Maktabgacha tarbiya yoshining psixologik xususiyati
![Mavzu: Maktabgacha tarbiya yoshining psixologik xususiyati
Reja:
1. Psixik taraqqiyot va yosh bosqichlari
2. Bolani bog’cha muhitiga psixologik moslashtirish usul va vositalalari
3. Bolalarda xotira, nutq, diqqat, idrok va boshqa shu kabi psixologik
xususiyatlarning rivojlanishi.
4. Xulosa.
5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_1.png)
![1. Psixik taraqqiyot va yosh bosqichlari
Bolalarning psixik taraqqiyotlarida ma’lum notekislik mavjuddir. Bu
notekislik, birinchidan, bola tug‘ilib o‘sadigan muhit bilan bog‘liq bo‘lsa,
ikkinchidan, bolalarning individual imkoniyatlari bilan bog‘liqdir. Darhaqiqat,
ayrim bolalar psixik taraqqiyot uchun ko‘p pog‘onali oilada o‘sib rivojlansalar,
boshqa bir bolalar faqat ishlaydigan ota-onasidan tashqari hech kimi yo‘q oilada
o‘sib rivojlanadilar. Biz bilamizki, bolaning psixik jihatdan rivojlanishida uning
katta odamlar bilan qiladigan faol munosabatlari juda katta o‘rin egallaydi. Bola
katta odamlar bilan bo‘ladigan munosabatlarida o‘zining son-sanoqsiz savollariga
javob oladi. Binobarin, u yangi-yangi informatsiyalarga ega bo‘lib, psixik jihatdan
rivojlanadi. Yuqoridagi birinchi holatda, ya’ni bola ko‘p kishilik (buvilik va
buvalik) oilada o‘sib rivojlanganda tez-tez katta odamlar bilan faol munosabatga
kirishib, ulardan ko‘p narsalarni bilib oladi. Ikkinchi holatda esa, o‘z holicha qolib
ketib, psixik jihatdan yaxshi rivojlana olmaydi. Bu bolalarning notekis
rivojlanishidagi tashqi sabablardir. Bolalar har xil individual imkoniyatlar, ya’ni
layoqatlar bilan tug‘iladilar. Shuning uchun bolalarda psixik jihatdan
rivojlanishlariga ta’sir qiladigan ichki, ya’ni nasliy xususiyatlar har xil bo‘ladi.
Nasliy xususiyatlar, ya’ni turli sohalarga nisbatan bo‘lgan tug‘ma layoqatlar
hamma bolalarda bir xil bo‘lmaydi. Masalan, bir bola matematikaga layoqatli
bo‘lib tug‘ilsa, boshqa bir bola musiqaga nisbatan layoqatli bo‘lib tug‘iladi.
Kimning qaysi sohaga nisbatan layoqatli bo‘lib tug‘ilishi genetika fanining muhim
muammolaridandir. O‘tkazilgan kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha, bolalarning
psixik taraqqiyotlari nisbatan sekinlik bilan yuzaga kelsa, ya’ni uzoq muddat
davomida jiddiy o‘zgarishlar sezilmasa, ayrim davrlarda bolalarning psixik
taraqqiyotlari qandaydir sakrash yo‘li bilan jadal amalga oshadi. Bolalarning psixik
taraqqiyotlaridagi ana shunday sakrash yo‘li bilan amalga oshiriladigan jadal
davrni taraqqiyotning krizis (inqiroz) davri deb ataladi. Psixik taraqqiyotning ana
shunday inqiroz davrlari bir xil sharoitda yashaydigan hamma bolalarda aniq bir
yosh davrida maydonga keladi. Shuning uchun bolalar psixik taraqqiyotida paydo
bo‘ladigan inqiroz davrlari hamma bolalarni ma’lum yosh davrlariga ajratish](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_2.png)
![imkoniyatini beradi. Bolalarni turli yosh davrlariga ajratishda turlicha fikrlar juda
qadim zamonlardan beri fanga ma’lumdir. Sharq mutafakkiri Abu Ali ibn Sino
ham bolalikni quyidagi davrlarga ajratgan:
1. Podsholik davri – 5 yoshgacha.
2. Qullik davri – (6–12 yoshgacha).
3. O‘rtoqlik, do‘stlik davri deb bolaning keyingi taraqqiyoti davrini nazarda tutgan.
Podsholik davrida bolaning yoshligi, uning aytganini kattalar tomonidan
bajarilishi, bolaning «shirin» qiliqlari, gaplari bilan kattalarni o‘ziga rom qilishi
e’tiborga olinadi. 6–12 yoshgacha bo‘lgan davrda bolani xulq-atvorga o‘rgatish,
kishilar bilan o‘zaro munosabatlarda qoida-qonunlarga bo‘ysunish, mehnatga
o‘rgatish, unga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish, bilim olish, o‘qish,
o‘rganish, mehnat qilishda qiyinchiliklarga bardosh berish, kattalarning mehnatini
qadrlash kabilarga muhabbat ruhida tarbiyalashda bolaga nisbatan e’tibor qaratgan.
Do‘stlik davrida esa bolaga do‘stlarcha munosabatda bo‘lish, ularni hurmat qilish,
qilgan ishlarini qadrlash, munosabatlarda samimiy bo‘lish lozimligi nazarda
tutiladi. Shveysariyalik psixolog J.Piaje bolaning aql-idrokiga xos bo‘lgan
xususiyatlariga qarab:
1) sensomotor intellekti (0–2 yoshgacha);
2) operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2–7 yoshgacha)
3) aniq operatsiyalar davri (7–12 yoshgacha);
4) rasmiy operatsiyalar davri deb ajratadi.
Fransuz olimi, psixolog A. Valon bolaning jismoniy rivojlanishiga qarab
(homilaning ona qornidagi davri, impulsiv harakat davri – 0–6 oygacha, his-tuyg‘u
davri – 6 oydan 1 yoshgacha; sensomotor davri – 1–3 yoshgacha; shaxsga aylanish
davri – 3–5 yoshgacha; farqlash davri – 6–11 yoshgacha; jinsiy yetilish va
o‘spirinlik davri (12–18 yoshgacha) deb ajratgan. Bola tug‘ilgandan to maktabga
borguncha bo‘lgan vaqt mobaynida o‘z boshidan uch xil o‘zgaruvchan sharoitni
kechiradi. Bir yoshli davr, uch yoshli davr va yetti yoshli davr sharoiti bir-biridan
keskin farq qiladi. L.S. Vigotskiy yosh davrlarga ajratishning ilmiy manbai](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_3.png)
![rivojlanishni vujudga keltiruvchi psixik yangilanishlarga tayanadi va bolalikni
quyidagi bosqichlarga ajratadi:
1. Chaqaloqlik davri – 2 oygacha bo‘lgan davr inqirozi.
2. Go‘daklik davri – 2 oylikdan 1 yoshgacha bo‘lgan davr, 1 yoshdagi inqiroz.
3. Ilk bolalik davri – 1–3 yoshgacha, 3 yoshdagi inqiroz.
4. Maktabgacha davr – 3–7 yoshgacha, 7 yoshdagi inqiroz.
5. Maktab yoshi davri – 8–12 yoshgacha, 13 yoshdagi inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri – 14–18 yoshgacha, 17 yoshdagi inqiroz.
L.S.Vigotskiy o‘zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab,
ta’riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy
mulohazalar J.Piaje (1896–1980-yy.) bildirgan. Biroq bu mulohazalarda ancha
munozarali, bahsli o‘rinlar ham mavjud. Umuman L.S.Vigotskiyning yosh
davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishni
amalga oshiruvchi inqirozlar to‘g‘risidagi g‘oyalari hozirgi kunning talablariga
mosdir. D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N.Leontev) nazariyasiga, har
qaysi rivojlanish bosqichida biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga
asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli
nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi. D.B.Elkonin yosh davrlarini
quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:
1) go‘daklik davri – tug‘ilgandan 1 yoshgacha, yetakchi faoliyati – bevosita
emotsional muloqot;
2) ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha, yetakchi faoliyat – predmetlar bilan
nozik harakatlar qilish;
3) maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha – rolli o‘yinlar;
4) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha – o‘qish;
5) kichik o‘smirlik davri – 10–15 yoshgacha – intim (dilkash, samimiy) muloqot;
6) katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri – 16–17 yoshgacha, yetakchi faoliyat –
o‘qish, kasb tanlash davri.
