy   bog‘lanishga   to‘g‘ri   keladi.   Demak,   Avstraliya   Jinoyat   kodeksida
belgilangan   moddiy   elementni   jinoyatning   obyektiv   tomoni   deb,   atashimiz
mumkin.   Avstraliya   Jinoyat   kodeksining   5.1-moddasiga   ko‘ra,   jinoyatning   ayb
elementlari   quyidagilar   bo‘lishi   mumkin:   a)   qasd   (intention);   b)   xabardorlik
(knowledge); c) beparvolik (recklessness); d) ehtiyotsizlik (negligence).
Ma’lumki,   Jinoyat   kodeksimizda   aybning   qasd   va   ehtiyotsizlik   shakllari
nazarda   tutilgan.   Avstraliya   jinoyat   qonuni   esa,   xabardorlik   va   beparvolik
shakllarini   ham   ajratib   ko‘rsatgan.   Aslida,   bu   tushunchalar   ham   begona   emas.
Negaki,   xabardorlik   deganda,   shaxsning   o‘zi   sodir   etgan   qilmishining   ijtimoiy
xavfli   xususiyatini   anglashi   va   undan   kelib   chiqadigan   oqibatlarga   ko‘zi   yetishi
tushunilsa, beparvolik o‘zo‘zidan ehtiyotsizlikning turi hisoblanadi.
Shunday qilib, qonun hujjatlarida va sud amaliyotida aybdorlik  “ma’lum bir
shaxs tomonidan jinoyat sodir etilgan paytda mavjud bo‘lgan, uning harakatlarida
namoyon bo‘ladigan va shaxsning o‘zi sodir etgan qilmishiga va uning oqibatlariga
bo‘lgan   ruhiy   munosabatini   tavsiflovchi   obyektiv   kategoriya   sifatida”   ko‘rib
chiqiladi. 
Shunga   qaramay,   huquqiy   doktrinada   aybning   psixologik   kontseptsiyasiga
oid tanqidlarning asosiy leytmotivi quyidagicha:
– aybning intellektual lahzalari amalga oshirilgan harakatlarning haqiqiy, mavjud
bo‘lgan ijtimoiy ahamiyatini aks ettiradi, bu yerda ong kuchini uning namoyon
bo‘lish  shakli  sifatida ko‘rib bo‘lmaydi. Bunday  holda,  ong va Iroda qobiliyati
aybni emas, balki aql-idrokni anglatadi 31
.
30
  Avstraliya   jinoyat   kodeksi   //   https://www.refworld.org   =   hh5687312   (1995).   (The   criminal   code   of   the   South
Korea // https://www.refworld.org = hh5687312 (1995).
31
 Дубовиченко С.В. Умышленная форма вины в уголовном праве. М., 2021. 177  c
23 – bugungi   kunda   ma’lum   psixologik   faktlar   ayb   bilan   bog‘liq   bo‘lishi
mumkinligini   ko‘rsatadigan   formulani   olish   mumkin   emas 32
,   balkim   qasd   va
ehtiyotsizlik,   beparvolik   va   oldindan   ko‘rish   o‘rtasidagi   bog‘liqlikni   tavsiflash
nuqtai nazardan, tashqi hodisaga psixologik munosabatga o‘rnatiladigan yagona
tarkibiy qism sifatida ko‘rib chiqilmasligida ifodalanadi 33
.
– noqonuniy   xatti-harakatni   sodir   etish   paytida   ongni   salbiy   holatida   bo‘lgan
shaxs.   Masalan,   u   ma’lum   xavfsizlik   qoidalari   va   talablarini   ongli   ravishda
buzadi,   lekin   o‘z   harakatlaridan   ijtimoiy   xavfli   oqibatlarning   yuzaga   kelishi
ehtimoli   yoki   muqarrarligini   anglamaydi,   uning   haqiqiy   tabiati   va   ijtimoiy
ahamiyatini anglay olmaydi 34
.
Hozirgi   vaqtda   aybning   psixologik   konseptsiyasi   o‘zini   faqat   aybdorni   o‘z
qilmishiga ruhiy baholash shaklida joylashtiradi. Ammo aslida bu hech qachon
sodir bo‘lmaydi, chunki birgina yuzning ifodasi  bilan ayb o‘rnatilmaydi. U har
doim   shaxsning   subyektiv   tarkibiy   qismini,   uning   niyatini   tasdiqlashi   yoki   rad
etishi   kerak   bo‘lgan   obyektiv   ma’lumotlardan   kelib   chiqadi.   Bu   aybning   “ ikki
jihati ”   mavjud   ekanligini   ko‘rsatadi:   formal   va   moddiy.   Bir   tomondan,
aybdorning   o‘z   qilmishiga   qanday   munosabatda   bo‘lishi,   boshqa   tomondan,
uning   qilmishi   jamiyat   nazarida   qanday   baholanishi,   qoralanishi   yoki
qilinmasligi va qanchalik chuqur (ahamiyatli) bo‘lishi muhimdir.
Ushbu   ikkinchi   komponent   aslida   bugungi   kunda   hisobga   olinmaydi.   Ayb
nafaqat aybdorning o‘zi sodir etgan qilmish haqidagi subyektiv g‘oyasi asosida,
balki   aybdorning   o‘zini,   uning   aybdorlik   darajasini,   jinoyat   sodir   etish
sabablarini, shaxsni  umuman ozod qilishi  mumkin bo‘lgan boshqa holatlarning
mavjudligini   tavsiflovchi   obyektiv   holatlar   asosida   o‘rnatilishi   kerak.   Aybning
baholash   komponenti   shuni   ko‘rsatadiki,   har   bir   holatda   shaxsning   aybini
belgilaydigan turli holatlar hisobga olinadi. Shuning uchun, biz aybni shaxsning
32
  Назаренко   Г.В.   Содержательный   и   законодательно-технический   аспекты   принципа   субъективного
вменения  (вины)   в  уголовном  праве  России   //  Вестник  Нижегородской   академии   МВД   России.   2020.  №  2.
100 c
33
 Nöding J. Schuld und Strafe im Strafrecht, München, 2019.
34
  Nazarenko  G.V.   Substantive  and   legislativetechnical  aspects  of   the   principle  of  subjective   imputation  (guilt)  in
criminal law of Russia // Bulletin of the Nizhny Novgorod Academy of the Ministry of Internal Affairs of Russia.
2020. №» 2. 100 c, Veklenko S.V. Essence, content and forms of guilt in criminal law // Law. 2002.  № 6. 139  p
24 qilmishga bo‘lgan ruhiy munosabati orqali aniqlash kerakligi haqida gapirganda
ham,   biz   bu   xulosani   mukammal   harakatning   obyektiv   belgilariga   asoslanib
qilamiz.
O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat   kodeksining   98-moddasi   kuchli   ruhiy
hayajonlanish   holatida   qasddan   odam   o‘ldirish   uchun   javobgarlikni   belgilaydi.
kuchli ruhiy hayajonlanishning o‘zi turli xil holatlar, shu jumladan og‘ir haqorat
tufayli   yuzaga   kelishi   mumkin.   Biroq,   affektiv   holatni   keltirib   chiqargan
zo‘ravonlik   darajasini   baholash   huquqni   muhofaza   qilish   organlari   tomonidan
beriladi.   Shu   munosabat   bilan,   amalda,   er-xotinlardan   biri   ikkinchisini   zino
paytida   ushlaganligi   sababli   qotillik   yoki   og‘ir   tan   jarohati   yetkazish   holatlari
juda keng tarqalgan. 
Bu   yerda   savol   tug‘iladi:   bu   shaxs   kuchli   ruhiy   hayajonlanish   holatida
harakat   qildimi?   Shu   bilan   birga,   turmush   o‘rtog‘ining   o‘zi   o‘zini   jiddiy
haqoratlangan deb hisoblaganmi  yoki yo‘qmi, bu vaziyatda muhim ahamiyatga
ega emas. Bunday baholash huquqni muhofaza qilish organi tomonidan bir qator
holatlar asosida beriladi. Shunga qaramay, huquqni muhofaza qilish amaliyotida
ham,   jinoyat   huquqi   doktrinasida   ham   berilgan   savolga   javob   boshqacha:
ba’zilar zino og‘ir haqorat emas deb hisoblashadi, boshqalari buni og‘ir haqorat
deb   bilishadi   (bu   yerda   variantlar   bo‘lishi   mumkin,   ammo   jabrlanuvchilardan
qaysi biri zarar ko‘rganligi, xiyonat holatlari hisobga olinadi). Shuningdek, zino
jabrlanuvchining   (ayblanuvchining)   axloqsiz   xatti   -   harakati   degan   pozitsiya
mavjud,   shuning   uchun   bunday   hodisa   to‘satdan   sodir   bo‘lganda,   kuchli   ruhiy
hayajonlanish paydo bo‘lishi mumkin.
Biroq, biz uchun muhim bo‘lgan narsa shundaki, haqorat yoki axloqsiz xatti-
harakatlarning   og‘irligi   sud   tomonidan   belgilanadi,   jabrlanuvchi   tomonidan
emas.   Aybdorlik   va   uning   darajasini   aniqlash   uchun   turli   xil   holatlar   hisobga
olinadi.
Ushbu misollar, shuningdek, ayb nafaqat shaxsning qilmishga bo‘lgan ruhiy
munosabati   ma’nosida,   balki   aksincha   isbotlamasligimizdan   qat’i   nazar,
ijtimoiy-siyosiy   munosabat   ma’nosida   ham   tushunilishini   ko‘rsatishi   mumkin.
25 Bu  qilmishning  ijtimoiy-siyosiy   bahosi   bo‘lib,  u qandaydir   tarzda  sodir   etilgan
harakatning ijtimoiy xavfi haqida gapirishga imkon beradi va jinoiy javobgarlik
asosining umumiy zanjiridagi bo‘g‘inlardan biri bo‘lib xizmat qiladi. 
Biz   kvalifikatsiya   paytida   sodir   etilgan   harakatni   jinoyat   qonunida
tasvirlangan harakat bilan bog‘lashga harakat qilsak, uni jinoyat va uning qonun
bilan   tavsiflangan   belgilari   bilan   aniq   bog‘laymiz.   Shuning   uchun   jinoyat
tarkibining   barcha   elementlari   bugungi   kunda   “jinoyat”   tushunchasining
ta’rifida   qayd   etilgan   belgilar   bo‘yicha   “tarqaladi”.   Shu   nuqtai   nazardan,   ayb
jinoyatning   subyektiv   belgilarini   o‘z   ichiga   oladi,   ular   nafaqat   qasd   yoki
ehtiyotsizlikni,   balki   shaxsning   aql-idrokini,   aybdorlik   darajasini,   uning   xatti-
harakatlarining   sabablarini,   aybdorlikni   istisno   qiladigan   holatlarni   va
boshqalarni tavsiflaydi 35
.
Shunday   qilib,   jinoyat   qonunchiligidagi   aybni   turli   yo‘llar   bilan   tushunish
mumkin.   Ushbu   holat   ko‘p   jihatdan   ayb   jinoyat   tushunchasida   mustaqil   belgi
sifatida   ko‘rsatilganligi   bilan   bog‘liq.   Bu   nafaqat   jinoyat   tarkibining   subyektiv
tomoni nuqtai nazaridan aybni ko‘rib chiqish uchun zamin yaratadi. Aks holda,
boshqa   belgilar   ham   jinoyat   tarkibining   boshqa   elementlari   prizmasi   orqali
chiqarilishi   kerak   edi   (masalan,   harakat   obyektiv  tomonning  belgisi   sifatida   va
boshqalar),   shuningdek   uni   boshqa   kontekstda   -   jinoiy   javobgarlikning   asosi
sifatida,   jinoyat   huquqining   markaziy   tamoyillaridan   biri   sifatida   baholashimiz
mumkin.
Shuning   uchun,   agar   biz   aybni   jinoyatning   belgisi   sifatida   ko‘rib   chiqsak,
unda uni quyidagi tushunchalar orqali tavsiflanishimiz mumkin:
a) jinoiy javobgarlikning asosi;
b)   noqonuniy   xatti-harakatni   sodir   etishda   shaxsning   aqliy   faoliyatining
subyektiv elementi; 
d) shaxsiy javobgarlik prinsipi.
Ayb   –   bu   shaxsiy   hodisa   bo‘lib,   uni   ichki   his-tuyg‘ulari   orqali   aniqlash
mumkin, bunda shaxsning xatti-harakatga ruhiy munosabati muhim ahamiyatga
35
 Утевский Б.С. Вина в советском уголовном праве. М., 1950.  66 c
26 ega   va   tashqi   aloqalar   orqali,   aybning   tabiati   harakat   va   uning   oqibatlariga
boshqalar qanday munosabatda bo‘lishiga qarab belgilanadi.
Boshqa   tomondan,   “ayb”   va   “aybdorlik”   teng   bo‘lmagan   tushunchalardir.
Aybdorlik - bu aybni o‘z ichiga olgan yanada kengroq tushuncha, chunki ayb –
b   u   hozirgi   paytda   ma’lum   bir   shaxs   faoliyatining   intellektual   va   irodaviy
jihatlarini   tavsiflovchi   sof   dogmatik   qurilish.   Ushbu   shaxsning   ongli   ravishda
irodali harakati ekanligini aniqlash, bu shaxsning qilmishida aybdor yoki aybsiz
ekanligini ko‘rsatmaydi. Bunday holda, aybni aniqlash boshlanadigan shaxsning
xulq-atvorining   faqat   ongli-ixtiyoriy   tomonining   xarakteristikasi   mavjudligi
holatida   ko‘rinadi 36
.   Qilmishdagi   aybdorlik   shaxsning   harakatlarida   aybni
(qasddan   yoki   ehtiyotsiz)   aniqlash   uchun   tengsizdir,   chunki   u   shaxsni   jinoiy
javobgarlikka   tortish   imkoniyati   bilan   bog‘liq   boshqa   masalalarni   hal   qilishni
o‘z ichiga oladi. Shaxsda ayb bo‘lishi  mumkin, ammo jinoiy ishda aybdor  deb
topilmasligi ham mumkin.
Shuning   uchun,   qonun   chiqaruvchi   jinoyatni   aniqlashda   uning   subyektiv
tarkibiy   qismini   (aybdorligini)   ko‘rsatadigan   xususiyatini   aniqlaganda,
jinoyatning   bu   belgisi   umuman   shaxsning   harakatlarida   aybni   aniqlash   bilan
cheklanmaydi, balki jinoyat borligini tushunish bilan bog‘liq kengroq savollarga
javob berishni o‘z ichiga olishida ifodalanadi.
Aybdorlik   har   qanday   jinoyat   tarkibining   subyektiv   tomonining   asosiy,
majburiy   belgisidir.     O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksining   9-moddasiga
binoan,   aybi   isbotlangan   ijtimoiy   xavfli   qilmishlari   uchungina   javobgar   bo‘lishi
ko‘rsatib o‘tilgan. 
Jinoiy   javobgarlik,   ta’kidlanganidek,   faqat   aybdorlik   mavjud   bo‘lganda
yuzaga   keladi.   Aybsiz   holda   zarar   yetkazish,   qanchalik   jiddiy   bo‘lmasin,   jinoiy
javobgarlikni istisno qiladi. Aybsiz holda zarar yetkazish Jinoyat kodeksining 24-
moddasida   belgilangan   bo‘lib,   agar   shaxs   o‘z   qilmishining   ijtimoiy   xavflilik
xususiyatini   anglamagan,   anglashi   mumkin   va   lozim   ham   bo‘lmagan   yoki   uning
ijtimoiy   xavfli   oqibatlariga   ko‘zi   yetmagan   va   ishning   holatlariga   ko‘ra   ko‘zi
36
  Sych K.A. Conceptual  problems of guilt  in the current  of Criminal Code of the Russian Federation (setting the
problem) // Man: crime and punishment.  2019. №2 4.  P  477
27 yetishi mumkin va lozim ham bo‘lmagan bo‘lsa, bunday qilmish aybsiz holda sodir
etilgan deb topilishi mazarda tutilgan.
2.2. Qasd tushunchasi va uning mohiyati. Qasd aybning asosiy belgisi
sifatida jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishdagi o‘rni
Qasd yoki ehtiyotsizlik har bir jinoyatning zaruriy belgisi hisoblanadi. Faqat
O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksida   nazarda   tutilgan   ijtimoiy   xavfli
qilmishni   qasddan   yoki   ehtiyotsizlikdan   sodir   etgan   shaxs   jinoyat   sodir   etilishida
aybdor deb topilishi mumkin (JK 20-m.).
V. D. Spasovich qasd deb: “ ... subyekt tomonidan nafaqat o‘zboshimchalik
bilan,   balki   oqibatlarni   oldindan   bilgan   holda,   boshqacha   qilib   aytganda,   yomon
ish   qilishga   qaror   qilganida,   oqibatlarni   bilgan   holda,   jinoiy   irodaning   kayfiyati”
deya   atagan 37
.   I.Y.Foynitskining   fikricha   esa   ,”   ...   agar   aybdor   jinoiy   oqibatlarni
xohlasa yoki ularni o‘z faoliyatining mumkin bo‘lgan natijalaridan biri sifatida tan
olsa, biz qasddan  qilingan harakat  haqida gapiramiz” degan  fikrni  ilgari  surgan 38
.
N.S.Tagantsev  bu qasdni  “... aybdorning irodasi  yo‘nalishi,  unda u nafaqat  uning
harakatlaridan   kelib   chiqadigan   oqibatlarni   oldindan   biladi,   balki   ularning
boshlanishini   xohlaydi   va   bu   istakni   amalga   oshirish   uchun   harakat   qiladi”   deb
ta’riflagan 39
. N.D.Sergeevskiy qasd bilan “sodir etilgan narsaning ongi, oqibatlarni
oldindan bilish va qilmishning noqonuniyligi ongi” deya atagan 40
. G. S. Feldshteyn
qasdning mavjudligini tan olish uchun “o‘z xohish-irodasini amalga oshirish orqali
u   tomonidan   amalga   oshirilgan   yoki   to‘sqinlik   qilinmagan   jazolanadigan
harakatning   predmeti   sifatida   oldindan   ko‘rishni   e’lon   qilish   bilan   cheklanish”
yetarli deb hisoblagan 41
.
37
 Спасович В. Учебник уголовного права. - Спб.: Тип. Иосафата Огризко, 1863. Т. 1. С. 153.
38
 Фойницкий И.Я. Программа русского уголовного права. - Б.Г. С. 305.
39
  Таганцев   Н.С.   О   преступлениях   против   жизни   по   русскому   праву.   -   2-е   изд.,   испр.   -   Спб.:   Тип.   И.
Мордуховского, 1873. Ч. 1. С. 138
40
 Сергеевский Н.Д. Русское уголовное право: Пособия к лекциям. Часть Общая. - СПб.: Типография М. М.
Стасюлевича, 1911. - С. 254.
41
 Фельдштейн Г.С. Природа умысла. - М.: Тип. А.И. Мамонтова, 1898. С. 13.
28 Zamonaviy   mualliflarga   kelsak,   ularning  aksariyati   qasdni   aniqlashda   faqat
Qonunchilik talqinini takrorlaydi 42
. D.P.Potapov, qassning intellektual mazmuniga
bag‘ishlangan   dissertatsiya   tadqiqotining   muallifi,   qasddan   qilingan   jinoyatning
ta’rifini o‘z tahririda faqat qasd turlari haqida gapiradi: “Agar uni sodir etgan shaxs
uning   qilmishi   natijasida   yuzaga   kelgan   ijtimoiy   munosabatlardagi   jinoiy
o‘zgarishlarni   oldindan   bilgan   bo‘lsa,   ularni   (o‘zgarishlarni)   xohlagan   yoki   ongli
ravishda tan olgan bo‘lsa qasddan sodir etilgan deb tan olinad” deydi 43
.
