Касалликлар пайдо бўлишининг хавф омилларини ўрганиш
"Касалликлар пайдо бўлишининг хавф омилларини ўрганиш" МУНДАРИЖА КИРИШ ____________________________________________________4 I БОБ. КАСАЛЛИКЛАРНИ ҚЎЗҒАТУВЧИ ХАТАР ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНИШ __________________________________________________10 1.1 Хавф омиллар ва турларини аниқлаш_______________________13 1.2 Аҳоли саломатлиги учун экологик хавф омилларини таснифи _ ____________________________________________________ 21 II БОБ. СОҒЛИҚНИ САҚЛАШНИ АНИҚЛАЙДИГАН ОМИЛЛАР ____________________________________________________31 2.1. Генетик омиллар______________________________________________33 2.2. Атроф-муҳит ҳолати__________________________________ _________ 35 2.3 Тиббий ёрдам _________________________________________________ 40 2.4 Соғлом турмуш тарзи___________________________________________46 III БОБ. ХАВФ ФАКТОРИ ВА КАСАЛЛИК ЎРТАСИДАГИ САБАБЧИ АССОЦИАЦИЯНИНГ МЕЗОНЛАРИ ______________________________49 3.1 Хавф омилларига қарши кураш бўйича профилактика чоралари______ _ 59 ХУЛОСА ___________________________________________________68 АДАБИЁТЛАР ____________________________________________ __ 69 1
КИРИШ Ўзбекистон Республикаси Президенти Мирзиёевнинг фармони билан Ш.М. 2019-2025 йилларда Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш консепсиястасдиқланди (Ўзбекистон Республикаси Президентининг 07.12.2018 йилдаги УП-5590-сонли Фармонига 1-илова) Консепсияга мувофиқ соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантиришнинг асосий мақсадлари қуйидагилардан иборат: ерта ўлим ва ногиронлик ҳолатларининг аксариятини келтириб чиқарадиган касалликлар ва ҳолатларнинг олдини олиш ва даволаш натижаларини яхшилаш орқали умр кўриш давомийлигини ошириш; тиббий хизматдан тенг фойдаланиш, аҳолининг молиявий хавфсизлиги ва ресурсларнинг адолатли тақсимланишини таъминлаш учун соғлиқни сақлашни молиялаштириш ва ташкил етиш тизимини ислоҳ қилиш; соғлиқни сақлашни бошқариш органларининг салоҳиятини кучайтириш, Консепсия вазифаларини амалга ошириш ва республика аҳолисига тиббий ёрдам кўрсатиш сифатини ошириш учун уларнинг раҳбарларининг роли ва жавобгарлигини ошириш. Концепциянинг вазифалари: Халқаро стандартлар ва Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг тавсияларини бажариш билан соҳани комплекс ҳуқуқий тартибга солишни таъминлаш; соғлиқни сақлаш соҳасидаги самарали идоралараро ўзаро ҳамкорлик ва ҳамкорлик механизмларини ишлаб чиқиш, шу жумладан соғлиқни сақлашнинг ижтимоий ва иқтисодий ҳал қилувчи омилларига салбий таъсир кўрсатадиган муаммоларни ҳал қилиш, соғлом ва хавфсиз муҳитни ривожлантириш, сув таъминоти ва санитария ҳолатини яхшилаш, соғлом овқатланиш, шу жумладан чақалоқлар ва болалар учун ва соғлом турмуш тарзини шакллантириш; соғлиқни сақлаш тизимини мустаҳкамлаш, шу жумладан санитария-епидемиология хизматини 2 Айнан маърифат ва таълим халқлар фаровонлигининг калитидир. Одамларни фойда , езгулик ва бағрикенгликка олиб борадиган бу маърифат ва таълимдир . .. Ушбу ёндашув замон талабидир. "
ривожлантириш, юқумли ва юқумли бўлмаган сурункали касалликларни назорат қилиш тизимини такомиллаштириш, Халқаро соғлиқни сақлаш қоидаларини жорий етиш ва амалга ошириш; соғлиқни сақлашнинг бирламчи ва ўрта даражадаги тиббиёт муассасалари, шошилинч тиббий ёрдам, оналар ва болалар саломатлигини мустаҳкамлаш, ихтисослаштирилган ва палятиф ёрдамни ривожлантириш самарадорлигини таъминлаш учун туман соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш; соғлиқни сақлашни молиялаштириш ва ташкил етиш тизимини такомиллаштириш, бепул тиббий ёрдамнинг