D.B. Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa yosh
davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi. Bolalar psixologiyasi fanining yirik](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_4.png)
![namoyandasi A.A. Lyublinskaya inson kamolotini yosh davrlariga ajratishda
pedagogik psixologiyaga faoliyat nuqtayi nazaridan yondashib quyidagi davrlarni
atroflicha ifodalaydi:
1) chaqaloqlik davri – tug‘ilgandan bir oylikkacha;
2) kichik maktabgacha davr – 1 oylikdan 1 yoshgacha;
3) maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr – 1 yoshdan 3 yoshgacha;
4) maktabgacha tarbiya davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha;
5) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha;
2436) o‘rta maktab yoshi davri (o‘spirin) – 13 yoshdan 15 yoshgacha;
7) katta maktab yoshi davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha.
Yuqorida keltirilgan ko‘pchilik olimlarning bola kamolotini davrlarga
ajratish muammolari o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Biz ularni ham fiziologik,
ham psixologik taraqqiyoti, faoliyat turlarining o‘zgarib turishi va organizmdagi
sodir bo‘ladigan xususiyatlarni hisobga olib bolalikni quyidagi davrlarga ajratishni
tavsiya etamiz:
1) chaqaloqlik davri – 0–1 oygacha;
2) go‘daklik davri – 1 oydan 1 yoshgacha;
3) ilk bolalik davri – 1–3 yoshgacha;
4) maktabgacha yosh davri – 3–7 yoshgacha;
5) kichik maktab yoshi davri – 6–11 yoshgacha;
6) o‘smirlik davri – 12–15 yoshgacha;
7) ilk o‘spirinlik – kollej, litsey davri – 15–18 yoshgacha.
Albatta bu davrlarni bir-biridan qat’iyan bir yosh bilan chegaralab qo‘yish
mumkin emas. Bola o‘zining o‘sish davrida shu davrlarni ertaroq yoki kechroq
kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga tabiiy bog‘lanib boradi va oldingisi
keyingisiga zamin hozirlaydi. Har bir davrda bolaning ayrim psixik tomonlarigina
emas, balki uning umumiy ko‘rinishi, yuz tuzilishi ham boshqacha ko‘rina
boshlaydi va ularning yosh belgilariga qarab ta’lim-tarbiya muassasalariga qabul
qilinadi. Bolaning yosh belgisi uning taraqqiyoti darajasini ko‘rsata olmaydi.
Chunki 2 ta bir yoshdagi bola belgisi jihatidan bir xil bo‘lsa ham, taraqqiyot](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_5.png)
![darajasi har xil bo‘lishi mumkin. Ma’lum yosh bosqichiga tegishli bolalarning
faoliyatlarida ham umumiylik bordir. Masalan, chaqaloq bolalarning asosiy
faoliyatlari katta odamlar bilan emotsional munosabatga kirishishdan, ilk yoshdagi
bolalarning asosiy faoliyatlari esa turli narsalar bilan shug‘ullanishdan va nihoyat,
maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatlari o‘yindan iboratdir.
Kattalar har bir yosh bosqichidagi bolalarga ma’lum talablar qo‘yadi, ular
bajarishlari mumkin bo‘lgan huquq va burchlarini belgilaydi. O‘z-o‘zidan
ma’lumki, bola o‘sib, rivojlanib borgan sari uning imkoniyatlari ham ortib boradi.
Natijada jamiyat tomonidan bolalarga qo‘yilgan talablar, huquq va burchlarning
mas’uliyati ham orta boradi. Har bir yosh bosqichining oxiriga kelganda jamiyat
tomonidan belgilangan talablar, huquq va burchlar bolaning imkoniyatlari bilan
mos kelmay qoladi, ya’ni bola jamiyat tomonidan qo‘yilgan talablardan o‘zib
ketadi. Buning natijasida jamiyatning bolalar yosh bosqichi oldiga qo‘ygan
talablari, huquq va burchlari, axloq me’yorlari bilan bolaning imkoniyatlari
o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Har bir yosh bosqichida maydonga
keladigan krizis, ya’ni inqiroz davri ana shunday jamiyat talablari bilan bolaning
imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatdan paydo bo‘ladi. Bolalarning har bir yosh
bosqichlarida (1,3,7, o‘smirlik davri inqirozlari) yuzaga keladigan krizislarni, ya’ni
inqiroz davrlarini akademik I.P.Pavlovning dinamik stereotip haqidagi ta’limoti
orqali juda yaxshi tushuntirib berish mumkin. Ma’lumki, har bir bola konkret bir
oila muhitida yashar ekan, u shu muhit sharoitiga ko‘nikib, o‘rganib qoladi. Bola
har kuni o‘z ota-onasi, aka-ukalari bilan munosabatda bo‘ladi. U o‘zining
ovqatlanadigan idishlarini, atrofdagi o‘yinchoqlarini juda yaxshi tanib oladi, ya’ni
bolada mana shu o‘z oila muhitidagi hayot tarziga nisbatan mustahkamlanib ketgan
muvaqqat aloqalar sistemasi (dinamik stereotip) maydonga keladi. Bola o‘sib,
ulg‘ayib, oila muhitidan maktabgacha ta’lim muassasasiga borganida muhit
o‘zgarishi o‘rtasida tafovut paydo bo‘ladi. Muhitning mana shunday keskin
o‘zgarishi natijasida bolada krizis, ya’ni inqiroz holati yuzaga keladi. Bunday
krizis holati eski dinamik stereotip yoki turmush tarzi batamom yemirilib, uning
o‘rniga yangi dinamik stereotip hosil bo‘lgunga qadar davom etadi. Bolaning](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_6.png)
![maktabgacha ta’lim muassasasiga borgisi kelmaydi hamda borganida yig‘lab
qoladi. Bunday holat bir qancha vaqt davom etgandan so‘ng bolada bu muhitga
nisbatan yangi dinamik stereotip maydonga keladi. Natijada bola hech narsani
ko‘rmagandek, maktabgacha ta’lim muassasasiga ko‘nikib ketadi. Shu narsani
alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, bir yosh bosqichidan ikkinchi yosh bosqichiga
o‘tishida yuzaga keladigan krizis davrlari hamma bolalarda ham bir xilda
bo‘lavermaydi. Ayrim bolalarda krizis davri yaqqol namoyon bo‘lsa, boshqa
bolalarda deyarli bilinar-bilinmas tarzda o‘tib ketadi. Bu narsa turli yosh
bosqichidagi bolalarning nerv sistemalari bilan bog‘liqdir. Masalan, nerv sistemasi
mustahkam va egiluvchan (plastik) bolalarda yangi dinamik stereotiplar tez va
osonlik bilan yuzaga keladi. Bunday, bolalarning xulq-atvorlarida krizis davri
deyarli bilinmaydi. Aksincha, nerv sistemasi zaif bolalarda yangi dinamik
stereotiplar qiyinlik bilan uzoq muddat davomida yuzaga keladi va bunday
bolalarning xulq-atvorlarida krizis davri yaqqol namoyon bo‘ladi. Ota-onalar va
tarbiyachilar bolalarning yosh bosqichlarida uchraydigan ana shu hodisalarni
hisobga olgan holda ish olib borishlari kerak. Bolalarning psixik taraqqiyotlarida
muhim individual farqlar sezilib turadi. Buning asosiy sababi shundaki,
bolalarning psixik jarayonlari va psixologik sifat xususiyatlari bolaning yoshi
ulg‘ayishi bilan o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi. Bu psixik jarayonlar, psixologik
sifat va xususiyatlar turli yosh bosqichida bolalarning faoliyatlari negizida ta’lim-
tarbiyaning ta’siri bilan tarkib topadi. Bolalar dastavval psixik taraqqiyot tempi
jihatidan bir-birlaridan farqlanadilar. Hamma bolalar psixik jihatdan, ya’ni sezgi va
idroklari, diqqat va xotiralari, nutq va tafakkurlari hamda psixologik sifatlari
jihatidan bir xilda rivojlanmaydilar. Masalan, bolalarning bir yosh bosqichidan
ikkinchi yosh bosqichiga o‘tishning o‘rtacha bir muddati bordir. Ayrim bolalarda
krizis davrlari vaqtincha paydo bo‘lib, bir yosh bosqichidan ikkinchi yosh
bosqichigacha tez o‘tib ketadi. Boshqa bir bolalarda esa bu jarayon juda cho‘zilib
ketadi. Turli yosh bosqichlaridagi bolalar ayrim faoliyat turlarini o‘zlashtirish
tempi jihatidan ham bir-biridan farq qiladilar.](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_7.png)
![2. Bolani bog’cha muhitiga psixologik moslashtirish usul va
vositalalari
Bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bog‘cha yoshi bolalik davrining
katta bir kismini tashkil tadi. Asosan manna shu davrdan boshlab bolaning
mustakil faoliyatlari rivojlanadi xamda shaxsiy individual xususiyatlari (insoniy
fazilatlari) tarkib topa boshlaydi. Mashxur rus pedagoglaridan P.F.Lestgafning
fikricha, insonning bog‘cha yoshidagi davri shunday bir davrki, anna shu davr
mobaynida kelgusida qanday xarakter xislatlari paydo bulishi belgilanadi va
axlokiy sifatlarining asoslari yuzaga keladi. Bola bog‘cha yoshiga yetgach, uning
psixik taraqqiyotida jiddiy o’zgarishlar yuzaga keladi. Chunki xuddi anna shu
davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyati anchagina kuchaya boshlaydi.