Ayrim kriminalits ekspertlari qasd tushunchasini ong orqali berishga harakat
qilishadi,   uni   shaxs   tomonidan   sodir   etilgan   qilmishlarning   ijtimoiy   xavfliligini
anglash  bilan  tenglashtiradi 44
. Masalan,  N. Ivanovning so‘zlariga ko‘ra, “agar  uni
sodir etgan subyekt o‘z harakati va harakatsizligining ijtimoiy xavfli va noqonuniy
xususiyatini   tan   olgan   bo‘lsa,   jinoyat   qasddan   sodir   etilgan   deb   tan   olinadi” 45
.
S.V.Sklyarov,   agar   u   o‘z   harakatlarining   (harakatsizligining)   mohiyatini   bilsa   va
ularning mumkin bo‘lgan oqibatlarini oldindan bilsa, qasddan harakat qiladi degan
xulosaga keladi 46
.
“Qasd, - deb ta’kidlaydi muallif, - subyektning xatti-harakatlari bilan jinoiy
oqibatlarga   olib   kelishi   mumkinligini   oldindan   bilishi,   subyektning   fikriga   ko‘ra,
ushbu   oqibatlarning   oldini   olish   uchun   yetarli   bo‘lgan   har   qanday   aniq   vaziyatga
hisob-kitob   qilinmaslik   natijasida   yuzaga   keladi”   deydi 47
.   Bunday   yondashuvni
to‘g‘ri   deb   hisoblash   qiyin.   Bu   psixikaning   intellektual,   irodaviy   va   hissiy
daqiqalarini   suniy   ravishda   buzishga   asoslangan.   Ushbu   qarashni   izchil   amalga
oshirish beparvolik tufayli niyat chegaralarini kengaytirishga olib kelishi mumkin,
42
  См.:   Селезнев   М.   Умысел   как   форма   вины   //   Российская   юстиция.   1997.   №   3;   Назаренко   Г.В.   Вина   в
уголовном праве. - Орел: Орл. ВШ., 1996. С. 38-39 и др.; Рарог А.И. Субъективная сторона и квалификация
преступлений. - М.: Профобразование, 2001 и др.
43
  Потапов   Д.П.   Содержание   интеллектуального   момента   умышленной   вины:   Дис.   ...канд.   юрид.   наук.   -
Волгоград, 1992. С. 108.
44
 См.: Энциклопедический юридический словарь / Под общ. ред. В.Е. Крутских. - М.: ИНФРА-М., 1999. С.
336.
45
 Иванов Н. Умысел в уголовном праве России // Российская юстиция. 1995. № 12. С. 18.
46
 См.: Скляров С.В. Вина и мотивы преступного поведения. - СПб.: Юридический центр Пресс, 2004. С. 24-
25,   38;   Е.В.   Ворошилин   признает   преступление   совершенным   умышленно,   «если   лицо,   его   совершившее,
сознавало   общественно   опасный   характер   совершаемого   деяния».   См.:   Ворошилин   Е.В.   Вопросы   вины   в
проектах нового уголовного законодательства Союза ССР и союзных республик // Вестник МГУ. Серия 11.
«Право». 1988. № 5. С. 33;
47
 Лившиц В.Я. К вопросу о понятии эвентуального умысла // Советское государство и право. 1947. № 7. С.
41.
29 chunki ijtimoiy xavf-xatarni anglash va ijtimoiy xavfli oqibatlarni oldindan bilish
beparvolikni tavsiflaydi. 
Qasd   tushunchasini   taklif   qilishda,   birinchi   navbatda,   uning   umumiy
ta’imidan   -   aybdan   kelib   chiqish   kerak.   Jinoyat   huquqi   fanida   aybning   ko‘plab
ta’riflari mavjud. Bizning fikrimizcha, V.A.Yakushin eng to‘liq ta’rifni taklif qildi:
“ayb   –   bu   shaxsning   o‘zi   tomonidan   sodir   etilgan   ijtimoiy   xavfli   va   jinoiy-
noqonuniy   xatti-harakatlarga   nisbatan   ruhiy   munosabati,   qonun   bilan   belgilangan
shakllarda   ifodalanadi,   bu   shaxs   psixikasining   intellektual,   irodaviy   va   hissiy
jarayonlarining   harakat   bilan   bog‘liqligini   ochib   beradi   va   shu   sababli   subyektiv
ayblov,   qilmishning   malakasi   va   jinoiy   javobgarlik   chegaralarini   belgilash   uchun
asosdir” 48
.   Qasd   tushunchasi   aybning   umumiy   ta’rifiga   asoslanishi   kerak   va   shu
bilan   birga   shuni   yodda   tutish   kerakki,   “qasd”,   garchi   “ayb”   umumiy
tushunchasiga   nisbatan   turli   tushunchasi   bo‘lsa-da,   o‘zi   niyatning   ayrim   turlari
uchun turli vazifasini bajaradi.
Agar   ushbu   umumiy   qoidalarni   hisobga   olgan   holda,   qasd   tushunchasiga
murojaat qilsak, uni quyidagicha ta’riflashimiz mumkin:   qasd, aybning bir shakli
bo‘lib,   shaxsning   ijtimoiy   xavflilik   darajasi   va   uning   harakatlarining   jinoiy
noqonuniyligi va yuzaga kelgan ijtimoiy xavfli oqibatlarning mohiyati va darajasi
to‘g‘risida   xabardorligi,   ushbu   harakatlarga   (harakatsizliklarga)   ijobiy-ixtiyoriy
va hissiy munosabatni belgilab beradi. 
Ushbu ta’rifda shaxs tomonidan sodir etilgan harakatning ijtimoiy xavfliligi
va uning oqibatlari ongining sifat va miqdoriy xususiyatlari, shuningdek, qonunga
xiloflikka   munosabati   va,   eng   muhimi,   ushbu   noqonuniylikning   tabiati   aks   etadi.
Oldindan ko‘rish va uning fe’l-atvorining ko‘rsatkichi chiqarib tashlangan, chunki
u ong bilan to‘liq qamrab olingan. Ushbu yondashuv falsafadagi ongni ta’riflashga
mos keladi: “ong - bu faqat odamlarga xos bo‘lgan va nutq bilan bog‘liq bo‘lgan
miyaning   voqelikni   umumlashtirilgan   va   maqsadli   aks   ettirishdan,   harakatni
oldindan   tuzishdan   va   ularning   natijalarini   oldindan   ko‘rishdan   inson   xatti-
48
  Якушин   В.А.   Субъективное   вменение   и   его   значение   в   уголовном   праве.   -   Тольятти:   ТолПИ,   1998.   -   С.
122.
30 harakatlarini  oqilona tartibga solish va o‘z-o‘zini nazorat qilishdan iborat bo‘lgan
eng yuqori funksiyasidir” 49
.
Qasdning     ixtiyoriy   ruhiy   tarkibiy   qismining   ijobiyligi   jinoiy   harakat   yoki
ijtimoiy xavfli natija shaxsning maqsadlariga bevosita yoki bilvosita xizmat qilishi
bilan   bog‘liq.   Ushbu   qoida   bilvosita   qasd   uchun   ham   qonuniydir,   garchi   uning
mavjudligi   jinoiy   natijaning   yon   ekanligini   ko‘rsatadi.   Biroq,   tabiatan   jinoiy
natijaning   boshlanishiga   to‘sqinlik   qilishi   mumkin   bo‘lgan   har   qanday   holatlar
uchun   hisob-kitoblarning   yo‘qligi 50
,   faqat   ijtimoiy   xavfli   oqibatlarning
boshlanishiga   ijobiy   munosabatni   anglatishi   mumkin 51
.   Bilvosita   qasdda   ijtimoiy
xavfli  oqibatlarga ijobiy munosabat  shaxsning ijtimoiy xavfli harakatlarni  amalga
oshirishdan   manfaatdor   ekanligi   bilan   bog‘liq,   chunki   ular   jinoyat   tarkibidan
tashqarida bo‘lgan shaxsan muhim natijalarga erishishga imkon beradi.
Shu   o‘rinda   Moldova   davlatining   jinoyat   qonunchiligini   o‘rganganimizda,
milliy   qonunchiligimizga   o‘xshash   jihatlar   bilan   bir   qatorda,   muayyan   farqlarga
ham   duch   keldik.   Jumladan,   Moldova   Jinoyat   kodeksida   jinoyat   tarkibining
ahamiyati   alohida   modda   bilan   mustahkamlangan.   Kodeksning   15-moddasiga
ko‘ra,   “Jinoyatning   ijtimoiy   xavflilik   darajasi   jinoyat   tarkibining   elementlari:
obyekt, obyektiv tomon, subyekt va subyektiv tomonni tavsiflovchi dalillarni tahlil
qilish   orqali   aniqlanadi” 52
.   Bundan   shuni   tushunish   mumkinki,   qilmishni   nafaqat
jinoyat deb topish, balki uning ijtimoiy xavflilik darajasidan kelib chiqib, muayyan
modda   bilan   kvalifikatsiya   qilish   jarayonida   ham   jinoyat   tarkibi   elementlari
markaziy   o‘rin   tutadi.   Moldova   Jinoyat   kodeksining   17-   va   18-moddalarida
subyektiv   tomonning   zaruriy   belgisi   sifatida   ayb   shakllari,   ya’ni   qasd   va
ehtiyotsizlik   tushunchalarining   mazmuni   ochib   berilgan.   Bundan   tashqari,   xuddi
O‘zbekistonda   bo‘lgani   kabi   Moldova   Jinoyat   kodeksida   ham   murakkab   aybli
jinoyatlar   mavjud  bo‘lib,  ular   “Aybning   ikki   xil   shakli   orqali   jinoyat   sodir   etish”
termini bilan yuritiladi va kvalifikatsiyada bitta jinoyat sifatida baholanadi.
49
 Спиркин Г.А. Философия: Учебник. - М.: Гардарики, 2004. - С. 350.
50
 См.: Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. - М.: Юрид. лит.,1972. - С. 92.
51
  См.:   Якушин   В.А.,   Каштанов   К.Ф.   Вина   как   основа   субъективного   вменения.   -   Ульяновск:
Средневолжский научный центр, 1997. - С. 30.
52
 Moldova Respublikasi Jinoyat kodeksi // https://www.legislationline.org = hp1345668 (2003). (The Criminal code
of the Republic of Moldova // https://www.legislationline.org = hp1345668 (2003);
31 Moldova   Jinoyat   kodeksining   19-moddasiga   ko‘ra,   “Agar   qasddan   sodir
etilgan   jinoyat   mazkur   qonunda   og‘irroq   jazo   nazarda   tutilgan   og‘ir   oqibatlarga
olib   kelsa   va   bu   og‘ir   oqibatlar   jinoyatchining   qasdi   bilan   qamrab   olinmagan
bo‘lsa, bu oqibatlar uchun jinoiy javobgarlik faqat shaxs ijtimoiy xavfli oqibatlarni
oldindan ko‘rgan, ammo uning yuz bermasligiga asossiz ravishda ishonganda yoki
ijtimoiy xavfli oqibatlarni oldindan ko‘rmagan bo‘lsa-da, vaziyatga ko‘ra ko‘rishi
mumkin va lozim bo‘lgandagina kelib chiqadi. Natijada, bu jinoyat qasddan sodir
etilgan deb hisoblanadi” deya ko‘rsatib o‘tilgan.
Jinoyat   huquqi   fanida   taklif   qilingan   ayb   va   qasdning   turli   xil   ta’riflari,
mualliflar   shaxsning   o‘z   harakatlariga   bo‘lgan   ruhiy   munosabatining   huquqiy
ahamiyatini   ko‘rsatib,   ushbu   tushunchalarni   tavsiflashga   harakat   qilishlari   bilan
birlashadi.   Bu   shuni   ko‘rsatadiki,   ayb   va   qasd   huquqiy   va   psixologik 53
  toifadir,
shuning uchun biz qasddan aybn psixologik mazmunga ega bo‘lgan jinoiy-huquqiy
tushuncha   sifatida   ikki   tomonlama   mohiyati   haqida   gapirishimiz   mumkin,   garchi
qasd tushunchasi psixologiyaning kategorik apparatiga 54
 kiritilmagan bo‘lsa ham.
Shunday   qilib,   qasdni   ikki   tomonlama   mohiyatga   ega   bo‘lgan   tushuncha
sifatida ko‘rish mumkin: huquqiy va psixologik. Ushbu jihatda niyatning mohiyati
ijtimoiy   xavfli   harakatga   (harakatsizlikka)   va   uning   natijasiga   shaxsan   ijobiy
munosabatda namoyon bo‘ladi 55
.
Ayb   epistemologiyaning   pozitsiyalari   o‘rganish   obyekti   bo‘lib ,   biz   uni
jinoyat   sodir   etish   holatlarini,   jinoyatdan   oldingi   xatti-harakatlarni,
53
 Козлов А.П. Понятие преступления. - С. 602; Лунеев В.В. Субъективное вменение. - М.: Спарк, 2000. - С.
7; Ситковская О.Д. Психологический комментарий к УК РФ. - М.: Зерцало, 1999. - С. 39.
54
 Yuridik adabiyotlarda ko’pincha  qasd  tushunchasi bilan bir qatorda niyat tushunchasi ham qo’llaniladi, bu odatda
qasdning   niyat   bilan   sinonim   sifatida   qaraladi.   Ushbu   tushuncha   psixologiyaga   ma’lum   va   o’ziga   xos
rag’batlantiruvchi kuchga ega bo’lmagan xatti-harakatlar mexanizmini tushuntirish uchun ishlatiladi. Bu holda niyat
insonning   xulq-atvori   va   faoliyatini   rag’batlantirish   va   rejalashtirish   funktsiyasini   bajaradigan   ongli   qaror   sifatida
ishlaydi, shu nuqtai  nazardan,   qasd   niyat  paydo bo'lishidan  oldin paydo  bo’ladi, bu qasddan  aybni  tashkil  etuvchi
aqliy jarayonlarning asosidir. См.: Психологический словарь / Под ред. В.П. Зинченко, Б.Г. Мещерякова. - М.:
Астрель; АСТ; Транзиткнига, 2004. - С. 236; Изучение мотивации поведения детей и подростков / Под ред.
Л.И. Божович, Л.В. Благонадежиной. - М.: Педагогика, 1972. - С. 35-36.
55
 Козлов А.П. Понятие преступления. - СПб.: Юридический центр Пресс, 2004. - С. 564, 598; muallif Rossiya
federatsiyasi  jinoyat  kodeksini quyidagi   qasd   tushunchasi   bilan to ‘ ldirishni  taklif qildi:  “ qasd   shaxsning o ‘ zi sodir
etgan ijtimoiy xavfli harakatga va uning natijasiga sub y ektiv ijobiy munosabatini tan oladi”. См.: Там же. - С. 603;
Hatto   N.   S.   Tagantsev   bir   vaqtlar   qasd da   “ijobiy   yovuz   i roda"ifodalanganligini   yozgan.   См.:   Таганцев   Н.С.
Русское   уголовное   право.   Часть   Общая.   -   Спб.,   1902.   Т.   1.   -   С.   619;   Mashhur   sovet   huquqshunosi   N .
Durmanovning   yozishicha ,   qasd   bu   –   aqli   raso   shaxsning   jinoiy   faoliyatiga   munosabati ,   unda   u   qilmishning
natijalarini   tushunadi   va   ushbu   natijaning   boshlanishiga   ijobiy   munosabatda   bo ' ladi ”.   См.:   Большая   советская
энциклопедия / Гл. ред. О.Ю. Шмидт. - М.: Советская энциклопедия, 1936. Т. 56. - С. 71.
32 jinoyatchilikdan   keyingi   xatti-harakatlarni,   ya’ni   shaxsning   faoliyatini   tavsiflash
orqali   tahlil   qilish   orqali   baholashimiz   mumkin.   Kognitiv   faoliyat   sub’ektlari
surishtiruvchi,   tergovchi,   sud   va   jinoyat   protsessining   boshqa   ishtirokchilari
hisoblanadi. Ular uchun ayb obyektiv-subyektiv kategoriya bo‘lib, uning mazmuni
javobgarlik   masalasini   hal   qilish   uchun   belgilanishi   kerak.   Aybni   epistemologik
nuqtai   nazardan   o‘rganish   jinoiy   jarayon   va   sud   ekspertizasi   doirasida   istiqbolli
hisoblanadi.
Aybning   akseologik   jihati   uning   baholanishi   bilan   bog‘liq,   shuni
ta’kidlashni   istardikki,   baholash   momenti   aybning   o‘ziga   xosdir,   niyatda   u
shaxsning   o‘z   harakatlarining   ijtimoiy   xavfliligini,   ijtimoiy   xavfli   oqibatlarning
yuzaga kelish ehtimolini va boshqa daqiqalarni anglashi shaklida namoyon bo‘ladi,
ammo ular akseologik emas, balki ontologik xarakterni tashkil qiladi.
Aybning   aksiologik   jihati   aybning   baholash   nazariyasiga   mos   keladi.
Shunday qilib, B.S.Utevskiy shunday deb yozgan edi: “ayb, jinoiy javobgarlikning
umumiy   asosi   sifatida,   sovet   sudining   fikriga   ko‘ra,   sotsialistik   davlat   nomidan
salbiy   ijtimoiy   (axloqiy   va   siyosiy)   baholashga   loyiq  bo‘lgan  va   sudlanuvchining
jinoiy javobgarligini talab qiladigan holatlar to‘plamidir” 56
.
Amaldagi   jinoyat   qonunchiligiga   ko‘ra   qasd   to‘g‘ri   va   egriga   bo‘linadi.
Intellektual   jihatning   mazmuni   ham   to‘g‘ridan-to‘g‘ri,   ham   egri   qasdda   bir   xil,
chunki ta’rifga ko‘ra, inson o‘z qilmishining ijtimoiy xavfliligini anglaydi va uning
oqibatlarini oldindan ko‘ra biladi.
Ko‘pgina   yetakchi   ekspertlarning   fikriga   ko‘ra,   qasdning   intellektual
elementi   mazmuniga   sodir   etilayotgan   qilmishning   noqonuniyligini   subyektiv
anglashni kiritish kerak, bu juda yaxshi fikrdir 57
. Jinoyat huquqida qasdning to‘g‘ri
56
  Утевский   Б.С.   Вина   в   советском   уголовном   праве.   -   М.:   Юриздат,   1950.   -   С.   103;   .   Sklyarov   aybdorlikni
“huquqni muhofaza qilish organi xodimining jinoyat sodir etishning sub y ektiv belgilarini baholashi sifatida aniqlash
mumkin” deb hisoblaydi.; Скляров С.В. Указ. соч. - С. 11. Biroq, umuman olganda, ayrim qoidalarning qarama-
qarshiligi   bilan   u   beradigan   qasd   va   ehtiyotsiz likning   ta’rifi   baholash   nazariyasiga   hech   qanday   aloqasi   yo ‘ q,
shuning uchun  muallifning ayb ni   baholash tushunchasi  ekanligi  haqidagi  bayonoti  hayratlanarli.  Там  же. -  С. 38,
39;   S.V.  Veklenko,   qasd ning  ongli-irodaviy   xususiyatini   tan  olsa-da,   aybga   qat ’ iylik   elementlarini  kiritadi,  ammo
qasd tning asosiy asosini ijtimoiy xavfli harakatlar  (harakatsizlik) va ijtimoiy xavfli oqibatlarni  axloqiy va huquqiy
baholashda   ko'radi.   См.:   Векленко   С.В.   Сущность,   содержание   и   формы   вины   в   уголовном   праве   //
Правоведение. 2002. № 6. С. 130, 132, 140; 
57
  Есаков   Г.   А.,   Рагулина   А.   В.,   Юрченко   И.   А.   Осознание   как   компонент   интеллектуального   элемента
умысла: дискуссионные вопросы // Государство и право.  2004. № 6. (Esakov G. A., Ragulina A. V., Yurchenko
I. A. Awareness as a component of the intellectual element of intent: debatable issues // State and Law. 2004.  No. 6.)
33 va egriga bo‘linishi katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. To‘g‘ri va egri qasdni
farqlash   qilmishni   to‘g‘ri   kvalifikasiya   qilish,   uning   xavflilik   darajasini   aniqlash,
shuningdek, jazoni individuallashtirish uchun zarurdir 58
.
