Maktabgacha ta’limda zamonaviy boshqaruv tizimini joriy etilishi
![Maktabgacha ta’limda zamonaviy boshqaruv tizimini joriy etilishi
Kirish
Reja :
I BOB : Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning tarkibiy qismi.
1.1 Maktabgacha ta’lim yosh avlod tarbiyasidagi ahamiyati.
1.2 Maktabgacha ta’limda zamonaviy boshqaruv tizimi .
II BOB: “ Boshqaruv madaniyati “ tushunchasi.
2.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotini boshqarishni tashkil etish.
2.2 Ta’limni boshqarish sifatini oshirishda axborot texnologiyalaridan
foydalanish.
III BOB: Xulosa.
2.1](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_1.png)
![O‘zbekiston Respublikasi siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, ijtimoiy
hayotimizning barcha sohalarida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Totalitar
boshqaruv usuli asosida, ish yuriti-layotgan xalq ta’limi tizimida ham so‘nggi o‘n
yilliklar davomida yuzaga kelgan muammolarni hal etish vazifasi Respublika
hukumati hamda mutasaddi tashkilotlarni ta’lim tizimida ham jiddiy o‘zgarishlarni
amalga oshirishga undadi.1997 yilga kelib, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim
to‘g‘risida»gi Qonuni va uning mazmunida ilgari surilgan g‘oyalarning amaliyotga
tadbiqi tahlil etilganda, bu borada muayyan kamchiliklarga yo‘l qo‘yilganligi
aniqlandi. O‘tkazilgan tahlil natijalariga ko‘ra, ta’lim tizimida olib borilayotgan
islohot aksariyat o‘rinlarda chuqur ilmiy asoslarga ega bo‘lmaganligi ma’lum
bo‘ldi hamda kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish zarurligi belgilandi. Shu bois
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida yangi tahrirdagi
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi.
Har qanday mamlakatning kuchi uning, fuqarolarining ma’naviy yetukligi,
intellektual salohiyatga egaligi bilan belgilanadi.
Fuqarolarning ma’naviy yetukligi, intellektual salohiyati esa ta’lim tizimining
mazmuni, shaxsning har tomonlama shakllanishi uchun xizmat qiluvchi moddiy va
ma’naviy shart-sharoitlarning mavjudligi, jamiyatda qaror topgan ijtimoiy sog‘lom
muhit darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, aholining
etnopsixologik xususiyatlari, axloqiy qarashlari va hayotiy e’toqodlari asosida
shakllantiriladi.
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning yaratilishida mazkur jihatlar to‘la
o‘rganildi. Milliy dastur asosini O‘zbekistonning taraqqiyotini ta’minlay oladigan,
uni jahonning ilg‘or mamlakatlari darajasiga ko‘tarilishiga hissa qo‘shuvchi dadil,
mustaqil fikrlovchi, bilimli, malakali mutaxassis, shuningdek, ijobiy sifatlarga ega
bo‘lgan kadrlarni tayyorlab voyaga etkazish jarayoni tashkil etadi.
0’zbekiston jahon tajribasig aasoslanib , mulkchilikning turli
shakllari tengligi ta’minlangan, ishlab chiqarishning zamonaviy milliy](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_2.png)
![manfaatlarga mos tuzilmasini yaratish ko‘zda tutilgan, erkin narx navo
va bozor qonunlari asosida boshqariladigan ijtimoiy yo ‘naltirilgan
b o zo r iqtisodiyotiga o ‘tish yo’lini tanladi va iqtisodiy islohotlarni
bosqichma-bosqich amalga oshirmoqda. Iqtisodiy islohotlarning birinchi
bosqichidanoq iqtisodiyotni boshqaruv tizimini isloh qilishga alohida
e’tibor qaratildi. Olib borilgan iqtisodiy islohotlar institutsional o ‘zgarishlarni
amalga oshirishga, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini boshqarish
borasida ulaming xususiyatiga mos keladigan xo‘jalik yurituvchi
subyektlarga iqtisodiy erkinlik berishga yordamlashadigan, tadbirkorlikning
rivojlanishini rag‘batlantiradigan tashkiliy-huquqiy shakllar
vujudga kelishiga qaratilgan edi va bu boshqarishda yangi bir tizim
vujudga kelishiga zam in yaratdi. Bunday bozor m unosabatlari sharoitida
butun jam iyatga xizm at qiluvchi zam onaviy boshqaruv ilmini o ‘rganishda,
iqtisodiyotning b u tun tarm oqlarida, boshqaruvni am alga oshira
oladigan m alakali rahbarlam i tayyorlashda «Boshqaruv nazariyasi» fani
m uhim o ‘rin tutadi. Z ero, rahbar, boshqaruvni am alga oshirishda bosh
bo ‘g‘in hisoblatiib, uning tashkil etilishi, sam aradorligi k o ‘p jih atd an
rahbar egallagan bilim, m alaka, tajriba, qolaversa uning m uhim xislatlari
va boshqaruv uslubiga bevosita bog‘liq bo ‘ladi. Bu fanning m aqsadi,
vazifalari ham shulami o‘rganishni nazarda tutadi. Bu fan boshqaruvning
qonuniyatlari, qonun va tamoyillari, funksiya va vazifalari, shuningdek,
boshqaruv tizimida menejer o’mi, madaniyati va uslubi, boshqaruv
samaradorligi va unga ta ’sir qiluvchi boshqaruv qarorlari m azmuni,
mohiyatini ochib berishga qaratilgan. Boshqaruv tushunchasi to r m a’noda biror-
bir tashkilot maqsadini
aniqlash va unga erishish uchun zarur bo’lgan rejalashtirish, tashkil
etish va nazorat jarayonlarining foyda keltirishi, samara berishi, faoliyat
yo'nalishini to’g‘ri tanlay bilish, qarorlar qabul qila olishga hamda
uning boshqarilishini nazorat qilishga va bu jarayonning borishiga
bog‘liq bo‘ladi.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_3.png)
![Maktabgacha talim uzluksiz talimning boshlang'ich qismi hisoblanadi. U bolaning
sog’lom va rivojlangan shaxs bo’lib shakllanishini taminlab, o’qishga bo'lgan
ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha bo’lgan
maktabgacha talim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha talim muassasalarida
va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha talimning maqsadi – bolalarni
maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil shaxs bo’lib
shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli talimga bo’lgan
ishtiyoqini tarbiyalashdir.
Maktabgacha talim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilish
maktabgacha talim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari, shuningdek
maktabgacha talim muassasasiga biriktirilgan sog’liqni saqlash organlarining
tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Maktabgacha talim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza
qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha talim muassasasiga bolalarni
olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha talim muassasasi binolarida
xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha talim muassasasida yong’in
xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga bo’lgan talablar
“Maktabgacha talim muassasalarida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza
qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi.
Maktabgacha talim tizimi
Maktabgacha ta’lim muassasalari – O’zbekiston Respublikasidagi talim
muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi maktabgacha bo’lgan davrdagi
umumtalim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha talim muassasalari 2
yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, nazorat qilishni,
parvarishlashni va sog’lomlashtirishni taminlaydi.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_4.png)
![O’zbekistonda maktabgacha ta’lim muassasalarining zamonaviy tizimi:
Maktabgacha ta’lim muassasalari, faoliyat yo’nalishiga ko’ra, quyidagi turlarga
bo’linadi:
Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog’chasi, bolalar bog’chasi, uydagi bolalar bog’chasi
(mustaqil muassasa yoki filial sifatida).
Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich talim mussasasi (bolalar bog’chasi-maktab).
Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport va
boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha talim muassasalari.
Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi
tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.
Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini
amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish
bog’chasi.
Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasiga
rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan
ko’rinishda kiradi).
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19 dekabr kuni
maktabgacha ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarni tahlil qilish va
istiqboldagi vazifalarni belgilab olishga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi
o‘tkazildi.
Maktabgacha tarbiya ta’lim tizimining birlamchi va eng muhim bo‘g‘ini
hisoblanadi. Sog‘lom genofondni, yetuk kadrlarni tarbiyalash, avvalo, shu tizimdan
boshlanadi.
Biroq shu paytgacha bu tizim rivojlanishdan ortda qolgan edi. Oxirgi 20 yil
davomida davlat tasarrufidagi maktabgacha ta’lim muassasalari soni 45 foizga
kamaygan. Oqibatda maktabgacha yoshdagi bolalarning 33 foizi bog‘chalarga](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_5.png)
![qamrab olingan, xolos. Bu ko‘rsatkich Daniyada 99 foiz, Yaponiyada 97 foiz,
Janubiy Koreyada 95 foizni tashkil etadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy,
matematik, fizio-psixologik, jismoniy va ijodiy rivojlantirish bo‘yicha ta’lim
dasturlari joriy etilmagan.
Umuman, bog‘chalar “ota-ona ishda bo‘lgan vaqtda bolaga qarab turadigan
muassasa”ga aylanib qolgan.
Prezident mamlakat kelajagi va ravnaqida muhim o‘rin tutadigan bu sohaga
alohida e’tibor qaratmoqda. Mamlakat hududlariga tashrifi chog‘ida maktabgacha
ta’lim muassasalarini kirib ko‘rmoqda. Shavkat Mirziyoyev raisligida bu sohani
rivojlantirish bo‘yicha bir necha yig‘ilishlar o‘tkazilgani ham ana shu e’tibordan
dalolat.
Hozirgi kunda menejmentni rivojlantirish bo’yicha yurtimizda ko’pgina chara
tadbirlar o’tkazilmoqda. Prezidenti Sh. M. Mirziyoevning mamlakatimizni 2016
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo’ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida: “Oldimizda yoshlarga
tarbiya
berish, psixologiya va boshqa turli sohalarda kadrlarni tayyorlash va qayta
tayyorlash
bo’yicha murakkab vazifalar turibdi. Yana bir muammoni hal etish muhim
hisoblanadi: bu
– pedagoglar va professor-o’qituvchilar tarkibining professional darajasi, ularning
maxsus
bilimlaridir. Bu borada ta’lim olish, ma’naviy-ma’rifiy kamolot kamolot masalalari
va](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_6.png)
![haqiqiy qadriyatlarni shakllantirish jarayonlariga faol ko’mak beradigan muhitni
yaratish
zarur..”1 ekanligi ta’kidlab o’tildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. M.
Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
“Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining
kundalik qoidasi bo’lishi kerak” deb nomlangan ma’ruzasida: “... ta’limning yangi
zamonaviy usullarini, jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy
etish...,
bu boradagi dolzarb vazifalarni amalga oshirish yoshlarimiz, jamiyatimiz va
mamlakatimizning kelajagi uchun strategik ahamiyatga ega ekani...”2 alohida
ta’kidlab
o’tildi.
Bugungi kunda pedagog kadrlarning uzluksiz ta’lim olishini tashqil etish
muammolariga butun dunyoda katta e’tibor berilmoqda. Bir qator xalqaro
tashqilotlarda, jumladan, Jahon ta’limini rejalashtirish instituti (Parij),
YuNESKOning ta’lim bo’yicha instituti (Gamburg), Oliy ta’limning Yevropa
Markazi (Buxarest), Yevropa Muallimlar ta’limi Assotsiatsiyasi (ATEE) va
boshqa qator ilmiy muassasalarda bu muammo tadqiq etilmoqda.
Ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg’or texnologiya va innovatsiyalar shiddat bilan
kirib kelmoqda. Lekin o’qituvchilar bu yangiliklarni aksariyat hollarda o’z
faoliyatida qo’llay olmayaptilar. Chunki o’qituvchilarning asosiy qismi ta’limdagi
innovatsion jarayonlarga tayyor emas. Shu sababli o’qituvchilarni qayta tayyorlash
va malakasini oshirish, ularga ko’rsatiladigan metodik xizmatni yangicha, ijodiy
yondashib tashqil qilish ta’lim tizimining amaliy ehtiyojini ta’minlovchi asosiy
vositaga aylanmoqda. O’qituvchilarning pedagogik faoliyatini yangilash,
innovatsion faoliyatga yo’naltirish, ta’lim jarayoniga innovatsiyalarni kiritishga](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_7.png)
![tayyorlash zarurati paydo bo’lmoqda.
Innovatsion texnologiyalar yana shunisi bilan ham ahamiyatliki, o’qituvchi
o’quvchining fikrini hech qachon keskin rad etmaydi, faqatgina to’g’ri xulosani
1 Mirziyoyev SH. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.
“O’zbekiston”, 2017 y. – 45-b.
2 Mirziyoyev SH. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.
“O’zbekiston”, 2017 y. – 44-b.
aytib ketadi, natijada o’quvchi o’z xatosini tushunib yetadi. Bu esa ularni
tushkinlikka tushish, fikrlashdan to’xtash kabi holatlarning oldini oladi va
doimiy faollikni ta’minlaydi. Interfaol metodlar o’quvchi va o’qituvchi o’rtasidagi
o’zaro hurmatga asoslanadi. O’qituvchi har qanday vaziyatda ham o’quvchining
fikrini tinglaydi, hurmat bilan qaraydi, shu bilan birga o’quvchilarni bir-birlarini
tinglashga o’rgatadi.