Bog‘cha yoshidagi bola mustakil faoliyatda bulla olishi uchun zarur bulgan ikkita
kudratli kuchga ega. Birinchidan, ma’lum darajada o’ziga buysundirilgan xarakat
apparatiga , ikkinchidan esa, atrofidagi kata odamlar va o’z tengdoshlari bilan bir
kadar erkin munosabatda bulla oladigan nutkka ega. Mana shuning uchun bu
yoshdagi bolalarning xulk-atvorlari, xatti-xarakatlari, kizikish va extiyojlari
bog‘chaga tarbiya yoshidagi bolalarnikidan keskin fark kiladi. Bu esa, uz
navbatida, bog‘cha yoshidagi bolalar bilan bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar
ta’lim-tarbiyasiga xam utrlicha munosabatda bo’lishni taqozo kiladi. Bog‘cha
yoshidagi davrda bolaning barcha psixik jarayonlari jadal rivojlana borib, uning
tashki muxit bilan bulgan munosabatlarida anchagina uzgarishlarni yuzaga
keltiradi. Bir tomondan, bola bog‘cha yoshiga yetgach, kattalarning doimiy
yordamlaridan ancha ozod bulib, ulardan bir kadar uzoklashadi, ikkinchi
tomondan, kattalar bilan bulgan munosabatlari murakkab, kup tomonlama xarakter
kasb eta boshlaydi. Shu narsa xarakterliki, kichik bog‘cha yoshidagi bola dimiy
yordam va gamxurlik talab kiladigan ob’ektdan sekin-astalik bilan oila xolida
bog‘cha bolalar gruppasining faol a’zosiga aylana boshlaydi. Demak, bu davrdan
boshlab, muxtojlikdan kutilib, uzi xam boshkalarga ma’lum darajada yordam bera
oladigan , uzining burchi, vazifalari, kizikishlari xamda xilma-xil extiyojlariga ega](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_8.png)
![bulgan shaxsga, jamoa a’zosiga aylana boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning
psixik jixatdan rivojlanishlarida ularda paydo buladigan xilma-xil extiyoj va
kizikishlar bolalarni u yoki bu xarakatga undovchi, ularni ishga soluvchi (omil)
xisoblanadi. Ma’lumki, ilk yoshdagi bolalarda (Yangi chakaloklarda) asosan
organik extiyojlar (masalan: ovkatlanish, tashkalikni kondirish, uxlash kabi)
mavjud buladi. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar esa bundayo organik
extiyojlardan tashkari ijtimoiy va intellektual extiyojlarning dastlabki kurtaklari
yuzaga kela boshlaydi. Masalan: bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar yaxshi
gapira olmasalar xam, xaddan tashkari kizikuvchan buladilar. Ular kuzlariga
kuringan xar bir narsani kullari bilan timirskilab ushlab kurgunlaricha tinib
tinchimaydilar. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarda uchraydigan
manashunday kizikuvchanlik ularda intellektual extiyojlarning yuzaga
kelayotganidan dalolat beradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda ijtimoiy intellektual va
axlokiy extiyojlar yakkol kurina boshlaydi. Agar bog‘chagacha tarbiya yoshidagi
bola uzok vakt davomida yolgiz uzi biron uyinchok bilan mashgul bulib utira olsa,
bog‘cha yoshidagi (xususan urta va kata gruppa bolalari) bola bunday yolgiz
uynashga tokat kila olmaydi. Ularda uzlariga yakin bulagan katta odamlar va
tegloshlari bilan munosabatda bulish extiyoji tugiladi. Ular tor oila doirasidagi
munosabatlar bilan uz extiyojlarini kondira olmay kengrok doiradagi
munosabatlarga intila boshlaydilar. Natijada bu yoshdagi bolalarning ijtimoiy
munosabat va faoliyat doiralari tobora kengayib boradi. Bog‘cha yoshidagi bolalar
tabiatlariga xos bulgan kuchli extiyojlardan yana biri xar narsani bilib olishga
bulgan extiyojdir. Bolaning faoliyat doirasi kengaygan sari atrofidagi narsalarni
bilishga karatilgan extiyojlari xam orta boradi. Bunga sabab bolada turmush
tajribasining ozligidir. Xar bir narsa bola uchun yangilik bulib tuyuladi va bola uni
xar tomonlama bilib olishga intila beradi. Shuning uchun xam ular juda
kup savollar beradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan
rivojlanishlarida bog‘cha muxiti juda kata rol uynaydi. Bog‘chadagi tartib , intizom
va turli-tuman ta’limiy mashgulotlar bolalarda yuksak ijtimoiy, intellektual,
axlokiy va gigienik extiyojlarning garmonik ravishda yuzaga kelish uchun sharoit](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_9.png)
![tugdiradi. Psixologiya nuqtai nazaridan qaraganda, odatlar o’z moxiyati jixatidan
extiyojga yakin narsalardir. Boshqacha qilib aytganda, turlicha odatlar kundalik
xayotda takrorlana berishi natijasida vujudimizga juda singib ketib, extiyojga
aylanib koladi. Shuning uchun bolalarda ijobiy va foydali extiyojlarni tarbiyalash
deganda ularda ijobiy va foydali odatlarni xosil qilishni tushunamiz. Bog‘cha
yoshidagi davrda xosil qilingan mustaxkam ijobiy odatlar (extiyojlar) kishining
butun umri davomida saklanib koladi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning psixik
jixatdan rivojlanishlarida kizikishning xam roli goyat kattadir. qiziq ish , xuddi
extiyoj kabi, bolani biron faoliyatga undovchi (xarakatga soluvchi) omillardan
biridir. qiziqish deganda, biz vokelikdagi narsa va xodisalarni birmuncha
chukurrok bilishga karatilgan maxsus intilishni tushunamiz. Demak, qiziqish bilish
jarayoni bilan boglik bulgan xar bir shaxsning murakkab sifatidir. Bog‘cha
yoshidagi bolalar xama narsalarga birdek qiziqa bermaydilar. Ular ayrim
narsalarga ko’proq, boshka bir narsalarga kamroq qiziqadilar. Lekin bog‘cha
yoshidagi bolalarning qiziqishlari kata odamlardagi kabi bir narsaga nisbatan
kat’iy xamda mustaxkam bulmay, bir narsadan ikkinchi bir narsaga tez-tez kunib
turadi. Bundan tashkari, bog‘cha yoshidagi bolalarning qiziqishlari juda tarkok va
yuzaki buladi. Ular narsa va xodisalarning moxiyati yoki natijalariga emas, balki
shu narsa va xodisalarning uzigagina kizikadilar. Shu sababli bog‘cha yoshidagi
bolalarda asosan bekaror va bevosita qiziqishlar ustun turadi. Tarbiyachi
bog‘chada turli mashgulotlar, ekskursiyalar, suxbatlar utkazish va kitoblar ukib
berish bolalarda markazlashgan barkaror qiziqishlarni yuzaga keltirishga xarakat
kilishlari lozim. Bola psixologiyasining rivojlanishida qiziqishning axamiyati
shundaki, bola qiziqqan narsasining mumkin kadar chukurrok bilishga tirishadi.
