logo

NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” SHOIRLAR IJODIDA YOR TIMSOLI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

402.5 KB
“NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” shoirlar ijodida   YOR
TIMSOLI
                                      MUNDARIJA
Ishning umumiy tavsifi...........................................................................................6 
I BOB. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidaYor obrazining g oyaviy-ʻ
badiiy talqini..........................................................................................................11
1.1. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodi haqida umumiy tavsif ................11
1.2. Nomanavislik an’anasi va ularning irfoniy   jihatlari ........................................21
II BOB.  XV asr birinchi yarmida ijod etgan shoirlar ijodida Yor timsoli.....32
2.1. Yusuf Amiriy, Sayid Ahmad she’riyatida Yor timsolining badiiy ifodasi.....32 
2.2. Sakkokiy va Gadoiy  she’riyatida Yor timsoli ishqning predmeti sifatida ....41 
III BOB. “Yor” timsolining oshiqona g azallarda badiiy-estetik ifodasi.......51 	
ʻ
3.1. Atoiy she’riyatida an’anaviy obrazlarning ma’rifiy ahamiyati.......................51
3.2. Lutfiy lirikasida Yor oshiq maqsadini ifoda etuvchi ramziy obraz sifatida...62   
Xulosa....................................................................................................................70
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati....................................................................73	
ʻ
     
              
                          
1 ISHNING UMUMIY TAVSIFI
Mavzuning   dolzarbligi.   Adabiyotga     bo lgan   e’tibor  ʻ milliy   ma’naviyatga
bo lgan   e’tibor	
ʻ dan   dalolatdir .   Har   qanday   millatning   milliy   ma’naviyatga   qay
darajada   e’tiborli   ekanligi,   uning   ajdodlar   adabiy,   madaniy   merosini   asrashi,
o rganishi, yosh avlod o rtasida targ ib qilinishi, adabiyot rivoji va ijodkorlarning
ʻ ʻ ʻ
erkin   ijod   qila   olishi   uchun   shart-sharoit   yaratilganligi   bilan   belgilanadi   desak
yanglishmagan   bo lamiz.   Darvoqe,  	
ʻ “o zbek   mumtoz   va   zamonaviy   adabiyotini	ʻ
xalqaro miqyosda o rganish va targ ib qilish, ko p qirrali bu mavzuni bugungi kunda	
ʻ ʻ ʻ
dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog liq	
ʻ
holda   tahlil   etib,   zarur   ilmiy-amaliy   xulosalar   chiqarish   katta   ahamiyatga   ega . ” 1
Zero, biz bugungi kunga qadar o tgan bir necha asrlar osha yaratilgan adabiyotning	
ʻ
nodir   namunalarini   milliy   ma’naviyatimiz   uchun   dasturilamal   sifatida   foydalanib
kelmoqdamiz. Darhaqiqat, har bir mamlakat va unda  yashovchi  xalqning ma’naviy
boyligi uning adabiyoti  bilan o lchanishi  bejiz emas, albatta.
ʻ   Mustaqillik yillarida
o tmishda yaratilgan asarlarni atroflicha o rganish va ular bo yich tadqiqot ishlari	
ʻ ʻ ʻ
olib borish keng yo lga qo yildi. Ijodkorlarning noyob asarlarini to gri talqin qilish	
ʻ ʻ ʻ
birinchi   vazifalardan   etib   belgilandi   desak   yanglishmagan   bo lamiz.   Darhaqiqat,	
ʻ
“...ma’rifat   fidoyilarining   qoldirgan   o lmas   merosi   bugungi   kunda   ham	
ʻ
ma’naviyatimizni   yuksaltirish,   yoshlarimizni   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlar
ruhida   tarbiyalashda   muhim   manba   bo lib   xizmat   qiladi”.	
ʻ 2
  Biz   bu   o rinda   Hazrat	ʻ
Alisher   Navoiy   hamda   u   kishigacha   bo lgan   davrdagi   adiblar   ijodini   o rganish	
ʻ ʻ
adabiyot ravnaqi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Nafaqat turkiy adabiyot, balki
jahon adabiyotini Alisher Navoiy ijodisiz tasavvur qilib bo lmaydi. Zero, “Alisher	
ʻ
Navoiy  o z   xalqi   ma’naviy  olamini   boyitishda,   jahon  madaniyatini   yuksaltirishda	
ʻ
Homer,   Firdavsiy,   Dante   Aligeri,   Vilyam   Shekspir,   A.S,Pushkin,   I.V.Gyote,
L.N.Tolstoy   singari   buyuk   daholar   qatorida   turadi.   Buyuk   daholar   ijodi   hech   bir
1
Ўзбекистон   Республикаси   Президенти   Ш.М.Мирзиёевнинг   “ Ўзбек   мумтоз   ва   замонавий   адабиётини
халқаро   миқёсда   ўрганиш   ва   тарғиб   қилишнинг   долзарб   масалалари ”   мавзусидаги   халқаро   конференция
иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи. - 2018  йил , 8  август .