Hozirgi davrda rivojlangan mamlakatlarda o’quvchilarning o’quv va
ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya samaradorligini oshiruvchi
pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida boy tajriba to’plangan bo’lib,
ushbu tajriba asoslarini tashkil qiluvchi metodlar o’ziga hos ahamiyatga egadir.
Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik o’qitish texnologiyalarni va faol
metodlarni qo’llash orqali bo’lajak kadrlarni ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul
qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish
mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoyitida faqat mustaqil fikrlashn
qobiliyatiga ega bo’lgan shaxsgina o’z muammolarini o’zi mustaqil hal qila oladi
va jamiyatda o’z mavqeyiga ega bo’ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim
muassasalarida shakllantiriladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlaridek: “Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin
fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan
ta’lim samarasi bast bo’lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o’z
yo’liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir” (I.A.Karimov. “Barkamol avlod](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_8.png)
![O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. T.:Sharq n. 1997.B.9)
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1998 yil 24 fevraldagi
“Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish va ularning faoliyatini
boshqarish to’g’risida”gi 77-qarori. Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 13 maydagi
“O’zbekiston respublikasi o’rta maxsus, kab-hunar ta’limini tashkil etish
choratadbirlari
to’g’risida”gi 204-qaroriga ko’ra, Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligining 60 kishidan iborat O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tashkil
etildi. 1998 yilda akademik litsey va kasb-hunar kollejlari dastlab tajriba
tariqasida faoliyat boshladi.
Kasb-hunar kollejlari uchun yuqori malakali pedagog va pedagogmuhandislar
tayyorlash bo’yicha 3 ta otaliq zo’na (mintaqaviy) bo’yicha
tegishli oliy o’quv yurtlari biriktirildi:
1) Buhoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti; 2) Nizomiy
nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universiteti; 3) Namangan
muhandislikpedagogik
institutlarida kadrlar tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi.
Hozirgi kunda Respublikamiz o’rta mahsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalarida kichik mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilsh bo’yicha qator
pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog
olim, amaliyotchi va tadqiqotchilarning diqqat etibori o’qitish maqsadi va uning
natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish orqali sifatli o’qitishni tashkil
etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o’qitish texnologiyalarini ishlab
chiqish va ularni ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishga yo’naltirilgan.
“Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni
hayotga tadbiq etish borasida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu tadbirlar o’z
navbatida kasb-hunar kollejlarida o’quvchilarning kasbiy bilim, ko’nikma va
malakalarini shakillantirish uchun zamonaviy o’qitish texnologiyalaridan
foydalanib o’quv jarayonini samaradorligi va sifatini oshirish talablarini
qo’ymoqda.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_9.png)
![Har bir mamlakatning iqtisodiy qudrati, ijtimoiy-ma’naviy hayot darajasining
yuksalishi ta’lim tizimining raqobatbardoshligi, ilm-fan taraqqiyoti bilan
belgilanadi.
Shu bois, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasida ta’lim sohasini tubdan takomillashtirish, ta’lim sifatini oshirish,
intellektual salohiyatli, jismoniy barkamol avlodni shakllantirish, aniq fanlarni
chuqurlashtirib o‘qitish va iqtisodiyotning turli sohalari uchun malakali kadrlarni
tayyorlash ustuvor vazifalar sifatida belgilangan bo‘lib, pirovardida bugungi davr
talabiga javob bera oladigan ta’lim tizimni yaratish ko‘zda tutildi.
Sohadagi islohotlar natijasida maktabgacha ta’lim tizimida boshqaruv mexanizmi
tubdan takomillashtirildi, nodavlat ta’lim xizmatlari ko‘rsatish tizimi isloh qilindi,
o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim tizimi qayta ko‘rib chiqildi, oliy ma’lumotli
mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish choralari kuchaytirildi, oliy o‘quv
yurtidan keyingi ta’limning ikki pog‘onali tizimi joriy etildi.
Maktabgacha ta’lim. Uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo‘g‘ini hisoblangan
ushbu soha har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va
maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, tahlillar shuni
ko‘rsatdiki, oxirgi yillarda turli omillar ta’sirida maktabgacha ta’lim tizimida
bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash borasida rivojlanish o‘rniga, orqaga ketish
holatlari, yil davomida maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim
muassasalariga qamrab olish ko‘rsatkichlari o‘sishi tendensiyasi kuzatilmadi.
Aksincha, so‘nggi 20 yil davomida davlat tasarrufidagi maktabgacha ta’lim
muassasalari soni 45 foizdan ziyodroq kamayib, bugungi kunda respublika
bo‘yicha bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinishi 30 foizni tashkil
etdi. Bunga mavjud maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasi
zamonaviy talablarga javob bermasligi, tizimda variativ dasturlar, bolalarni
maktabga tayyorlash bo‘yicha muqobil shakllarning ishlab chiqilmaganligi,](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_10.png)
![rivojlangan mamlakatlarning tajribasi yetarli darajada o‘rganilmaganligi, faoliyat
yuritayotgan pedagog kadrlarning aksariyati oliy ma’lumotli emasligi, ta’lim sifati
monitoringi yuritilmaganligi kabi omillar sabab bo‘ldi.
Davlatimiz rahbari O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining 26 yilligiga
bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: “Maqsadimiz kelgusi 3-4 yilda
mamlakatimizdagi bog‘cha yoshidagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga
to‘liq qamrab olishdan iborat va biz bunga albatta erishamiz”, - deb ta’kidlagan
edi.
Darhaqiqat, o‘tgan qisqa vaqt mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
«2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi, «Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, «O‘zbekiston Respublikasi
maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi farmon va
qarorlari, shuningdek,
“Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021
yillarga mo‘ljallangan Dasturi hamda respublikada maktabgacha ta’lim tizimini
yanada takomillashtirish bo‘yicha «Yo‘l xaritasi» asosida misli ko‘rilmagan ishlar
amalga oshirildi.
Barcha sohalar qatori tizimda amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar, farmon va
qarorlarda belgilangan vazifalarning ijrosi boshqa sohalar qatori Davlatimiz
rahbarining doimiy e’tiborida bo‘layotganligini guvohi bo‘lmoqdamiz. Qabul
qilinayotgan farmon va qarorlarning hayotga tatbiq etilishi natijasida yil yakuni
bo‘yicha maktabgacha ta’lim muassasalariga bolalarning qamrovi 10 foizga
oshishi, 2018 yilda esa maktabgacha ta’lim muassasalarini saqlash harajatlari joriy
yilga nisbatan 32 foizga o‘sishi kutilmoqda.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_11.png)
![Kuni kecha Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida o‘tkazilgan videoselektor
yig‘ilishida tizimda amalga oshirilayotgan islohotlar tahlil qilinib, istiqboldagi
vazifalar belgilab berildi.O’tkazilgan dastlabki izlanishlar shuni ko’rsatadiki,
hozirgi paytda kasbhunar
kollejlarida maxsus fanlarning aksariyati odatdagidek an’anaviy ta’lim
texnologiyalari asosida o’qitilib kelinmoqda. An’anaviy o’qitish tizimida ta’lim
oluvchining pedagogik ta’sirlar ostida bilim olishi yotadi, bunda o’quvchining
faoliyati faol ijodiy xarakterga ega bo’lmaydi. Turli predmetlarni o’qitishda yangi
pedagogik, innovatsion, muaqmmoli vaziyatni tashkil etishga asoslangan ta’limga,
shu jumladan interaktiv texnologiyalarga asoslangan ta’lim, an’anaviy ta’limga
qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o’z tasdig’ini topmoqda.
Inteaktiv metodlardan foydalanib o’qitish o’quvchilarning bilish imkoniyatlari,
ijodiy qobiliyatlari va amaliy ko’nikmalarini rivojlantirish, ularni mustaqil fikr
yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Z а m о n а viy
t а ’lim d а v о mid а p е d а g о gik а f а nig а h а m ko’pl а b yangi
tushunch а l а r kirib k е l а b о shl а di. Juml а d а n: m е n е jm е nt, m о dul, m о nit о ring,
t ех n о l о giya, int е rf ао l, inn о v а tsiya, int е gr а tsiya, int е nsiv, kr еа tiv, k о gnitiv, gl о b а l
v а b о shq а shu k а bi tushunch а l а r p е d а g о gik j а r а yon s а m а r а d о rligini о shirishg а
х izm а t qilm о qd а .
"Inn о v а tsiya" tushunch а si ilk b о r Х I Х а sr ох irid а p а yd о bo’ldi. Inn о v а tsi о n
mu а mm о (inn о v а tsiya m о hiyati, inn о v а tsiya j а r а yonl а ri tuzilm а si) nisb а t а n
fund а m е nt а l’ sh а kld а q а t о r ilmiy ishl а rd а а ks etg а n (R. А .M а vl о n о v а , О .M а gdi е v,
N.Muslim о v, B.R ах im о v, S. А hm а d а li е v, v а b о shq а l а r). T а ’limd а inv а tsi о n
t а dqiq о t m е t о d о l о giyasi s о h а sid а yond а shish bugungi kund а R.M а vl о n о v а ,
N.Muslim о v, J.Yo’ld о sh е v t а dqiq о tl а ri, t а ’limd а p е d а g о gik t ех n о l о giya а s о sid а
inn о v а tsi о n yond а shish N.N. А ziz хо dj ае v а , O’.T о lip о v, U.Nish а nili е v,
B.Ziyamu ха m е d о v, t а ’limd а int е nfik а tsiya yond а shish mu а mm о l а r F.UYzlik ае v.
M. О chil о v, B.R ах im о v t а dqiq о tl а ri m а zumnid а inn о v а tsi о n m а s а l а l а ri а ks
ettirilg а n.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_12.png)
![“Inn о v а tsiya” tushunch а si inglizch а d а n yangilik, yangilik kiritish,
yangilikni o’rg а nish k а bi m а ’n о l а rni а ks ettir а di.
T а ’lim-t а rbiya j а r а yonig а bir n е ch а х il yond а shuvl а r m а vjud bo’lib,
shul а rd а n: а n’ а n а viy, tizimli, t ех n о l о gik, t а dqiqiy, funktsi о n а l, k о mpl е ks v а
f ао liyatli yond а shuvl а r f а rq qilin а di. Juml а d а n t ех n о l о gik yond а shuv m о hiyat а n
t а ’lim-t а rbiya j а r а yonig а z а m о n а viy p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r t а tbiqini а ngl а t а di.
Yuqorid а ko’rib o’tilg а n tushunch а l а r m а zmunid а yangich а yond а shuv, ya’ni
t ех n о l о gik yond а shuv m а vjud bo’lg а ni b о is, riv о jl а nish b о sqichi m о hiyatig а ko’r а
“inn о v а tsi о n p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r” d е b а ytish m а qs а dg а muv о fiq k е l а di.
D е m а k, t а ’lim-t а rbiya j а r а yonig а inn о v а tsi о n p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r t а dbiqi
d е g а nd а o’quv j а r а yonini qurish (l о yih а l а sh) t ех n о l о giyasi tushunilib, m е t о dl а r
m о d е rniz а tsiyasi а s о sid а vujudg а k е lg а n int е rf ао l m е t о dl а rg а а s о sl а nib,
t а ’limt а rbiya
m а qs а dini а m а lg а о shirish, erishilg а n s а m а r а d о rlikk а ko’r а k а f о l а tli
n а tij а о lish tushunil а di.
Bu j а r а yon “sub’y е kt-sub’y е kt” mun о s а b а tl а rig а muv о fiq, o’qituvchio’quvchi”,
“o’qituvchi-t а l а b а ” yoki “o’quvchi-o’quvchi”, “t а l а b а -t а l а b а ” t е ng
huquqli f ао l v а do’st о n а mun о s а b а tl а rg а kirishg а n h о ld а t а ’lim-t а rbiyaviy
mu а mm о l а r е chimini t о pish а di. Bu j а r а yond а а s о siy e’tib о r o’quvchi yoki
t а l а b а ning must а qil fikr riv о jig а , ij о diy izl а nishig а v а shu а s о sid а ilg’ о r fikr
ya’ni g’ о yal а rni ilg а ri surishig а t а yanil а di. T а ’lim-t а rbiya j а r а yonining sub’y е kti
o’quvchi yoki t а l а b а his о bl а nib, o’qituvchi yo’n а lish b е ruvchi v а yakuniy х ul о s а
chiq а ruvchi h а md а birg а likd а t а vsiya ishl а b chiq а ruvchi v а zif а sini o’t а ydi.
Bu j а r а yond а t ех n о l о gik, tizimli v а ij о diy yond а shuv uyg’un h о ld а
а m а lg а о shirilib, v а qt m е ’yori t е j а l а di, t а l а b а о rtiqch а zo’riqm а ydi, eng а s о siysi
must а qil fikr, ij о diy izl а nish t а l а b а ning kund а lik f ао liyatig а а yl а nib b о r а di.