Binobarin, uzok vakt davomida qiziqkan narsasi bilan shugullanishdan zerikmaydi.
Bu esa, uz navbatida, bolaning dikkati, irodasi kabi muxim psixik jarayonlarini
rivojlantirish xamda mustaxkamlashga yordam beradi. Bolalarda biror soxaga
nisbatan barvakt yuzaga kelgan kizikish kelajakda ularning shu soxasini yaxshi
egallashlari uchun kandaydir tayyorgarlik rolini o’ynaydi. Bog‘chada bolalarning
birgalikda ta’lim-tarbiya olishlari, birgalikda uynashlari va birgalikda](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_10.png)
![ovkatlanishlari ularda kollektivizm tuygusini yuzaga keltira boshlaydi. Kupchilik
bulib bir uyinni uynash yoki biron vazifani bajarishda o’z xatti-
xarakatlarini kelishib olish , rollarni taksimlash va bir-birlariga yordam berish kabi
kollektiv xayotiga oid fazilatlar namoyon bulla boshlaydi. Birok bog‘cha yoshidagi
davrda bolalar kollektivi endigina tarkib topa boshlayotganini unutmaslik lozim.
Bolalar kollektivini mustaxkamlashda ularning kollektivdagi endigina yuzaga
kelayotgan uzaro murakkab munosabatlari, ya’ni bir-biriga buysunish, bir-biriga
yon bosish kabi munosabatlar katta rol uynaydi xamda bolalarning psixik
taraqqiyotiga yordam beradi. Bolalarning bunday uyinlarida pala-partishlik,
tartibsizlik yuk. Chunonchi, ular kugirchoklarini yuvintiradilar, kiyintiradilar,
ovkatlantiradilar sungra bog‘chaga olib boradilar, uxlatadilar va x.k. bunday kat’iy
tartib bilan amalga oshiriladi. Ana shunday tartibli, sistemali faoliyatda bulishga
odatlanish bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsiy xislatlarining tarkib topishi uchun
katta axamiyatga ega. Bog‘cha yoshidagi bolalar jismoniy va psixik jixatdan xam
yetarli darajada rivojlanganliklari tufayli ular oddiygina mexnat topshirklarini
bajara oladilar. Bolalarning ijodiy xarakatlari asosan uyin xamda tasviriy san’at
faoliyatida (rasm chizish, loy ishi, kogozdan xar narsalar yasash kabi) namoyon
buladi. Bolalar uzlarining uyin va tasviriy faoliyatlarida kattalarning mexnatlarini
tankidiy tarzda kayta tiklab, mexnat xayotini faol ravishda uzlashtira boshlaydilar.
Bu ularning mexnat faoliyatiga tayyorlanishlarida kata axamiyatga egadir. Bog‘cha
yoshidagi bolalarning uz xatti-xarakatlarini ma’lum vazifalarni ado etishga
buysundira olishlari, tobora kuchayib borayotgan kizikish va erishgan akliy
taraqqiyot darajalari ularni ma’lum ta’limiy programma asosida tarbiyalash
imkonini beradi. Bog‘chada tugri yulga kuyilgan tarbiyaviy ishlar bolalarda
mexnat faoliyatining dastlabki belgilari xamda bilimga qiziqishni tarkib toptiradi.
Bog‘cha xayotining kup kirrali va sermazmunligi bolalar bilish faoliyatlarining
kengayishiga xamda chukurlashishiga yordam beradi. Bu esa asosiy bilish
jarayonlari bulishi-idrok , tasavvur, xotira va tafakkur kabi jarayonlarning
xarakterini uzgartirib yuboradi. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarda bu
jarayonlar ularning uyin yoki biron amaliy faoliyatlari bilan birga namoyon buladi.](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_11.png)
![Masalan, kichik yoshdagi bolalar Biron narsa bilan mashgul bulib turganlarida uni
idrok kiladilar, ilgari xam shu narsa bilan mashgul bulganlarini eslaydilar va uni
analiz va sintez kilib kuradilar. Bog‘cha yoshidagi bolalarda esa bu asosiy bilishi
jarayonlari bir-biridan differensiyalashgan (ajratilgan) buladi. Bog‘cha yoshidagi
bola biron o’yin faoliyati yoki biron narsa bilan mashgul bulishi jarayonidagina
emas , balki bunday amaliy faoliyatdan tashkari xam biror narsa yoki xodisani
idrok kilishi, tasavvur etishi, esida olib kolishi, esiga tushurishi xamda oddiy tarzda
tafakkur kilishi mumkin. Shuning uchun bolaning bog‘cha yoshidagi davrida anna
shu asosiy psixik jarayonlari va xususan tafakkur xamda nutk jarayonlari jadal
rivojlanadi. Bolalar kattalar bilan bulgan munosabatlarida narsa va xodisalar
xakida elemantar tushunchalar sistemasini egallab olib, tafakkur kilishga urgana
boshlaydilar. Kichik va bog‘cha yoshidagi bolalarga xos bulgan «nimaga?», «nima
kiladi?», «nima keragi bor?» kabi kup savollar ularni narsa va xodisalarning
sabablari xakida fikr yurita boshlayotganliklaridan darak beradi. Bog‘cha
yoshidagi bolalarning xis-tuygulari nixoyatda kuchli buladi. Ularning barcha xatti-
xarakatlari kutarinki xissiy xolatda utadi. Bundan tashkari, bog‘cha yoshidagi
bolalarning xis-tuygulari chukur va mustaxkam bulla boshlaydi. Bolalarda bog‘cha
yoshidan boshlab axlokiy, intellektual va estetik xissiyotlarning eng soda turlari
yuzaga kela boshlaydi. Bog‘cha yoshidan yuoshlab bolalarda iroda va irodaviy
sifatlar xam tez rivojlana boshlaydi. Ularda uzining butun xatti-xarakatlarini ongli
ravishda kuyilgan umumiy bir maksadga buysundirish o’quvi yuzaga kela
boshlaydi.
3. Bolalarda xotira, nutq, diqqat, idrok va boshqa shu kabi psixologik
xususiyatlarning rivojlanishi
Barcha sezgi a’zolari go‘dak hali onaning qornidalik paytidayoq ancha
takomillashgan bo‘ladi. Shuning uchun bola tug‘ilishidan boshlaboq uning barcha
sezgi a’zolari tashqaridan va ichki muhitdan bo‘ladigan ta’limotlarni aks ettirish
qobiliyatiga egadir. Masalan, o‘n kunlik bola ko‘z qarashini biron yorug‘lik
manbai (elektr lampochkasi) ustida to‘xtata oladi. Bir oylik chaqaloq unga](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_12.png)
![engashib qarab turgan (yuzini yaqin olib kelib) onasining chehrasiga o‘z ko‘z
qarashlarini uzoq vaqt to‘xtata oladi. Ko‘rish sezgisi chaqaloq bolalarda juda tez
rivojlanadi. 2 oylik bola sekin harakat qilayotgan narsani ko‘z qarashi bilan kuzata
oladi. 4 oylik bola esa ko‘rish emas, narsalarga aktiv qaray oladigan bo‘lib qoladi.
U qarayotgan narsalari turli hissiyotlarni yuzaga keltiradi. Go‘dak bolalarda
ko‘rgan narsalarini tanish 5–6 oylik davrda yuzaga keladi. Bola dastavval o‘zi
bilan eng ko‘p munosabatda bo‘ladigan odamni, ya’ni onasini tanib oladi. Sekin-
asta atrofdagi boshqa yaqin odamlarni tanib oladi. Buni biz kichik bolalarning
uyiga begona odam kelganda unga uzoq tikilishi va yotsirashidan bilamiz.
