Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” va Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlaridagi hikoyatlarda oriflar timsolining qiyosiy tahlili MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….. 3 I BOB. Masnaviynavislikda Jomiy dostonlarining o‘rni. 1.1. Abdurahmon Jomiyning “Haft avrang “dostoni……………………….10 1.2. Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” dostoni haqida………………….27 II BOB. “Xiradnomai Iskandariy” va “Saddi Iskandariy” dostonlarining qiyosiy tahlili. 2.1. Dostonlarda orifona hikoyatlar talqini……………………………………35 2.2. Dostonlardagi hikoyatlarda oriflar timsolining yoritilishi……………….60 XULOSA…………………………………………………………………………70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….73

KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Ko‘p а srlik t а ri х g а eg а m а d а niy v а а d а biy m е r о simizg а mun о s а b а t istiql о l tuf а yli tubd а n o‘zg а rdi. Ха lqimiz t а ri х i, dini v а а d а biyoti, m а ’n а viy q а driyatig а e’tib о r kuch а yib, ul а rning m а vq е yini tikl а sh, ха lqq а а sl h о lid а y е tk а zish imk о niyati p а yd о bo‘ldi. Bu es а b о shq а s о h а l а r q а t о ri а d а biyotshun о slikd а h а m t е r а n ilmiy izl а nishl а r о lib b о rish, а d а biy m е r о sg а yangich а nuqtayi nazardan yondashish z а rur а tini ko‘rs а tdi. O‘tmishd а yash а b ij о d etg а n sh о ir v а а dibl а r m е r о sini хо lis о n а o‘rg а nish v а mun о sib b а h о l а sh h а r q а ch о ngid а n d о lz а rb v а zif а g а а yl а ndi. А g а r biz O‘zb е kist о nni dunyog а t а r а nnum etm о qchi bo‘ls а k, uning q а dimiy t а ri х i v а yorug‘ k е l а j а gini ulug‘l а m о qchi, uni а vl о dl а r хо tir а sid а а b а diy s а ql а m о qchi bo‘ls а k, а vv а lamb о r, buyuk yozuvchil а rning ij о dini chuqur o‘rg а nish, buyuk sh о ir, buyuk ij о dk о rl а rni t а yyorl а shimiz lozimdir. N е g а d е g а nd а , ulug‘ а dib Cho‘lp о n а ytg а nid е k, “Ad а biyot yash а s а – mill а t yash а ydi”. Millatimizning g‘ururi va iftixori bo‘lgan o‘zbek mumtoz adabiyotini xalqaro maydondagi nufuzini oshirib dunyo miqyosida yanada rivojlantirish uchun davlatimiz rahbari muhtaram Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tomonidan chiqarilgan qarorlarning ahamiyati beqiyosdir. Muhtaram yurtboshimizning Oliy Majlisga murojatnomasida aytilgan fikrlar bu sohadagi ishlarga katta mas’uliyatni yuklaydi. Shuning uchun so‘ngi yillarda milliy qadryatlarni tiklash va mumtoz adabiyot tarixi bilan kelgusi avlodni ma’naviy kamolotini o‘stirishga katta etibor berilmoqda. O‘zbek mumtoz adabiyoti fan sifatida badiiy adabiyot tabiat gultoji sanalmish hazrati inson bilan egizak dunyo yuzini ko‘rgan san’at turlaridan bir hisoblanadi. Inson yaratilibdiki, o‘sha yashayotgan borliq sir-u sinoatlari bilan oshno bo‘lgisi, ulardan yuksak zavq-shavq olgisi, ichki kechinmalari, orzu- intilishlari, ruhiy holatlari, o‘zigagina hadya etilgan oliy ne’mat-so‘zda badiiy, bo‘yoqli tarzda ifodalagisi kelaveradi. Adabiyot tarixi esa mana shu o‘ziga xos murakkab hodisaning eng qadimgi davrlardan zamonamizgacha bo‘lgan tarixiy

taraqqiyot jarayonini o‘rganuvchi fan hisoblanadi. Badiiy ijod uning nodir namunalarini yaratuvchi ma’lum bir xalqning e’tiqodiy qarashlari majmuasidan bahra oladi. Shu ma’noda o‘sha xalq dunyoqarashi, ma’rifiy olami va ma’naviyatini badiiy aks ettiradi. Shunga ko‘ra, alohida xalqlar nomlari bilan ataluvchi adabiyotlar dunyoga keladi. Xalqimiz ma’naviy madaniyatining ajralmas qismi esa o‘zbek adabiyotidir. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘tmish fanlari tarixini, adabiy merosni o‘rganishga jiddiy e’tibor qaratildi. Milliy o‘zlikni anglash, milliy mafkura, ma’naviyat, ma’rifat kabilar Davlat dasturidagi dolzarb masalalar sirasidan ustuvor yo‘nalish sifatida o‘rin oldi. Xalqimiz ma’naviy va ma’daniy qadriyatlarini o‘zida ifoda etgan o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixini o‘rganish barkamol avlod qalbida milliy iftixor tuyg‘ularini shakllantirishga ulkan hissa qo‘shishi bilan e’tiborga molik. O‘zbek xalqining milliy, adabiy merosini nafaqat jahon xalqlarining adabiy merosini o‘rganish insonning ma’naviy olami, orzu-umidlari hamda insonlarning tafakkuriga xos bo‘lgan qonuniyatlarni kashf etishda muhim bir ro‘l o‘ynaydi. Xalqlar o‘rtasida qadimgi yodgorliklar va madaniy me’rosni tadqiq etish, milliy o‘zlikni anglashning bir debochasi bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Aynan bugungi glaballashuv jarayonida milliy adabiy meroslarimizni yanada keng tadqiq va tadbiq etilishi, uning mohiyatiga yanada chuqur kirib borish orqali uning jahon adabiyoti rivojidagi munosib o‘rnini aniqlsh, o‘zidan keyingi davrlar adabiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazgan ijodkorlar me’rosini o‘rganish ana shunday vazifalardan biridir. Bu jarayonda biror bir xalq badiiy tafakkuri mahsulining insoniyat ma’naviy olamini yuksaltirishdagi o‘rni va ahamiyati uning o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Dunyo adabiyotshunosligi tarixining muayyan bosqichlarida adabiy hodisalarga nisbatan qiyosiy yondashuvning o‘sib borishi adabiy-estetik tafakkur va munosabatlar mazmunini kashf etish istagi bilan bog‘liq. Bugungi glaballashuv jarayoniga kelib, dunyoning ko‘plab ta’lim muassasalari va tadqiqot markazlarida adabiyotlararo va madaniyatlararo aloqalar bilan bog‘liq izlanishlar ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan olib borilmoqda. Xususan, zamonaviy