Inn о v а tsi о n t ех n о l о giyal а rning t а dbiqi j а r а yonid а t а ’limning sh а kll а ri,
m е t о dl а ri, usull а ri h а md а v о sit а l а ri t а k о mill а shib b о r а di. Bu а lb а tt а
o’qituvchil а rning k а sbiy p е d а g о gik m а h о r а ti bil а n b о g’liq bo’lib, h а r d о im
o’quvchini izl а nishg а v а ij о dk о rlikk а s а f а rb а r et а di. O’qitishd а inn о v а tsi о n](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_13.png)
![yond а shish b а rch а m а ml а k а tl а r q а t о ri O’zb е kist о n t а ’lim tizimid а h а m k е ng b а rq
urib k е lm о qd а .
О liy t а ’lim p е d а g о gik а sid а gi yangilikl а rni ucht а bl о k t а rzid а а ks ettirish mumkin:
· b о shl а nishl а r — m а s а l а n, istqb о l printsipi; yoki yangi tiziml а r —
l а b о r а t о riya v а l о yih а tiziml а ri; yoki o’qitishning «d о gm а tik uslub,
illuystr а tiv uslub, evristik uslub, t а dqiq о t uslubi» n о mli yangi t а snifi;
· k а shfiyot — m а s а l а n «k о nts е ntr а tsiya uslubi». Bu k о mpl е ks uslub d е b
n о ml а ng а n uslubning b а rch а turl а rini q а mr а b о l а di, ya’ni а l о hid а b е lgi,
а l о hid а f а kt em а s, b а lki t а bi а td а gi pr е dm е t yoki t ех nik а butun х ususiyatl а ri
bil а n, ya’ni b е lgil а r v а f а ktl а r m а jmui o’rg а nil а di.
· R а tsi о n а liz а t о rlik t а klifl а ri — m а s а l а n, о liy t а ’lim mu а ss а s а l а rid а b а ’zi
f а kul’t а tivl а rni o’qishg а t а jrib а li а m а liyotchi o’qituvchil а rni j а lb qilish;
yoki t а l а b а l а r t о m о nid а n ilg’ о r p е d а g о gik t а jrib а ni umuml а shtirish
z а ruriyati.
· О liy p е d а g о gik m а kt а b f ао liyatig а хо s bo’lg а n inn о v а tsiya j а r а yonl а rini
h а m empirik, ilmiy v а siyosiy-m а ’muriy sif а tid а t а s а vvur etish mumkin.
· Empirik inn о v а tsiyal а r о r а sid а o’qituvchi sh ах sini t а yyorl а sh v а o’rg а nish
usull а rini а jr а tib ko’rs а tish mumkin. P е d а g о gik f ао liyat ust а l а rining
d а rsl а rig а kirish, t а l а b а l а r v а p е d а g о gl а rning o’z b о l а likl а rini esl а shl а ri,
v а ziyat m е t о dik а l а ri, m ах sus p е l а g о gik yoki t ех nik m а tnl а rni esl а b q о lish
t о pshiriql а ri, d а rsl а rd а t а l а b а -p е d а g о gl а rning o’z b о l а likl а rid а gi
r а sml а rd а n f о yd а l а nish, t а l а b а l а r t а nl о vl а ri, о chiq d а rsl а r shul а r
juml а sid а ndir.
· Ilmiy inn о v а tsiyal а r о r а sid а , а vv а l а mb о r, o’qituvchining birinchi
pr о f е ssi о gr а mm а si p а yd о bo’lg а nligini а jr а tib ko’rs а tish l о zim.
Pr о f е ssi о gr а mm а t а rkib а n to’rt qismd а n ib о r а t edi v а quyid а gi guruhl а r
bo’yich а p е d а g о gning sif а tini q а mr а b о l а di:
· ijtim о iy; - ishg а о id (ishl а b chiq а rish); - ruhiy; - jism о niy.
· Inn о v а tik а (P е d а g о gik inn о v а tik а ) bu p е d а g о gik yangilikl а r, ul а rni
b а h о l а sh v а p е d а g о gik j а m оа t о m о nid а n o’zl а shtirishning, pir о v а rdid а](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_14.png)
![uni а m а liyotd а qo’ll а sh h а qid а gi t а ’lim о t. (J.H а s а nb ое v. Iz о hli lug’ а t.)
· Inn о v а tik а ning riv о jl а nishig а m а kt а bning h а yot bil а n а l о q а sini
must а hk а ml а sh k а tt а t а ’sir ko’rs а tdi. P е d а g о gik t а ’lim tizimi s о h а sid а
ko’pl а b yangi mut аха ssislikl а r vujudg а k е lm о qd а v а shu bil а n bir v а qtd а
о liy o’quv uyrtl а rid а m а vjud bo’lg а n i х tis о slikl а rning int е gr а tsiyal а shish
j а r а yoni ro’y b е rm о qd а .
Ох irgi yill а rd а p а yd о bo’lg а n v а t а dqiq о timiz uchun m е t о d о lgik а h а miyatg а eg а
bo’lg а n psi хо l о gik-p е d а g о gik t а dqiq о tl а rni sh а rtli r а vishd а to’rtg а а jr а tg а n
bo’l а rdik:
- inn о v а tik а ning sist е m а li-struktur а viy t о m о nl а rini о chib b е r а dig а n
t а dqiq о tl а r;
- o’z а gini p е d а g о gik inn о v а tik а ning t о m о nl а rini, juml а d а n ij о d v а
kr еа tiv fikrl а shni t а hlil qilish t а shkil et а dig а n ishl а r;.
- о liy m а kt а bni riv о jl а ntirishning m а gistr а l yo’n а lishi sif а tid а sh ах syo’n а lish
yond а shuvi t а hlil etil а dig а n ko’p s о nli t а dqiq о tl а r;
- Z а m о n а viy d а vl а t t а ’lim st а nd а rtl а ri а s о sid а o’qitish sif а tining b а h о sini
а ks ettir а dig а n t а dqiq о tl а r.
I n n о v а tik а t а dqiq о tl а rning f а nl а r а r о s о h а si sif а tid а sh а kll а ng а ni uchun biz
t а hlil uchun ishl а rni t а nl а b о lishd а , а vv а l а mb о r, t а ’limd а gi inn о v а tsi о n
g’ о yal а rning ev о luytsiyasini t а ri х iy bilish, z а m о n а viy sh а r о itl а rd а o’qitishning v а
inn о v а tik а ning o’rnini s о tsi о l о gik bilish, p е d а g о gik j а r а yon v а uning
t ех n о l о giyal а rid а gi d о imiy o’zg а rishl а r v а t а k о mlillsh а uvl а rni p е d а g о gik
bilishd а n, shuningd е k, sh ах sning m о hiti v а tuzilishi h а qid а h а md а uning
inn о v а tsi о n sh а r о itl а rd а gi o’zg а rishi h а qid а psi хо l о gik bilishl а rd а n k е lib chiqdik.
YA’ni biz inn о v а tsi о n j а r а yonl а r v а h о dis а l а rg а b а h о b е rishg а tizimli
yond а shuvd а n k е lib chiqdik.
K o’p t а dqiq о tl а r s о tsi а l v а ruhiy-p е d а g о gik j а r а yonl а r o’z а r о t а ’sirining
t а vsifig а b а g’ishl а ng а n ( А bdullin а О . А .).[9.] M а s а l а n, B.Ziyomu ха m е d о v[19.]
inn о v а tsiyal а rning ijtim о iy t а bi а tini t а hlil etib, inn о v а tsi о n j а r а yonl а rning t а shqi
muhit bil а n а l о q а sig а e’tib о r b е r а di. Bund а yangilikl а r ichki m а ntiq v а z а m о nd а](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_15.png)
![q о nuniy riv о jl а nish, t а shqi muhit bil а n o’z а r о а l о q а si t о m о nid а n t а vsifl а n а di.
Mu а llifnnig bu m е t о d о lgik muh о k а m а sid а n inn о v а tsi о n j а r а yonning tizimi v а
tuzilishi yangilik bir b о sqichd а n ikkinchisig а o’tg а nd а o’zg а r а di d е g а n х ul о s а
k е lib chiq а di.
B .R а him о v[32.] j а miyatd а inn о v а tsiya v а t а ’lim o’z а r о а l о q а d а d е b
t а ’kidl а ydi. J а miyat q а nd а ydir d о imiy v а o’zg а rm а s em а s. U ya х lit, tizimli
о rg а nzim uyo’lib, tub o’zg а rishl а rg а l а yoq а tli h а md а d о imiy o’zg а rish
j а r а yonid а dir. J а miyat tizimining t а rkibiy qismi v а uning funktsiyasi bo’lg а n
t а ’lim es а j а miyatd а gi o’zg а rishl а rni o’zid а а ks ettir а di.
Inn о v а tik а t а dqiq о tl а rid а p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r quyid а gil а rni o’z ichig а
о l а dig а n tizim (t а rkibiy qisml а r uchligi) sif а tid а : p е d а g о gik f ао liyatni
r е j а l а shtirish, а m а lg а о shirish v а b а h о l а sh sif а tid а shuningd е k, p е d а g о gik
j а r а yonni ilmiy t а svirl а sh si а tid а t а hlil etil а di. Inn о v а tik а mu а mm о l а ri p е d а g о gik
j а r а yong а o’qitishning yangi ах b о r о t t ех n о l о giyal а rini kiritish miqyosid а
o’qitish n а tij а l а rini t а k о mill а shtirish nuqt а i n а z а rid а n ko’rib chiqilm о qd а .
M а s а l а n, o’qitishning turl а ri v а sh а kll а ri o’rt а sid а gi nisb а tni butunl а y yangich а
o’qitishning turl а rig а : mu а mm о li, m о dulli, о chiq, m а s о f а d а n turib o’qitish,
riv о jl а ntiruvchi, yakk а t а rtibd а yond а shib o’qitish, uzlkusiz, bilv о ist а
o’qitishl а rni kiritish mumkin. Sh а kll а rig а es а — v е rb а l, а udi о vizu а l,
d а sturl а shtirilg а n, multim е di а li t а ’lim, gip е rm е di а l t а ’lim kir а di.
T i zimli yond а shuv nuqt а i n а z а rid а n o’qtishi usull а rining ха r а kt е ristik а si
inn о v а tsi о n his о bl а n а di. Bu ха r а t е ristik а quyid а gich а t а snifl а n а di: individu а l
(d о n а li), guruhli, juft-guruhli, j а m оа viy, yakk а t а rtibd а gi ( а vt о m а tl а shtirilg а n),
shuningd е k о mm а viy.
D id а ktik printsipl а r tizimi sif а tid а t а qdim etil а yotg а n t а ’limg а yond а shuv
t а ’rifi bizning fikrimizch а , t а ’limning m а zmunini qo’ll а nil а yotg а n o’qitish
m е t о dl а ri v а usull а ri bil а n ch е g а r а l а sh to’g’ri bo’l а di.
O’qitishning turl а ri, sh а kl а ri, usull а rig а b е rilg а n ха r а tk е ristik а h а qid а h а m
shund а y d е yish mumkin, p е d а g о gik mu а mm о l а rning ko’pchiligi а n’ а n а viy
p е d а g о gik biliml а rd а n d е yarli f о yd а l а nm а g а nligi b о is b о shq а ch а t а lqin etilg а n d е b](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_16.png)
![e’tir о z bildirish mumkin. L е kin t а dqiq о tl а rning qimm а ti shund а ki, inn о v а tsi о n
p е d а g о gik t ех n о l о giyal а r n а z а riyasi mu а mm о l а rig а diqq а t q а r а tilg а n v а bir
tizimg а k е ltiril а dig а n yond а shuv nuqt а i n а z а rid а n yond а shilg а n. P е d а g о gik
t ех n о l о giyal а r j о riy etilishi t а l а b а l а rni bir v а qtning o’zid а t а shkiliy,
m о ddiydid а ktik
v а strutur а viy t о m о nd а n, ya’ni tizimli nuqt а i n а z а rd а n o’qitish d а r а j а sini
ko’t а rishning h а r q а nd а y m а s а l а sini t а dqiq etishg а imk о n b е r а dig а n yangi
k о mpl е ks ilmiy yo’n а lish sif а tid а ko’rib chiqilg а n. Bund а y yond а shuv
R. А .M а vl о n о v а [29.] t о m о nid а n t а dqiq etilib t а ’lim tizimid а inn о v а tsi о n
j а r а yonl а rning uch bl о kli tuzilishig а m о s k е l а di: Ta’lim tizimiga kirib kelayotgan
yangilanishlar uning mazmunini,
tuzilishini, usullarini qayta ko’rib chiqish, mukammallashtirish zaruratini uyzaga
keltiradi. Jumladan oliy ta’lim sohasi ham bundan mustasno emas. Hozirgi kunda
oliy ta’lim tizimida keng qo’llanilayotgan modul tizimi, reyting asosida baholash,
yangi pedagogik texnologiyalar, test sinovlari shular jumlasidandir.