Bolalarda ranglarni sezish juda erta ko‘rina boshlaydi. Masalan, professor
N.I.Krasnogorskiyning o‘tkazgan tajribalariga ko‘ra, ranglarni farqlash bolalarda
3–4 oylik davrdan boshlab ko‘rina boshlaydi. Bola har xil rangli butilkachalardan
ovqatlantirilgan (sut emizilgan), lekin faqat sut qizil butilkadagina berilgan.
Oradan biroz vaqt o‘tgach, bola faqat qizil rangli butilkagagina reaksiya qiladigan,
ya’ni faqat qizil butilkadagi emizikni og‘ziga oladigan, boshqa butilkalarga esa
befarqdagi bolaning harakat sezgilari rivojlanib boradi.
Bolalarda idrok ning rivojlanishi sezgi a’zolarining, ya’ni analizatorlarning
tobora takomillashishi bilan bog‘liqdir. Lekin, idrok faqat sezgi a’zolarigagina
bog‘liq jarayon emas. Idrok jarayonida sezgilardan tashqari odamning butun tur-
268 mush tajribasi ham ishtirok etadi. Shuning uchun idrokning rivojlanishi
turmush tajribasining tobora orta borishi, odamning turli bilimlarga ega bo‘lishi
bilan ham uzviy bog‘liqdir. Go‘dak bolalarning uncha-muncha idrok qilishlari
asosan uch-to‘rt oylik davrdan boshlansada, biroq, idrok qiladigan narsalarining
doirasi hali juda tor bo‘ladi. Bu davrda bola ko‘z o‘ngidagi yaltiroq yoki tebranib,
harakatlanib turuvchi narsalarni idrok qila oladi. Bola to‘rt-besh oylik bo‘lib,
narsalarni qo‘llari bilan ushlaydigan bo‘lgach, uning idroki mazmun jihatidan
boyib, ancha takomillashadi. Buning asosiy sababi shundaki, ko‘rish hamda
eshitish sezgilariga endi barcha teri sezgilari ham qo‘shiladi. Natijada bola
narsalarni har tomonlama to‘la idrok qila boshlaydi. Bola yarim yoshga to‘lib, o‘zi
mustaqil o‘tira boshlagach, uning idroki yana ham tezroq rivojlanadi. Bunda](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_13.png)
![birinchidan, uning ko‘rish doirasi ancha kengayadi, ikkinchidan esa, narsalarni
sinchiklab timirskilab ko‘rish imkoniyati ortadi. Bu davrda bola atrofidagi
narsalarni (xususan o‘ziga tegishli narsalarni) qayta-qayta idrok qilish tufayli ularni
bir-biridan farqlaydigan, o‘ziga tegishli narsalarni taniydigan bo‘lib qoladi. Bola
emaklab, undan so‘ng yura boshlagach, uning tevarakatrofidagi narsalarni idrok
qilish imkoniyati yanada kengayib ketadi. Bola xohlagan narsasining oldiga borib,
uni qo‘liga olib ushlab ko‘radi, atrofidan aylanib qaraydi, iloji bo‘lsa, albatta yalab
ham ko‘radi.
Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki haftalik
chaqaloqlarda diqqatning hech qanday alomati ko‘rinmasa ham, oradan sal o‘tmay,
ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol
ko‘rina boshlaydi. Demak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini har xil kuchli
qo‘zg‘atuvchilar (qattiq tovush, ortiqcha yorug‘lik kabi) ixtiyorsiz ravishda o‘ziga
jalb qila boshlaydi. Ikki-uch oylik bolalar esa, «shaqir-shuqur»ga quloq soladigan
(shaqildoqlarning tovushiga ovunadigan) bo‘la boshlaydilar. Bu yoshdagi
bolalarning diqqatlarini yorqin (yaltiroq) rangli narsalar ham beixtiyor jalb qila
boshlaydi. Bolaning ko‘z o‘ngidagi narsa qanchalik rang-barang bo‘lsa, bola unga
shunchalik ko‘p e’tibor beradi.
Xotira bola hayotining dastlabki kunlaridan boshlaboq rivojlana boshlaydi.
Bolada xotiraning dastlabki alomatlari yaqin atrofidagi odamlarni va narsalarni
tanishida ko‘rina boshlaydi. Buni biz bola o‘ziga tanish bo‘lgan narsani ko‘rganida
qiladigan harakatlaridan ko‘rishimiz mumkin. Masalan, bola o‘ziga yaqin odamni
ko‘rganida unga talpinadi yoki notanish odamdan yotsiraydi. Kichik yoshli
bolalarda tanib olish qobiliyatining borligi idrok qilgan narsa va hodisalarini esda
olib qolish imkonini beradi. 1 yoshga yaqin bolada xotiraning murakkab turlari,
ya’ni eslash vujudga kela boshlaydi. Bolalar bu davrdan boshlab ilgari idrok qilgan
narsa va hodisalarni eslay oladigan bo‘ladilar. Bunda bolalardagi tasavvurlarning
roli nihoyatda kattadir. Tasavvurlar tufayli bolalar o‘tgan narsalarni bemalol eslay
oladilar, masalan, bolaga ko‘z o‘ngida bo‘lmagan narsaning nomini aytsangiz, u
ko‘zlari bilan atrofga qarab shu narsani izlay boshlaydi. Bola xotirasining](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_14.png)
![rivojlanishida nutqning o‘sishi juda katta ahamiyatga ega. Bu davrda bola narsa va
hodisalarni faqat bevosita ko‘rish orqali emas, balki shu narsa va hodisalarning
nomlari orqali ham idrok qila oladigan bo‘ladi. Bundan tashqari kattalardan so‘rab
bilib olish, eshitish orqali ham o‘z xotiralarini boyitadilar.
Ilk bolalik davrida…
Bu yoshda bolalarga ixtiyorsiz diqqat xosdir. Rang-barang narsalarga
ko‘proq e’tibor beradi. Beqaror diqqat (bir o‘yinchoqdan ikkinchi o‘yinchoqga
o‘tib ketishi) fiziologik asosi bosh miyada qo‘zg‘alish tormozlanishiga nisbatan
kuchli. Shuning uchun miyada muvozanatga kelish qiyin bo‘ladi. bog‘chagacha
davr oxirlarida diqqatni barqarorligi 2 barobar o‘sadi. Bu davrda ixtiyoriy diqqat
xali bo‘lmaydi.
Bu davrda ixtiyorsiz xotira bo‘ladi. Bola materiallarni ongli ravishda esda
saqlab qololmaydi. Lekin tanish protsesslar esga tushirishga sabab bo‘ladi. 2
yoshga yaqin uylarni, o‘z buyumlarini tanib oladi. Rasmlardan ismlarini aytib
beradi. Dastlabki xotiralar paydo bo‘ladi. Bolada kuchli kechinma va juda yorqin
obraz tug‘dirgan narsa uzoq vaqt esda qolishi va esga tushishi mumkin. Bola idrok
qilgan narsasini konkret obraz tasavvurlar shaklida esda saqlab qoladi.
Taqlid qilish. Kattalardan nusxa ko‘chirish orqali ularning imo ishoralarini
o‘rganib, shu xarakatlarni takrorlashga intiladi. (Telefonda, chaqaloqqa qarash, kir
yuvish, supurish, sigaret chekish). Ularda mexanik xotira yaxshi o‘sgan bo‘ladi. 3
yoshga yaqin bolada ertak mazmunlarini ham 4 satrlik she’rlarni xam ordan bir oy
vaqt o‘tkazib ayttirilganda yaxshi eslagan. Savol berib uning manosini xam
bilishga xarakat qiladi.
Sekin so‘zlarni tushuna boshlaydi. 1 davr. 1-1,5 yosh 20-30ta so‘zni biladi.
“oyi” so‘zini imo ishoralar bilan aytadi. Bu “situativ nutq vaziyat nutqi” deyiladi.