2
   Мирзиёев   Ш . М .  Буюк   келажагимизни   мард   ва   олижаноб   халқимиз   билан   қурамиз . –  Тошкент :  Ўзбекистон ,
2017. –  Б .178
2 o lchovga   sig maydi,   har   qanday   andozalar   ham   bir   chetda   qoladi.”ʻ ʻ 3
    Alisher
Navoiy o zigacha bo lgan davrdagi ijodkorlar ijodidan ta’sirlangan va oziqlangan	
ʻ ʻ
holda asarlar yaratgani bu hech kimga sir emas, albatta. O zbek mumtoz adabiyoti	
ʻ
tarixida   shunday   asarlar   yaratilganki,   ular   makon   ham,   zamon   ham   tanlamasligi
bilan   oradan   bir   necha   asrlar   o tganligiga   qaramay   hamon   o zining   boqiyligini	
ʻ ʻ
saqlab kelmoqda. 
Mavzuning   o`rganilish   darajasi.   Xorazmiy,   Lutfiy,   Yusuf   Amiriy,
Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy, Yusuf Amiriy, Said Ahmad, Haydar Xorazmiy ijodi ham
jahon   sharqshunosligi     va   adabiyotshunosligida   muhim   adabiy   ahamiyatga   ega
bo lgan   adabiy-badiiy   manba   sifatida   alohida   o rin   tutadi.   Yuqorida   nomlari   zikr	
ʻ ʻ
etilgan ijodkorlarning hayoti va ijodi borasida bir qator ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilgan.   Atoiy   ijodi   bo yicha   Sayfiddin   Rafiddinov,   Gadoiy   ijodi   bo yicha	
ʻ ʻ
Koprulu,   shuningdek,   H.Aslanova   (“Gadoiy   she’riyatida  badiiy   mahorat   va   uslub
masalalari”), Sakkokiy ijodi bo yicha M.Hasanovalar  (“XV asr turkiy she’riyatida	
ʻ
qasida   janri”)   ilmiy   izlanishlar   olib   borgan.   Biz   uchun   masalaning   muhim
ahamiyatga   molik   jihatlaridan   yana   biri   shuki,   Gadoiyning   devoni     ingliz   tiliga
tarjima qilingan va chop etilgan. Ayniqsa, turkshunos olimlardan Koprulu Gadoiy
mavzusida jiddiy tadqiqotlar olib borgan va shu mavzuda bir qator maqolalar ham
e’lon qilgan.
Dissertatsiyaning   ilmiy-tadqiqot   ishlari   rejalari   bilan   bog`liqligi.
Bugungi kunda adabiyotshunoslikda  amalga  oshirilayotgan  ilmiy tadqiqotlarning
mundarijasini   mumtoz   adabiyotning   jahon   adabiyoti   taraqqiyotidagi   mumtoz
asarlarning   mavzu   ko`lami,   ilmiy   va   badiiy   jihatdan   xolis   tadqiq   qilish   belgilab
beradi. Shundan  kelib chiqib,   mazkur  tadqiqot  ushbu keng   muammo bilan uzviy
bog`liq   holda   “Navoiy   nigohi   tushgan”   shoirlar   ijodidagi   Yor   obrazi   va   uning
tadrijiy takomili hamda qiyosiy tahlili masalasini yoritishga qaratilgan. 
Tadqiqotning   maqsad   va   vazifalari.   Magistrlik   dissertatsiyasining   asosiy
maqsadi   Alisher   Navoiy   tomonidan   uning   “Majolis   un-nafois”   asarida   e’tirof
etilgan   va   “Navoiyning   nigohi   tushgan”   to plamiga   kiritilgan   shoirlarning	
ʻ
3
  М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 5-6-бетлар.
3 she’riyatida aks etgan Yor obrazining ifoda yo sini va tadrijiy takomili  masalasiniʻ
qiyosiy   tadqiq   etishdir.Yuqorida   qayd   etilgan   masalalarni   amalga   oshirish
mobaynida quyidagi vazifalarni bajarish nazarda tutilgan: 
- Yor obrazi bayon etilgan ilmiy adabiyotlarni tahlil etish, umumlashtirish; 
- Yor obrazi tasavvufiy jihatdan talqin etilgan asarlarni o zaro solishtirish. Badiiy	
ʻ
adabiyotda Yor timsoliga oid ilmiy va badiiy manbalarni tadqiq qilish; 
- “Navoiyning nigohi tushgan” to plamiga mansub bo lgan shoirlar she’rlarida aks	
ʻ ʻ
etgan Yor obrazini g oyaviy-badiiy xususiyatlar nuqtai nazaridan o rganish; 	
ʻ ʻ
-   “Navoiyning   nigohi   tushgan”   to plami   tarkibidagi   ijodkorlarning   Yor   timsoliga	
ʻ
munosabati aks etgan matnlarni atroflicha va xolis tahlil etish;
  - Yor obrazini qiyosiy metod asosida tadqiq va tahlil etish; 
-“Navoiyning   nigohi   tushgan”   shoirlar   yaratgan   Yor   obrazining   o ziga   xosligi,	
ʻ
shoirlarning bu boradagi mahorati to g risida ma’lum bir xulosalarga kelish.	