Agar   shaxs   o‘z   qilmishining   ijtimoiy   xavfli   xususiyatini   anglagan,   uning
ijtimoiy   xavfli   oqibatlariga   ko‘zi   yetgan   va   ularning   yuz   berishini   istagan   bo‘lsa,
bunday   jinoyat   to‘g‘ri   qasddan   sodir   etilgan   deb   topiladi   (Jinoyat   kodeksi   21-
moddaning uchinchi qismi).
Jinoyat   tarkibining   subyektiv   tomoni   bo‘yicha   kvalifikatsiya   qilishda
birinchi   masala   –   jinoyat   tarkibini   belgilashda   qonun   chiqaruvchi   tomonidan
aybning   qasd   yoki   ehtiyotsizlik   shaklini   aniqlashga   to‘g‘ri   keladi.   Ba’zi   hollarda
bu   qiyinchilikni   yuzaga   keltirmaydi,   chunki   qonun   chiqaruvchi   jinoyat   tarkibini
begilovchi   normada   ayb   shaklini   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   ko‘rsatib   beradi.   Masalan,
O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksining   97-moddasida   boshqa   shaxsni
hayotidan   mahrum   qilishning   qasddan   amalga   oshirilishi   nazarda   tutiladi.
Shuningdek,   JKning   104-   moddasi   (qasddan   badanga   og‘ir   shikast   yetkazish)   va
boshqa  bir   qator  normalarda  jinoyat   tarkibining qonun  chiqaruvchi  tomonidan  bu
kabi belgilanishi ko‘rsatilgan. 
Shu bilan birga, bir qator normalarda qonun chiqaruvchi jinoyat tarkibining
subyektiv   tomonini   aybning   ehtiyotsizlik   shaklida   sodir   etilishini   ham   nazarda
tutadi   (ehtiyotsizlik   orqasida   odam   o‘ldirish   –   JK   102-m.   ehtiyotsizlik   orqasida
badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast yetkazish va boshq.).
Ammo,   O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksida   belgilangan   aksariyat
jinoyat   tarkiblarida   ayb   shakli   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   o‘z   ifodasini   topmagan.   Bunday
hollarda   jinoyat   tarkibining   ayb   shakli   bilvosita   belgilar   asosida   aniqlanishi
mumkin.
Shu   nuqtai   nazardan,   jinoyat   tarkibining   quyidagi   belgilari   jinoyatning
qasddan sodir etilganligidan dalolat beradi:
1. Qilmish   sodir   etishda   maqsadning   ko‘rsatilishi.   Masalan,
O‘zbekiston   Respublikasi   Jkning   161-   moddasida   qo‘poruvchilik   jinoyatida
58
 Кравчук В. Л. Понятие «вина» в уголовном праве // Закон и право.  2005. № 5. (Kravchuk VL The concept of
“guilt” in criminal law // Law and law. 2005. No. 5.)
34 qilmishning   maqsadi   davlat   organlari   faoliyati   yoki   ijtimoiy-siyosiy   vaziyatning
barqarorligiga   yoki   iqtisodiyotiga   putur   yetkazish   maqsadida   odamlarni   qirib
yuborish,   ularning   sog‘lig‘iga   ziyon,   mulkka   shikast   yetkazish   yoki   uni   nobud
qilishga   qaratilgan   harakatlar   qo‘poruvchilik   jinoyatini   tashkil   etadi.   Bunday
xususiyat esa, qilmishning qasddan sodir etilishini ko‘rsatadi.
2. Jinoiy   niyatning   ko‘rsatilishi.   Qilmishning   niyatga   asoslanganligi
haqidagi belgi bir qator jinoyat tarkiblarida nazarda tutilgan. Masalan, JKning 205-
va   209-moddalarida   nazarda   tutilgan   qilmishlar   g‘arazli   yoki   shaxsiy
manfaatdorlik niyatida sodir etiladi.
3. Bila   turib   kabi   belgining   nazarda   tutilishi.   JKning   139-modasida
belgilangan   jinoyatda,   tuhmatning   qasddan   sodir   etilishi   ta’kidlab   o‘tilmagan.
Lekin,  bila  turib  boshqa  shaxsni   sharmanda  qiladigan  uydirmalarni  tarqatish  kabi
qilmishning   xususiyati   mazkur   qilmishning   qasddan   sodir   etilishi   mumkinligiga
shubha uyg‘otmaydi. Bila turib kabi belgining o‘zi  shaxsning  muayyan holatlarni
“oldindan   bilgan”ligini   anglatadi   va   bu   qasdning   zaruriy   shartlaridan   biri
hisoblanadi. Bu kabi belgi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining bir qator
normalarida ham  nazarda  tutilgan, masalan,  yolg‘on guvohlik berish  (JK 237-m.)
va boshqalar.
4. Bo‘yin   tovlash   kabi   belgining   ko‘rsatilganligi.   Jkning   122-
moddasida   nazarda   tutilgan   qilmishning   mazmuniga   asosan,   moddiy   yordamga
muhtoj   bo‘lgan   voyaga   yetmagan   yoki   mehnatga   layotqatsiz   shaxslarni   moddiy
ta’minlash   yuzasidan   sudning   hal   qiluv   qarori   bo‘la   turib,   uni   to‘lamaslik
qilmishning qasddan sodir etilishini ko‘rsatadi.
5. Qonunga   xilof   qilmish   kabi   belgining   ko‘rsatilganligi.   JK   186 2
-
188- 247-moddalar va boshqalar.
6. Qonun   va   boshqa   normativ   hujjatlarda   belgilangan
majburiyatlarni   bajarmaslik.   Masalan,   hokimiyat   harakatsizligi   (JK   208-m.),
jinoyat haqida xabar bermaslik yoki uni yashirish (JK 241-m. 1-q.) va boshqalar.
35 7. O‘zboshimchalik   bilan   bog‘liq   qilmishlar.   O‘zboshimchalik   (JK
229-m.)  harbiy  qism  yoki   xizmat  joyini   o‘zboshimchalik  bilan  tashlab  ketish  (JK
287-m.) va boshqalar.
8. Maxsus   qoidalarni   buzish.   bojxona   to‘g‘risidagi   qonun   hujjatlarini
buzish (JK 182-m.), qorovul xizmatini o‘tash qoidalarini buzish (JK 291-m.), ichki
xizmatni o‘tash yoki garnizonda patrullik qilish qoidalarini buzish (JK 292-m.) va
boshqalar.
9. Qilmishning o‘ziga xos xususiyatlari,   masalan, nomusga tegish (JK
118-m.), jinsiy ehtiyojni g‘ayritabiiy usulda qondirish (JK 119-m.), besoqolbozlik
(JK 120-m.) va boshqalar.
10. G‘arazgo‘ylik   va   shaxsiy   manfaatdorlik   niyatida   sodir   etiluvchi
qilmishlar:   bosqinchilik   (JK   164-m.),   tovlamachilik   (JK   165-m.),   o‘zlashtirish
yoki rastrata yo‘li  bilan talon-toroj  qilish (JK 167-m.), pora olish (JK 210-m.)  va
boshq 59
.
Agar   shaxs   o‘z   qilmishining   ijtimoiy   xavfli   xususiyatini   anglagan,   uning
ijtimoiy   xavfli   oqibatlariga   ko‘zi   yetgan   va   ularning   yuz   berishini   istagan   bo‘lsa,
bunday   jinoyat   to‘g‘ri   qasddan   sodir   etilgan   deb   topiladi   (Jinoyat   kodeksi   21-
moddaning uchinchi qismi).
Qasd   –   aybning   shakli.   Qasd   jamiyat   uchun   xavfli   hisoblanadi.
Qonunchilikda ikkita qasd turi mavjud: to‘g‘ri va egri.
To‘g‘ri   qasd   –   Ijtimoiy   xavfli   bo‘lgan   qilmish   sodir   etilishini   biladi,   uning
xavfli   oqibatlarini   oldindan   ko‘radi,   yuz   berishini   xohlaydi.   Umumiy   qismda
qasddan sodir etilgan qilmishning umumiy belgilari belgilangan.
To‘g‘ri   qasd   ta’rifining   o‘zi   moddiy   tarkibga   ega   bo‘lgan   jinoyatlarga
qaratilgan. Shu sababli, xohish-istak ijtimoiy xavfli oqibatlar bilan bog‘liq bo‘lib,
bunda   jinoyat   obyektiga   ma’lum   bir   zarar   yetkaziladi.   Shu   bilan   birga,   qasddan
sodir   etilgan   ko‘plab   jinoyatlar   formal   tarkibga   ega.   Bu   jinoyatlarda   shaxs
muayyan jinoiy qilmishlarni sodir etishni xohlaydi 60
.
59
  Kabulov   R.   Jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish:   IIV   oliy   ta'lim   muassasalari   uchun   darslik   /   R.   Kabulov,   A.   A.
Otajonov, I. A. Sottiyev va boshq. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012.  82-83- b
60
  Иванов И. С. К вопросу соотношения форм вины и их основных признаков // Российский следователь. –
2005. – № 11. – С. 18–24.   (Ivanov  I. S. On the question of the  relationship between  the forms of  guilt  and their
36 Qasd irodaviy holati bo‘yicha ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishni xohlaydi.
Iroda   bir   maqsadga   yo‘naltirilgan   bo‘ladi.   Shuning   uchun   jinoyat   huquq
normalarida   aniq   maqsad   qasdga   yo‘naltirilgan   bo‘ladi.   Bu   hamma   vaqt   ham
maqsad qasd degani emas. Bunda 3 ta muammo bor:
Birinchi   muammo   sud   amaliyotida   jinoyat   maqsad   ayb   bilan   birga   keladi.
Maqsad- oqibat haqidagi tasavvur va qarashlarga yo‘naltiriladi.
Ikkinchi muammo  bir harakat oralig‘ida boshqa jinoyatning sodir etilishi.
Uchinchi   vaziyat   istalgan   jinoiy   oqibatlar   muayyan   maqsadga   erishish
vositasi sifatida namoyon bo‘lganda kelib chiqadi. 
Qonunchilikda   to‘g‘ri   qasd   shaklida   oqibat   jinoyatning   zaruriy   belgisi
hisoblanadi.   Jinoyat   qonunining   umumiy   qismi   normalarida   qasdning   aniq
ko‘rinishi yo‘q. Jinoyat qonunini tuzishning muayyan holatlarida ayb faqat to‘g‘ri
qasd shaklida namoyon bo‘ladi: 
a) barcha formal tarkibli jinoyatlarda; 
b) dispozisiyada jinoyat sodir etish maqsadi ko‘rsatilgan bo‘lsa.
Agar qonunda ayb shakli bevosita yoki bilvosita ko‘rsatilmagan bo‘lsa, unda
ayb   shakli   qilmishning   xususiyatidan   kelib   chiqib,   uni   tashkil   qiluvchi   barcha
elementlarning   jamini   baholagan   holda   aniqlanishi   mumkin.   Masalan,   mulkni
aldash   yo‘li   bilan  yoki   yashirin  ravishda  talon-   toroj  qilish   (JK  168-169-m.)  kabi
holatlarni   ehtiyotsizlik  kabi  baholab  bo‘lmaydi.  Chunki   mazkur  jinoyatlarni  sodir
etish xususiyatlarining o‘ziyoq uni ehtiyotsizlik bilan sodir etishni inkor etadi.
Shu   bilan   birga   ta’kidlash   joizki,   aksariyat   hollarda   jinoyatning   bevosita
yoki   bilvosita   xususiyatlari   ayb   shaklini   aniqlashga   yordam   bermaydi.   Bunday
hollarda   hayotning   real   jarayonlari   qilmishning   ichki   tuzilishi   haqidagi   masalaga
javob berishi mumkin.
  Jinoyatlar   tarkibida   jinoyatning   subyektiv   tomon   belgilari   quyidagicha
ifodalanadi:
main features // Russian investigator. - 2005. - No. 11. - P. 18–24)
37 1) O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddasining
dispozitsiyasida   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   ayb   shakli   ko‘rsatiladi   (qasddan   badanga   og‘ir
shikast yetkazish);
2) moddada muayyan atamalar qo‘llaniladi (muntazam, bila turib);
3) modda   dispozitsiyasida   subyektiv   tomonning   zaruriy   belgisi   sifatida
motiv (niyat) va maqsad ko‘rsatiladi.
Harakatning ijtimoiy xavfliligini anglash uning huquqbuzarlik, ya’ni jinoyat
qonuni   bilan   taqiqlangan   ekanini   anglash   bilan   bir   xil   emas.   Aksariyat   hollarda,
qasddan   jinoyat   sodir   etganda,   aybdor   ularning   qonunga   xilofligini   biladi.   Biroq,
qonun   aybning   ushbu   shakli   mazmuniga   sodir   etilgan   qilmishning   huquqqa
xilofligini   anglashni   o‘z  ichiga  olmaydi,  shuning   uchun  sodir   etilgan  qilmishning
huquqqa   xilofligini   tan   olinmagan   (juda   kam)   hollarda   jinoyat   qasddan   sodir
etilgan deb tan olinishi mumkin 61
.
Qonunga muvofiq egri qasd (Jinoyat kodeksining 25-moddasi 3-qismi), agar
jinoyat sodir etgan shaxs o‘z harakatining (harakatsizligining) ijtimoiy xavfliligini
bilgan,   ijtimoiy   xavfli   oqibatlar   yuzaga   kelishi   mumkinligini   oldindan   bilgan
bo‘lsa, sodir bo‘ladi, istamagan bo‘lsa-da, bila turib yo ularga befarq munosabatda
bo‘lishga yo‘l qo‘ydi.
Jinoyat sodir etishda egri qasd – ijtimoiy xavfli qilmish ekanligini anglagan
bo‘lsa,   harakat   (harakatsizlik)   orqali   ongli   ravishda   yo‘l   qo‘yilgan   bo‘lsa,   ko‘zi
yetgan bo‘lsa egri qasd hisoblanadi.
Egri qasdning tafakkuriy belgisi – qilmishni anglash – xuddi to‘g‘ri qasddagi
kabi shakllantirilgan bo‘lib, ularning mazmuni bir-biriga mosdir. Tafakkuriy belgi
– oqibatlarni ko‘ra bilish – turlicha ko‘rsatilgan. Egri qasdda oqibat yuz berishiga
shaxsning ko‘zi  yetadi xolos. Ularni kelib chiqishi  muqarraligiga ko‘zi  yetish esa
faqat to‘g‘ri qasdga xos. Bu, egri qasdning to‘g‘ri qasddan birinchi farqi.
Ular   orasidagi   asosiy   farq   irodaviy   belgi   bo‘yicha   aniqlanadi.   Qonunda,
shaxs   oqibat   kelib   chiqishini   istamasligi   ta’kidlangan.   Irodaviy   holatda   sodir
61
  Векленко С. В. Сущность, содержание и формы вины в уголовном праве // Правоведение.   –   2002. – № 6
(245). – С. 131–140.   (Veklenko SV Essence, content and forms of guilt in criminal law // Jurisprudence. - 2002. -
No. 6 (245). – P. 131–140).
38 etilgan   jinoyatlarda   aybdor   ijtimoiy   xavfli   oqibatlar   kelib   chiqishini   xohlamaydi.
Egri   qasdda   shaxs   irodasi   oqibatga   nisbatan   cheklangan.   Masalan,   giyoxvandlik
vositasi   ta’siri   ostida   bo‘lgan   shaxs   xonada   sababsiz   tartibsiz   ravishda   o‘q   uzadi,
natijada xonadagi shaxslardan biri o‘ladi.
Janoyat   tarkibini   yuridik   tahlil   qilishda   egri   qasd   faqat   moddiy   tarkibli
jinoyatlarda mavjud bo‘lishi mumkinligiga e’tibor berish kerak.
Qasdning   to‘g‘ri   va   egri   shakllari   jinoyatni   kvalifikasiya   qilishda   muhim
ahamiyatga ega. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish va suiqasd qilish faqat to‘g‘ri qasd
bilan sodir etiladigan jinoyatlarda mavjud bo‘ladi, ishtirokchilikda sodir etiladigan
jinoyatlarda   tashkilotchi,   dalolatchi   va   yordamchilar   to‘g‘ri   qasd   bilan   harakat
qiladilar.   bu   esa   jinoiy   javobgarlikdan   ozod   qilinmaydi   qasd   uchun   javob   beradi.
Jinoyat   huquqi   nazariyasi   va   sud   amaliyotida   qasdning   boshqa   shakllari   ham
ko‘rsatiladi.
Qasd aniq va noaniq bo‘lishi mumkin.   Aybdor o‘z qilmishining oqibatlari,
uning   miqdori   to‘g‘risida   aniniq   tasavvurga   ega   bo‘lsa   aniq   (muayyan)   qasd
mavjud bo‘ladi. Subyekt bitta oqibat kelib chiqishini istasa oddiy, ikki yoki undan
ortiq oqibatlarni kelib chiqishiga  ko‘zi yetsa muqobil turlari bo‘lishi mumkin.
Egri qasd bilan sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavfli xususiyatini anglash
to‘g‘ri qasd bilan bir xil mazmunga ega. Ammo to‘g‘ri va egri qasd bilan ijtimoiy
xavfli oqibatlarni oldindan ko‘rish tabiati bir-biriga mos kelmaydi.
Qasdning   boshqa   turlari   ham   mavjud   -   oldindan   o‘ylangan   va   to‘satdan
paydo bo‘lgan, aniq va noaniq, muqobil.
Oldindan   o‘ylangan   qasd   jinoyat   sodir   etilishidan   bir   qancha   vaqt   oldin
yuzaga keladi hamda uni amalga oshirish va jinoiy oqibatga erishish uchun usullar
va   vositalarni   o‘ylab   ko‘rish   bilan   ajralib   turadi.   Shu   bois   qasdning   ushbu   turini
aniqlash   va   isbotlashda,   birinchidan,   uning   jinoyat   tarkibi   obyektiv   tomonining
belgilarini   bajarishdan   avval   yuzaga   kelganligi,   ikkinchidan,   kelgusi   xatti-
harakatining eng muhim jihatlarini o‘ylab qo‘yilganligi bilan ajralib turadi. Ushbu
xatti-harakatlarning   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilishi   jinoiy   maqsadga   erishishga
imkon   beradi.   To‘satdan   yuzaga   kelgan   qasd   bevosita   jinoyat   sodir   etilishi
39 jarayonida   yuzaga   keladi,   darhol   amalga   oshiriladi   va   subyektning   o‘z   jinoiy
qilmishini oldindan o‘ylab ko‘rishiga imkon bermaydi.
Jinoyat kodeksining 98 va 106-moddasida jinoyat sodir etish qasdi to‘satdan,
jabrlanuvchining   noto‘g‘ri   xatti-harakati   natijasida   yuzaga   kelgan   kuchli   hissiy
hayajon ta’sirida paydo bo‘lganda, kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qotillik va
badanga   og‘ir   yoki   o‘rtacha   og‘irlikdagi   shikast   yetkazish   uchun   javobgarlik
nazarda tutilgan. Ehtiros holatida jinoyat sodir etish jazoni yengillashtiruvchi uzrli
holatdir.
Ushbu   turdagi   qasdlarni   bir-biridan   farqlash   huquqiy   ahamiyatga   ega,
chunki,   birinchidan,   oldindan   o‘ylangan   qasd   qonunda   ba’zi   bir   jinoyatlar
tarkibining   kvalifikatsiya   qiluvchi   konstruktiv   belgisi   sifatida   nazarda   tutilgan
(masalan, JK 175, 176, 247, 251-m.; va boshq.).