Birga bo‘lgan kishisi tushunadi. Bolada lug‘atpassiv ravishda rivojlanadi, yani 1
tomonlama faqat tushunib, o‘ziga singdirib beradi.
2 davr. Aktiv lug‘at rivojlanadi. Nutq egallash protsessi sifati o‘zgaradi.
Yangi so‘zlarni osonlikcha o‘rgana boshlaydi.
1 yoshda o‘rgangan so‘z 3ta](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_15.png)
![1,3 yoshda o‘rgangan so‘z 19-20
1,6 yoshda o‘rgangan so‘z 25-30
1,9 yoshda o‘rgangan so‘z 120
2 yoshda o‘rgangan so‘z 280
2,6 yoshda o‘rgangan so‘z 450
3 yoshda o‘rgangan so‘z 800-900
Bu ko‘rsatkichlar turlicha bo‘lishi xam mumkin. Ko‘proq muloqotda
bo‘lishning xam tasiri ko‘p. Faoliyatni so‘raydi. Avval faqat nutqda extiyojlari
ifodalangan bo‘lsa, endi nutqning kam berish funksiyasi oshadi. Mano kira
boshlaydi. Bu nima? Nima qiladi?.
Bolada idrok va ish xarakatlar bilan bevosita bog‘langan bo‘ladi. Fikarlarni
so‘zlar bilan tushuntira olmaydilar. Yaqqol konkret tafakkur bo‘ladi. 3 yoshga
qarab ketganda nutq orqali tafakkurni shakllana boshlaydi. Asosiy fikrlash
operatsiyalari oddiy ko‘rinishda paydo bo‘ladi. Analiz taqqoslash sintez,
umumlashtirish, sodir bo‘la boshlaydi. Tom manoda fikrlash operatsiyalari emas,
grammatika rivojlangan sari fikrlarni aniq ayta boshlaydi. Kattalar nutqidagi
noto‘g‘rilikni anglab tez takrorlashga xarakat qiladilar. Bolada tafakkur rivojlanishi
undagi qiziquvchanlik va sinchkovlik xususiyatidan kelib chiqadi. Titkilash, bu
nima? Savollar berish kattalar ishiga tiqilish va x.k. bola atrofdagi
informatsiyalarni kattalarning tushuntiriglari bilan o‘zlashtirig yaxshiroq
tushunadi. Yuqorida aytilgan operatsiyalarni miyalari ayniqsa solishtirish analiz
sintez rivojlanadi. Bolada “qo‘l tafakkuri” davri 2 yoshda bo‘ladi. Masalan vazani
ichidan biror buyumni olish. Endi savollar bu nima? Shaklidan buni nima qiladi?
Ko‘rinishga yani predmetning funksiyasini bilishga qaratilgan. Nutq o‘sishi
tafakkur o‘sishi uchun zamin deyilgan edi. Tafakkur rivojlanishi ham o‘z navbatida
so‘z zapaslarini oshishiga olib keladi.
Ilk bolalik davrida harakatlarning shakllanishi orientirovka faoliyati
xususiyati o‘zgarishi bilan uzviy bog‘liqdir. Bola u yoki bu harkatni amalga
oshirish uchun avval predmet bilan tanishadi: unga ko‘z yugurtiradi , qo‘liga oladi
va hokazo.](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_16.png)
![](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_17.png)
![Xulosa
Bolalar psixologiyasi – bolaning tug‘ilgan vaqtidan boshlab to maktab
yoshiga yetgunga qadar psixik jihatdan taraqqiy etish qonuniyatlarini va shaxsiy
psixologik xususiyatlarining tarkib topishini o‘rganadigan fan.
Bolaning kichik davridagi asosiy faoliyati kattalarga taqlid qilishdan iborat
bo‘ladi. Taqlidiy harakatlarda mustaqillik, tashabbuskorlik deyarli bo‘lmaydi. Bola
o‘sib ulg‘aygan sari uning o‘z shaxsiy tajribasi, mustaqilligi, tashabbusi ortib bo
radi. Bola mustaqil harakatda, ya’ni har bir narsani o‘zi bilganicha qilishga
(tashabbus ko‘rsatishga) intila boshlaydi. Bunda bolaning ko‘pdan beri o‘rganib
qolgan taqlidiy (bir qolipdagi) harakatlari bilan mustaqil va tashabbuskorona
harakatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bu qarama-qarshilikni hal
qilish jarayonida, ya’ni odatlanib qolgan taqlidiy harakatlarini yengib, mustaqil
harakat formalariga o‘tish jarayonida bola psixik jihatdan taraqqiy etadi. Bolaning
psixik jarayonlari (idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoli va shu kabilar) vashaxsiy
sifatlari (qiziqishlari, qobiliyati, malaka va odatlari, xarakteri va h.k.) tug‘ma
ravishda berilmaydi. Odamning, shu jumladan, bolaning barcha psixik jarayonlari
va shaxsiy sifatlari konkret ijtimoiy sharoitning ta’siri tufayli individual hayoti
davomida yuzaga keladi. Bunda eng muhim omil oiladir. Oila hayotining umumiy
turmush tarzi bola psixikasining taraqqiy etishiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Bola
o‘z tabiatiga ko‘ra juda ham taqlidchan bo‘ladi. Taqlidchanlik bola psixikasi
taraqqiyotini belgilovchi omillardan biridir. Bola har doim o‘z oilasidagi katta
odamlar qurshovida yashar ekan, u hamisha ana shu o‘ziga yaqin odamlarning
xatti-harakatlariga taqlid qiladi. Taqlid qilish orqali har xil insoniy munosabatlar
va fazilatlarni o‘ziga sekin-asta singdirib boradi. Tashqi muhitning, ya’ni oila
muhitining bola psixikasiga ta’siri nutq (til) taraqqiyotida juda yaqqol ko‘rinadi.
Bola tug‘ilishidan boshlab qanday nutq turi muhitida yashasa, ana shu tilda
gapiradigan bo‘ladi. Bola o‘sgan sari muhit doirasi ham kengaya boradi. Ijtimoiy
muhit (dastavval oila, hovli, ko‘cha, mahalla)dan sekin-asta kengaya borib, shahar,
respublika va butun mamlakat miqyosiga o‘tadi. Ana shunga mos ravishda ijtimoiy](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_18.png)
![muhitning bolaga ta’siri manbalari ham borgan sari kengaya va ko‘paya boradi.
Bola oila doirasidan tashqariga chiqqanidan so‘ng unga o‘zgalar ham ta’sir eta
boshlaydi. Bola endi faqat o‘z oilasidagi katta odamlarning xulq-atvori va xatti-
harakatlarigagina emas, balki yaqin atrofidagi boshqa odamlarning, o‘z
tengqurlarining xulq-atvorlari va xatti-harakatlariga ham taqlid qila boshlaydi. Ana
shu tariqa ijtimoiy muhit bolaning psixikasiga bo‘lgan ta’sirini kengaytira boradi.
Shunday qilib, ijtimoiy muhit bolalar psixikasining taraqqiyotiga faol ta’sir
etadigan eng muhim omillardan biri bo‘lib, uning o‘zgarishi bola psixikasining
o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.Bolaning psixik taraqqiyotida ta’lim va tarbiya juda
katta ahamiyatga ega. Uzoq muddat davomida beriladigan ta’lim-tarbiya ishlari
hozirgi vaqtda oiladagi tarbiya ishlari bilan birga qo‘shib olib borilmoqda.
Boshqacha qilib aytganda, bolaga juda yoshlik chog‘idan boshlab qat’iy dastur
asosida ta’lim-tarbiya berila boshlanadi. Bola maktabgacha ta’lim muassasasida,
maktabda izchil suratda ta’lim va tarbiya oladi. Bunday uzoq muddatdagi maxsus
ijtimoiy ta’lim va tarbiya bolaning psixik taraqqiyotiga ta’sir etmay qolmaydi.