Hozirgi davr talabasi dunyoqarashi keng, erkin fikirlovchi voqelikka adekvatto’g’ri
baho bera oluvchi, o’tkir zehinli, mustahkam irodali, qisqa qilib aytganda
uyksak intelluktual kuchga ega bo’lmog’i lozim. Buning uchun esa ta’lim
tizimiga yangi innovatsiyalarni ta’sis etish zarur va shartdir. Talaba (sust)
tinglovchi-ob’yekt bo’lmay, ta’lim jarayonining (faol) ishtirokchisi- sub’yektiga
aylanishi zarur bo’ladi.
X o ’sh, ushbu jarayonda integratsiyalarning roli qanday? Avvalambor
integratsiya tushunchasining mohiyatini ko’rib chiqaylik. Psixologik-pedagogik
nuqtai nazardan qaraganda integratsiya ijtimoiy-psixologik aspekt bo’lib, biror bir
yangilikni ijtimoiy sohaga tezkorlik bilan tadbiq etish va ta’lim jarayonini
jadallashtirish demakdir.
Innovatsiyalar esa faoliyat jarayonida turli ijtimoiy-psixologik to’siqlarni
yengish uchun shart-sharoit yaratib boradi. Ushbu jarayonda maqsadi, vazifasi va
qiziqishlari turlicha bo’lgan ijtimoiy guruhlar ishtirok etadi. Motivatsiyalar
xarakterining tipi ham innovatsion faoliyat mazmuniga va sifatiga ta’sir o’tkazadi.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_17.png)
![Bundan tashqari innovatsiyalarni tatbiq etish jarayonida ustanovkalar, shaxsning
yo’nalishi va ma’naviy axloqiy sifatlari ham ma’lum darajada ahamiyat kasb etadi.
Talabalarni yangiliklar qabul qilish va unda ishtirok etishga tayyorgarligini
shakllantirish, yangilikni qabul qilish qobiliyatini o’stirish maqsadida, bilish
jarayonini aktivlashtiruvchi ijtimoiy-psixologik usullardan foydalanish lozim.
Bunday usullarga psixologik treninglar, rolli o’yinlar va boshqalarni misol qilib
keltirishimiz mumkin.
Hozirgi kunda ta’lim tizimiga kiritilayotgan yangi pedagogik texnologiya
jarayoni ham innovatsiyalar va integratsiyalarning yorqin misolidir.
Q o ’ yilayotgan identiv maqsadlar, nazorat topshiriqlarni aniq fe’llarda
ifodalanishi talaba aqliy faoliyatining rejasini yaqqol ko’rsatadi, o’z-o’zini
boshqarishning yo’nalishini belgilaydi. Bu innovatsion faollikning aniq
ko’rinishiga misol bo’la oladi. Aqliy faoliyatni jonlashtirishda ushbu yo’nalish
maqsadlarni belgilashga yordam beradi. Maqsadning aniqligi esa, faoliyatning
sermahsulligidir. Qachonki faoliyat o’zining ijobiy natijalarini berar ekan bu ayni
muddaodir.Ammo ushbu jarayonni tashkil etishda talabalar o’quv faoliyatiga
ta’sir qiluvchi ijobiy va salbiy omillar turkumi mavjuddir:
· bilim maskanlarida zamonaviy texnik vositalar va asboblarning mavjudligi;
turli xil to’garak, sektsiya, bilim uylari faoliyat ko’rsatishi va ularda qatnashish
imkoniyatining borligi;
· oila muhitida yaratilgan moddiy va ma’naviy shart-sharoitlar hamda
shaxslarning ruhiy rag’batlanishi yo’lga qo’yilganligi;
· shaxslar bilan o’zaro muloqotlar o’rnatilishining uzluksizligi va oilada
shaxslararo iliq psixologik muhitning hukm surishi;
· turli televizion viktorinalar, bahslar, tortishuvlar, zukkolik, ijodkorlik,
tezkorlik bo’yicha musobaqalar uyshtirilishi va ularda qatnashish (ishtirok
etish) imkoniyati yaratilganligi;
· ortiqcha informatsiya, xabarlar ko’lamini kamaytirish (masalan, videolar,
avtomat o’yinlar);
· yoshlarni ro’zg’or ishlari bilan band qilib qo’yish, oila muhitida](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_18.png)
![mehnatning shaxslararo oqilona taqsimlanmasligi va shaxsni qat’iy
uymush bilan shug’ullanishga majbur etilganligi;
· hozirgi davrda ayrim kasblarning nufuzini kamayib ketayotganligi
talabalarning o’quv motivlariga kuchli ta’sir qilayotganligi;
· o’g’il va qizlarda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg’ularining
beqarorligi va ularning shakllanishining orqada qolishi;
· yoshlar o’rtasida borliqqa, jamiyatga, shaxslararo munosabatga,
isrofgarchilikka, fidoyillika nisbatan loqaydlikning mavjudligi va
boshqalar.
S h unday ekan, uyqoridagi ijobiy omillarni kuchaytirish, salbiy omillar
ta’sirini kamaytirish va yo’qotish chora tadbirlarini belgilab borish va integratsion
jarayonda innovatsion omillarga alohida e’tibor berish, psixologik asoslarini
o’rganish hamda tahlil qilib borish ijobiy natija beradi.
Mustaqil fikr-mulohaza insonda mavjud bilimlarni, fikr va voqelikka bo’lgan
munosabatlarning erkin uyzaga chiqarilishidir. Albatda, ushbu jarayon o’z
o’zidan ro’yobga chiqmaydi, ayniqsa ta’lim-tarbiyada.
M a’lumki ta’lim-o’qituvchi va o’quvchi orasida o’rnatiladigan pedagogik
munosabatlar majmuidir. Ana shu munosabatlarda o’zaro ishonch, talab va tartib
muhimdir, ya’ni bilimlar ortib boradi, intellekt mukamallashadi. Ta’lim tizimiga
joriy etilayotgan zamonaviy pedagogik texnologiyalardan ko’zlanayotgan asosiy
maqsad ham huddi ana shundadir. Yangicha yondashuv jarayonida bilim
talabalarning o’z ijtimoiy tartiblari asosida paydo bo’ladi va xulq-atvor shaklini
ham o’zgarishiga ta’sir qiladi. Mustaqil fikrlarni bildirar ekan, talaba ta’lim
jarayonining faqat sub’ekti sifatida ham namoyon bo’ladi, ya’ni teng xuquqli
ta’lim diologini vujudga keltiradi.
A yniqsa, ta’limni muammoli tashkil etish talaba o’quv faoliyatiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi. Ushbu jarayonni yanada muvoffaqyatliroq chiqishi uchun
psixologik asosga e’tiborni qaratish kerak.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim jarayoni tashkil etilganda
bilim egallashning bir qancha bir-biriga bog’liq bo’lgan bosqichlari mavjud bo’lib,](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_19.png)
![tayyor bilimlarni o’quvchi ongiga yetkazish, esga olish, esda saqlash, qayta esga
tushurish, so’zlab berish, yozma ifodalash kabi holatlar bilish, tushunish
darajalarini ifodalaydi. Bu darajalarda bilim oluvchidan ijodiy yondashuv talab
etilmaydi. O’zlashtirishning keyingi darajalarida o’quvchilar olgan bilimlarini
amalda tatbiq etishi, ma’lum natijalarni qo’lga kiritishi, to’ldirishi, boyitishi,
o’zgartirishi, o’zining mustaqil nuqtai nazariga ega bo’lishi talab etiladi. Bu
o’zlashtirish darajalari uchun muammoli yondashuv ahamiyatli hisoblanadi.
O’quv jarayonini muammoli tarzda tashkil etish auditoriyaga o’ziga xos psixologik
jihtdan yondashuvni talab etadi. Buning uchun o’quvchi va auditoriya o’rtasida
hech qanday psixologik g’ov bo’lmasligi, iliq psixologik muhit yaratilishi
kerak. Psixologik g’ovni olish uchun tanishuv treningi o’tkazish tavsiya etiladi.
Tanishuv treningida har bir talaba ismini, ismining ma’nosini aytishi, yoki ismini
aytib, o’zida mavjud bo’lgan biror fazilatni ifoda etishi lozim. So’ngra bugungi
mashg’ulotni samarali o’tkazish qoidasi qabul qilinadi. Ushbu jarayon auditoriya
bilan birgalikda amalga oshiriladi. O’qituvchi bugungi mashg’ulotning
samaradorligini ta’minlash uchun talabalar qanday qoidalarga amal qilishi
lozimligini auditoriyadan so’raydi. Mashg’ulotning samaradorligini ta’minlash
uchun quyidagi qoidalarga amal qilinishi tavsiya etiladi:
- Gapni bo’lmaslik, bir-birini tinglash, tinglay olish ko’nikmasi,navbat bilan
gapirish ko’nikmasi, qo’l ko’tarish qoidasiga amal qilish,sabr-toqatli bo’lish,
o’zaro hurmat.
D a rsni muammoli tarzda tashkil etish uchun birinchi galda talaba bahsmunozara
uyritishga, fikrlarini erkin bayon etishga, tanqidiy munosabat
bildirishga tayyor bo’lishi lozim. Buning uchun qo’yiladigan muammolarga
bog’liq bo’lgan tushunchalar uyzaga chiqariladi. So’ngra muammoga aniqlik
kiritilib, ma’lum hulosalar chiqariladi. Bu jarayon fikr mulohazalarda
ifodalanadi.
M u ammoni hal etish jarayonida talabaning faol ishtirokini ta’minlash
maqsadida darsni shartli ravishda quyidagi uch fazaga ajratish mumkin:
· chaqiruv fazasi, anglash fazasi, fikrlash fazasi.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_20.png)
![Chaqiruv fazasi darsning birinchi bosqichi bo’lib, talabalardagi mavjud bilimlar
aniqlanadi va talabaning diqqati muammoga jalb etiladi. Chaqiruv fazasini tashkil
etish uchun quyidagi shakldagi savollardan unumli foydalanish mumkin:
· bu haqda qanday ma’lumotga egasiz? bu xususida nimani bilishni
xohlaysiz?
A nglash fazasida qo’yilgan muammoni anglab yetishi va hal etish nazarda
tutiladi. Bunda turli interfaol usullardan foydalanish yaxshi samara beradi.
Jumladan mikroguruhlar tuzish, munozara tashkil etish va quyidagi tartibda
savollar qo’yish mumkin:
Siz uchun yangi ma’lumotlar bormi? Ushbu masala uyzasidan sizning fikringiz
qanday? Sizda qaysi jihat katta taassurot qoldirdi? Buning ahamiyati nimada deb
o’ylaysiz? Qanday natija beradi deb o’ylaysiz?
F ikrlash fazasida muammoning yechimi chiqarilib, mulohazalar bildiriladi.
Talaba o’zi xulosa chiqaradi. Talabalarni fikrlash fazasida diqqatini jalb etish
uchun quyidagi savollar bilan murojaat qilinishi samarali sanaladi:
Bu haqda qanday o’ylaysiz? Qanday yangi fikrlar keldi? Fikringizni asoslay
olasizmi? Biz ichki psixologik to’siqlari kuchli bo’lgan melanxoliklarda
kuzatuvlar olib borib, quyidagi natijalarga erishdik:
300 ta talabaning 44 foizi melanxoliklar bo’lib,ularning 8 foizi a’lo, 47foizi
o’rta, qolganlari qoniqarli o’zlashtirgani holda, 56 foizi talaba o’rtadan uyqori
intellekt darajasiga ega bo’lgan.Darslar interfaol usullar va noan’anaviy tarzda
tashkil etilganda 15 foizi a’lo, 69 foizi yaxshi darajada o’zlashtirishga, aqliy
qobiliyatlar-intellekt dinamikasi esa 84 foiziga o’sishiga erishilgan.
X ulosa o’rnida shuni aytish joizki interfaol usullarni ta’lim jarayonida
muvaffaqiyatli qo’llay olgan har bir o’qituvchi quyidagi imkoniyatlarga ega
bo’ladi:
· o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini faollashtiradi;
· o’qituvchi ta’limning maqsadiga erishishi kafolatlanadi;
· o’quvchilar, baxs, munozara, muhokamaga yo’naltiriladi;
· o’quvchilar erkin fikrlashga o’rgatiladi;](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_21.png)
![· o’quvchilarda o’z fikrini ifoda eta olish ko’nikmasi shakllanadi;
· turli fikrlar, g’oyalar bilan tanishib, eng muhimini tanlashga o’rganadilar;
· ongli va ijodiy faoliyatini ta’minlaydi;
· o’qituvchi vaqtdan unumli foydalanadi;
· tanqidiy tafakkurni rivojlantirish imkoni yaratiladi;
· o’quv faoliyatiga bo’lgan ijobiy motivlarni shakllantiradi.
H ozirgi vaqtda laboratoriya bo’lmagani holda tadqiqot va kuzatuvlar olib
borilmoqda. Shuning uchun pedagogik-psixologik ilmiy laboratoriya tashkil etish,
shart-sharoit yaratilishi maqsadga muvofiqdir.