Oldindan   o‘ylangan   bunday   shakldagi   qasd   qonunda   faqat   oldindan   til
biriktirib   bir   guruh   shaxslar   ishtirokida   sodir   etiladigan   jinoyatlarga   nisbatan
belgilangan.   Ikkinchidan,   agar   bu   holat   Kodeks   Umumiy   qismining   moddasida
jinoyat   tarkibining   zaruriy   belgisi   sifatida   nazarda   tutilmagan   bo‘lsa,   ushbu   holat
JK   56-moddasi   qoidasiga   binoan,   bunday   jazo   belgilangan   taqdirda   jazoni
og‘irlashtiruvchi   holat   sifatida   inobatga   olinishi   mumkin.   Uchinchidan,   ayb
darajasini   aniqlashga   ta’sir   etadi,   chunki   ilgaridan   tayyorgarlik   ko‘rilgan   bo‘lsa,
qilmishning xavflilik darajasi  ortishi aniq hamda aynan shu tasnif ishtirokchilikni
oddiy   va   murakkab   ishtirokchilikka   bo‘lish   mezonlaridan   biri   bo‘lib   hisoblanadi
(JK 29-m.). 
Qasd   yo‘nalganligi   va   mazmuniga   ko‘ra   aniq   va   noaniq   qasd   turlariga
bo‘linadi.
Aniq qasdning ikki turi – muqobil va mutlaqo aniq turlari mavjud.
Muqobil  qasd  oldindan ko‘zda  tutilgan  bir  yoki  bir  necha  natijalarning yuz
berishi bilan ifodalanadi.
Noaniq   qasdda   aybdor   o‘z   qilmishi   ijtimoiy   xavfli   oqibatlarning   kelib
chiqishiga sabab  bo‘lishini anglab yetadi, ammo zarar  miqdori  uning ongida aniq
belgilanmagan.   Masalan,   o‘g‘irlik   qilgan   cho‘ntakkesar   qancha   o‘g‘irlayotganini
40 bilmasligi   mumkin.   Bunday   hollarda   qilmish   haqiqiy   oqibatlarga   qarab
kvalifikasiya qilinishi kerak.
Muqobil  qasd,  o‘ziga  xos maqsad  turi  bo‘lib, shaxsning  harakatga shunday
ruhiy munosabati bo‘lib, unda u har biri o‘zi uchun bir xil bo‘lgan ikkita o‘ziga xos
oqibatlarning yuzaga kelishi mumkinligini tushunadi. Qilmish haqiqiy oqibatlarga
qarab kvalifikasiya qilinishi kerak.
2.3. Ehtiyotsizlik oqibatida sodir qilingan jinoyatlarning o‘ziga xos jihatlari
Jinoyat   huquqida   ehtiyotsizlik   qasd   bilan   birga   aybning   asosiy   shakli
hisoblanadi.   Ehtiyotsizlik   aybning   qasdga   nisbatan   kamroq   xavfli   shakli   sifatida
qaraladi.   Biroq,   ehtiyotsizlikning   xavfi   va   unga   qarshi   kurashning   ahamiyatini
e’tiborsiz qoldirmaslik kerakligi Rosiiya qonunchiligida ham ko‘rsatib o‘tilgan 62
.
Ehtiyotsizlik   tufayli   sodir   etilgan   jinoyatlar   umumiy   jinoyatchilikning
mustaqil elementidir. Ijtimoiy-huquqiy hodisa sifatida ehtiyotsizlik oqibatida sodir
etilgan jinoyatchilik juda keng tarqalgan va xavflidir. Huquqiy adabiyotlarda unga
xos   atamalar   keng   qo‘llaniladi:   ehtiyotsizlik   oqibatida   sodir   qilingan     jinoyatlar,
jinoiy beparvolik kabi 63
.
Amaldagi   jinoyat   kodeksida   jinoyat   huquqi   nazariyasi   va   amaliyotida  uzoq
vaqtdan   beri   qo‘llanilgan   bo‘lsa-da,   ehtiyotsiz   birinchi   marta   qonunda   (Jinoyat
kodeksining   22-moddasi)   o‘z-o‘ziga   ishonish   yoki   beparvolik   shakllari   sifatida
ko‘rib chiqiladi.
Jinoyat   kodeksining   22-moddasi   2-qismiga   binoan,   agar   jinoyatni   sodir
etgan   shaxs   o‘z   xulq-atvori   qonunda   nazarda   tutilgan   ijtimoiy   xavfli   oqibatlar
keltirib   chiqarishi   mumkinligiga   ko‘zi   yeta   turib,   ehtiyotkorlik   chora-tadbirlariga
ongli   ravishda   rioya   etmagan   holda   bunday   oqibatlar   kelib   chiqmasligiga   asossiz
ravishda   umid   qilgan   bo‘lsa,   bunday   jinoyat   o‘z-o‘ziga   ishonish   oqibatida   sodir
62
 “Уголовный кодекс Российской Федерации” от 13.06.1996 N 63-ФЗ (ред. от 30.03.2016).  (“Criminal Code of
the Russian Federation” of June 13, 1996 N 63-FZ (as amended on March 30, 2016))
63
 Дaгeль, П.C. Heocтopoжнocть: Yгoлoвнo-пpaвoвыe и кpиминoлoги- чecкиe пpo6лeмы. – M., 1977. C . 8-9.
41 etilgan   deb   topiladi.   Shunday   qilib,   jinoiy   o‘z-   o‘ziga   ishonishning   qonunchilik
ta’rifi ikkita xususiyatni o‘z ichiga oladi:
1. O‘z qilmishining ijtimoiy xavfli oqibatlari ehtimolini oldindan ko‘ra bilish;
2. Yetarli asoslarsiz bu oqibatlar kelib chiqmasligiga umid qilish.
O‘z   harakati   yoki   harakatsizligining   ijtimoiy   xavfli   oqibatlarining   paydo
bo‘lish   ehtimolini   oldindan   ko‘ra   bilish   o‘z-o‘ziga   ishonishning   intellektual
elementi,   oqibatlar   kelib   chiqmasligiga   asossiz   ravishda   umid   qilish   esa   uning
irodaviy elementidir.
Egri qasd va o‘z-o‘ziga ishonishning bir nechta farqli belgilarii mavjud.
Birinchi belgi o‘z-o‘ziga ishonishni aybning qasd shakli bilan, xususan, egri
qasd   bilan   birlashtiradi.   Ammo   shuni   ta’kidlash   mumkinki,   agar   biz   o‘z-o‘ziga
ishonishdagi   oldindan   ko‘ra   bilishni   mazmuni   nuqtai   nazaridan   ko‘rib   chiqsak,   u
egri   qasddagi   oldindan   ko‘ra   bilishdan   farq   qiladi 64
.   O‘z-o‘ziga   ishonishda,
oldindan ko‘ra bilish, qoida tariqasida, unchalik aniq emas, bu jinoiy oqibatlarning
oldini olish uchun ma’lum holatlar bo‘yicha noto‘g‘ri hisob-kitoblarga olib keladi.
Boshqa tomondan, egri qasd va o‘z-o‘ziga ishonishning intellektual jihatlari
yaqinligi   haqidagi   fikrlardan   aybning   ehtiyotsizlik   shaklining   ikkinchi   belgisi
haqida   mantiqiy   xulosa   chiqarish   mumkin:   qilmishning   ijtimoiy   xavfliligini
anglash, garchi u qonun chiqaruvchi tomonidan ta’rif mazmuniga kiritilmagan.
Hatto, I.G. Filanovskiy ta’kidlaganidek, “subyekt o‘z-o‘ziga ishongan holda
o‘z   harakatlarining   ijtimoiy   xavfli   oqibatlari   ehtimolini   oldindan   ko‘ra   oladigan
bo‘lsa,   u   ijtimoiy   xavf   va   harakatlarning   o‘zidan   xabardor   bo‘lishi   kerak,   chunki
oqibatlar   xavfini   bashorat   qilish   faqat   harakatlar   xavfini   tushunish   orqali   bo‘lishi
mumkin 65
.”
Bu   qarash   ko‘plab   zamonaviy   mualliflar   tomonidan   qo‘llab-quvvatlanadi.
Masalan,   V.A.Nersesyan   ham   o‘z   asarida   shunday   deydi:   “...   garchi   bunday
anglash,   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   qonundan   kelib   chiqmasligi   tufayli,   o‘z-o‘ziga
64
 Недопекина Т. Проблемные аспекты преступного легкомыслия в право применении // Уголовное право. –
2009. – № 5. – С. 52–54.   (Nedopekina T. Problematic aspects of criminal frivolity in law enforcement  // Criminal
law. - 2009. - No. 5. - P. 52–54)
65
  Филановский   И .   Г .   Социально - психологическое   отношение   субъекта   к   преступлению .   –   Л .:   Изд - во
Ленингр .   ун - та ,   1970.   –   585   с .   (Filanovsky   I.   G.   Socio-psychological   attitude   of   the   subject   to   crime.   -   L   .:
Leningrad Publishing House. un-ta, 1970. - 585 p)
42 ishonishning   zaruriy   belgisi   bo‘lmasa   ham,   har   bir   holatda   sud   tomonidan
muqarrar ravishda belgilanishi shart bo‘lmasa ham, shunga qaramay, bu o‘z-o‘ziga
ishonish bilan sodir etilgan jinoyat uchun xos belgidir” 66
.
Shu   kabi   S.V.Sklyarov   “...agar   shaxs   o‘z   harakati   (harakatsizligi)ning
ijtimoiy xavfli oqibatlari yuzaga kelishi ehtimolini oldindan ko‘ra bilsa, demak, u,
albatta,   ularning   ijtimoiy   xavfli   xususiyatini   anglaydi.   Bu   xulosani   o‘z-o‘ziga
ishonish   bilan   to‘liq   bog‘lash   mumkin...   Ayb   haqidagi   zamonaviy   tadqiqotlarda
shaxsning   o‘z   harakatlarining   (harakatsizligining)   ijtimoiy   xavfliligini
(zararliligini) anglashi ko‘pincha aksioma sifatida taqdim etiladi 67
.
Har   bir   jinoyat   ishida   xar-xil   sabablarda   o‘lim   bo‘ladi,   sog‘liqqa   og‘ir,
o‘rtacha   og‘ir   shikast   va   shunga   o‘xshash   qasd   belgi   oliy   o‘rinda   turuvchi   xavfli
aybdan farqli aybning beparvolik hisoblanadi.
Beparvolik   –   ehtiyotsizlikning   ikkinchi   ayb   shakli   hisoblanadi.   Agar   shaxs
o‘z   qilmishining   ijtimoiy   xavflilik   xususiyatini   anglamagan,   anglashi   mumkin   va
lozim   ham   bo‘lmagan   yoki   uning   ijtimoiy   xavfli   oqibatlariga   ko‘zi   yetmagan   va
ishning holatlariga ko‘ra ko‘zi  yetishi  mumkin va lozim ham  mumkin bo‘lmagan
bo‘lsa, bunday qilmish aybsiz holda sodir etilgan deb ko‘rsatilgan.
Tafakkuriy holat beparvolik aybning ko‘rinishi ahamityaga ega emas.
Subyektiv   mezon   shaxsning   tafakkuriy   holati:   maxsus   bilim,   ishdagi   holat,
ish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa holatlar.
Obyektiv   mezon   shaxsning   harakatlarini   oldini   olish   qoidalariga   rioya
qilmaslik   natijasida   ijtimoiy   xavfli   oqibatlarni   kelib   chiqishini   oldindan   ko‘rish
majburiyatini o‘z ichiga oladi.
Majburiyatni o‘z zimmasiga olgan shaxs ijtimoiy xavfli oqibatlarni oldindan
ko‘ra bilmagani uchun javobgarlikka tortilmaydi. Ijtimoiy xavfli oqibatni oldindan
anglamaslikda jinoiya beparvolik o‘rnatilgan mezon orqali namoyon bo‘ladi. Faqat
qonunda   ko‘rsatilgan   me’zonlar   uchun   ijtimoiy   munosabatlarga   zarar   yetkazish
uchun jinoiy javobgarlikka tortiladi.
66
  Нерсесян В. А. Ответственность за неосторожные преступления. – СПб.: Юрид. центр Пресс, 2002. – 478
с. (Nersesyan V. A. Responsibility for negligent crimes. - St. Petersburg: Jurid. Center Press, 2002. - 478 p)
67
  Скляров   С .  В .  Вина   и   мотивы   преступного   поведения . –  СПб .:  Юрид .  центр   Пресс , 2004. – 358  с . (Sklyarov
SV Guilt and motives of criminal behavior. - St. Petersburg: Jurid. Center Press, 2004. - 358 p)
43 Ehtiyotsizlik   orqali   sodir   etilgan   huquqbuzarliklarga   mehnatni   muhofaza
qilish qoidalarini buzish, transport vositalarini ishga solish, sovuqqonlik kiradi.
Huquqiy   normalar   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   qonundagi   bitta   normada
jinoyat ikkita tarkibda mavjud bo‘lishi, ular alohida ahamiyatga ega. Masalan, 104-
modda   3-qismi,   badanga   og‘ir   shikast   yetkazishda   ehtiyotsizlik   natijasida
jabrlanuvchining   o‘limi   kelib   chiqadi.   Qonunda   ko‘rsatilgan   ikki   tarkib   oqibatida
aybning   shakllari   mavjud   bo‘ladi.   Bu   tuzilishi   bo‘yicha   moddiy   tarkibli   jinoyat
hisoblanadi.
Uning tarkibini aniqlash kvalifikasiya qilish uchun subyektiv tomon bunday
jinoyatda aniq tahlil qilinishi kerak.
O‘z-o‘ziga   ishonish   va   aybning   qasd   shakli   o‘rtasidagi   farq   an’anaviy
ravishda   uchinchi   belgi   -   oqibatlarning   yuz   bermasligiga   asossiz   umid   qilishda
ko‘rinadi:   “Ammo   o‘z-o‘ziga   ishongan   holda   ijtimoiy   xavfli   oqibatlarni   oldindan
ko‘rish... ularning sodir bo‘lmasligiga asossiz umid qilish orqali yo‘qqa chiqadi” 68
.
Shu   munosabat   bilan,   o‘quv   adabiyotlarida   kasbi,   mutaxassisligi   va   boshqalar
tufayli   o‘z-o‘ziga   ishongan   shaxs   oqibatlarning   oldini   olishga   ishonishga   imkon
beradigan   maxsus   ko‘nikmalarga   ega   ekanligi   yoki   boshqa   obyektiv   omillar
bo‘yicha hisob-kitob qilishi shartligi ko‘rsatiladi.
Endi   ehtiyotsizlikning   navbatdagi   turi   –   beparvolikka   to‘xtalamiz.
Beparvolikni   isbotlashda   qonun   chiqaruvchi   ikkita   asosiy   faktni   belgilashni   talab
qiladi. Birinchidan, shaxs o‘z harakatlarining (harakatsizligi) oqibatlarini oldindan
ko‘ra   olmaganligi.   Ikkinchidan,   u   ularni   oldindan   ko‘rishi   mumkin   va   shartligi
(Jinoyat kodeksi 22-moddasi 3-qismi). Jinoyat huquqi nazariyasi nuqtai nazaridan
bular mos ravishda beparvolikning salbiy va ijobiy belgilari (mezonlari)dir.
Beparvolik   tufayli   jinoyat   sodir   etishning   o‘ziga   xos   xususiyatlari
quyidagilardan iborat. Shaxs o‘z harakati (harakatsizligi) natijasida ijtimoiy xavfli
oqibatlar   yuzaga   kelishi   mumkinligini   oldindan   ko‘ra   bilmaydi.   Beparvolik
holatlarida,   shaxslar   harakatlari   (harakatsizligi)   jinoyat   qonuni   bilan
68
  Дагель   П .   С .,   Котов   Д .   П .   Субъективная   сторона   преступления   и   ее   установление .   –   Воронеж :   Изд - во
Воронеж .   ун - та ,   1974.   –   С .   129–130   (Dagel   P.   S.,   Kotov   D.   P.   The   subjective   side   of   the   crime   and   its
establishment. - Voronezh: Voronezh Publishing House. un- ta, 1974. - S. 129-130)
44 qo‘riqlanadigan manfaatlar va qadriyatlarga zarar yetkazishga qaratilmagan. Shaxs
ko‘pincha   amalga   oshirilgan   xatti   -   harakatlar,   masalan,   xavfsizlik   qoidalarini
buzadigan   faktik   tomonini   biladi,   lekin   ayni   paytda   bu   harakatlar   (harakatsizlik)
ijtimoiy   xavfli   oqibatlarga   olib   kelishi   mumkinligini   anglamaydi.   Ya’ni   bunday
hollarda,   inson   o‘z   harakatlari   ayrim   havfsizlik   qoidalarini   buzish   bilan
bog‘liqligini   bilmasligi   mumkin.   Buning   sababi   charchoq,   e’tiborsizlik,
intizomsizlik   va   boshqalar   tufayli   bo‘lishi   mumkin.   Biroq,   yuqorida   aytilganlar
beparvolik   oqibatida   sodir   etilgan   ijtimoiy   xavfli   qilmish   irodaviy   harakati
emasligini anglatmaydi 69
.
Beparvolikning   subyektiv   mezoni   deganda   shaxsning   muayyan   vaziyatdagi
shaxsiy   qobiliyati   va   uning   individual   fazilatlarini   hisobga   olgan   holda   ijtimoiy
xavfli oqibatlar ehtimolini oldindan ko‘ra bilish tushuniladi. Bu shuni anglatadiki,
oqibatlarni   oldindan   ko‘rish   imkoniyati,   birinchidan,   qilmish   sodir   etilgan
vaziyatning   xususiyatlari,   ikkinchidan,   jinoyatchining   individual   fazilatlari   bilan
belgilanadi.   Natijalarni   oldindan   ko‘rish   vazifasi   prinsipial   jihatdan   amalga
oshirilishi   uchun   vaziyat   haddan   tashqari   murakkab   bo‘lmasligi   shart.
Jinoyatchining   individual   fazilatlari   (uning   jismoniy   imkoniyati,   rivojlanish
darajasi, ma’lumoti, kasbiy va hayotiy tajribasi, sog‘lig‘i holati, sezgirlik darajasi
va   boshqalar)   unga   qilmish   sodir   bo‘lgan   vaziyatdan   kelib   chiqadigan
ma’lumotlarni idrok etish, voqeaga va o‘z majburiyatiga to‘g‘ri baho berib, asosli
xulosa   chiqarishga   imkon   berishi   kerak.   Ushbu   ikkita   shartning   mavjudligi
jinoyatchiga ijtimoiy xavfli oqibatlarni oldindan ko‘rishga imkon beradi.
Jinoyat   kodeksining   Maxsus   qismida   mavjud   bo‘lgan   normalarni   tahlil
qilishdan aybning ikki xil shakli bo‘lgan tarkibning ikki turini ko‘rish mumkin:
Birinchi turdagi   moddiy tarkiblar ikkita oqibatlarga olib keladi va ikkinchi
(uzoqroq)   oqibatlar   oddiy   tarkibning   zaruriy   belgilari   bo‘lgan   birinchisiga
qaraganda   jiddiyroq.   Uzoq   muddatli   oqibatlar   qilmishning   ijtimoiy   xavfliligini
sezilarli darajada oshiradigan kvalifikasiya belgisi sifatida ishlaydi. Ularga Jinoyat
kodeksining   173-moddasi   2-qismi,   Jinoyat   kodeksining   104-moddasi   4-qismi   va
69
  Нерсесян   В .  А .  Ответственность   за   неосторожные   преступления . –  СПб . :  Юрид .  центр   Пресс , 2002. – 478
с . (Nersesyan V. A. Responsibility for negligent crimes. - St. Petersburg. : Legal. Center   Press , 2002. - 478  p .)
45 boshqa   tarkiblar   kiradi.   Aybning   ikki   tomonlama   shakli   bo‘lgan   jinoyatlarning
ikkinchi   turi   formal   tarkibga   xosdir,   ya’ni   asosiy   formal   tarkibni   tashkil   etuvchi
harakatga   va   kvalifikasiyali   tarkibda   takrorlanadigan   oqibatga   nisbatan   bir   xil
bo‘lmagan   ruhiy   munosabat   bilan   tavsiflanadi.   Qonunda   formal   tarkibga   ega
bo‘lgan  jinoyatlarning  oqibatlari   ikki  shaklda  tasvirlangan:  ba’zi  moddalarda  ular
bevosita,   masalan,   Jinoyat   kodeksining   116-moddasi   4-qismiga   binoan   odamlar
o‘limi deb qayd etiladi, boshqalarida qonun chiqaruvchi og‘ir shikast yoki boshqa
og‘ir oqibatlar kabi baholovchi tushunchalardan foydalanadi.