Shuning uchun bolaning umumiy psixik taraqqiyoti ko‘p jihatdan ta’lim-
tarbiyaning ta’siriga bog‘liqdir. Psixolog L.S.Vigotskiyning fikriga ko‘ra, ta’lim-
tarbiya jarayoni psixik taraqqiyot jarayoniga mos kelmaydi. Bola ijtimoiy tajribani
ta’lim-tarbiya jarayonida o‘zlashtirib, rivojlanadi. Demak, ta’lim-tarbiya jarayoni
har doim psixik taraqqiyotdan bir qadam oldinda boradi. Ta’lim-tarbiya jarayoni
bolaning psixik taraqqiyoti uchun sharoit yaratib, zamin hozirlaydi va psixik
taraqqiyotni o‘z ketidan ergashtirib boradi.
L.S. Vigotskiy psixik taraqqiyotning 2 bosqichini belgilab berdi:
– eng yaqin taraqqiyot bosqichi;
– aktual taraqqiyot bosqichi.
Uning tushuntirishiga ko‘ra psixik taraqqiyotning yaqin sohasida bolaning
psixik taraqqiyoti katta odamlarning (ota-onalar, tarbiyachilar va
o‘qituvchilarning) bevosita yordami, rahbarligi asosida amalga oshiriladi. Bolaning
go‘daklik, ilk yosh, maktabgacha ta’lim muassasasi va kichik maktab yoshidagi
davrlari psixik taraqqiyotning yaqin bosqichiga to‘g‘ri keladi. Psixik](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_19.png)
![taraqqiyotning aktual bosqichiga kelsak, bu bosqich muayyan davrda bolaning
katta yoshdagi kishilar yordamisiz mustaqil harakat qila olishi bilan ifodalanadi.
Psixik taraqqiyotning aktual bosqichi o‘zlashtirilgan bilimlar, ko‘nikma va
malakalardan mustaqil foydalanish bosqichidir. Psixik taraqqiyotning aktual
bosqichiga bolaning o‘smirlik va o‘spirinlik davrlari to‘g‘ri keladi. Bu davrda
bolalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan munosabatlari tubdan o‘zgarib, ular turli
narsalarga nisbatan tanlab munosabatda bo‘la boshlaydilar. O‘smir bolalarda
qiziqish va dunyoqarash kabi shaxsning murakkab sifatlari tarkib topa boshlashi
tufayli turli sohalarga doir bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga urinish yuzaga
keladi. Vaholanki, ta’lim-tarbiya psixik taraqqiyotdan bir qadam oldinda borib,
psixik taraqqiyotga zamin hozirlar ekan, to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan ta’lim-tarbiya
jarayoni hamma vaqt o‘quvchilarni mustaqil tafakkur qilishga, tabiat hamda
jamiyatdagi narsa va hodisalarga doir qonuniyatlarni bilib olishga yordam beradi.
Ana shu bosqich nuqtayi nazaridan ta’lim-tarbiya ishlari davomida bolaning
hozirgi vaqtda qanday bilim, ko‘nikma,
malakalar va xarakter sifatlariga ega ekanligini va yaqin kelajakda qanday bilim,
ko‘nikma, malakalar va shaxsiy sifatlarga ega bo‘la olishini hisobga olish juda
muhimdir. Ta’lim-tarbiya jarayonida taraqqiyotning shu ikki bosqichini taqqoslab,
bolaning shu paytdagi rivojlanish darajasi va kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlari
haqida fikr yuritish mumkin bo‘ladi. Tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning
hozirgi taraqqiyot bosqichini hisobga olib, kelajakda qanday taraqqiyot darajasiga
erishishini tasavvur eta olishi hamda bolani ana shu mo‘ljallangan taraqqiyot
darajasiga erishtirish uchun aniq rejalarga ega bo‘lishi kerak. Ma’lumki, bolaning
har bir yosh davri ma’lum bilimlarni birmuncha ortiq darajada o‘zlashtirishga
nisbatan sezgir bo‘ladi. Masalan, shunday yosh davrlari borki, bunda ta’lim-tarbiya
bolaning psixik taraqqiyotiga ortiq darajada ta’sir qiladi. Ana shunday yosh
davrlarini odatda psixik taraqqiyotning senzitiv davri deb yuritiladi. O‘tkazilgan
tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, bolaning maktabgacha ta’lim muassasasi
yoshidagi davri psixik taraqqiyotga nisbatan umuman senzitiv davr hisoblanadi.](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_20.png)
![](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_21.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1. M.G. Davletshin, Sh. Do‘stmuhamedova, M. Mavlonov, S.To‘ychiyeva. Yosh
davrlari va pedagogik psixologiya (o‘quv-metodik qo‘llanma). TDPU, – T.: –
2004.
2. N.M. Aksarina. Go‘dak bolalar tarbiyasi. – Toshkent. Meditsina. – 1983.
3. A.V. Petrovskiy va boshqalar. Umumiy psixologiya. – T.: «O‘qituvchi». – 1992.
4. P.I. Ivanov. Umumiy psixologiya. – Toshkent. – 2007.
5. E. G‘oziyev. Psixologiya. Darslik. «O‘qituvchi» nashriyotmatbaa ijodiy uyi. –
Toshkent. – 2008.
6. V.M. Karimova, F.A. Akramova. Psixologiya. Ma’ruzalar matni. FTDK,
DITAF – Toshkent. – 2000.
7. B.С. Муxина. Возрастная психология. – Москва. – 2008.
8. E. G‘oziyev. Psixologiya (pedagogik). – Toshkent. «O‘qituvchi» – 1994.
9. M. Vohidov. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. «O‘qituvchi» – 1882.
10. Z. Nishanova. Bolalar psixodiagnostikasi. TDPU nashriyoti. Toshkent – 1998.
11. P.I. Leventuyev, A.A. Asqarxo‘jayev, V.E. Chudnovskiy, M.V. Vohidov.
Bolalar psixologiyasi ocherklari. – Toshkent. «O‘qituvchi» nashriyoti.
12. Леонтев А.Н. Проблеми развития психики. – Москва. «Мысль». – 1965.