давлат томонидан кафолатланган ҳажмини қонунчиликда бирлаштириш ва мажбурий тиббий суғуртани босқичма-босқич жорий етиш; хусусий соғлиқни сақлашни ривожлантириш, соғлиқни сақлаш соҳасига инвестицияларни кенг жалб қилиш учун қулай шароитлар яратиш ва рақобат муҳитини яхшилаш, давлат-хусусий шериклик ва тиббий туризм; соғлиқни сақлаш тизимининг ташкилий тузилмасини, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг марказий аппарати ва унинг ҳудудий давлат органларини функционал вазифалари ва жавобгарлик соҳаларини аниқ белгилаб берган ҳолда такомиллаштириш; тиббий ва фармацевтика ташкилотларини аккредитация қилиш тизимини, шунингдек тиббий ва фармацевтика фаолиятини лицензиялаш тизимини босқичма-босқич жорий етиш; фармацевтика саноатини янада ривожлантириш, янги дори воситалари ва тиббиёт буюмлари ва тиббиёт техникасини рўйхатдан ўтказиш тартибларини халқаро стандартларга мувофиқлаштириш, нархлаш механизмларини такомиллаштириш, тиббиёт кадрларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишнинг самарали тизимини шакллантириш, тиббиёт фанини ривожлантириш, шу жумладан илмий ва таълим тиббиёт муассасаларини халқаро стандартларга мувофиқ сертификатлаш (аккредитация) асосида, замонавий таълим дастурлари, услублари ва технологияларини жорий етиш; електрон соғлиқни сақлаш тизимларини кенг жорий етиш, ягона миллий стандартлар асосида бирлаштирилган ахборот тизимлари ва маълумотлар базаларини комплексини яратиш. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони билан Ш.М. 2017 йил 8-феврал куни бизга давлатни ривожлантиришнинг стратегик йўналишларини тасдиқлайди 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича (Ҳаракатлар стратегияси); Йўналишларнинг тўртинчиси - " Ижтимоий соҳани ривожлантириш " аҳоли бандлигини ошириш, фуқароларни ижтимоий ҳимоя қилиш ва соғлиғини муҳофаза қилиш тизимини такомиллаштириш, йўл транспорти, муҳандислик коммуникациялари ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш ва модернизация қилиш, аҳолини електренергияси, газ билан таъминлаш, ижтимоий ёрдам сифатини яхшилаш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишни назарда тутади. Аҳолининг заифқатламлари, аёлларнинг ижтимоий ва сиёсий ҳаётдаги мавқеини ошириш, соғлиқни сақлаш соҳасини 3
ислоҳ қилиш, мактабгача таълим муассасаларининг мавжудлигини таъминлаш, умумий ўртатаълим, ўрта махсус ва олий таълимнинг сифати ва ривожланишини яхшилаш. Бинобарин, таълим сифатини ошириш сиёсати концепцияси, таълим соҳасидаги сифат фалсафаси асосий йўналишларидан бири ўқувчиларни интеллектуал тарбиялаш, уларнингбилим ва ижодий қобилиятларини ривожлантиришдир. Мувофиқлиги: Соғлиқни сақлашнинг ижтимоий ва иқтисодий ҳал қилувчи омилларига салбий таъсир кўрсатадиган муаммоларни ҳал қилиш, соғлом ва хавфсиз муҳитни ривожлантириш, сув таъминоти ва санитария ҳолатини яхшилаш, соғлом овқатланиш, шу жумладан гўдаклар ва болаларни ўз ичига олган соғлиқни сақлаш соҳасидаги самарали идоралараро ўзаро ҳамкорлик ва ҳамкорлик механизмларини ишлаб чиқиш, шунингдек, соғлом турмуш тарзини шакллантириш. ( 2019-2025 йилларда Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш консепсияси ) Соғлиқни сақлаш соҳасида профилактика йўналишини ишлаб чиқиш ҳар бир мамлакат учун устувор вазифа бўлиб, у халқаро, Европа ва миллий даражадаги стратегик ҳужжатларда аксеттирилган. 