Ko‘pgina   normalarda   ehtiyotsizlik   bilan   hayotdan   mahrum   qilish   uzoq
muddatli oqibat sifatida ko‘rsatilgan. Tarkibning bunday tuzilishi o‘ziga xos belgi -
qasddan sodir etilgan qilmish va ehtiyotsizlik tufayli oqibatlarga olib kelishi bilan
aybning ikkiyoqlama shakli tushunchasini ko‘rsatib beradi.
46 III. BOB. JINOYAT TARKIBI  SUBYEKTIV TOMONING
FAKULTATIV BELGILARI VA ULARNING
KVALIFIKATSIYAGA TA’SIRI
3.1. Motiv, maqsad va shaxsning ruhiy holatini kvalifikatsiyaga ta’siri
Motiv   va   maqsad   jinoyat   tarkibining   zaruriy   (bunday   holda   qilmishni
kvalifikatsiya   qilish   uchun   motiv   va   maqsadni   aniqlash   talab   etiladi)   yoki
fakultativ belgisi sifatida mavjud bo‘lishi mumkin.
Motiv   va   maqsad   jinoyat   subyektiv   tomonining   mustaqil   belgilarini   tashkil
etadi.   Ular   subyektiv   tomonning   asosiy   belgisi   bo‘lgan   aybga   juda   yaqin   turadi,
ammo   u   bilan   aynan   bir   narsa   emas.   Motiv   inson   ongiga   ta’sir   etadi,   irodasini
yo‘naltiradi,   inson   harakatlarining   xususiyatini   belgilab   beradi   va   shu   sababli
aybning   mazmunini   aniqlash   imkonini   beradi,   lekin   o‘z   mustaqilligini
yo‘qotmaydi.
Professor  V.V.  Luneyev  haqli   ravishda  ta’kidlaganidek,  “faqat  subyektning
haqiqiy istagini o‘rganib chiqib, uning xatti-harakatlariga va bu harakat olib kelishi
mumkin   bo‘lgan   oqibatlariga   bo‘lgan   haqiqiy   munosabatini   tushunish   mumkin,
ya’ni   subyektiv   ayblov   prinsipini   buzmasdan   uning   haqiqiy   aybini   aniqlash
mumkin” degan fikrni ilgari surgan 70
.
Jinoyatning   subyektiv   tomonining   fakultativ   belgilari   muammosi   ichki
jinoyat qonunchiligidagi eng muhim masalalardan biridir. Ishda obyektiv haqiqatni
aniqlash, jazo tayinlash va jinoyatlarning oldini olish — bularning barchasi  inson
xatti-harakatlarining   motivlari   va   maqsadlari   bilan   chambarchas   bog‘liq.   Shuning
uchun   sodir   etilgan   jinoyatning   motivi   va   maqsadi   sodir   etilgan   jinoyatlarning
subyektiv tomonini tavsiflovchi ixtiyoriy elementlar orasida asosiy rol o‘ynaydi.
Rivojlanishning   hozirgi   bosqichida   jinoyat   huquqi   fani   jinoiy   xatti-
harakatlarni rag‘batlantirish sohasidagi turli xil adabiyotlar bilan to‘yingan. Jinoyat
tarkibining   subyektiv   tomonini   tushunish   uchun   motiv   va   maqsadning   umumiy
ahamiyati   to‘g‘risida   ko‘plab   ishonchli   dalillarga   qaramay,   “huquqshunoslarning
70
 Лупеев, В. В. Субъективное вменение. — М. : Спарк, 2000. — 70 с.
47 jamoasi   ongida   ular   hech   qachon   subyektiv   tomonning   fakultativ   belgilarining
pragmatik chegaralaridan tashqariga chiqmaganlar” 71
.
Jinoyat huquqi fanida jinoyatning motivi jinoyat sodir etishga undash degan
pozitsiya   mavjud   va   maqsad   uning   ijtimoiy   xavfli   oqibati,   jinoyatchi   anglagan
zarari,   jinoiy   qonun   bilan   himoyalangan   munosabatlar   uchun   qanday   xavf
tug‘dirishi va shu bilan birga u uchun kerakli bo‘lgan tushunchadir 72
.
Psixologiya va jinoyat huquqi bo‘yicha ilmiy adabiyotlarda keltirilgan tahlil
bugungi   kunda   “motiv”   toifasini   tushunishda   bir   nechta   yo‘nalishlar
shakllanganligini ta’kidlash uchun asos beradi 73
.
Birinchi   yo‘nalish   O.G.Leontyev,   S.L.Rubinshteyn,   S.A.Tararuxin,
B.S.Volkov,   A.V.Naumov   va   boshqalar   kabi   olimlarning   asarlarida
keltirilgan.ushbu   ilmiy   xodimlar   tomonidan   motivning   ta’rifi   mavjud   ehtiyojni
anglash   obyektivi   orqali   taqdim   etiladi.   Masalan,   O.G.Leontsvim   va   S.L.
Rubtsnshteyn   motivning   mohiyatini   aniqlashda   e’tibor   ma’lum   bir   mavzuga
qaratiladi   deb   hisoblashgan 74
.   Bunday   tushunchaga   asoslanib,   motiv   ehtiyoj   va
yakuniy natija, maqsad o‘rtasidagi  oraliq bo‘g‘in bo‘lib, inson faoliyatining ongli
boshlanishi hisoblanadi. 
Boshqa   olimlar   guruhi   (B.V.Xarazishvili,   V.S.Chubinskiy)   motivning
mazmunini aniqlashda shaxsning hissiy holati va irodaviy tarkibiy qismiga e’tibor
qaratiladi.   B.V.Xarazishvili   ta’kidlaganidek,   motiv   –   bu   shaxsning   hissiy   holati
bo‘lib, u ma’lum bir xatti-harakatning zarurligini tushunish va uni amalga oshirish
istagi   bilan   bog‘liq   irodaning   namoyon   bo‘lishida   namoyon   bo‘ladi 75
.   Shunga
o‘xshash   pozitsiyani   V.S.Chubinskiy   ham   keltirib   o‘tadi,   u   motivda   irodaviy
jarayonning   dastlabki   bo‘g‘inini   ko‘rdi.   Bu   nuqtai   nazar,   avvalgilariga   qaraganda
muhimroq   ko‘rinadi,  chunki   u  motivning   ma’lum   bir   hissiy   holatga   mansubligini
71
 Лупеев, В. В. Субъективное вменение. — М. : Спарк, 2000. — 61 с.
72
  Кримінальне право України:  Загальна частина:  підручник  /  Ю. В. Баулін, В. І. Борисов,  В. І Тютюгін  та
ін. ; за ред. В. В. Сташиса, В. Я. Тація. — 4-е вид., перероб. і допов. — X. : Право, 2010. — 456 с
73
  Орлов,   Ю.   В.   Мотив   як   ознака   субьєктивної   сторони   складу   злочину:   сутність   та   питання   доцільності
законодавчого закріплення // Право і Безпека. — 2011. — № 4(41). — С. 126—129.
74
  Рубинштейн,   С.   Л.   Основы   общей   психологии.   —   М.   :   Учпедгиз,   1946.   —   С.   14,   Леонтьев,   А.   Н.
Потребности, мотивы и эмоции: конспект лекццй. — М. : Изд-во МГУ, 1971. — 40 с.
75
  Харазишвили, Б. В. Вопросы мотива поведения преступника в советском праве // Советское государство и
право. — 1964. — № 5. — С. 153—157.
48 tasvirlash uchun asos beradi. Biroq, bu pozitsiyaning zaifligi, bizning fikrimizcha,
hissiy   holatni   shaxsning   ixtiyoriy   tarkibiy   qismi   bilan   bog‘lashdir,   bu   har   doim
ham to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqaga ega emas.
Ichki   jinoyat   qonunchiligidagi   motivning   so‘nggi   keng   qamrovli
tadqiqotlaridan   biri   bu   professor   A.V.Savchenkoning     ‘jinoyatning   motivi   va
motivatsiyasi   ‘   asari   bo‘lib,   unda   olim   turli   xil   ilmiy   yondashuvlarni   tahlil   qilish
asosida motivni   “shaxsni ijtimoiy xavfli harakatni amalga oshirishga undaydigan
va uning asosi  bo‘lgan integral ruhiy ta’lim” deb tushunish kerak degan xulosaga
keladi.   A.V.Savchenkoning   pozitsiyasi,   aslida,   yuqorida   aytib   o‘tilganlarni
takrorlaydi,   unga  ko‘ra   motiv  har   qanday  faoliyatga   ichki   majburlash   sifatida   tan
olinadi 76
.   Shunday   qilib,   jinoyat   motivining   an’anaviy   ta’rifi   dolzarb   bo‘lib
qolmoqda, deyish mumkin.
Motiv   va   maqsad   quyidagi   shartlar   mavjud   bo‘lganda   jinoyat   tarkibi
subyektiv   tomonining   zaruriy   belgilari   sifatida   tan   olinadi.   Birinchidan,   JK
Maxsus   qismi   moddasining   dispozitsiyasida   motiv   va   maqsad   bevosita
ko‘rsatilganda jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi hisoblanadi.
Ikkinchidan,   motiv   va   maqsadning   zarurligi   jinoyat   muayyan   tarkibining
yuridik tabiatidan kelib chiqadigan bo‘lsa, uni  aniqlashning majburiy xususiyatga
ega   ekanligi   bilan   shartlanadi.   Masalan,   o‘zgalar   mulkini   talon-toroj   qilish   bilan
bog‘liq   bo‘lgan   jinoyatlar.   Unda   jinoyatning   motiv   va   maqsadi   norma
dispozitsiyasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilmagan bo‘lsa-da, uni aniqlash majburiy
xususiyatga ega. 
Odatda jinoyat huquqi fanida jinoyatning subyektiv tomonining faqat ikkita
fakultativ belgisi — motiv va maqsad ajralib turadi eya hisoblashadi.
Ushbu nuqtai nazar  tarafdorlari hissiyotlar  (hissiy  holat)  shaxsning  ijtimoiy
xavfli  harakatga bo‘lgan ruhiy munosabatining elementi  emas,  balki  jinoyat  sodir
etilishidan   oldin,   paytida   yoki   undan   keyin   boshdan   kechirilishi   mumkin   bo‘lgan
ruhiy   tajribalarni   anglatadi   deb   bilishadi.   Ammo   ruyih   munosabat   odamda   faqat
76
 Савченко, А. В. Мотив і мотивація злочину : монографія. — К. : Атіка, 2002. — 144 с.
49 ehtiyojni  qondirish  mumkin bo‘lmaganda paydo bo‘ladi  va motivni  shakllantirish
maqsadlarning paydo bo‘lishining sababi sifatida hissiy holatni o‘z ichiga oladi. 
Subyektiv   tomonni   loyihalashda   hissiy   holat,   motiv   va   maqsad   kabi
fakultativ   xususiyatlarni   ta’kidlashdan   tashqari,   bir   qator   mualliflar   subyektiv
tomonni   tavsiflovchi   boshqa   qo‘shimcha   belgilar   mavjudligini   —   affekt,
biluvchanlik, sababni ko‘rsatadi.
Affektga   kelsak,   u   yuqorida   aytib   o‘tilganidek,   qisqa   muddatli   hissiyotni
anglatadi,   shuning   uchun,   shubhasiz,   hissiy   holatning   bir   turi   sifatida   jinoyatning
subyektiv tomonining ixtiyoriy belgilaridan biridir. Bu yerda qiyinchilik shundaki,
jinoyat qonunchiligida his-tuyg‘ularni (hissiy holatlarni) tasniflash mavjud emas va
ta’sir turi sifatida hissiy holat kerakli konsolidatsiyani topa olmaydi.
Biluvchanlikni   jinoyatning   subyektiv   tomonining   belgilari   qatoriga   kiritish
asosli   emas.   “Biluvchilik”   atamasi   subyektning   ma’lum   bir   hayotiy   vaziyatning
mavjudligi   yoki   yo‘qligi   to‘g‘risida   ishonchli   bilimini   anglatadi.   Huquqiy
normaning   huquqiy   munosabatlarning   paydo   bo‘lishi,   o‘zgarishi   va   tugatilishini
umumiy huquq nazariyasi nuqtai nazaridan bog‘laydigan o‘ziga xos hayotiy holat
— bu huquqiy fakt 77
. Olingan bilim asosida (vaqt o‘tishi bilan, birinchi navbatda,
hissiy   holatni   yaratadigan   bilim   (subyektiv   ma’lumot)   paydo   bo‘ladi,   shuning
uchun jinoyatning subyektiv tomonining fakultativ belgilari — hissiy holat, motiv
va   maqsad   va   asosiy   belgi   —   ayb   shakllanadi,   chunki   subyekt   bilib,   harakatni
amalga   oshiradi.   Shuning   uchun,   bunday   holatlarda   aybning   beparvo   shakli   (bila
turib) chiqarib tashlanadi. Qonunda bilimni ko‘rsatish jinoyat faqat  qasddan sodir
etilishi mumkin degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. 
Bundan   tashqari,   yuridik   adabiyotlarda   biluvchilik   texnik   texnika   ekanligi,
bu qonunda ushbu harakatni sodir etishda subyektga jinoyatni kvalifikatsiya qilish
yoki   jazo   tayinlash   uchun   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   holatlar   mavjudligi
to‘g‘risida   oldindan   ma’lum   bo‘lganligini   ko‘rsatish   usulini   anglatadi.   Qanday
bo‘lmasin,   lekin   bilganlik   jinoyatning   subyektiv   tomonining   fakultativ   belgisi
emas.
77
  Qarang .: Чашин А.Н. Теория государства и права: Учебник. — М., 2008. — С. 309.
50 Sabab, biror narsa uchun asos bo‘lishi mumkin bo‘lgan holat 78
, shuningdek,
jinoyatning   subyektiv   tomonining   fakultativ   belgilariga   taalluqli   emas.   Bilimdan
farqi shundaki, bu yerda dastlab hissiy holat asosida motiv va maqsad allaqachon
shakllangan va sabab harakatni tezlashtiradi. 
Fakultativ   belgilar   –   bu   barcha   kompozitsiyalarga   xos   bo‘lmagan   belgilar,
faqat   ularning   ba’zilari.   Qonun   chiqaruvchi   ma’lum   bir   jinoyatning   o‘ziga   xos
xususiyatlarini   ta’kidlash   uchun   asosiy   xususiyatlarga   qo‘shimcha   ravishda   faqat
individual   kompozitsiyalarni   loyihalashda   fakultativ   xususiyatlardan   foydalanadi.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   bunday   belgilar   faqat   jinoyat   tarkibining   umumiy
tushunchasida   fakultativ   deb   ataladi.   Hissiy   holat,   motiv   va   maqsad,
kompozitsiyaning   ixtiyoriy   belgilari   sifatida,   jinoyat   qonunchiligida   uch   xil
ahamiyatga ega.
Birinchi   ahamiyati   shundaki ,   hissiy   holat,   motiv   va   maqsad   qonun
chiqaruvchi   tomonidan   asosiy   tarkib   belgilari   qatoriga   kiritilganda,   ya’ni
O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat   kodeksining   maxsus   qismining   jinoyat-huquqiy
normasining   dispozitsiyasida   ko‘rsatilganda   malaka   uchun   majburiydir.   Bular
quyidagi   normalar:   99-modda.   Onaning   o‘z   chaqalog‘ini   qasddan   o‘ldirishi   ,   98-
modda.  Kuchli   ruhiy   hayajonlanish   holatida   qasddan   odam   o‘ldirish,   106-modda.
Kuchli   ruhiy   hayajonlanish   holatida   qasddan   badanga   og‘ir   yoki   o‘rtacha   og‘ir
shikast   yetkazish   (hissiy   holat);   112-modda.   O‘ldirish   yoki   zo‘rlik   ishlatish   bilan
qo‘rqitish, 192 7
-modda. Xo‘jalik yurituvchi  subyektlarga va boshqa tashkilotlarga
pul   mablag‘lari   berishni   asossiz   ravishda   kechiktirish,   124-modda.   Bolani
almashtirib   qo‘yish,   227-modda.   Hujjatlar,   shtamplar,   muhrlar,   blankalarni,
avtomototransport   vositalarining   va   ular   tirkamalarining   (yarim   tirkamalarining)
davlat raqam belgilarini egallash, nobud qilish, ularga shikast yetkazish yoki ularni
yashirish;  135-modda. Odam  savdosi,   155-modda. Terrorizm, 156-modda. Milliy,
irqiy, etnik yoki diniy adovat qo‘zg‘atish, 176-modda. Qalbaki pul, aksiz markasi
yoki qimmatli qog‘ozlar yasash, ularni o‘tkazish va h.klar.  
78
 Ожегов С.И. Словарь русского языка: Ок. 53 000 слов / Под общ. ред. Л.И. Скворцова. — 24-е изд., испр.
— М., 2005. — С. 681.
51 Ko‘rib   turganingizdek,   qonun   chiqaruvchi   maqsadga   jinoyat   tarkibining
subyektiv   tomonining   fakultativ   belgisi   sifatida   katta   e’tibor   beradi,   ikkinchi   eng
muhim   subyektiv   belgi   O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat   kodeksida   jinoyatning
motivi,  shaxsning   mustaqil  belgi   sifatida  jinoyat   sodir  etishdan   oldingi   va  keying
hissiy   holati   hisoblanadi.   Muallifning   fikriga   ko‘ra,   qayd   etilgan   narsa   shuni
ko‘rsatadiki,   qonun   chiqaruvchi   uchun   har   bir   jinoyatning   natijasi,   aybdor   shaxs
uchun   sodir   etgan   qilmishining   maqsadi   uchun   ko‘proq   ahamiyatga   ega,   chunki
ushbu natijaning norma konstruksiyasida mavjudligi jinoyat tarkibining subyektiv
tomonining barcha fakultativ belgilarining umumiyligini anglatadi.
Jinoyat   tarkibining   subyektiv   tomonining   fakultativ   belgilari   sifatida   hissiy
holat,   motiv   va   maqsadning   ikkinchi   ahamiyati   shundaki ,   ular   jinoyatni
kvalifikatsiya qilish uchun ham majburiydir, chunki birinchi holatda bo‘lgani kabi,
ular tarkibning konstruksiyasiga kiritilgan, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi jinoyat
kodeksining   maxsus   qismi   normalarining   dispozitsiyasida   ham   ko‘zda   tutilgan.