Dars jarayonida innovatsion metodlarni qo’llash texnologiyasi.
Hozirgi o’quvchilarni aqliy kamolotining rivojlanib borayotganligi, ularning
ilm o’rganishga chanqoqligi, yangiliklarga nisbatan cheksiz qiziqishi va ta’lim
mazmuniga talabchanligi, o’qituvchining o’z ustida ishlashini, malakasini oshirib
borishini va ongini yanada rivojlantirishini, ta’lim tizimidagi barcha yangiliklardan
boxabar bo’lib borishini talab qiladi. So’nggi yillarda ta’lim tizimiga shiddat bilan
kirib kelayotgan yangi pedagogik texnologiyalar, innovatsiyalar, yangi-yangi
pedagogik-psixologik tushunchalar, interfaol metodlarni ta’lim beruvchi
tomonidan o’zlashtirilib va qo’llanib borilishi, ta’lim jarayonini tubdan o’zgartirib
uybordi desak xato bo’lmaydi. Zamonaviy o’qituvchi dars jarayonida o’z
o’quvchi-talabalarini fanga ijodkorlik nuqtai nazari bilan qarashlarini tashkil
qilishi, ularda izlanuvchanlik xususiyatlarini shakllantirishi va albatta, yangi
pedagogik texnologiya usullaridan foydalangan holda darsni tashkil etishi kerak
bo’ladi. Buning uchun esa u yangicha ta’lim usullarini yaxshi bilishi kerak.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonining barcha komponentlari;
ta’lim qonun-qoidalari, mazmuni, metodlari, vositalar va shakllarining o’quvchi
va o’qituvchi aqliy salohiyatini kuchaytirishga yunaltirilgan aniq maqsadlar
qo’yilishi hamda ularning to’la bajarilishiga kafolatli olib boradigan, o’ta
mukammal ishlab chiqilgan texnologik tizimdir.
I n terfaol metodlar (interaktiv metodlar) - o’zaro fikr almashishga, o’zaro
fikrlarni to’ldirishga, goh noverbal, goho verbal ta’sir o’tkazishga qaratilgan](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_22.png)
![harakatlar majmuasidir. Interfaol metodlar o’zaro ta’sir asosida qurilgan
intellektual harakatlar shunchaki ta’sir, turtki vazifasini bajarish bilan cheklanib
qolmasdan, balki hamkorlik suby’ektlarini ijodiy izlanishga yo’naltirish,
noma’lum holatni ochishga, kashf etishga ko’mak beruvchi nazariy-aqliy
mulohazalarda ifodalanishi mumkin. Ta’lim mazmunini o’zlashtirishda
talabalarning bilim saviyasi, o’zlashtirish darajasi, ta’lim manbai, didaktik
vazifalariga qarab, munosib ravishda quyidagi interfaol metodlar qo’llaniladi:
- o’qitishning ko’rgazmali metodi;
- mustaqil ishlar metodi;
- muammoli evristik modellashtirish metodi;
- ilmiy-tadqiqot metodlari;
- o’qitishning muammoli-izlanish va reproduktiv metodi;
- o’qitishning induktiv va deduktiv metodi;
- o’qitishning nazorat va o’zini o’zi nazorat qilish metodi.
Metodlarni qo’llanilish shakliga ko’ra guruhlanishi quyidagi ko’rinishga ega:
Birinchi guruh metodlari: o’quv axborotlarini eshitish orqali qabul qilish
metodlari (og’zaki metodlar: hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqalar).
Ikkinchi guruh metodlari: o’quv axborotlarini ko’rgazmali uzatish va ko’rish
orqali qabul qilish metodlari (ko’rgazmali metod, tasviriy namoyish qilish va
boshqalar).
Uchinchi guruh metodlari: o’quv axborotlarini amaliy mehnat harakatlari
orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya ishlari, dastur tuzish,
pedagogik masalalarni yechish, mehnat harakatlari va boshqalar).
In te rfaol metodlar asosida tuzilgan dars tizimlarida turli metodlardan
foydalaniladi. Bunda talabalarga kitoblar, daftar va boshqa vositalardan
foydalanish taqiqlanmaydi, aksincha bunday usullarni qo’llash rag’batlantiriladi.
Innovatsion metodlar quyidagicha tasnif etilmoqda;
n yangi bilim egallashga yo’naltirilgan metodlar;
n olgan bilimlarni amalda tatbiq etishga qaratilgan metodlar;](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_23.png)
![n mustahamlash, to’ldirish va nazorat o’rnatuvchi metodlar; Amaliy harakat
natijasi sifatida aks etadigan ta’lim jarayonini loyihalash
muayyan qonuniyatlarga asoslanadi. Ular quyidagilardir:
1) ta’lim jarayonini loyihalash samaradorligi barcha tarkibiy qismlar
(texnologik jarayon, texnologik jarayonni boshqarish, vosita, axborot,
ijtimoiyiqtisoiy
ta’minot)ning loyihada maqsadga muvofiq yoritilishi bilan
ta’minlanadi;
2) ta’limning texnologik vositalari talabalarning individual xususiyatlariga
bog’liq holda tanlanadi;
3) loyihalash strategiyalari pedagogning individual uslubiga muvofiq
tanlanadi;
4) loyihalash sifati teskari aloqa (pedagog va talaba o’rtasidagi) ko’lami,
loyihalash mazmuni hamda barcha omillar samaradorligiga bog’liq.
O’quv jarayonlarini loyihalashtirishda ta’lim mazmunini, ta’lim maqsadi,
kutilayotgan natijani to’g’ri belgilash, ta’lim metodlari, shakllari va vositalarini
to’g’ri tanlash, talabalarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholashni aniq
mezonlari oldindan ishlab chiqish, mashg’ulotga ajratilgan vaqt ichida ularni
to’g’ri amalga oshirish va bir-biri bilan uyg’unlashuviga e’tiborni qaratish
maqsadga muvofiq sanaladi.
O’quv jarayonida quyidagi turdagi modellar qo’llaniladi:
1. O’quv modellari (ta’lim jarayonida qo’llaniladi; ko’rsatmali qurollar,
ko’rgazmali vositalar, trenajyorlar, ta’limiy dasturlar).
2. Tajriba modellari (ilmiy, amaliy tajribalarni olib borishda qo’llaniladi;
loyihalashtirilayotgan ob’ektning kattalashtirilgan yoki kichiklashtirilgan nusxasi).
3. Ilmiy-texnik modellar (jarayon va hodisalarni tadqiq etishda qo’llaniladi;
qurilma, moslama, asbob, jihoz va mexanizmlar).
4. O’yin modellari (turli vaziyatlarda ob’ekt tomonidan turli harakatlarni
bajarish orqali ko’nikma, malakalarni hosil qilish uchun qo’llaniladi; komp ь yuter,
sport, iqtisodiy, harbiy, ishchanlik o’yinlari).](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_24.png)
![5. Imitatsion modellar (real voqelikni u yoki bu darajada shunchaki aniq aks
ettirish uchun emas, balki aynan unga o’xshatish maqsadida qo’llaniladi; amaliy
harakatlarni
bajarishga xizmat qiluvchi turli trenajyorlar, mexanizmlar).
Bugungi kunda ta’lim jarayonida talabalar tomonidan ham turli o’quv
loyihalarning tayyorlanishiga e’tibor qaratilmoqda.
Ta’limning a х b о r о tlashtirish as о sini qo`yidagi uch tashkiliy qismga ajratish
mumkin:
1. Barcha turdagi ta’lim muassasalarining zam о naviy a х b о r о t va k о mmunikatsiya
v о sitalari bilan jih о zlash (k о mpyut е rlar, о rgt ех nika, int е rn е t va el е ktr о n p о chta va
shu kabildar). Zam о naviy a х b о r о t va k о mmunikatsiya v о sitalariga ulangan
t ех n о l о giyalarni ishlab chiqish va ulardan dars jarrayonida f о ydalanish.
R е spublikamizda mavjud barcha turdagi ta’lim muassasalari zam о naviy k о mpyut е r
va int е rn е t zallari bilan ta’minlangan. Yangi barp о etilgan о liy o`quv yurtlari
q о shidagi akad е mik lits е y va k о ll е jlarning barchasida zam о naviy k о mpyut е r bilan
jih о zlashgan sinf хо nalari fa о liyat ko`rsatm о qda zam о naviy o`quv v о sitalaridan
f о ydalanish avval о o`quv yurti ma’muriyatiga о ldindan pu х ta r е jalashtirilgan о lib
b о rish mas’uliyatini yuklaydi.
Ikkinchidan, zam о naviy a х b о r о t va k о mmunikatsiya v о sita (ZAKV)ga as о slangan
yangi p е dag о gik t ех n о l о giyalarni ishlab va ulardan dars jarayonida f о ydalanish
uz о q dav о m etadigan o`qituvchi-p е dag о glardan katta kuch talab qiladigan
jarayondir Shuning bilan bir qat о rda a х b о r о tlashtirish jarayoni R е spublikamizning
hamma j о ylarida bir х il riv о jlanayotgani yo`q. Bu jarayonni b е lgilab b е ruvchi
quyidagi uch k е tma-k е t b о sqichni 8
ko`rsatib o`tamiz: 1) barcha turdagi maktablarda YaPT v о sitalarini va eng avval
k о mpyut е rlarni о mmaviy o`rganishni j о riy etish; 2) yangi turdagi p е dag о gik
o`quv- o`rgatuv dasturlarini yaratish, ularni dars jarayonida qo`llash, amaldagi
mavjud dasturlar imk о niyatini k е ngaytirish, an’anaviy o`qitish usullari bilan bir](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_25.png)
![qat о rda yangi o`qitish shakllarini tashkillashtirish, ularni о mmalashtirish va shu
yo`nalishda ilmiy izlanishlarni yo`lga qo`yish; 3) jamiyat a’z о lari о ngiga
a х b о r о tlashtirish jarayonining amalga о shirish l о zimligini singdirish. Bu
jarayonning uzagini tashkil etuvchi k о mp о n е ntlardan biri bo`lgan "Inf о rmatika"
s о hasida uzluksiz ta’lim tizimining barcha bug’inlarida b о shlang’ich k о mpyut е r
sav о d хо nligini amalga о shirish
Faraz qilaylik, har bir maktab o`z k о mpyut е r sinf хо nalariga ega bo`lsin, l е kin agar
bu t е z aniq ji хо zlardan dars jarayonida f о ydalanish usullari (har bir fanga t е gishli
dasturlar) bo`lmasa, ularning mavjudligini o`zi ij о biy natija b е rmaydi. Ba’zi
h о llarda esa aksincha, o`quvchilarning bilim о lishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi.
ZAKVlaridan ta’limda f о ydalanish va undan ij о biy natijalar о lish uchun
zam о naviy t ех n о l о giyalar bilan an’anaviy dars usullarini p е dag о gik h о latini
ta’minlashi l о zim. Maktabda mavjud m о ddiy t ех nikadan unumli f о ydalanish uchun
ulardan dars k о mpyut е r tizimidan f о ydalanish usullarini ishlab chiqish k е rak.
Jarayonda k о mpyut е rlashtirishning jiddiy va ko`zga yaqq о l tashlanadigan natijasi
—bu ta’lim tizimida o`qitishning maqsadining o`zgarishidir. Ta’lim mazmunining
o`zgarishida, dastlab o`quvchilarni ins о niy kadriyatlarni e’z о zlash, ularda
atr о fimizni o`rab to`rgan tabiat sirlarini o`rganishni b о sqichma-b о sqich, о ngli
ravishda amalga о shishini ta’minlashimiz k е rak. ZATlarining ins о n fa о liyatining
turli s о halarida qo`llanishi maktablarda -turli pr е dm е tlarni o`qitishda zam о naviy
p е dag о gik t ех n о l о giyalarga as о slanib darslarni tashkillashtirishni taq о z о etadi.
XXI asr — a х b о r о tlashtirish asri sifatida kirib k е ldi. Aynan shu asrda ta’lim
jarayoni ham tubdan o’zgardi. Har bir boshqaruv sohasi, jumladan ta’limni
boshqarish ham zamonaviy yo’sinda o’sib boryapti. Albatta bu insonlarni
faoliyatiga yengillik berib, yoshlarni bilimlarni o’zlashtirishida bir qancha
yengilliklar olib keladi. Ko’p ma’lumotlarni internet tarmog’idan izlab topib o’z
manfaatlari yo’lida foydalanishmoqda.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_26.png)
![Ins о n o`z bilimini butun umri dav о mida uzluksiz о shirib b о radi. Bu esa o`z vaqtida
uning ish fa о liyatida d о imiy safarbarlikni ta’minlaydi.
Fan va t ех nikaning va unga m о s ravishda ishlab chiqarishning riv о jlanib b о rishi
har bir ins о ndan hayoti dav о mida muntazam ravishda o`z bilimini о shirib b о rishni
talab etadi. Uzluksiz ta’limning m о hiyati ham shundaki, o`quvchilar о ngida ilmga
intilishning o`zagini h о sil qildirish k е rak.