adabiyotshunoslikda intertekstual tadqiqotlarga tobora ko‘p e’tibor qaratilmoqda, chunki adib yoki badiiy asarning dunyo miqyosida e’tirof etilishi, munosib baho olish uchun unga ma’daniy muloqot va glaballashuv kontekstida yondashish zarurati mavjud bo‘ladi. O‘zbek adabiyotshunosligida milliy adabiyotlar, tarixiy asarlar o‘rtasidagi mushtarak an’analarni “Xamsa” dostonlari asosida o‘rganish ishlari bo‘yicha o‘tgan asrning 80-90- yillarida bir qator ishlar amalga oshirildi va bu hozirgi kungacha davom etib kelyapti. Ammo bu boradagi ishlarning ba’zi muammolari hali ham yechilgani yo‘q. Masalan: Alisher Navoiy asarlarini qiyosiy aspektda o‘rganish orqali shoir ijodining jahon adabiyoti rivojidagi munosib o‘rnini asoslash shulardan biri hisoblanadi. Xususan, Navoiy va adabiy aloqalar masalasi o‘rganilgan. 1 Nizomiy “Iskandarnoma”si va Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlari yoki Abdurahmon Jomiy “Xiradnomai Iskandariy” va Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlari qiyosiy aspektda maxsus tadqiq etilmagan. Ammo bu borada sezilarli ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Shulardan biri 2019-yil Ismoilov Ilyos Abduqayumovich tomonidan Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili nomli Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori(PHD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi fikrimiz dalilidir. “Biz milliy tiklanishdan - milliy yuksalishga erishishni o‘z oldimizga eng muhim va ustuvor vazifa qilib qo‘ydik… Ayni shu nuqtai nazardan qaraganda, o‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotni xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali va mazmuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy- amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish… katta ahamiyatga ega”. 2 “Iskandarnoma” va “Saddi Iskandariy” bu jihatdan alohida e’tiborga molik, chunki ularda Sharq va G‘arb falsafasining integratsiyalashuvi, 1 Natan Mallayev. Masalaning o‘rganilish tarixini davrlarga bo‘lib batafsil yoritgan. Qarang: Asarlar E’tirofi va ta’zimi. -Toshkent: Fan,1978.-B.52-55. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prizidenti SH.M.Mirziyoyevning “ O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotni xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo‘llagan tabrigi. Xalq so‘zi,2018-yil-avgust.

adabiy ta’sir qonuniyatlari, shuningdek, XII-XV asr mutafakkirlari dunyoqarashi hamda adabiy-estetik kashfiyotlarini aniqroq kuzatish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi PF-4797-son “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 16-fevraldagi 124-F- sonli “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotni xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiyani o‘tkazish to‘g‘risida”gi farmoyish hamda sohaga tegishli boshqa me’yoriy -huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda keying yillarda bir qator ishlar amalga oshirilganligi farmoyishlarni amalga oshirilishining dalilidir. Tadqiqotning maqsadi . O‘zbek xalqi azal-azaldan badiiy adabiyotdan, uning mutolasidan o‘ziga ma’naviy ozuqa oladi, hordiq chiqaradi. Zero, adabiyotning gultojisi hisoblangan mumtoz adabiyot ham insonni, uning ma’naviy va ruhiy olamini uyg‘otadigan, uning ijodiy kamolotini o‘stiradigan, tarix va buyuk yozuvchilar merosiga bo‘lgan hurmatni oshirishga xizmat qiladi. Bu mavzuni tadqiq etishdan maqsad: mumtoz asarlar, ularning mohiyati, yozuvchilarning asarlari orqali kitobxonga berilishi kerak bo‘lgan o‘gitlarni tadqiq etish, “Xamsa” dostonlarining mumtoz adabiyotdagi o‘rni yuqoriligini ko‘rsatib berishdan iboratdir. “Xamsa” dostonlarini qiyoslab o‘rganish mushtarak mavzularning davomiyligi, uning yozuvchilar talqinida farqliligini, o‘zgachaligini ko‘rib olishimiz mumkin. Zero, Alisher Navoiy o‘zidan oldingi xamsanavislarning qahramonlarini davom ettirmay, o‘zgacha talqinda yoritadiki, buni Abdurahmon Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy“ dostoni hikoyatlari bilan qiyoslab o‘rganish tadqiqotimizning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi ham “Xamsa” dostonlarining mohiytini ochib berishdan iborat. Kitobxon asarlarni yozuvchi nega aynan shu mavzuga qo‘l urganligini, “Xamsa” yozish ananalarini qay darajada ekanligini va shu kungacha bu borada qanday tadqiqotlar amalga oshirilganligini, mumtoz asarlarimizdan bugungi kun asarlari qay darajada oziqlanganligiga guvoh bo‘lamiz.