Farqi   shundaki,   birinchi   ma’noda   ular   jinoyatning   asosiy   tarkibining   majburiy
belgilaridan biri bo‘lgan, ikkinchidan, biz malakali yoki imtiyozli tarkibni qonuniy
shakllantirishda   nazarda   tutilgan   javobgarlikni   og‘irlashtiradigan   yoki
yengillashtiradigan   holatlar   rolini   o‘ynaydigan   qo‘shimcha   xususiyatlar   haqida
gapiramiz.   Va   faqat   ushbu   tarkiblarda   ular   jinoyatni   kvalifikatsiya   qilish   uchun
majburiydir.   Bular   jinoyat   qonunining   quyidagi   normalari:   97-modda.   Qasddan
odam   o‘ldirish   2-qism   “I”   bandi   (tamagirlik   niyatida),   104-modda.   Qasddan
badanga og‘ir shikast yetkazish “I” bandi (inson a’zolarini va (yoki) to‘qimalarini
olish maqsadida), 169-modda. O‘g‘rilik “d” bandi (umumiy foydalanishdagi elektr,
issiqlik,   gaz   yoki   vodoprovod   tarmoqlariga   tijorat   maqsadlarida   o‘zboshimchalik
bilan   ulanish   yoxud   elektr   energiyasini,   tabiiy   gazni,   sovuq   yoki   issiq   suvni
hisobga   olish   asboblariga,   shu   jumladan   ularning   plombalariga   qasddan   shikast
yetkazish   yoxud   hisobga   olish   asboblarining   ko‘rsatkichlarini   o‘zgartirish
maqsadida ularga tashqaridan aralashish yo‘li bilan), 235-modda. Qiynoqqa solish
va   boshqa   shafqatsiz,   g‘ayriinsoniy   yoki   qadr-qimmatni   kamsituvchi   muomala
hamda jazo turlarini qo‘llash “z” bandi (alillarni soxtalashtirish (qalbakilashtirish)
52 maqsadida),   267-modda.   Transport   vositasini   olib   qochish   “g”   va   “v”   bandalari
(transport   vositasini   talon-toroj   qilish   maqsadida   o‘g‘rilik   yoki   talonchilik   yo‘li
bilan   sodir   etilgan   bo‘lsa,   transport   vositasini   talon-toroj   qilish   maqsadida
bosqinchilik yo‘li bilan sodir etilgan bo‘lsa) va h.klar. 
Ikkinchi   ma’noda   jinoyat   tarkibining   subyektiv   tomonining   fakultativ
belgilari   soni   birinchisiga   qaraganda   kamroq.   Aftidan,   qonun   chiqaruvchi
tarkibning   asosiy   belgilari   sifatida   jinoyatning  hissiy   holati,  motivi   va   maqsadiga
ko‘proq   ahamiyat   beradi,   shuning   uchun   ularning   jinoyat   qonunchiligidagi
jinoyatning tarkibiy qismlari sifatida ahamiyati katta.
Tarkibning   fakultativ   belgilari   sifatida   hissiy   holat,   motiv   va   maqsadning
uchinchi ahamiyati shundaki , ular jinoyatning malakasiga ta’sir qilmaydi, chunki
ular   kompozitsiyalar   konstruksiyasida   aks   ettirilmagan:   na   asosiy   tarkibda,   na
asosiy   tarkibning   hosilalarida   (javobgarlikni   og‘irlashtiradigan   yoki
yengillashtiradigan holatlar bo‘lgan kompozitsiyalar). Bunday qo‘shimcha belgilar
ixtiyoriy   (so‘zning   aniq   ma’nosida).   Bunday   hollarda   javobgarlikning   asosi
jinoyat-huquqiy normada ko‘rsatilgan belgilarning kamroq to‘plamiga ega bo‘lgan
tarkibdir.   Ammo   qonun   individual   (qo‘shimcha)   belgilar   soni   aniq   sodir   etilgan
jinoyatda   kompozitsiya   talab   qilganidan   ko‘proq   bo‘lgan   vaziyatga   befarq
munosabatda   bo‘lmaydi.   O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat   kodeksining   umumiy
qismida 55,56,57-moddalarda sud ushbu “qo‘shimcha” belgilarni baholash tartibini
nazarda   tutadi.   Sud   ularni   jazo   tayinlashda   hisobga   olishi   mumkin,   agar   ular
ijtimoiy   xavf   darajasiga   ta’sir   qilsa   —   uni   kamaytiradi   yoki   aksincha,   oshiradi.
O‘zbekiston   Respublikasi   jinoyat   kodeksining   55-moddasida   sud   jazoni
tayinlashda   hisobga   oladigan   yengillashtiruvchi   holatlar.   Jinoyat   kodeksining   56-
moddasida   jazoni   og‘irlashtiradigan   holatlar,   shu   jumladan   “L”   irqiy   yoki   milliy
dushmanlik   yoxud   adovat   zamirida   sodir   qilish   motivlari   ko‘rsatilgan.   Jinoyat
kodeksining umumiy qismining boshqa normasida 57-moddasida ushbu holatlarni
hisobga   olgan   holda   jazo   tayinlash   tartibi   tartibga   solinadi.   Qonunda   sud   jazoni
tayinlashda jinoyat kodeksining 55-moddasi 1-qismida nazarda tutilmagan boshqa
holatlarni   yengillashtiruvchi   sifatida   hisobga   olish,   shuningdek,   ayrim   hollarda
53 ushbu   holatlarni   istisno   deb   tan   olish   va   ushbu   jinoyat   uchun   qonunda   nazarda
tutilganidan   yumshoqroq   jazo   tayinlash   huquqi   berilganligi   muhim   ahamiyatga
ega.
Yuqoridagilarni umumlashtirib shuni ta’kidlash kerakki, hissiy holat, motiv
va maqsad bir qator jinoyatlarning kvalifikatsiya qiluvchi belgilaridir, shuningdek,
jinoiy jazo tayinlanishiga ta’sir qiluvchi holatlar bo‘lib xizmat qiladi. Hissiy holat,
motiv   va   maqsad   jinoyatning   o‘ziga   xos   tarkibiga,   o‘xshash   kompozitsiyalar
guruhlariga   (maxsus   tarkibga)   va   jinoyatning   umumiy   tarkibiga   teng   ravishda
tegishli.
Muayyan   jinoyatning   tarkibiga   kelsak,   aksariyat   kriminalist   olimlar   hissiy
holatni,   motivni   va   maqsadni   barcha   holatlarda   o‘rnatilishi   shart   bo‘lmagan
ixtiyoriy   xususiyatlarga   kiritadi 79
.   Buning   sababi   shundaki,   kompozitsiya
belgilarining   fakultativligining   huquqiy   tabiati   odatda   qo‘llaniladigan   jinoiy-
huquqiy   norma   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   qonunda   bevosita   ko‘rsatilmagan   belgilar
fakultativ   hisoblanishi   hisoblanadi.   Ba’zi   olimlarning   ta’kidlashicha,   tarkib
belgilarini asosiy va fakultativ qismlarga ajratish faqat jinoyat tarkibining umumiy
tushunchasini   tahlil   qilish   orqali   mumkin   va   jinoyatning   o‘ziga   xos   tarkibida
barcha belgilar zarur deya qarashadi. Shu bilan birga, “jinoyat tarkibining umumiy
tushunchasiga   nisbatan   fakultativ   belgi   ma’lum   bir   jinoyatning   zaruriy   belgisi
bo‘lishi   mumkin”   va   “jinoyat   turlarini   tavsiflash,   uning   ijtimoiy   xavfini   oshirish
yoki kamaytirishi ham mumkin”.
Jinoyat   sodir   etishning   muayyan   holatlarini,   xususan,   hissiy   holatni,
jinoyatning   motivi   va   maqsadini   aniqlashda   hech   qanday   cheklovlarni   tan
olmaydigan   olimlar   tomonidan   bu   masalada   egallab   turgan   pozitsiya   aniqroq
ko‘rinadi. Jinoyat-huquqiy adabiyotlarida jinoyatni ochishda hissiy holat, motiv va
maqsad   muhim   ahamiyatga   ega   ekanligi,   ularning   o‘rnatilishi   ishning   obyektiv
haqiqatini aniqlashga yordam beradi 80
. 
79
 Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. — М., 1967. — С. 190.
80
 Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. — М.,
1955.  —  С.  269;  Соловьев  А.Д.   Всесторонность,  полнота  и   объективность   предварительного  следствия.  —
Киев, 1969. — С. 28, 59.
54 Aslida,   jinoyatning   irodaviy   tomoni   va   uning   motivatsiyasi   (jinoyatning
hissiy   holati,   motivi   va   maqsadi)   muammosi   bilan   bog‘liq   bo‘lmagan   biron   bir
jinoyat   huquqi   instituti   mavjud   emas.   T.V.Tsereteli   ta’kidlaganidek,   fakultativ
harakat   jinoyat   tushunchasini   shakllantirishga   asoslanadi.   U   “jinoiy   harakat
tushunchasi   haqida   gapirish   uchun   ijtimoiy   xavf,   noqonuniylik   va   aybdorlik
keyingi belgilar sifatida qo‘shilishi kerak bo‘lgan mantiqiy markazdir” 81
.
Xulq-atvorning mohiyati keng ma’noda subyektning ongi, uning ijtimoiy va
psixofizik   xususiyatlari   va   fazilatlari,   ijtimoiy   qadriyatlarga,   umuman   obyektiv
voqelikka, boshqa odamlarga, o‘ziga bo‘lgan munosabatni o‘z ichiga oladi. Jinoyat
tarkibidagi   elementlarni   (ayb,   hissiy   holat,   motiv,   maqsad)   va   jinoyat   predmetini
(aql-idrok, yosh) an’anaviy ko‘rib chiqish doirasida subyektning sodir etilayotgan
jinoyatga   bo‘lgan   ruhiy   munosabatining   xususiyatlari   jinoyatning   mohiyatini
ixtiyoriy   harakat   sifatida   va   jinoyatchining   mohiyatini   jinoyatda   namoyon
bo‘ladigan antisosial yoki asotsial xususiyatlar va fazilatlarning tashuvchisi sifatida
to‘liq aks ettirmaydi. 
Hissiy   holat,   motiv   va   maqsad   shaxs   va   u   sodir   etgan   jinoyat   o‘rtasidagi
bog‘liqlikdir.   Kompozitsiyaning   subyektiv   tomonining   fakultativ   belgilaridan
tashqari,   ularning   ijtimoiy   va   psixologik   tabiatini   ochib   bo‘lmaydi.   Jinoyatning
hissiy   holati,   motivi,   maqsadi   subyektning   intellektual   va   irodaviy   sohalariga
tegishli o‘ziga xos fazilatlarga ega. Ular nafaqat jinoyatning ichki xususiyatlarini,
balki jinoyatchini o‘zini ham to‘playdi. “Shaxs fikrlari” ning ichki mazmuni bo‘lib,
ular   subyektning   ijtimoiy   xususiyatlarini,   harakatlar   yo‘nalishini   ifoda   etadilar,
jinoyat sodir etishda o‘zlarining obyektiv ifodasini topadilar.
JK   Maxsus   qismi   moddasining   dispozitsiyasida   motiv   va   maqsad
ko‘rsatilmagan va u yoki bu jinoyatning qonunchilik konstruksiyasi  ularni taqozo
etmagan   taqdirda   ular   subyektiv   tomonning   qo‘shimcha   (fakultativ,   mavjudligi
shart   bo‘lmagan)   belgilari   deb   tan   olinadi   va   kvalifikatsiya   qilish   jarayonida
aniqlanishi talab etilmaydi.
81
 Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. — М., 1963. — С. 25
55 Shu   bilan   birga,   jinoyat   motivi   va   maqsadining   ahamiyati   ular   jinoyat
tarkibining   zaruriy   belgisi   sifatida   ko‘rsatilgan   yoki   qo‘shimcha   belgisi   deb   tan
olingan holda aniqlanishi shart.
Shuningdek   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilishda   motiv   va   maqsad   jinoyat
tarkibi   tuzilishida   ko‘rsatib   o‘tilgan   belgilarning   tutgan   o‘rni   bilan   baholanadi.
Bunda uch xil ko‘rinishga ega bo‘lgan holatni ajratishimiz mumkin:
Birinchidan,   motiv   va   maqsad   jinoyat   tarkibining   asosiy   elementlari
qatoriga kiritiladi hamda jinoyat tarkibining zaruriy belgisini tashkil etib, ularning
aniqlanmaganligi jinoyat tarkibi mavjud emasligini ko‘rsatadi.
Masalan, jinoyatning motivi tamagirlik yoki boshqa past niyatlarda qasddan
bolani   almashtirib   qo‘yish   (JK   124-m.)   jinoyatining   zaruriy   belgisi   sifatida
ko‘rsatilgan.   Unda   tamagirlik   yoki   boshqa   past   niyatlarning   aniqlanmaganligi
mazkur jinoyat tarkibining mavjud emasligidan dalolat beradi.
Maqsad   ham   bir   qancha   jinoyatlarning   zaruriy   belgisi   sifatida   belgilangan.
Masalan,   qalbaki   pul,   aksiz   markasi   yoki   qimmatli   qog‘ozlar   yasash,   ularni
o‘tkazish   (JK   176-m.)   jinoyatida   aybdor   bevosita   yuqorida   nazarda   tutilgan
predmetlarni   o‘tkazish   maqsadida   yasashi   yoki   ularni   o‘tkazishi   kerak.   Chunki
“o‘tkazish” maqsadi mazkur jinoyatning zaruriy belgisi hisoblanadi.
Ikkinchidan,   motiv   va   maqsad   jinoyat   asosiy   tarkibining   zaruriy   belgisiga
kiritilmagan,   biroq   uning   kvalifikatsiya   qiluvchi   belgilarida   nazarda   tutiladi.
Masalan,   ular   JK   97-moddasining   2-qismida   ko‘rsatilgan   og‘irlashtiruvchi
holatlarda   (tamagirlik   niyatida,   kishi   a’zolarini   kesib   olib,   boshqa   kishiga
ko‘chirish   (transplantat)   yoki   murdaning   qismlaridan   foydalanish   maqsadida,
boshqa   biror   jinoyatni   yashirish   yoki   uning   sodir   etilishini   osonlashtirish
maqsadida)  qasddan  odam  o‘ldirish jinoyatida ko‘rsatilgan kvalifikatsiya qiluvchi
belgilarda nazarda tutilgan. 
Uchinchidan,   motiv   va   maqsad   na   asosiy   tarkibning,   na   kvalifikatsiya
qiluvchi   tarkibning   zaruriy   belgilari   sifatida   nazarda   tutilmagan   hollarda   ular
jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilishga   ta’sir   etmaydi,  biroq  jazo   tayinlashda   inobatga
olinishi mumkin.
56 Yuqoridagilardan   kelib   chiqib   quyidagilarni   ta’kidlaymizki,   jinoyatning
subyektiv   tomonining   ajralmas   belgilari   sifatida   hissiy   holat,   motiv   va   maqsad
qilmishga   jinoiy   javobgarlikka   tortiladigan   shaxsning   xarakterini   beradi   va
jinoyatni   jinoiy   harakatdan   ajratib   turadi,   muayyan   ijtimoiy   harakatlarni
kriminallashtirish   (dekriminallashtirish)   jarayoniga   ta’sir   qiladi,   javobgarlikni
farqlashga   va   jazoni   individuallashtirishga   yordam   beradi.   Shundan   kelib   chiqib
jinoyat   tarkibidagi   hissiy   holat,   motiv   va   maqsadning   rolini   aniqlash   doktrinali,
kognitiv ahamiyatga ega desak mubolag ‘ a bo ‘ lmaydi.
3.2.   Xato va uning kvalifikatsiyaga ta’siri . Faktik xato va uning yuridik
ahamiyati.
Xato deganda, shaxs tomonidan sodir etilgan qilmishning u yoki bu yuridik
mohiyati   yoki   oqibatini   “ noto‘g‘ri   baholash ”   “ noto‘g‘ri   tasavvur   qilish ”
“ yanglishish ”  tushuniladi. 
Jinoyat-huquqiy adabiyotlarda xatoning turli ta’riflari mavjud. Ba’zi olimlar
xato   deb   odamning   qilmishining   haqiqiy   va   huquqiy   belgilari   haqidagi   noto‘g‘ri
tushunchasini   tushunishadi 82
,   boshqalari   buni   shaxsning   sodir   etilgan   harakatning
haqiqiy   va   huquqiy   belgilari   yoki   xususiyatlari   va   uning   oqibatlari   to‘g‘risidagi
noto‘g‘ri   tushuncha   sifatida   izohlashadi 83
,   boshqalari   buni   shaxsning   xatti-
harakatlarini   noto‘g‘riligiga   yoyishadi 84
,   to‘rtinchisiga   ko‘ra   xato   bu   “shaxsning
ushbu   harakatni   jinoyat   sifatida   tavsiflovchi   ijtimoiy   xavfli   harakatning   obyektiv
va subyektiv belgilariga nisbatan noto‘g‘ri tushunchasi” deyishadi 85
.
Ijtimoiy ahamiyatga ega harakatlarni amalga oshirishda shaxs ishning o‘ziga
xos holatlarini bunday holatlar, uning ko‘nikmalari va tajribalari haqidagi bilimlari
bilan bog‘laydi. Ushbu korrelyatsiya jarayonida voqelikning ikkinchi darajali aksi,
uning ikkinchi darajali bilimi paydo bo‘ladi. Bundan kelib chiqadiki, jinoyat sodir
etishda   xato   -   bu   voqelikni   dastlabki   bilish   jarayonida   ilmiy   va   amaliy
82
  Коптякова   Л.И.   Понятие   ошибок   в   советском   уголовном   праве   и   их   классификация.   В   кн.:   Проблемы
права,   социалистической   государственности   и   социального   управления.   Свердловск:   Изд-во   Урал.ун-та,
1978 г.  C  55
83
 Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1964.  C  210
84
 Курс советского уголовного права, T.I, - Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1968 г.  C  449
85
 Гилязев Ф.Г. Особенности вины и значение ошибки в уголовном праве. Уфа, 1993 г.  C  20
57 xaraktyerdagi   xato   emas,   balki   ikkinchi   darajali   bilish   jarayonida   psixologik
xarakterdagi xato, bu voqelikni aks ettirish hisoblanadi.
Xato   tushunchasining   qonuniy   konsolidatsiyasi   hali   ham   mavjud   emas,
shubhasiz,   bu   qonuniylikni   mustahkamlashga   yordam   beradi,   huquqni   muhofaza
qilish   organlariga   jinoyat   qonunini   qo‘llashni   osonlashtiradi   va   amalda   tez-tez
uchraydigan obyektiv ayblovlarni kamaytiradi.
Har   bir   sodir   etilgan   jinoyatda   ayb   individual   xususiyatga   ega   bo‘lib,
shaxsning   sodir   etilgan   ijtimoiy   xavfli   xatti-harakatlar   va   zararli   oqibatlarga
nisbatan   aqliy   munosabatining   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   o‘rganishga   imkon
beradi.
Qilmish   sodir   etgan   shaxsning   noto‘g‘ri   tushunchalarining   malakaga   ta’sir
qilishining asosiy ehtimoli jinoiy javobgarlikka faqat aybdorlik mavjud bo‘lganda,
ya’ni  ijtimoiy xavfli harakatni qasddan  yoki beparvolik bilan sodir etgan shaxsga
nisbatan yo‘l qo‘yilishi  bilan bog‘liq va javobgarlikning o‘zi  aybdorlik darajasiga
qarab   farqlanadi.   Q asd     va   ehtiyotsiz likning   mavjudligi   to‘g‘ridan - to‘g‘ri
shaxsning o‘zi sodir etgan harakat haqidagi g‘oyasiga bog‘liq. 
Huquqiy   adabiyotlarni   tahlil   qilish   shuni   ko‘rsatadiki,   xatolarning   ko‘plab
tasniflari mavjud. Bunday holda, tasniflash turli xil xususiyatlarga asoslanadi.
Biz   xatolarni   ularning   paydo   bo‘lish   manbasiga   ko‘ra   quyidagicha
tasniflashimiz mumkin:
a) tashqi, obyektiv;
b) ichki, subyektiv omillar.
Mazkur   tasniflash   V.F.Kirichenko   tomonidan   aniqlangan 86
.   U   harakat   va
uning   oqibatlari   bilan   bog‘liq   xatoni   va   motivlardagi   xatoni   faoliyatning   asosi
sifatida ajratib ko‘rsatdi.
Ijtimoiy   ahamiyatga   ega   harakatlarni   amalga   oshirish   jarayonida   voqelikni
aks ettirish darajasini hisobga olgan holda, haqiqatni hissiy va oqilona aks ettirish
darajasidagi xatolarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
86
  Kirichenko   V.F.   Responsibility   for   official   crimes   under   Soviet   criminal   law   (general   issues).   –   Moscow:   AN
SSSR, 1956. – 78 p
58 P. S. Dagel  sud xatolarining batafsil  tasnifini  taklif  qildi   va unda xatolarga
xos umumiy tasnifni berib o‘tgan :
1. mavzu   bo‘yicha :   huquqiy   va   faktik   (amaliy   ahamiyatga   ega   bo‘lish   uchun
ushbu   ishda   eng   maqbul   va   shuning   uchun   foydalaniladi,   shuningdek   jinoyat
huquqi darsliklarida asosiy sifatida ko‘rib chiqiladi) ;
2. paydo bo‘lish sabablari bo‘yicha:  uzrli va uzrsiz ;
3. ahamiyati bo‘yicha:  muhim va ahamiyatsiz ;
4. oqlanish darajasi bo‘yicha : aybdor va aybsiz 87
.