2012-йилда "Саломатлик- 2020" Янги Европа сиёсати қабул қилинганлиги ва унинг асосларига мувофиқ тиббиётни ривожлантиришнинг миллий стратегиялари ишлаб чиқилгани бунинг яққол тасдиғидир. Профилактика аҳоли саломатлигини сақлашнинг енг мақбул стратегияси еканлиги илмий жиҳатдан исботланган. Юқумли бўлмаган касалликларнинг олдини олиш беморларни даволашдан 2,7 баравар арзон. Шу билан бирга, аҳолинингсоғлом турмуш тарзи соғлиқни сақлашни мустаҳкамлаш ва мустаҳкамлаш билан боғлиқ бўлган соғлиқни сақлаш соҳасидаги даволаш-диагностика фаолиятига нисбатан 5 баравар самаралироқдир. ... Хавф омилларини таҳлил қилиш, улар ҳақидаги далилларни топиш ва изоҳлаш қийинлиги ва уларнинг касаллик ва ногиронлик билан сабабий алоқалари туфайли кўплаб қийинчиликларни келтириб чиқаради. Шу муносабат билан, хавф омиллари таъсирининг мавжудлиги ва моҳияти тўғрисида маълумотни ўрганиш ва тўплаш айниқса муҳимдир. Хатарларни таҳлил қилишнинг замонавий методологияси хатарларни баҳолаш, бошқариш ва жамоатчиликни хабардор қилиш каби таркибий қисмларни ўзичига олади. Мавжуд хавф омиллари (хулқ-атвор, атроф-муҳит, биологик, ижтимоий, иқтисодий ва бошқалар) таъсиридан инсон саломатлиги учун хавфни тўлиқ ўрганиш ва баҳолаш аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш бўйича аниқ профилактика чораларининг устуворлигини асослашга имкон беради. Мақсад: Хавф омилларини ўрганиш, аниқлаш ва тузатишнинг асосий мақсади соғлиқни сақлашни яхшилаш, асосий сурункали юқумли бўлмаган касалликлар (ЙДК): юрак-қонтомир, бронхо – ўпка касалликлари, қандли диабет ва бошқаларни камайтириш ва ўлимни камайтиришдир. 4
Кутилаётган тадқиқот натижалари: Касалликлар пайдо бўлишининг хавф омилларини ўрганиш ва уларнинг таъсирини камайтириш соғлиқни сақлаш даражасини сезиларли даражада яхшилаши ва кўп йиллар давомида одамларнинг умр кўриш давомийлигини ошириши мумкин. Бусоғлиқни сақлаш харажатларини камайтиради. Мақсадлар: 1. Мавжуд хавф омилларининг инсон саломатлигига таъсири тўғрисида маълумот олиш ва таҳлил қилиш; 2. П кўрибчиқилаётган хатарлар тўғрисида етарлича маълумот олинг, бу унинг таъсирини йўқ қилиш ёки камайтириш ва унинг ҳаракатларини назорат қилиш учун мақбул бошқарув қарорларини гигиеник асослашнинг юқори илмий даражасида амалга оширишга имкон беради. 3. Аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш бўйича аниқ профилактика чораларининг устуворлигини асосланг. 4. Профилактика бўлими мутахассислари, туман терапевтлари, врачлар (оилавий шифокорлар) ва соғлиқни сақлаш муассасаларининг бошқа мутахассислари билан ўзаро алоқаларни таъминлаш. Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти шундан иборатки: хавф омилларини аниқлаш ва уларни тузатиш натижаси соғлиғининг яхшиланиши, асосий сурункали юқумли бўлмаган касалликлар (ЙДК): юрак-қонтомир, бронхо-ўпка касалликлари, қандли диабет ва бошқалар билан касалланишнинг пасайиши, аҳоли ўлимининг пасайиши, ногиронликдир. Текшириш учун қулай имкониятлар, касалликлар ва профилактика чора-тадбирлар ерта аниқлаш яратади, деб. Якуний ишнинг тузилиши . Якуний ишларга қўйиладиган талабларга мувофиқ ушбу иш изоҳ, мазмун, кириш, асосий қисм, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. I БОБ. КАСАЛЛИКЛАРНИ ҚЎЗҒАТУВЧИ ХАТАР ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНИШ Хавф омиллари (РФ) – саломатлик учун потенциал хавфли: атроф- муҳит ва ижтимоий омиллар, атроф-муҳит ва иш муҳити, маълум бир шахсга ва хулқ-атворига, биологик, генетик (индивидуал) боғлиқ бўлмаган атроф- муҳит омиллари, касалликларнинг ривожланиш еҳтимоли, уларнинг ривожланиши ва ноқулай натижалари ... Тананинг соғлиғига ва соғлиғига кўплаб омиллар таъсир қилади ва соғлиқ, ногиронлик, касаллик ёки ўлимга олиб келадиган омиллар хавф омиллари деб номланади. Хавф омили - бу еҳтимолликни оширадиган хусусият, ҳолат ёки хатти-ҳаракатлар касаллик ёки шикастланиш кўриниши. Шахсий хавф омиллари ҳақида гапириш одатий ҳолдир, аммо 5