A х b о r о tlashtirishning ta’lim tizimiga kirib k е lishi esa bu aniqashtiradi va
t е zlashtiradi. Dars jarayonida k о mpyut е r t ех n о l о giyalaridan f о ydalanish
o`quvchilarda ij о diy fa о llikni о shiradi, qisqa vaqt ichida o`quv ma’lum о tlarini
o`zlashtirish imk о nini b е radi. ZAKVdan darsda f о ydalanish quyidagilarga imk о n
b е radi: 1) o`quvchilarda qiziqishni о shirish; 2) o`quv jarayoninijadallashtirish; 3)
o`quvchilarda ij о diy fa о llikni kuchaytirish; 4) o`quvchilarga individual
yondashish; 5) o`quvchilarning o`zlashtirgan bilimlarni t е z va о b’ е ktiv naz о rat
qilish 6) х ar bir o`quvchini ta’lim-tarbiya jarayonining sub’ е ktiga aylantirish va
shu kabilar.
Quyidagi h о llarda f о ydalanish mumkin: 1) pr е dm е tni o`qitishda k о mpyut е r
darslari; 2) k о mpyut е r dasturlari ko`rgazmali qur о l sifatida f о ydalanish (z оо l о giya,
bi о l о giya, х imiya darslarida); 3) o`quvchilar bilan guru х li yoki fr о ntal
(lab о rat о riya) ishlarini tashkillashtirish; 4) o`quvchilarning ilmiy izlanishlarini
tashkillashtirish (int е rn е t, el е ktr о n p о chta va b о shqalar).
Bugungi «Int е ll е ktual asr»ning p е dag о gik хо dimlari ta’lim tizimining tam о yillari,
mazmuni, ta’lim-tarbiya jarayonining samarali shakl va uslublarini chuqur
o`zlashtirgan bo’lm о g’i k е rak. Ta’lim-tarbiya jarayonining tak о millashtrishda
unv е rsal- didaktik v о sitalar (qurilmalar)ning r о li b е qiyosdir. Univ е rsal- didaktik
v о sitalar ichida kompyuterlar xizmati nihoyatda katta.
Jamiyatni a х b о r о tlashtirish —bu ins о n hayotining barcha jabhalarida int е l е ktual
sal о hiyatini riv о jlantirish v о sitalari bilan b о g’liq dinamik jarayondir.
Jamiyatni a х b о r о tlashtirishga bugungi kunda barcha imk о niyatlar mavjud bo`lib,
ular davlat siyosati darajasigacha e’tir о f etiladi va R е spublikamiz х alqi turmush](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_27.png)
![darajasining o`sishi, ijtim о iy ehtiyojlarning q о ndirilishi, iqs о dning o`sishi, fan-
t ех nika taraqqiyotining k е ng riv о ji uchun х izmat qiladi.
Jamiyatni a х b о r о tlashtirishning as о slaridan biri ta’lim tizimiga zam о naviy a х b о r о t
t ех n о l о giyalar (ZAT)ni k е ng j о riy etishga erishishdir. Bu jarayon ta’limni
tak о millashtirish va riv о jlantirishni amalga о shirish maqsadida ZATlarni
qo`llashni, uning m е t о d va v о sitalaridan f о ydalanishni, ta’lim-tarbiya jarayonining
barcha bo`g’inlarini jadallashtirishni, muta х assislarni a х b о r о tlashgan jamiyat
shar о itida fa о liyat ko`rsatishga tayyorlashni taq о z о etadi.
«Ta’limni k о mpyut е rlashtirishning amaliy ahamiyati shundaki, uning yordamida
nafaqat tabiat yoki jamiyatdagi, balki ta’lim jarayonidagi h о disa va jarayonlar ham
m о d е llashtiriladi, b о shqariladi, o`rganiladi va tahlil qilinadi. Jamiyatda ins о n
fa о liyatining barcha s о halari k о mpyut е rlashtirilayotgan h о zirgi shar о itda yosh
avl о dni k о mpyut е r bilan erkin mul о q о t qilishga o`rgatish muhim his о blanadi.
Z е r о , yoshlarning k о mpyut е rdan k е ng f о ydalana о lishi fan-t ех nika taraqqiyotining
jadallashishini ta’minlaydi va shu as о sida jamiyat ijtim о iy-iqtis о diy riv о jlanishiga
х izmat qiladi.
Ta’limni k о mpyut е rlashtirish ins о nning aqliy riv о jlanishiga ulkan х issa qo`shadn
chunki, k о mpyut е r yordamida o`qitish jarayonida ins о n fikrlash usul va m е t о dlari
qat о ridan induktsiya va d е duktsiya, umumlashtirish,tahlil va sint е z, tasniflash va
tizimlashtirish, abstraklashtirish va o` х shatish kabilar o`rin о ladi. Bular esa uz
navbatida mantiqiy х ul о sa chiqarish uchun fikrlarni if о dalash, as о slash va isb о t
shu as о sida mantiqiy fikrlashning o`sishiga as о s bo`lib q о ladi. Am е rika qo`shma
Shtatlari ma’lum о tlariga ko`ra k о mpyut е rni ta’limda qo`llash o`qitish muddatini
uchdan qismiga qisqartirish imk о nini b е rar ekan».
D е mak, a х b о r о tlashtirish х ar bir o`qituvchining х ar t о m о nlama е tuk, int е ll е ktual
sal о hiyatli bo`lishi, ilmiy p е dag о gik fa о liyat yuritishda zaruriy as о s ekan. Shu
ma’n о da](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_28.png)
![yangi a х b о r о t va p е dag о gik t ех n о l о giyalar ular as о sida ta’limni riv о jlantirishdagi
fa о l ishtir о kchilarni tayyorlash p е dag о gik tadqiq о tlarni k о mpyut е rlashtirishni talab
etadi P е dag о gik tadqiq о tlarni k о mpyut е rlashtirishning as о siy b о sqichlari
quydagilardan ib о rat: qaralayotgan jarayonni k о mpyut е rlashtirishning
imk о niyatlarni va jarayonni tashkil etuvchi ko`rsatkichlar х amda ular о rasidagi
b о g’lanishlarni ta х lil qilish; ta’lim-tarbiya jarayonini k о mpyut е rlashtirishning
shart- shar о itlarini anglab о lish va ulardan YaAT larni ishlab chiqish uchun
f о ydalanish imk о niyatlarini aniqlash; tashkil о tlarni о lib b о rishda k о mpyut е rlardan
f о ydalanishning tadqiq о t maqsadiga m о slashtirish; p е dag о gik tadqiq о tlarni о lib
b о rishda his о blash t ех nikasi v о sitalaridan f о ydalanib, ta’limni
t ех n о l о giyalashtirishning shakl va usullarini aniqlash; p е dag о gik tadqiq о tning
pr е dm е ti va uning k о mpyut е rlashtirilgan variantining r е jasini ishlab chiqish
(tadqiq о tni l о yihalashtirish); tadqiq о tlarni k о mpyut е rlashtirishga «Tizimli
yondashuv» tadqiq о t uslubini ishlab chiqish va uni j о riy etish tam о yillarini
tayyorlash; p е dag о gik tadqiq о tlarni k о mp’yut е rlashtirishda aynan k о mpyut е r bilan
b о g’liq, t ех nik v о sitalar, tadqiq о t mat е rialining o`zgargan shakllari sifatida
qo`llaniladigan v о sitalar va dasturiy v о sitalarini al о qad о rlikda if о dalashda
k о rr е lyatsi о n b о g’lanish m е z о nlaridan f о ydalanish; tadqiq о t maqsadi va
pr е dm е tiga m о s tadqiq о t mazmuni, shakllari, ko`rinishlari (tashkiliy—tuzilmaviy
m о d е li)ni aniqlash va ulardagi el е m е nt, qism, tizim х ,amda tizimlarni l о yihalash;
tadqiq о tni о lib b о rishning alg о ritmik tizimini ishlab chiqish va shu as о sda tadqiq о t
ishlarini о lib b о rish; tadqiq о tni k о mpyut е rlashtirishning a х b о r о tli-b о shqaruv
tizimini yaratish; p е dag о gik tadqiq о tlarning p е dag о gik dastur v о sitalari bilan uzviy
b о g’liqligiga e’tib о r kuchaytirish; tadqiq о t samarad о rligini kaf о latlash maqsadida
p е dag о gik dastur v о sitalariga qo`yiladigan talablarda didaktik, psi хо fizi о l о gik va
t ех nik talablarga al ох ida etib о r b е rish; k о mpyut е rlashtirilgan p е dag о gik tadqiq о t
о lib b о rishda tadqiq о tchining ilmiy sal о hiyati е takchi o`rin tutadi. Ta’lim о luvchi
ta’lim-tarbiya jarayonidagi dasturli ta’limda o`quv mat е rialini k о mpyut е r ekranida
o`qib o`rganadi, mashqlar bajaradi,sav о llarga jav о b b е radi va hak о za; m о d е li
ta’limda va tadqiq о tda uning m о d е llashtirish jarayonini k о mpyut е rlashtirish,](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_29.png)
![muamm о li, m о d е lli, m о dulli, tabaqalashgan, dasturlashgan, alt о ritmik tizimga
s о lingan va shu kabi ta’lim shakllarida qaralayotgan muamm о sini tanlay о lishi
k е rak. Chunki bunday ta’lim m о d е llarini k о mpyut е rlashtirish imk о niyatlarini
o`rganish muhim vazifalardan biri bo`lib х is о blanadi; dasturiy-uslubiy tamin о tni
tadqiq о t manbai va maqsadini his о bga о lgan h о lda tayyorlash k е rak va bunda
ularning k е tma-k е tligini aniqlash va х ar bir b о sqichda bajariladigan ishlar
mazmunini r е jalashtirish tadqiq о tni k о mpyut е rlashtirish jarayonini jadallashtirish
imk о nini b е radi; p е dag о gik tadqiq о t о lib b о rishda k о mpyut е rning dasturiy-uslubiy
ta’min о tida dasturlash tillari, amaliy dasturlar majmuasi b о rligini his о bga о lgan
х olda ulardan tadqiq о tning alg о ritmik tizimini j о riy etishda samarali f о ydalanishga
erishish k е rak; p е dag о gik tadqiq о tlarni k о mpyut е rlashtirish ta’lim-tarbiya
jarayonining samarali v о sita usullarini yaratishni kaf о latlaydi. Qayd etilgan
p е dag о gik tadqiq о tlarni k о mpyut е rlashtirish b о sqichlari tadqiq о t turi, yunalishi,
manbai, maqsadi va shu kabilarga m о s ravishda o`zgarib turishi mumkin. Bu
b о sqichlar k е tma-k е tligiga amal qilish о limlar, amaliyotchilar, muta х assislarga va
ayniqsa, p е dag о gik yo`nalishdagi tadaqiq о tchilar uchun chuqur va k е ng r е ja
vazifasini ham bajaradi.
Bu, b о rada ilg’ о r p е dag о gik va inf о rmatsi о n t ех n о l о giyala ishlab chiqish,
jumladan o`quv jarayonining dasturiy-uslubiy . ta’min о ti hamda zam о naviy o`quv-
a х b о r о tli yaratish bo`yicha fundam е ntal ilmiy tadqiq о t ishlarini о lib b о rish е tarli
emas. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», uning mazmun va g о yalari shu
paytgacha е tarli darajadagi ilmiy tadqiq о tlar mavzusiga aylanmaganligi
fikrimizning dalilidir. Bu b о rada «Milliy m о d е l» va uning х arakatda bo`lishdagi
ko`rsatkichlari, о millari bo`yicha ilmiy tadqiq о t ishlarini о lib b о rish, uzluksiz
ta’lim tizimining riv о jlanishiga sifat jihatdan ham, m е yor jihatdan ham yangi
b о sqichga t е zr о q o`tishga imk о n yaratadi.
D е mak, ilmiy p е dag о gik kadrlar tayyorlashda k е tma-k е tlikka amal qilinsa bu
s о hada o`z е chimini kutayotgan muamm о larni hal etilish imk о niyati yaratiladi.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_30.png)
![El е ktr о n v е rsiya. El е ktr о n darslikdan farqli o’lar о k, animatsiyalar, о v о z va
vid ео ga ega emas hamda f о ydalanuvchi bilan :int е rfa о l al о qa b о glanmaydi. Aytish
k е rakki, ayni kunda mamlakatimiz o’rta ma х sus, kasb-hunar ta’lim tizimida
umumta’lim hamda kasbiy fanlardan uch yuzdan ziyod o’quv adabiyotlarining
el е ktr о n v е rsiyalari yaratilgan х amda ta’lim muassasalarida ulardan keng
foydalanilmoqda.