Internet veb-sahifalari:
1. www.hozirgi.org
2. Arxiv.uz
3. www.ziyonet.uz](/data/documents/e398657f-784c-4479-9e3b-0b4615315ac5/page_22.png)
Mavzu: Maktabgacha tarbiya yoshining psixologik xususiyati Reja: 1. Psixik taraqqiyot va yosh bosqichlari 2. Bolani bog’cha muhitiga psixologik moslashtirish usul va vositalalari 3. Bolalarda xotira, nutq, diqqat, idrok va boshqa shu kabi psixologik xususiyatlarning rivojlanishi. 4. Xulosa. 5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Psixik taraqqiyot va yosh bosqichlari Bolalarning psixik taraqqiyotlarida ma’lum notekislik mavjuddir. Bu notekislik, birinchidan, bola tug‘ilib o‘sadigan muhit bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, bolalarning individual imkoniyatlari bilan bog‘liqdir. Darhaqiqat, ayrim bolalar psixik taraqqiyot uchun ko‘p pog‘onali oilada o‘sib rivojlansalar, boshqa bir bolalar faqat ishlaydigan ota-onasidan tashqari hech kimi yo‘q oilada o‘sib rivojlanadilar. Biz bilamizki, bolaning psixik jihatdan rivojlanishida uning katta odamlar bilan qiladigan faol munosabatlari juda katta o‘rin egallaydi. Bola katta odamlar bilan bo‘ladigan munosabatlarida o‘zining son-sanoqsiz savollariga javob oladi. Binobarin, u yangi-yangi informatsiyalarga ega bo‘lib, psixik jihatdan rivojlanadi. Yuqoridagi birinchi holatda, ya’ni bola ko‘p kishilik (buvilik va buvalik) oilada o‘sib rivojlanganda tez-tez katta odamlar bilan faol munosabatga kirishib, ulardan ko‘p narsalarni bilib oladi. Ikkinchi holatda esa, o‘z holicha qolib ketib, psixik jihatdan yaxshi rivojlana olmaydi. Bu bolalarning notekis rivojlanishidagi tashqi sabablardir. Bolalar har xil individual imkoniyatlar, ya’ni layoqatlar bilan tug‘iladilar. Shuning uchun bolalarda psixik jihatdan rivojlanishlariga ta’sir qiladigan ichki, ya’ni nasliy xususiyatlar har xil bo‘ladi. Nasliy xususiyatlar, ya’ni turli sohalarga nisbatan bo‘lgan tug‘ma layoqatlar hamma bolalarda bir xil bo‘lmaydi. Masalan, bir bola matematikaga layoqatli bo‘lib tug‘ilsa, boshqa bir bola musiqaga nisbatan layoqatli bo‘lib tug‘iladi. Kimning qaysi sohaga nisbatan layoqatli bo‘lib tug‘ilishi genetika fanining muhim muammolaridandir. O‘tkazilgan kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha, bolalarning psixik taraqqiyotlari nisbatan sekinlik bilan yuzaga kelsa, ya’ni uzoq muddat davomida jiddiy o‘zgarishlar sezilmasa, ayrim davrlarda bolalarning psixik taraqqiyotlari qandaydir sakrash yo‘li bilan jadal amalga oshadi. Bolalarning psixik taraqqiyotlaridagi ana shunday sakrash yo‘li bilan amalga oshiriladigan jadal davrni taraqqiyotning krizis (inqiroz) davri deb ataladi. Psixik taraqqiyotning ana shunday inqiroz davrlari bir xil sharoitda yashaydigan hamma bolalarda aniq bir yosh davrida maydonga keladi. Shuning uchun bolalar psixik taraqqiyotida paydo bo‘ladigan inqiroz davrlari hamma bolalarni ma’lum yosh davrlariga ajratish
imkoniyatini beradi. Bolalarni turli yosh davrlariga ajratishda turlicha fikrlar juda qadim zamonlardan beri fanga ma’lumdir. Sharq mutafakkiri Abu Ali ibn Sino ham bolalikni quyidagi davrlarga ajratgan: 1. Podsholik davri – 5 yoshgacha. 2. Qullik davri – (6–12 yoshgacha). 3. O‘rtoqlik, do‘stlik davri deb bolaning keyingi taraqqiyoti davrini nazarda tutgan. Podsholik davrida bolaning yoshligi, uning aytganini kattalar tomonidan bajarilishi, bolaning «shirin» qiliqlari, gaplari bilan kattalarni o‘ziga rom qilishi e’tiborga olinadi. 6–12 yoshgacha bo‘lgan davrda bolani xulq-atvorga o‘rgatish, kishilar bilan o‘zaro munosabatlarda qoida-qonunlarga bo‘ysunish, mehnatga o‘rgatish, unga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish, bilim olish, o‘qish, o‘rganish, mehnat qilishda qiyinchiliklarga bardosh berish, kattalarning mehnatini qadrlash kabilarga muhabbat ruhida tarbiyalashda bolaga nisbatan e’tibor qaratgan. Do‘stlik davrida esa bolaga do‘stlarcha munosabatda bo‘lish, ularni hurmat qilish, qilgan ishlarini qadrlash, munosabatlarda samimiy bo‘lish lozimligi nazarda tutiladi. Shveysariyalik psixolog J.Piaje bolaning aql-idrokiga xos bo‘lgan xususiyatlariga qarab: 1) sensomotor intellekti (0–2 yoshgacha); 2) operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2–7 yoshgacha) 3) aniq operatsiyalar davri (7–12 yoshgacha); 4) rasmiy operatsiyalar davri deb ajratadi. Fransuz olimi, psixolog A. Valon bolaning jismoniy rivojlanishiga qarab (homilaning ona qornidagi davri, impulsiv harakat davri – 0–6 oygacha, his-tuyg‘u davri – 6 oydan 1 yoshgacha; sensomotor davri – 1–3 yoshgacha; shaxsga aylanish davri – 3–5 yoshgacha; farqlash davri – 6–11 yoshgacha; jinsiy yetilish va o‘spirinlik davri (12–18 yoshgacha) deb ajratgan. Bola tug‘ilgandan to maktabga borguncha bo‘lgan vaqt mobaynida o‘z boshidan uch xil o‘zgaruvchan sharoitni kechiradi. Bir yoshli davr, uch yoshli davr va yetti yoshli davr sharoiti bir-biridan keskin farq qiladi. L.S. Vigotskiy yosh davrlarga ajratishning ilmiy manbai
rivojlanishni vujudga keltiruvchi psixik yangilanishlarga tayanadi va bolalikni quyidagi bosqichlarga ajratadi: 1. Chaqaloqlik davri – 2 oygacha bo‘lgan davr inqirozi. 2. Go‘daklik davri – 2 oylikdan 1 yoshgacha bo‘lgan davr, 1 yoshdagi inqiroz. 3. Ilk bolalik davri – 1–3 yoshgacha, 3 yoshdagi inqiroz. 4. Maktabgacha davr – 3–7 yoshgacha, 7 yoshdagi inqiroz. 5. Maktab yoshi davri – 8–12 yoshgacha, 13 yoshdagi inqiroz. 6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri – 14–18 yoshgacha, 17 yoshdagi inqiroz. L.S.Vigotskiy o‘zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab, ta’riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy mulohazalar J.Piaje (1896–1980-yy.) bildirgan. Biroq bu mulohazalarda ancha munozarali, bahsli o‘rinlar ham mavjud. Umuman L.S.Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishni amalga oshiruvchi inqirozlar to‘g‘risidagi g‘oyalari hozirgi kunning talablariga mosdir. D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N.Leontev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish bosqichida biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi. D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi: 1) go‘daklik davri – tug‘ilgandan 1 yoshgacha, yetakchi faoliyati – bevosita emotsional muloqot; 2) ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha, yetakchi faoliyat – predmetlar bilan nozik harakatlar qilish; 3) maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha – rolli o‘yinlar; 4) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha – o‘qish; 5) kichik o‘smirlik davri – 10–15 yoshgacha – intim (dilkash, samimiy) muloqot; 6) katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri – 16–17 yoshgacha, yetakchi faoliyat – o‘qish, kasb tanlash davri. D.B. Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi. Bolalar psixologiyasi fanining yirik
namoyandasi A.A. Lyublinskaya inson kamolotini yosh davrlariga ajratishda pedagogik psixologiyaga faoliyat nuqtayi nazaridan yondashib quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi: 1) chaqaloqlik davri – tug‘ilgandan bir oylikkacha; 2) kichik maktabgacha davr – 1 oylikdan 1 yoshgacha; 3) maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr – 1 yoshdan 3 yoshgacha; 4) maktabgacha tarbiya davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha; 5) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha; 2436) o‘rta maktab yoshi davri (o‘spirin) – 13 yoshdan 15 yoshgacha; 7) katta maktab yoshi davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha. Yuqorida keltirilgan ko‘pchilik olimlarning bola kamolotini davrlarga ajratish muammolari o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Biz ularni ham fiziologik, ham psixologik taraqqiyoti, faoliyat turlarining o‘zgarib turishi va organizmdagi sodir bo‘ladigan xususiyatlarni hisobga olib bolalikni quyidagi davrlarga ajratishni tavsiya etamiz: 1) chaqaloqlik davri – 0–1 oygacha; 2) go‘daklik davri – 1 oydan 1 yoshgacha; 3) ilk bolalik davri – 1–3 yoshgacha; 4) maktabgacha yosh davri – 3–7 yoshgacha; 5) kichik maktab yoshi davri – 6–11 yoshgacha; 6) o‘smirlik davri – 12–15 yoshgacha; 7) ilk o‘spirinlik – kollej, litsey davri – 15–18 yoshgacha. Albatta bu davrlarni bir-biridan qat’iyan bir yosh bilan chegaralab qo‘yish mumkin emas. Bola o‘zining o‘sish davrida shu davrlarni ertaroq yoki kechroq kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga tabiiy bog‘lanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin hozirlaydi. Har bir davrda bolaning ayrim psixik tomonlarigina emas, balki uning umumiy ko‘rinishi, yuz tuzilishi ham boshqacha ko‘rina boshlaydi va ularning yosh belgilariga qarab ta’lim-tarbiya muassasalariga qabul qilinadi. Bolaning yosh belgisi uning taraqqiyoti darajasini ko‘rsata olmaydi. Chunki 2 ta bir yoshdagi bola belgisi jihatidan bir xil bo‘lsa ham, taraqqiyot