Jinoyat   huquqida   barcha   muhim   bo‘lgan   xatolarni   ham   ikki   turga   ajratish
ahamiyatga egadir: yuridik xato va faktik xato.
Yuridik   xato   –   bu   shaxsning   sodir   etayotgan   ijtimoiy   xavfli   qilmishining
yuridik   mohiyati   va   yuridik   oqibatlariga   nisbatan   yanglishishidir 88
.   Yuridik   xato
uch xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: 
1) sodir etilayotgan qilmishning jinoiyligiga nisbatan yanglishish: 
a)   shaxs   sodir   etayotgan  qilmishini  jinoyat   deb  biladi,  ammo  qonunga  asosan
jinoyat hisoblanmaydi;   b) shaxs sodir etayotgan qilmishini jinoyat deb bilmaydi,
ammo qonun uni jinoyat deb belgilaydi; 
2)   jazoning   xususiyati   bo‘yicha   yanglishish   (jinoyat   uchun   tayinlanishi
mumkin bo‘lgan jazo turi, muddati va miqdori haqida yanglishish); 
3) shaxsning sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishni huquqiy baholashga nisbatan
yanglishishi.
Yuridik xato mavjud bo‘lganda, kvalifikatsiyaning umumiy qoidalariga ko‘ra,
u   javobgarlikka   ta’sir   etmaydi,   ya’ni,   shaxsning   qilmishini   yuridik   xato
mavjudligida   kvalifikatsiya   qilishda   xato   bo‘lgan   holda   qilmishni   qanday
kvalifikatsiya qilinsa, u bo‘lmaganda ham shunday kvalifikatsiya qilinadi.
Shaxs   sodir   etayotgan   harakatlarini   jinoyat   deb   hisoblamasa,   biroq   qonunga
asosan   bunday   qilmishlar   jinoyat   deb   topilsa,   shaxsning   bu   kabi   xatolikka   yo‘l
qo‘yishi   qilmish   natijasida   qanday   jinoiy   oqibat   kelib   chiqqan   bo‘lsa,   ushbu
87
 Дагель П.С., Михеев Р.И. Установление субъективной стороны. Владивосток, 1972. C  53
88
 Якушин В.А., Назаров В.В. Ошибка в уголовном праве и ее влияние на пределы субъективного вменения
(теоретические аспекты). Ульяновск: УлГУ, 1997.  C  143
59 jinoyat   tarkibi   bilan   baholanadi,   chunki   shaxsning   sodir   etayotgan   qilmishiga
noto‘g‘ri baho berishi uni javobgarlikdan ozod qilmaydi.
Agar shaxs o‘z harakatlarini yanglishgan holda jinoyat deb o‘ylasa va bunday
holatlarni   qonun   jinoyat   deb   hisoblamasa,   shaxsning   qilmishi   javobgarlikni
nazarda tutmaydi. Masalan, shaxs, bank muassasasini chetlab oz miqdorda valyuta
qimmatliklarini o‘tkazib jinoyat sodir etyapman deb o‘ylasa (JK 177-moddasining
1-qismiga   asosan   valyuta   qimmatliklarini   ancha   miqdorda   olish   yoki   o‘tkazish,
shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilgandan so‘ng bir yil mobaynida
u takroran sodir  etilgan taqdirda jinoiy javobgarlik nazarda  tutiladi)  ham  bunday
qilmish amaldagi jinoyat qonuniga asosan jinoyat deb topilmaydi.
Subyektning   o‘zi   sodir   etgan   ijtimoiy   xavfli   qilmishni   huquqiy   baholashda
yanglishuvi.   Masalan,  shaxs  o‘zganing  mulkini   zo‘rlik  ishlatmay   ochiqdan-ochiq
talon-toroj   qiladi   (JK  166-m.  1-q.),  ammo  yashirin  ravishda   talon-toroj   (JK  169-
m.) qilyapman deb o‘ylaydi. U huquqiy kvalifikatsiya qasd yoki ehtiyotsizlikning
aqliy   va   irodaviy   jihatlarini   ifodalovchi   holatlariga   kirmaydi   va   shu   bois   ayb
javobgarlikka ta’sir etmaydi. Bunday hollarda subyekt (uning fikricha) sodir etgan
jinoyati   uchun   emas,   balki   haqiqatda   sodir   etilgan   jinoyati   uchun   javobgarlikka
tortiladi.
Shaxsning   o‘zi   sodir   etgan   ijtimoiy   xavfli   qilmishni   huquqiy   baholashga
nisbatan   yanglishuvi   jinoyat   qonuni   jinoyat   sodir   etish   natijasida   kelib   chiqishi
mumkin   bo‘lgan   turli   yuridik   oqibatlarni   va   ularga   nisbatan   javobgarlikning
tabaqalashtirilgan   tizimini   nazarda   tutadi.   Bundan   kelib   chiqqan   holda
javobgarlikning u yoki bu shakli yoxud boshqa yuridik oqibatlarni qo‘llash uchun
asos bo‘luvchi belgilar haqida noto‘g‘ri tassavvurga ega bo‘lish bilan bog‘liq turli
xatolar yuzaga kelishi mumkin. 
Masalan,   shaxs   sodir   etgan   o‘g‘irlik   uchun   jinoyat   qonuni   shartli   hukm
qo‘llashni   nazarda  tutishi  haqida  tasavvur   qilib,  xatolikka   yo‘l  qo‘yishi  mumkin,
biroq jinoyat  qonuni  o‘g‘irlik uchun ozodlikdan mahrum qilish yoki boshqa jazo
turlarini   ham   belgilaydi.   Shuningdek,   aybdor   tomonidan,   chin   ko‘ngildan
pushaymon  bo‘lish,  jabrlanuvchi  bilan  yarashish,   kasalligi  tufayli   javobgarlikdan
60 ozod   qilinishini   tasavvur   qilib,   jinoyat   sodir   etish   holatlari   ham   bundan   istisno
emas. 
Faktik   xato   deganda   shaxsning   qilmishga,   oqibatga,   uning   sodir   etilish
holatiga   va   ijtimoiy   ahamiyatiga   hamda   jinoyat   tarkibini   tashkil   etuvchi   boshqa
elementlarga   nisbatan   xatolikka   yo‘l   qo‘yishi   yoki   noto‘g‘ri   tasavvurga   ega
bo‘lishi tushuniladi.
Faktik   xatolikning   quyidagi   turlari   farqlanadi:   jinoyatning   obyektiga   nisbatan
xatolik,   jinoyatning   predmetiga   nisbatan   xatolik,   sodir   etilayotgan   qilmishning
xususiyatiga   nisbatan   xatolik,   jinoyatning   oqibatiga   nisbatan   xatolik,   qilmish
hamda   jinoiy   oqibat   o‘rtasidagi   sababiy   bog‘lanishga   nisbatan   xatolik   hamda
boshqa holatlarga nisbatan xatoliklar.
Faktik   xato   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilishga   har   doim   ta’sir   etadi   va
o‘zgartiradi. Shu bois unda quyidagi ikki variantdagi kvalifikatsiya qilish qoidalari
keng tarqalgan usullardan hisoblanadi:
1) sodir   etilgan   qilmish   jinoyat   sodir   etishga   suiqasd,   jinoyatlar   majmui   –
ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan qilmish sifatida kvalifikatsiya qilinadi;
2) sodir etilgan qilmish faqat jinoyatga suiqasd sifatida kvalifikatsiya qilinadi.
Jinoyat   obyektiga   nisbatan   xatolik   –   bu   shaxsning   sodir   etayotgan   qilmishi
natijasida jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanayotgan ijtimoiy munosabatning buzilishi
xususiyati haqida yanglishishidir.
Jinoyat   predmetiga   nisbatan   xatolik   –   bu   shaxsning   sodir   etayotgan
qilmishida jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanayotgan u yoki bu ijtimoiy munosabatni
buzishi   mumkin   bo‘lgan   moddiy   olam   predmetiga   ta’sir   o‘tkazishiga   nisbatan
yanglishishi yoki noto‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lishidir.
Qilmishning   xususiyatiga   nisbatan   xatolik   –   bu   sodir   etilgan   qilmishning
ijtimoiy ahamiyati va mohiyati haqida noto‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lishdir.
Ushbu   xatoning   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilishda   farqlanadigan   ikki
variantini ajratish mumkin:
1) shaxs xatolikka yo‘l qo‘ygan holda sodir etayotgan harakatini ijtimoiy xavfli
deb o‘ylaydi, biroq haqiqatda u ijtimoiy xavfli hisob- lanmaydi;
61 2) shaxs xatolikka yo‘l qo‘ygan holda sodir etayotgan harakatini ijtimoiy xavfli
deb o‘ylamaydi, biroq aslida u ijtimoiy xavfli hisoblanadi.
62 Xulosa
Bitiruv  malakaviy   ishida   olingan  mavzuni   o‘rganish   davomida   ko‘plab   milliy
va   xorijiy   adabiyotlar   tahlilini   o‘rgandik,   jinoyat   tarkibining   subyektiv   tomoni
tushunchasi, uning asosiy va fakultativ belgilari borasida mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan   ishlar   va   xorijiy   bazi   tajribalarni   tadbiq   qilish   holatlariga   e’tibor
qaratdik.
Mazkur   bitiruv   malakaviy   ishini   yozish   davomida   jinoyatning   aybini,
jinoyatning   maqsadi   va   maqsadini,   jinoyat   sodir   etilayotganda   jinoyatchining
ruhiy   holatini   o‘z   ichiga   olgan   jinoyatning   subyektiv   tomoni   har   qanday   jinoyat
tarkibining   majburiy   elementidir.   Bu   nafaqat   jinoiy   javobgarlik   va   qilmishning
malakasini   asoslash,   balki   jazo   tayinlash,   jinoiy   javobgarlik   va   jazodan   ozod
qilish,   jazoni   ijro   etish   muassasasi   turini   aniqlash,   shuningdek   mahkumni   qayta
ijtimoiylashtirish   strategiyasi   va   taktikasini   ishlab   chiqish   va   uni   tuzatish   uchun
ham muhim ekanligini ko‘rib chiqdik.
Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek:  “….turli  jinoyatlarni sodir etish
va   boshqa   huquqbuzarlik   holatlariga   qarshi   kurashish,   ularga   yo‘l   qo‘ymaslik,
jinoyatga   jazo   albatta   muqarrar   ekani   to‘g‘risidagi   qonun   talablarini   amalda
ta’minlash   bo‘yicha   qat’iy   choralar   ko‘rishimiz   zarur” 89
.   Darhaqiqat,   sodir
qilingan   qilmish   uchun   jazo   muqarrar   ekanligi   bejiz   emas   albatta.   Ammo
mazkurqilmishga   ayb   e’lon   qilish   hamda   unga   nisbatan   adolatli   hukm   chiqarib
jazo qo‘llash uchun biz jinoyat tarkibini to‘g‘ri aniqlash va kvalifikatsiya qilishda
xatoga yo‘l qo‘ymasligimiz kerak.
Bundan   tashqari   milliy   va   xorijiy   tajribalarni   o`rgangan   holda   quyidagilarni
yakuniy xulosa sifatida keltirishimiz mumkin:
Birinchidan,   jinoyatning   subyektiv   tomonini   aniqlashda   sodir   etilgan
jinoyatning   barcha   jihatlari   juda   ehtiyotkorlik   bilan   ko‘rib   chiqilishi   kerak,
psixologiya,   kriminologiya   va   boshqalar   kabi   boshqa   maxsus   fanlarning
yordamiga murojaat qilib, shaxsni, uning ichki holatini, tarjimai holini va shaxsiy
89
 Mirziyoev, Shavkat Miromonovich “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga   kirishish   tantanali   marosimiga   bag‘ishlangan   Oliy   Majlis
palatalarining qo‘shma majlisidagi nutk /Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: «Uzbekistan» NMIU, 2016. – 10 b.
63 va   ijtimoiy   hayotining   boshqa   barcha   jihatlarini   o‘rganish   kerak.   Bu,   xususan,
adolatli   jazo   tayinlash   tamoyillariga   rioya   qilish   va   javobgarlikka   tortilgan
shaxslarning konstitutsiyaviy huquqlariga rioya qilish uchun talab qilinadi.
Ikkincchidan,   subyektiv   tomonning   ta’rifini   tahlil   qilib,   bu   insonning   ichki,
ruhiy   holati   ekanligi   turli   adabiyotlarda   yoritib   o‘tilgan.   Ehtimol,   bu   biroz
batafsilroq   to‘xtalishi   kerak   bo‘lgan   asosiy   nuqtadir.   Inson   nafaqat   erkak   yoki
ayolning,   ishchi   yoki   ishbilarmonning   tashqi   ko‘rinishi,   balki   fikrlar,   his   -
tuyg‘ular,   tajribalarning   eng   chuqur   okeanidir.   Xuddi   shu   vaziyatni   idrok   etish
turli   odamlar   tomonidan  butunlay   boshqacha   baholanishi   mumkin.   Har   bir   inson
individualdir.   Biror   kishi   nima   uchun   bunday   qilganini   tushunish   uchun   “uning
ruhiga   kirib   borish”   va   u   yoki   bu   harakatni   amalga   oshirish   orqali   uni   nimaga
undaganini   ko‘rish   kerak.   Ammo,   afsuski,   bu   har   doim   ham   ishlamaydi   va   biz
faqat   mutaxassislarning   tajribasiga   umid   qilishimiz   mumkinligi   amalda   guvohi
bo‘lmoqdamiz.
Uchunchidan,  bitiruv malakaviy ishini yozish davomida   subyektiv tomonning
asosiy   tomoni   hisoblanadigan   ayb   shaklining   huquqiy   ahamiyati   quyidagilarda
namoyon bo‘ishini guvohi bo‘ldik:
 ayb   shakli   jinoiy   xatti-harakatni   yengib   bo‘lmaydigan   narsadan   ajratib
turadigan subyektiv chegaradir;
 ayb shakli ko‘pincha jinoyatning malakasini belgilaydi;
 malakaga   ta’sir   qilmasdan   qasd   yoki   beparvolik   turi   jinoiy   javobgarlik   va
jazoni individuallashtirish uchun muhim mezon bo‘lib xizmat qilishi mumkin;
 ba’zi   hollarda   aybd   shakli   jinoiy   javobgarlikni   qonuniy   ravishda   farqlash
uchun asos bo‘lib xizmat qiladi;
 ayb   shakli,   harakatning   ijtimoiy   xavfliligi   darajasi   bilan   birgalikda
jinoyatlarni qonuniy tasniflash mezoni bo‘lib xizmat qiladi;
 ayb shakli qamoq jazosini o‘tash shartlarini belgilaydi.
To‘rtinchidan,   fakultativ   xususiyatlarning   tasniflari   bir-biriga   o‘xshashdir,
ular   olimlar   tomonidan   o‘rganiladigan   belgilar   ro‘yxatini   shakllantirish   uchun
universal bo‘lgan mezonni izlash asosida ishlab chiqilgan.
64 Yuqorida   aytilganlarning   barchasini   xulosa   qilib   shuni   ta’kidlash   kerakki,
ilmiy   adabiyotlarda   jinoyatning   subyektiv   tomoni   elementlari   bilan   bog‘liq
ko‘plab   fikrlar   mavjud.   Ko‘pgina   mualliflar   turli   xil   tasniflarni   berishadi,
ularning   asosiylari   bugungi   kungacha   bahsli.   Motiv,   maqsad   va   his   -   tuyg‘ular
jinoyat sodir etgan subyektning ajralmas qismidir. Ushbu elementlarni to‘g‘ri va
chuqur   o‘rganish   orqali   biz   noqonuniy   xatti-harakatlar   sodir   etgan   shaxsni
o‘rganishimiz va sodir etilgan jinoyatlar sonini kamaytirish yo‘llarini topishimiz
mumkin.
Beshinchidan,   tadqiqotlar   natijalariga   ko‘ra,   jinoyatning   subyektiv
tomonining   belgilarini   aniqlashda   malakaviy   xatolar   quyidagi   guruhlarga
bo‘lishimiz mumkinn:
1) ayb shakllarini, qasd yoki ehtiyotsizlik turlarini noto‘g‘ri aniqlash;
2)   jinoyatlarning   maqsadlari   va   sabablarini   noto‘g‘ri   ko‘rsatish   yoki   ularni
aniqlashdan   kelib   chiqadigan   holatlar   ko‘rsatilmasligi,   aniqlashning   imkoni
yo‘qligi vaji bilan ularga ahamiyat bermaslik;
3)  hukmda ko‘rsatilgan qasd va ehtiyotsizlik turlari  va ularning intellektual
va ixtiyoriy elementlarining tavsifi o‘rtasidagi nomuvofiqlikdan kelib chiqishi.
Jinoyat   subyektiv   tomonining   zaruriy   belgisi   bo ‘ lgan   ayb   qilmishni
kvalifikatsiya   qilishda   quyidagi   ikkita   sababga   ko ‘ ra ,   albatta ,   aniqlanishi   lozim :
birinchidan ,   aybsiz   qilmish   jinoyat   deb   topilmaydi ;   ikkinchidan ,   aybning   qasd   va
ehtiyotsizlik   shakllari   bir   jinoyatni   boshqasidan   farqlashga   xizmat   qiladi .
Subyektiv   tomonning   fakultativ   belgilari   hisoblangan   motiv   va   maqsad   esa,
Jinoyat   kodeksi   Maxsus   qismining   moddasi   dispozitsiyasida   asosiy   yoki
og‘irlashtiruvchi   belgi   sifatida   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   ko‘rsatilgan   hollardagina
kvalifikatsiya   uchun   ahamiyatga   ega   bo‘ladi.   Ya’ni   ushbu   belgilarga   qarab,   bir
jinoyat ikkinchisidan farqlanadi yoxud bir jinoyatning asosiy va og‘irlashtiruvchi
qismi o‘rtasidagi farq aniqlanadi.
65 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
I.Rahbariy adabiyotlar
1.1   28.01.2022   yilda   qabul   qilingan   “2022   —   2026-yillarga   mo‘ljallangan
Yangi   O‘zbekistonning   taraqqiyot   strategiyasi   to‘g‘risida”gi   O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining PF-60-sonli Farmoni;
1.2 Karimov.I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash,   mamlakatni   modernizasiya   va   isloh   etishdir   //   O‘zbek   xalqi   hech
qachon, hech kimga qapam o‘ylmaydi. T.: 13. – T. 2005. – 189 b;
1.3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi
va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   –   yurt   taraqqiyoti   va   xalq   farovonligining
garovi” “O‘zbekiston” 07.12.2016;
1.4   Mirziyoev,   Shavkat   Miromonovich   “Erkin   va   farovon,   demokratik
O‘zbekiston   davlatini   birgalikda   barpo   etamiz.   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   lavozimiga   kirishish   tantanali   marosimiga   bag‘ishlangan   Oliy   Majlis
palatalarining   qo‘shma   majlisidagi   nutk   /Sh.M.   Mirziyoev.   -   Toshkent:
«Uzbekistan» NMIU, 2016. - 56 b.
II.Normativ-huquqiy hujjatlar
2.1 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi “O‘zbekiston” 2019.
2.2   O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksi   (2018-yil   1-maygacha   bo‘lgan
o‘zgartirish   va   qo‘shimchalar   bilan)   Rasmiy   nashr   –   O‘zbekiston   Respublikasi
Adliya vazirligi – T .:”Adolat”, 2018 y. 534 bet.