Darsliklarning el е ktr о n v е rsiyalari ch е t tilini o’rganuvchilar uchun, ayniqsa, qo’l
k е ladi. Shunday vaziyatda k е rakli darslikning el е ktr о n v е rsiyasini, masalan,
int е rn е tdan t о pish mumkin. Gl о bal tarm о qda lug’atlarning el е ktr о n v е rsiyalari juda
о mmalashgan. Lug’atlarning yana shunday el е ktr о n ko’rinishi mavjudki, unda
izlangan so’zning tarjimasi va qaysi o’rinlarda qo’llanilishi mis о llar bilan
k е ltiriladi. Qolav е rsa, shu so’zning talaffuzi audi о shaklda b е riladi. Lug’atdan
f о ydalanuvchi qaysi so’z qanday tapaffuz qilinishini o’rganishi, f о n е tik
kamchiliklarini tuzatishi mumkin.
Audi о v е rsiya. El е ktr о n darslikning bu turi a х b о r о tni o’qib, ko’rib emas aynan
eshitib ya х shi qabul qilish, tushunish, eslab qolish q о biliyatiga ega bo’lgan
f о ydalanuvchilaruchun mo’ljallangan. Bunda darsliklar, badiiy va ilmiy adabiyot-
larni eshitib o’rganish, mashqlarni о g’zaki bajarish mumkin. Audi о v е rsiyaning
qulay t о m о nlaridan biri shundaki, u transp о rtda, ko’cha-ko’yda yurganda,
qo’limizga kit о b yoki k о mpyut е rni о lish imk о ni bo’lmay q о lgan vaziyatlarda juda
qo’l k е ladi.
Audi о v е rsiyaning ko’p s о nli f о ydalanuvchilari ko’zi о jiz ins о nlardir. Mustaqil
ta’lim о lishda ular uchun el е ktr о n darsliklar as о siy v о sita his о blanadi.
Multim е diyali el е ktr о n darslik. El е ktr о n darslikning ushbu ko’rinishi a х b о r о tni
matn, grafik, rasm, audi о , vid ео , animatsiya о rqali y е tkazadi. Bunga о ddiy mis о l
qilib p е dag о glar dars jarayonida qo’llaydigan slayd- sh о ularni k е ltirish mumkin.
Multim е diyali el е ktr о n darslikning yana bir ko’rinishi bu - o’qituvchi t о m о nidan
o’tilayotgan darsning vid ео si, ya’ni vid ео - darsdir. Bu usul mas о faviy ta’lim
tizimining as о siy v о sitasi sifatida qabul qilingan.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_31.png)
![El е ktr о n darslik yaratish anchagina mashaqqatli ish va u muallifdan yuq о ri
int е ll е ktual sal о hiyat, yangi g’ о yalar, qiziqarli mat е riallar t о pishni, k о mpyut е r
dasturlaridan samarali f о ydalana о lishni talab qiladi. Bugungi kunda mamlakatimiz
ta’lim muassasalarida el е ktr о n darsliklarni j о riy etishga k е ng e’tib о r
qaratilm о qda. Respublikada axborot-kommunikatsiya texnologiya bozorlari
kengayib,
hisoblash texnikasi va telekommunikatsiya vositalari importi tez o ‘smoqda,
arzon personal kom pyuterlar o rniga kompleks yechimli axborotlashtirish
sektorlari jadal sur’atlarda rivojjanmoqda. So‘nggi yillarda mamlakatlararo
aloqalar tizimi va undagi xalqaro ahamiyatga ega tranzit kanallar soni bir
n e c h a m a ro ta b a o rtis h i, bu avvalo, g ‘arb k o m p a n iy a la rin in g yirik
investitsiyalari hisobiga yuz berdi, telefon kanallaring soni ortib, joylarda
CDM A-450 standartidagi simsiz radioaloqa tarmoqlari kengaymoqda. Ana
shunday «axborot magistrallari» o‘tkazish quvvatining ortishi tufayli yildan
yilga axborotning tobora kattaroq hajmi korxonalar, tashkilotlar va aholining
barcha qatlamlari o‘rtasida kengroq doirada tarqalmoqda.
0 ‘zbekistonda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ( АКТ ) sohasini
ja d a llik bilan riv o jlan tirish g a u m u m m illiy davlat d a stu rla ri asosida
yondashilmoqda. Bu borada 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-
yil 30-mayda e ’lon qilingan «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish
va axborot-kom m unikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari
to ‘g‘risida»gi Farmoni sohani jadallik bilan rivojlantirishning aniq maqsad
ham da vazifalarini belgilashda katta ahamiyat kasb etdi.
Telekommunikatsiya infratuzilmalarini takomillashtirish, milliy internet
segm enti ham da m a’lum otni uzatish tarm og‘ini rivojlantirish, dasturiy
mahsulotlar industriyasini yaratish, axborot resurslarini shakllantirish, kadrlarni
tayyorlash, mutaxassislar malakasini doimiy ravishda oshirib borish va АКТ
sohasida raqobat muhitini qaror toptirish kabi masalalar soha texnik va texnologik
darajasini ko‘tarib, zamonaviy iste’molchi manfaatlari va ehtiyojlarini to ‘la
hisobga olishga sharoit yaratadi. Bu esa, o ‘z navbatida, taqdim etilayotgan](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_32.png)
![an’anaviy xizmatlami yanada rivojlantirish, shuningdek, yangi turdagi zamonaviy
xizmat turlarini joriy etish va uyali aloqa, ma’lumotni internet tarmog‘i va
elektron tizim orqali uzatish, IP-telefoniya singari xizmatlarni joriy etish,
ularni sifat ko‘rsatkichlarini ko‘tarishga olib keladi.
Milliy telekommunikatsiya bozorining asosiy yetakchi subyekti «Uzbektelekom
» aksiyadorlik kompaniyasidir. Bugungi kunda «Uzbektelekom» AK
0 ‘zbekistonning eng yirik telekom m unikatsion operatori sifatida so'nggi
yillarda innovatsion yangilanish va rivojlanishni amalga oshirdi:
— o‘z tarm oqlarini va ishlab chiqarish texnologiyalarini tubdan m odem
izatsiyaladi;
— ishlab chiqarishni va xizm atlar ko‘rsatishni texnik va texnologik
yangilash jarayonlarini amalga oshirmoqda;
— xizm atlar sifatini oshirish va raqobatbardoshligini ta ’m inlashga
qaratilgan chora-tadbirlar olib bormoqda;
— sohada zamonaviy yargi xizmatlar turlarini rivojlantirish va joriy
etish amalga oshirilmoqda;
- shuningdek, asosiy e ’tibomi m a'lum otlarni uzatish bo'yicha xizmatlarning
yangi innovatsion turlarini, internet tarm og'iga kirish va IP-telefoniyani
joriy etishga qaratilgan holda strategik rcjalarni shakllantirishga
yondashuvni tubdan o'zgartirdi.
«Uzbektelekom» AK faoliyati telekommunikatsiya tarmoqlarini doimiy
ravishda modemizatsiyalash va rivojlantirish, aloqa hajmini oshirish, ularning
turlarini ko'paytirish, zam onaviy xizm atlarni kengaytirish, ijtim oiy va
iqtisodiy m unosabatlarni rivojlantirish, АКТ rolini oshirish kabi m uhim
va ustuvor vazifalarni bajarishga qaratilgan. Demak, ushbu keys stadiy uchun
asosiy ilmiy izlanishni quyidagicha ifoda etishimiz mumkin:
Kompaniya innovatsion jarayonlarni tashkil etishning m uhim mexanizmlarini
qay darajada amalga oshirmoqda?
«Uzbektelekom» AK o'z tarm og'i bilan butun O'zbekiston Respublikasi
hududini qamrab olmoqda. «Uzbektelekom» AK — bu 2 milliondan ortiq](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_33.png)
![raqamlar, shuningdek, 70 % dan ko‘pini optik tolali aloqa liniyalari tashkil
etgan, millionlab odam lar va 6 mingdan ziyod korxona va tashkilotlarni
telekommunikatsiya xizmatlari bilan ta’minlashga qodir ko‘p minglab kilomctrli
kabel va radiorelcli m agistral ham da zo n aich i lin iy alar hajm iga ega
telekommunikatsion tarmoqdir. O 'tgan 2010-yilda yuqori sur’atdagi o'sish
ta ’m inlandi, kom paniyaning barqaror moliyaviy holati saqlandi, m am lakatning
telekommunikatsiya bozorida yangi o'rinlar egallandi. Shunday
qilib, hisobot yilida o ‘tgan yilgi ko‘rsatkichlardan 15 % oshgan holda 309,4
mlrd. so‘m miqdorida daromadga ega bo'ldi, umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda 9,4 mlrd. so‘mni, sof foyda esa 5,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi.
Kompaniyaning barcha kuch va resurslari asosiy vazifani amalga oshirish,
ya'ni telekommunikatsiya xizmatlariga bo'lgan talabni to'liq qondirish, yangi
texnologiya va m ahsulotlarni joriy qilishga qaratilgan edi. Hisobot yilida
35,3 mlrd. so'm miqdorida kapital m ablag'lar o'zlashtirildi.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_34.png)
![F. Teylor. G. Emirson.
F.Teylor tizimining asosida alohida ishchi mehnatini muvofiqlashtirish, ishlab
chiqarish jarayonini qayta tashkil etish, tashkilotni boshqarish jarayonlari usuli
yotadi. F.Teylorning aynan mana shu tizimi sanoat korxonalari ishida keng
qo‗llanilmoqda.
F.Teylor tizimini tashkil etuvchi tashkilotda ishchining alohida mehnatini
muvofiqlashtirish va ishlab chiqarishni qayta tashkil etish tashkilot mehnati va
boshqaruvning umumiy tamoyillarini ishlab chiqishdan boshlangan.
Klassik maktabning yana bir vakili A.Fayoldir. U o‗zining «Umumiy va sanoat
ma‘muriyati» (1923) kitobida ma‘muriyat faoliyati tahliliga umumiy yondashuvni
ishlab chiqishga va bu asosda ma‘muriylashtirishning qat‘iy majburiy tamoyillarini
shakllantirishga](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_35.png)
![harakat qildi. Uning ta‘kidlashicha, boshqarish - tasarrufda bo’lgan barcha
resurslardan maksimal imkoniyatlarni ishga solib, korxonani uning maqsadi sari
yetaklash. A.Fayol fikricha, ma‘muriyatlashtirish boshqaruvning bir qismini
tashkil etib, o‗zida yanada kengroq ishlab chiqarish, tijorat, moliya, kredit,
buxgalteriya hisobi va ma‘muriy vazifalar faoliyatini aks ettiradi. A.Fayol
ma‘muriy vazifalarni tahlil qilar ekan, 5 ta elementni: rejalashtirish, tashkilot,
nazoratni muvofiq-lashtirish va oldinni ko‗rish elementlarini belgilab berdi.
A.Fayol ma‘muriy faoliyat tamoyillarini ishlab chiqdi. Bular – mehnatning
taqsimlanishi, hokimiyat, intizom, boshqaruv yakdilligi , individual manfaatlarning
umumiy manfaatlarga bo‗ysunishi, rag‗batlantirish, markazlashish, tenglik,
tashabbus, korporativ ruh.
Klassik boshqaruv maktabining keyingi rivojlanishi ikki asosiy yo‗nalishda bordi:
ishlab chiqarishni maqbullashtirish va boshqaruvning umumiy muammolarini
tadqiq etish. Bu borada G.Emerson, L.Urvik, M.Veber, G.Ford ishlarini ta‘kidlash
lozim.
G.Emerson o’zining «Unumdorlikning o’n ikki tamoyili» (1911) ishida korxonani
boshqarish tamoyillarini ko’rib chiqdi va shakllantirdi. G.Emerson fikricha,
bunday tamoyillar quyidagilar: aniq shakllantirilgan boshqaruv maqsadlari, har bir
yangi jarayonga istiqboldagi maqsadlarni hisobga olgan holda sog‗lom fikr
nuqtayi nazaridan yondashuv, muvofiqlashtiruvchi maslahat, intizom, personalga
haqqoniy munosabat, dispetcherlik, me‘yor va jadvallar sharoitlarini
normallashtirish, mukofotlash. G.Emerson boshqaruv va ishlab chiqarishni tashkil
etish masalalarini hal etishda kompleksli yondashuv zarurligini birinchi bo‗lib
ko‗rsatdi. L.Urvik, A.Fayolning asosiy holatlarini rivojlantirdi va chuqurlashtirdi.
U asosiy e‘tiborni rasmiy tashkil etish tamoyillarini ishlab chiqishga qaratdi.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_36.png)
![Xulosa
Maktabgacha ta'limning zamonaviy tizimini rivojlantirish asosan o'qituvchilarning
kasbiy mahorati bilan belgilanadi. Professionalizm - bu zamonaviy dasturlar va
texnologiyalarni tatbiq eta oladigan, ijodkorlikni namoyish eta oladigan, to'g'ri va
to'g'ri bo'lmagan echimlarni topa oladigan o'qituvchiga xos xususiyat. Bunday
o'qituvchi har bir bolaning rivojlanish qobiliyatlari va mumkin bo'lgan
istiqbollarini hisobga olgan holda rivojlanishi uchun sharoit yaratishga qodir, yangi
sharoitlarda ishlashga tayyor va qodir. Zamonaviy sharoitda pedagogik jarayonning
dasturlari, usullari, vositalari va shakllarini tanlash imkoniyati, bir tomondan,
maktabgacha ta'lim mutaxassisining ijodiy o'zini o'zi anglashiga yo'l ochadi, lekin
boshqa tomondan, alohida talablarni qo'yadi. maktabgacha ta'lim muassasasining
pedagogik jarayonini boshqarishda uning kasbiy madaniyati darajasiga.
Olimlar pedagogik menejment funksiyalarining ta'rifini izlaydilar.
(RL.Krichevskiy, V.S.Lazarev, V.P.Simonov va boshqalar); boshqaruvning
tashkiliy tuzilmasiga yondashuvlarni ishlab chiqish (M.I.Kondakov, TI Shamova
va boshqalar); rahbar faoliyati psixologik mexanizmlarini ochib berish, kasbiy va
ijtimoiy sheriklikni shakllantirish, boshqarish va o'zini o'zi boshqarish
(A.A.Bodalev, F.V.Genov, A.I.Dontsov, A.L.Juravlev, B.F.Lomov, V.M. Shepel
va boshqalar); pedagogik texnologiyalar sohasidagi tadqiqotlar, o'quv jarayoni
sub'ektlari o'rtasidagi o'zaro aloqani tashkil etish](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_37.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1 Alimov R.A. Strukturno’ е sdvigi v Uzb е kistan е v usloviyax
lib е ralizasii ekonomiki. V kn. Lib е ralizasiya ekonomiki i
uglubl е ni е r е form – osnova upravl е niya n е zavisimosti
Uzb е kistana. – T.: «Ijtimoiy fikr» – 2000.
2 Vixanskiy O.S., Naumov A.I. M е n е djm е nt: Uch е bnik. – M.:
Ekonomist, 2008. – 288 s.
3 G е rchikova I.N. M е n е djm е nt: Uch е bnik. 4- е izd., p е r е rab. i–
M: Yuniti-Danya, 2009. – 511 s.
4 Su е t е nkov Е .N., Pasko N.I. Osnovo’ m е n е djm е nta: Uch е bno е
posobi е . – M.: FORUM: INFRA-M, 2008. – 240 s.
5 M е skon M.X., Alb е rt M., X е douri F. Osnovo’ m е n е djm е nta:
P е r. s angl. – M.: D е lo, 2008. – 702 s.
6 Tulyaganova D.S. i dr. Os е nka eff е ktivnosti upravl е niya v
ekonomik е . Monografiya. – T.: Fan, 2003. – S. 68-79.
7 Tulyaganova D.S. M е n е jm е nt fanidan praktikum. O`quv
qo`llanma. – T.: Fan, 2002. – 135 b.
8 Tulyaganova D.S., Akaitdinova M.A. M е n е jm е nt
sosiologiyasi va psixologiyasi. O`quv qo`llanma. – T.: TDIU,
2004. – 90 b.
9 Tulyaganova D.S. Praktikum po m е n е djm е ntu. Uch е bno е
posobi е . – T.: TGEU, 2004. – 155 s.
10 Utkin E. A. Kurs m е n е djm е nta. Uch е bnik. –M.: Z е rsa’lo,
2002. – 565 s.
11 Zaynutdinov Sh. N. va boshqalar. M е n е jm е nt asoslari.
Darslik – T.: Moliya, 2001. – 212 b.
12 Qosimova D.S. «O`zb е kn е ft е gaz» MXK – strat е gik
yangilanish extiyoji. O`zb е kistondagi bizn е s talim tizimiga
«K е ys Stadi» uslubini tatbiq etish. K е yslar to`plami. – T.:
Akademia, 2006. – 561-584-b
13 "Tadbirkorlik sub е ktlarini huquqiy himoya qilish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida"gi
O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2005 yil 14 iyundagi](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_38.png)
![PF-3619-sonli Farmoni. O`zb е kiston R е spublikasi Moliyaviy
Qonunlari, II-10. – T., 2005.
14 "Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni
rag`batlantirish borasidagi qo`shimcha chora tadbirlar
to`g`risida"gi O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2005 yil
20 iyundagi PF-3620-sonli Farmoni. O`zb е kiston R е spublikasi
Moliyaviy Qonunlari, II-10. – T., 2005.
15 "Tadbirkorlik sub е ktlarining xujalik sohasidagi
huquqbuzarliklari uchun moliyaviy javobgarligini erkinlashtirish
to`g`risida"gi O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2005 yil
iyundagi PF-3622-sonli O`zb е kiston R е spublikasi Moliyaviy
Qonunlari, II-10. – T., 2000.
O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining asarlari
16 Karimov I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi
marralar sari izchil harakat qilishimiz lozim G’G’ “Xalq so`zi”
gaz е tasi, 2006 yil 11 f е vral, 29–son.
17 Karimov I.A. Mamlakatimiz taraqqiyotining qonuniy
asoslarini mustahkamlash faoliyatimiz m е zoni bo`lishi darkor
G’G’ “Xalq so`zi” gaz е tasi, 2005 yil 25 f е vral, 39–son.
18 Karimov I.A. Erishgan marralarimizni mustahkamlab
islohotlar yo`lidan izchil borish – asosiy vazifamiz G’G’
“Toshk е nt oqshomi” gaz е tasi, 2004 yil 10 f е vral.
19 Karimov I.A. Biz uchun xalqimiz vatanimiz manfaatidan
ulug` maqsad yo`q. – T., O`zb е kiston 2001. – 350 b.](/data/documents/291dc08c-0eb8-467f-b864-68478507f34a/page_39.png)
Maktabgacha ta’limda zamonaviy boshqaruv tizimini joriy etilishi Kirish Reja : I BOB : Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning tarkibiy qismi. 1.1 Maktabgacha ta’lim yosh avlod tarbiyasidagi ahamiyati. 1.2 Maktabgacha ta’limda zamonaviy boshqaruv tizimi . II BOB: “ Boshqaruv madaniyati “ tushunchasi. 2.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotini boshqarishni tashkil etish. 2.2 Ta’limni boshqarish sifatini oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish. III BOB: Xulosa. 2.1
O‘zbekiston Respublikasi siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Totalitar boshqaruv usuli asosida, ish yuriti-layotgan xalq ta’limi tizimida ham so‘nggi o‘n yilliklar davomida yuzaga kelgan muammolarni hal etish vazifasi Respublika hukumati hamda mutasaddi tashkilotlarni ta’lim tizimida ham jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga undadi.1997 yilga kelib, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va uning mazmunida ilgari surilgan g‘oyalarning amaliyotga tadbiqi tahlil etilganda, bu borada muayyan kamchiliklarga yo‘l qo‘yilganligi aniqlandi. O‘tkazilgan tahlil natijalariga ko‘ra, ta’lim tizimida olib borilayotgan islohot aksariyat o‘rinlarda chuqur ilmiy asoslarga ega bo‘lmaganligi ma’lum bo‘ldi hamda kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish zarurligi belgilandi. Shu bois O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Har qanday mamlakatning kuchi uning, fuqarolarining ma’naviy yetukligi, intellektual salohiyatga egaligi bilan belgilanadi. Fuqarolarning ma’naviy yetukligi, intellektual salohiyati esa ta’lim tizimining mazmuni, shaxsning har tomonlama shakllanishi uchun xizmat qiluvchi moddiy va ma’naviy shart-sharoitlarning mavjudligi, jamiyatda qaror topgan ijtimoiy sog‘lom muhit darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, aholining etnopsixologik xususiyatlari, axloqiy qarashlari va hayotiy e’toqodlari asosida shakllantiriladi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning yaratilishida mazkur jihatlar to‘la o‘rganildi. Milliy dastur asosini O‘zbekistonning taraqqiyotini ta’minlay oladigan, uni jahonning ilg‘or mamlakatlari darajasiga ko‘tarilishiga hissa qo‘shuvchi dadil, mustaqil fikrlovchi, bilimli, malakali mutaxassis, shuningdek, ijobiy sifatlarga ega bo‘lgan kadrlarni tayyorlab voyaga etkazish jarayoni tashkil etadi. 0’zbekiston jahon tajribasig aasoslanib , mulkchilikning turli shakllari tengligi ta’minlangan, ishlab chiqarishning zamonaviy milliy
manfaatlarga mos tuzilmasini yaratish ko‘zda tutilgan, erkin narx navo va bozor qonunlari asosida boshqariladigan ijtimoiy yo ‘naltirilgan b o zo r iqtisodiyotiga o ‘tish yo’lini tanladi va iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirmoqda. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidanoq iqtisodiyotni boshqaruv tizimini isloh qilishga alohida e’tibor qaratildi. Olib borilgan iqtisodiy islohotlar institutsional o ‘zgarishlarni amalga oshirishga, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini boshqarish borasida ulaming xususiyatiga mos keladigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga iqtisodiy erkinlik berishga yordamlashadigan, tadbirkorlikning rivojlanishini rag‘batlantiradigan tashkiliy-huquqiy shakllar vujudga kelishiga qaratilgan edi va bu boshqarishda yangi bir tizim vujudga kelishiga zam in yaratdi. Bunday bozor m unosabatlari sharoitida butun jam iyatga xizm at qiluvchi zam onaviy boshqaruv ilmini o ‘rganishda, iqtisodiyotning b u tun tarm oqlarida, boshqaruvni am alga oshira oladigan m alakali rahbarlam i tayyorlashda «Boshqaruv nazariyasi» fani m uhim o ‘rin tutadi. Z ero, rahbar, boshqaruvni am alga oshirishda bosh bo ‘g‘in hisoblatiib, uning tashkil etilishi, sam aradorligi k o ‘p jih atd an rahbar egallagan bilim, m alaka, tajriba, qolaversa uning m uhim xislatlari va boshqaruv uslubiga bevosita bog‘liq bo ‘ladi. Bu fanning m aqsadi, vazifalari ham shulami o‘rganishni nazarda tutadi. Bu fan boshqaruvning qonuniyatlari, qonun va tamoyillari, funksiya va vazifalari, shuningdek, boshqaruv tizimida menejer o’mi, madaniyati va uslubi, boshqaruv samaradorligi va unga ta ’sir qiluvchi boshqaruv qarorlari m azmuni, mohiyatini ochib berishga qaratilgan. Boshqaruv tushunchasi to r m a’noda biror- bir tashkilot maqsadini aniqlash va unga erishish uchun zarur bo’lgan rejalashtirish, tashkil etish va nazorat jarayonlarining foyda keltirishi, samara berishi, faoliyat yo'nalishini to’g‘ri tanlay bilish, qarorlar qabul qila olishga hamda uning boshqarilishini nazorat qilishga va bu jarayonning borishiga bog‘liq bo‘ladi.
Maktabgacha talim uzluksiz talimning boshlang'ich qismi hisoblanadi. U bolaning sog’lom va rivojlangan shaxs bo’lib shakllanishini taminlab, o’qishga bo'lgan ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha bo’lgan maktabgacha talim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha talim muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha talimning maqsadi – bolalarni maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil shaxs bo’lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli talimga bo’lgan ishtiyoqini tarbiyalashdir. Maktabgacha talim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilish maktabgacha talim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari, shuningdek maktabgacha talim muassasasiga biriktirilgan sog’liqni saqlash organlarining tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Maktabgacha talim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha talim muassasasiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha talim muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha talim muassasasida yong’in xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga bo’lgan talablar “Maktabgacha talim muassasalarida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi. Maktabgacha talim tizimi Maktabgacha ta’lim muassasalari – O’zbekiston Respublikasidagi talim muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi maktabgacha bo’lgan davrdagi umumtalim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha talim muassasalari 2 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, nazorat qilishni, parvarishlashni va sog’lomlashtirishni taminlaydi.
O’zbekistonda maktabgacha ta’lim muassasalarining zamonaviy tizimi: Maktabgacha ta’lim muassasalari, faoliyat yo’nalishiga ko’ra, quyidagi turlarga bo’linadi: Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog’chasi, bolalar bog’chasi, uydagi bolalar bog’chasi (mustaqil muassasa yoki filial sifatida). Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich talim mussasasi (bolalar bog’chasi-maktab). Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha talim muassasalari. Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi. Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi. Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi). O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19 dekabr kuni maktabgacha ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarni tahlil qilish va istiqboldagi vazifalarni belgilab olishga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Maktabgacha tarbiya ta’lim tizimining birlamchi va eng muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. Sog‘lom genofondni, yetuk kadrlarni tarbiyalash, avvalo, shu tizimdan boshlanadi. Biroq shu paytgacha bu tizim rivojlanishdan ortda qolgan edi. Oxirgi 20 yil davomida davlat tasarrufidagi maktabgacha ta’lim muassasalari soni 45 foizga kamaygan. Oqibatda maktabgacha yoshdagi bolalarning 33 foizi bog‘chalarga