2.3     Rustambayev   M.X.   O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat   kodeksiga   sharx.
(qayta   ishlanga   va   to‘ldirilgan   ikkinchi   nashr.   2016   yil   1-noyabrgacha   bo‘lgan
o‘zgartirish   va   qo‘shimchalar   bilan.)   Maxsus   qism   /   M.   Rustambayev.   –
Toshkent : “Adolat”, 2016 y. 959 b;
2.4   O‘zbekiston   Respublikasi   Jinoyat-protsessual   kodeksi.   (2018   yil   1-
maygacha   bo‘lgan   o‘zgartirish   va   qo‘shimchalar   bilan)   Rasmiy   nashr   –
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi. Toshkent : “ Adolat ”, 2018 y . – 864  bet .
66 2.5   “Уголовный   кодекс   Российской   Федерации”   от   13.06.1996   N   63-ФЗ
(ред.   от   30.03.2016).   (“Criminal   Code   of   the   Russian   Federation”   of   June   13,
1996 N 63-FZ (as amended on March 30, 2016));
2.6 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2004-yil 24-sentyabrdagi
“Qasddan   odam   o‘ldirishga   oid   ishlar   bo‘yicha   sud   amaliyoti   to‘g‘risida”gi   13-
sonli qarori;
2.7   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   sudi   Plenumining   2007-yil   27-iyundagi
“Badanga   qasddan   shikast   yetkazishga   oid   ishlar   bo‘yicha   sud   amaliyoti
to‘g‘risida”gi 6-sonli qarori;
2.8 Moldova Respublikasi  Jinoyat kodeksi // https://www.legislationline.org =
hp1345668   (2003).   (The   Criminal   code   of   the   Republic   of   Moldova   //
https://www.legislationline.org = hp1345668 (2003).
III.Darsliklar va o quv qo llanmalarʻ ʻ
3.1 Kabulov R. Jinoyatlarni  kvalifikatsiya  qilish:  IIV oliy ta’lim  muassasalari
uchun darslik. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – 260 b;
3.2   Usmonaliyev   M.,   Bakunov   P.   Jinoyat   huquqi.   Umumiy   qism:   Oliy   o‘quv
yurtlari uchun darslik.—T.: «Nasaf», nashriyoti, 2010. – B. 553.   (Usmonaliev M.,
Bakunov   P.   Criminal   Law.General   section:   Textbook   for   Universities.   —
Tashkent: Nasaf Publishing House, 2010. - P. 553);
3.3   Кyдpявцeв   B.H.   Oбщaя   тeopия   квaлификaции   пpecтyплeний.   –   M.,
2004; c 320;
3.4   Кyзнeцoвa   H.Ф.   Пpo6лeмы   квaлификaции   пpecтyплeний:   Лeкции   пo
cпeцкypcy «Ocнoвы квaлификaции пpecтyплeний». – M., 2007. c 320;
3.5   Уголовное   право   России.   Учебник   для   вузов.   В   2-х   томах.   Том   1.
Общая часть / Под ред.  А.Э. Жалинского. – М., Норма, 2014. (Criminal law of
Russia.   Textbook   for   high   schools.   In   2   volumes.   Volume   1.   General   part   /   Ed.
A.E. Zhalinsky. - M., Norma, 2014);
    3.6 Толкаченко  А. А.  Проблемы субъективной   стороны  преступления  /
А.   А.   Толкаченко.   –   М.   :   Закон   и   право,   2005.   –   176   с.   (Tolkachenko   A.   A.
67 Problems of the subjective side of the crime / A. A. Tolkachenko. - M. : Law and
Law, 2005. - 176 p);
3.7 Сергиевский Н.Д. Русское уголовное право: курс лекций.   Пг., 1915 г.
С.259   (Sergievsky   N.D.   Russian   criminal   law:   a   course   of   lectures.   Pg.,   1915.
P.259 Semenov K.R. Issues of criminal law at the present stage. M ., 2014.  P . 250);
3.8   Иногамова-Хегай   Л.В.,   Комиссаров   В.С.,   Рарог   А.И.   Российское
уголовное право. Общая часть. М., 2007.  C  650;
3.9   Хомич   В.М.   Безуспешный   методологический   анализ   вины   в
национальной юриспруденции // Современные подходы к пониманию права
и их влияние на развитие отраслей юридической науки, законодательства  и
правоприменительной практики. Минск, 2017.  C  450;
3.10   Назаренко   Г.В.   Содержательный   и   законодательно-технический
аспекты   принципа   субъективного   вменения   (вины)   в   уголовном   праве
России // Вестник Нижегородской академии МВД России. 2020. № 2.  C  260;
3.11 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть: курс лекций.
М., 2017.  C  550;
3.12   Памятники   римского   права:   Законы   XII   таблиц.   Институции   oя.
Дигесты Юстиниана. - М.: 3ерцало,1997. - С. 225;
  3.13 Фейербах П.А. Уголовное право. - СПб.: Медицинская типография,
1810. - Кн. 1. – С 400;
3.14   Спасович   В.   Учебник   уголовного   права.   -   Спб.:   Тип.   Иосафата
Огризко, 1863. Т. 1. С. 153;
IV.Ilmiy adabiyotlar va maqolalar
4.1   Maтлюбoв   Б.Б.   Yгoлoвнo-пpaвoвoe   знaчeниe   coвoкyпнocти
пpecтyплeний. Aвтopeф. диc. ... кaнд. юpид. нayк. –   T., 2006; 
4.2   Haимoв   C.C.   Қилмишнинг   жинoят-ҳуқуқий   нopмaлap   paқo6aтидa
квaлификaция   қилишнинг   нaзapий   вa   aмaлий   мacaлaлapи.   Юpид.   фaн.   нoм.
диc ... aвтopeф. – T., 2007.;
68 4.3   Typсyнбoeв   E.   O.   Жинoятни   квaлификaция   қилишдa   юpидик   вa
фaктик xaтoнинг тaъcиpи: Юpид. фah. нoмз. ... диc. aвтopeф. – T., 2010; 
4.4   Юcyпджaнoв   O.   A.   Mypaккa6   aй6ли   жинoятлapни   квaлификaция
қилиш мyaммoлapи: Юpид. фaн. нoмз. диc. aвтopeф. – T., 2010;
4.5 Пустошинская О.С. Субъективная сторона преступления в уголовном
праве // Альманах современной науки и образования. 2010 г №1 (32) 2010г.
часть 2 (Pustoshinskaya  O.S. The subjective side of the crime in criminal law //
Almanac of modern science and education. 2010 №1 (32) 2010 part 2);
4.6 Толкаченко А. А. Проблемы субъективной стороны преступления / А.
А.   Толкаченко.   –   М.:   Закон   и   право,   2005.   –   176   с.   (Tolkachenko   A.   A.
Problems of the subjective side of the crime / A. A. Tolkachenko. - M. : Law and
Law, 2005. - 176 p);
4.7 Есаков Г. А., Рагулина А. В., Юрченко И. А. Осознание как компонент
интеллектуального элемента умысла: дискуссионные вопросы // Государство
и право. 2004. № 6. (Esakov G. A., Ragulina A. V., Yurchenko I. A. Awareness
as a component of the intellectual element of intent: debatable issues // State and
Law. 2004. No. 6.) ;
4.8   Кравчук   В.   Л.   Понятие   «вина»   в   уголовном   праве   //   Закон   и   право.
2005. № 5. (Kravchuk VL The concept of  “ guilt ”  in criminal law // Law and law.
2005. No.5.);
4.9   Бикеев   И.   Актуальные   проблемы   учения   о   субъективной   стороне
преступления /И. Бикеев  // Уголовное право. – 2002. - №3. – С. 9 (Bikeev I.
Actual   problems   of   the   doctrine   of   the   subjective   side   of   the   crime   /I.   Bikeev   //
Criminal law. - 2002. - No. 3. – p. 9);
    4.10   Altiev Razzok Saidovich. THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF THE
MANDATORY   FEATURES   OF   THE   SUBJECTIVE   SIDE   OF   THE   CORPUS
DELICTI   IN   THE   QUALIFICATION   OF   AN   ACT.   Journal   of   Law   Research.
2022, 7 vol., issue 11, pp. 35-44;
4.11   Xudayqulov   F.X.   Jinoyat   va   jinoyat   tarkibi   tushunchalari   hamda   ular
(subyektiv   va   obyektiv)   belgilarining   o‘zaro   munosabati:   instrumental   tahlil   va
69 taklif // Huquqiy tadqiqotlar jurnali // – 2021. – Т. 6. – №. 11. (Xudaykulov F.X.
Relationship   of   the   concepts   of   crime   and   the   corpus   delicti   and   their   signs
(objective and subjective):  instrumental  analysis  and proposals  // Journal  of Law
Research. - 2021. - Т. 6. - №. 11);
4.12   Yusupjanov   O.A.   Murakkab   aybli   jinoyatlarni   kvalifikatsiya   qilish
muammolari.   Yuridik   fanlar   nomzodi   ilmiy   darajasini   olish   uchun   yozilgan
dissertatsiya. Ilmiy rahbar: M.Rustamboyev. – T.: 2010. – 128 b ;
4.13       Крестовиков   О.А.   Механизм   и   способ   преступления   в   составе
расследуемого события / О.А. Крестовиков // Юридические записки. 2013. №
2. С 280;
4.14 Семенов К.Р. Вопросы уголовного права на современном  этапе.   М.,
2014.   С.   250.   (Semenov   K.R.   Issues   of   criminal   law   at   the   present   stage.   M .,
2014.  P . 250);
4.15   Хасанов   А.А.   Понятие   вины   в   уголовном   праве   /   А.А.   Хасанов   //
Евразийский научный журнал. 2016. № 11. С 150;
4.16   Дагель   П.С.,   Михеев   Р.И.   Установление   субъективной   стороны.
Владивосток, 1972.  C  250;
4.17  Дубовиченко С.В. Умышленная форма вины в уголовном праве. М .,
2021. C 370;
V.Internet manbalar
5.1 http://www.lex.uz
5.2 http://www.regulation.gov.uz
5.3 http://www.norma.uz
5.4 http://criminalmag.ru/
5.5   http://www.consultant.ru/
5.6   www.lawteacher.net
5.7 https://www.researchgate.net
70

Jinoyat subyektiv tomonining kvalifikatsiyaga ta’siri va jinoyat huquqiy jihatlari MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………..………...………....3 I. BOB. JINOYATNING SUBYEKTIV TOMONI TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA ..........................................................................................................8 1.1. Jinoyatning subyektiv tomoni tushunchasi va uning belgilari...........................8 1.2. Jinoyatning subyektiv tomoni bilan bog‘liq holatlar........................................1 4 II. BOB. JINOYAT TARKIBI SUBYEKTIV TOMONINING ASOSIY BELGILARI VA ULARNING MOHIYATI ………......................................... 19 2.1 Ayb – subyektiv tomonning majburiy belgisi sifatida undagi o‘rni, mohiyati va ahamiyati………………………………………………………………………….19 2.2 Qasd tushunchasi va uning mohiyati. Qasd aybning asosiy belgisi sifatida jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishdagi o‘rni..............................................................28 2.3 Ehtiyotsizlik oqibatida sodir qilingan jinoyatlarning o‘ziga xos jihatlari.........41 III. BOB. JINOYAT TARKIBI SUBYEKTIV TOMONINING FAKULTATIV BELGILARI VA ULARNING KVALIFIKATSIYAGA TA’SIRI.................. 47 3.1 Motiv, maqsad va shaxsning ruhiy holatini kvalifikatsiyaga ta’siri.................. 47 3.2 Xato va uning kvalifikatsiyaga ta’siri . Faktik xato va uning yuridik ahamiyati………………………………………………………………………….57 XULOSA ................................................................................................................ 63 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................................... 66

2

Kirish Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Ma’lumki, shaxs tomonidan jinoyat sodir etish holatlari insoniyat tarixining har qaysi davrida mavjud bo‘lib o‘zining ijtimoiy xavfliligi bilan ajralib turgan. Shu sababli, bugungi kuga kelib dunyo mamlakatlarining barchasida jinoyatchilikka qarshi kurashish masalasi davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilanib qo‘yilgan. Har bir davlatda jinoiy-huquqiy siyosatni amalga oshirishning dastlabki va muhim bosqichi bo‘lib qonun hujjatlarida jinoyat uchun javobgarlikni belgilash masalasi ilgari surilmoqda. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad shundan iboratki, ijtimoiy hayotimizda sodir etilayotgan real qilmishning belgilarini jinoyat qonuninimizda nazarda tutilgan jinoyat tarkibi belgilariga solishtirish va u orqali uning qanday jinoyat ekanligini hamda unga nisbatan qaysi turdagi jazo tayinlash masalasini aniqlash muhim vazifa hisoblanadi. Aynan mazkur jarayon “qilmishni kvalifikatsiya qilish” deb nomlanadi. Jinoyatni kvalifikatsiya qilishning asosini jinoyat qonunida belgilangan aniq jinoyat tarkibi tashkil etadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Ya’ni, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud ijtimoiy hayotimizda sodir etilayotgan real qilmishni kvalifikatsiya qilishda Jinoyat kodeksining Maxsus qismi moddalarida nazarda tutilgan jinoyat tarkibiga tayanadi. Sodir etilgan qilmishni kvalifikatsiya qilish amaliyoti barcha mamlakatlar jinoyat huquqi uchun xosdir. Bugungi kunda jinoyat, jinoyat-protsessual va jinoyat ijroiya qonunchiligini takomillashtirish siyosatini izchil davom ettirish, jinoiy jazolar va ularni ijro etish tizimiga insonparvarlik tamoyilini keng joriy etish dolzarb bo‘lib qolmoqda 1 . Hozirgi kunda O‘zbekistonda shaxs va davlat o‘rtasidagi munosabatlarning asosi – hokimiyatga bo‘lgan ishonch hisoblananishini e’tiborga olgan holda bu ishonch demokratik davlat prinsiplariga so‘zsiz itoat qilishda namoyon bo‘lishi, kuchli sud hokimiyati ularga rioya qilishning haqiqiy kafolati bo‘lib xizmat qilishini inkor eta olmaymiz. Hokimiyatga bo‘lgan ishonch va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning mas’uliyatini oshirish masalalari xususida O‘zbekiston 1 28.01.2022 yilda qabul qilingan “2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-60-sonli Farmoni, 14-maqsad 3

Respublikasi Prezidenti Islom Karimov “...bu sohada xizmat qiladigan odamlar o‘zining professional va fuqarolik burchini, o‘z vazifasini qanchalik halol va sidqidildan ijro etishi, hech mubolag‘asiz, butun hokimiyatning obro‘si va kishilarning adolatga ishonchi qay darajada bo‘lishini belgilaydi” 2 – deb ta’kidlab o‘tganlar. Shu bois, keltirilgan ushbu fikrlar huquqni muhofaza qiluvchi organlarni jinoyat ishlarini ochish va tergov qilish faoliyatida jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishga undashi ham bejiz emas albatta. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish – barcha huquqni muhofaza qiluvchi organlar – surishtiruv, tergov, prokuratura va sud tomonidan amalga oshiriladi va shuning uchun ham ular faoliyatini umumiy vazifa va majburiyatlar bilan uyg‘un ekanligini bildiradi 3 . Sodir etilgan jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, ko‘rsatilgan hokimiyat organlari vakillaridan jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish tushunchasi, uning jinoyat huquqi nazariyasidagi o‘rni va roli, shuningdek alohida turdagi jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning umumiy, xususiy (maxsus) va yagona kvalifikatsiya qilish qoidalarini bilishni talab qiladi. Asosan ushbu qoidalar jinoyat qonunchiligida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorlarida yoki jinoyat huquqi nazariyasi va sudning boshqa amaliyoti bilan belgilanadi. Ular xususiyatiga ko‘ra jinoyat qonunchiligida, jinoyat huquqi nazariyasining mustaqil bo‘limida alohida nazarda tutilmay, balki yuridik fanning bu sohadagi alohida holatlariga taalluqli ravishda ko‘rib chiqiladi. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish muammolariga bag‘ishlangan monografiyalarda 4 , bu qoidalarning barchasi emas, lekin ko‘pchiligi tahlil qilingan. So‘nggi yillarda jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish qoidalari bilan bog‘liq holatlar tadqiq etilmoqda yoki kvalifikatsiya qilishning alohida qoidalarni o‘zlarida 2 Karimov.I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demok r atlashti r ish va yangilash, mamlakatni mode r nizasiya va i s loh etishdi r // O‘z b ek xalqi hech qachon, hech kimga qapam o’ ylmaydi. T.: 13. – T. 2005. – 189 b 3 Kabulov R. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish: IIV oliy ta'lim muassasalari uchun darslik / R. Kabulov, A. A. Otajonov, I. A. Sottiyev va boshq. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – 260 b. 4 Qaran: Кyдpявцeв B.H. Oбщaя тeopия квaлификaции пpecтyплeний. – M., 2004; Кypuнoв Б.A. Hayчныe ocнoвы квaлификaции пpecтyплeний. – M., 1984; Mupeнcкий Б.A. Boпpocы квaлификaции пpecтyплeний opгaнaми внyтpeнниx дeл. – T., 1980; Гayxмaн Л.Д. Kвaлификaция пpecтyплeний: зaкoн, тeopия, пpaктикa. – M., 2003; Кyзнeцoвa H.Ф. Пpo6лeмы квaлификaции пpecтyплeний: Лeкции пo cпeцкypcy “Ocнoвы квaлификaции пpecтyплeний”. – M., 2007. 4

mujassamlashtirgan dissertatsiyalar tayyorlanib, muvaffaqiyatli himoya qilingan 5 . Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish muammolariga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish nazariyasini rivojlantirish va samaradorligini oshirishning mustahkam asosi bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish qoidalari mutlaq va o‘zgarmaydigan deb bo‘lmaydi. Ularning mazmuni jinoyat qonun- chiligining o‘zgarishi hamda jinoyat huquqi nazariyasining rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi yangi Jinoyat kodeksining 1995-yilda amalga kiritilishi 1959-yilgi Jinoyat kodeksiga muvofiq bo‘lgan bu qoidalarning bir qatorini o‘zgarishiga olib kelgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy ishda O‘zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligida jinoyatlarning subyektiv tomoni zaruriy belgilari va ularning qilmishni kvalifikasiya qilishdagi o‘rni va ahamiyati ko‘rib chiqish hamda unda ayb, motiv va maqsad tushunchasi va belgilari, ularning turlari ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilinadi. Jumladan, aybning turli shakllari mavjud jinoyatlarni sodir etishda aybdorning jinoiy niyati, motivasiyasini belgilash muammolari atroflicha ko‘rib chiqilgan. Muallif tomonidan aybning turli shakllari o‘zaro yaqin va farqli jihatlari tahlil qilinib, ilmiy-nazariy xulosalarni shakllantirishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun o‘z oldimizga quyidagi vazifalarni qo‘yamiz: – jinoyatning subyektiv tomoni tushunchasi va uning mohiyatini yoritib berish; – jinoyatning subyektiv tomonini tashkil qiliuvchi ayb va uning shakllari doirasini tadqiq etish; – subyektiv tomonning fakultativ belgilarining kvalifikatsiyaga ta’siri va uning jinoyatni malakalanishidagi o‘rniga umumiy jinoyat-huquqiy tavsif berish; – jinoyatlarini kvalifikatsiya qilishda subyektiv tomonga bog‘liq muammolarni aniqlash va bu borada e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan asosiy 5 Qarang: Maтлюбoв Б.Б. Yгoлoвнo-пpaвoвoe знaчeниe coвoкyпнocти пpecтyплeний. Aвтopeф. диc. ... кaнд. юpид. нayк. – T., 2006; Hauмoв C.C. Қилмишнинг жинoят-ҳуқуқий нopмaлap paқo6aтидa квaлификaция қилишнинг нaзapий вa aмaлий мacaлaлapи. Юpид. фaн. нoм. диc ... aвтopeф. – T., 2007. 5