ʻ ʻ
  Tadqiqotning   obyekti   va   manbalari.   Tadqiqotning   asosiy   obyekti
“Navoiyning   nigohi   tushgan”   to plami     tarkibidagi   Yor   obrazi   aks   etgan
ʻ
she’rlardir. Shuningdek, magistrlik dissertatsiyasini bajarishda Alisher Navoiyning
“Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari ham manba vazifasini o tadi.	
ʻ
Tadqiqotda, bundan tashqari , ilmiy manba sifatida Ibrohim Haqqulning “Irfon va
idrok”,   Najmiddin   Komilovning   “Timsollar   timsoli”,   “Tasavvuf”,
M.Muhiddinovning   “Nurli   qalblar   gulshani”,   Hafiza   Aslanovaning   “Gadoiy
she’riyatida badiiy mahorat va uslub masalalari”, Mashhura Hasanovaning      (“XV
asr turkiy she’riyatida qasida janri”)  nomli ilmiy ishlaridan o rni bilan foydalanildi.	
ʻ
Mavzuning   ijtimoiy   ahamiyati:   Mazkur   ilmiy   ishda   ko zlangan   asosiy	
ʻ
maqsad   Respublika   fan   va   texnologiyalari   rivojlanishining   “Axborotlashgan
jamiyat   va   demokratik   davlatni   ijtimoiy,   huquqiy,   iqtisodiy,   madaniy,   ma’rifiy
rivojlantirishda   innovatsion   g oyalar   tizimini   shakllantirish   va   ularni   amalga	
ʻ
oshirish yo llari” ustuvor yo nalishiga asosan ushbu g oyalarni “Navoiyning nigohi	
ʻ ʻ ʻ
tushgan” shoirlar ijodi bilan bog lash;	
ʻ
4 Bibliografik   usul   yordamida   aniqlangan   ijodkorlar:   Alisher   Navoiy,
Davlatshoh   Samarqandiy,   Ahmad   Taroziy   kabi   ijodkorlarimizning   merosiga   ham
bevosita   murojaat   qilib,   “Navoiyning   nigohi   tushgan”   to’plamida   keltirilgan   Yor
obrazini yanada ochamiz. 
Buyuk   ota-bobolarimizning   asarlari   boy   mulkiy   meros   sifatida   katta
ahamiyatga   egadir.   Bu   tarixiy   asarlarni   o rganish   orqali   boy   ma’naviyʻ
merosimizning qanchalik yuksak ekanligini aniqlash.
Mavzuning ilmiy ahamiyati quyidagilardan iborat:
- badiiy adabiyotimizda Yor obrazi aks etgan asarlarning o rnini belgilash;	
ʻ
- badiiy asarlardagi Yor obrazini qiyosan tahlil qilish;
-   Navoiygacha   bo’lgan   davrda   yashab   ijod   etgan   ijodkorlar   ijodidagi   Yor
obrazini aniqlash 
Tadqiqotning ilmiy yangiligi  quyidagilardan iborat:
-“Navoiyning   nigohi   tushgan”   shoirlar   ijodidagi   Yor   obrazi   aks   etgan
badiiy asarlarni aniqlash; 
-Haqiqiy va majoziy ishq aks etgan badiiy asarlarni aniqlash;
-Yor timsolini yoritishda an’anaviy obrazlarning o’rnini aniqlash;
-Yor timsolini ochib berishda ramziy obrazlarning ahamiyatini belgilash;
-“Navoiyning   nigohi   tushgan”   shoirlar   ijodidagi   Yor   obrazi   aks   etgan
baytlarni o’zaro qiyoslash;
-Navoiygacha   bo’lgan   davrdagi   shoirlar   ijodida   aks   etgan   Yor   obrazining
tadrijiy takomilini  yoritish  hamda ular  ijodining   aks  etgan Yor  obrazini  aniqlash
va   ijodkorlarning   majoziy   va   haqiqiy   ishqqa   qay   darajada   yondashganliklarini
solishtirib, ularga bo lgan munosabatni aniqlash va ilmiy asosda ochib berish.	
ʻ
Tadqiqotni amaliyotga joriy qilish.   Badiiy adabiyotimizda  “Navoiyning
nigohi   tushgan”   shoirlar   hayoti   va   ijodi   ko plab   olimlarimiz   tomonidan   qiziqish	
ʻ
bilan   o rganilgan.   Ushbu   ijodkorlar   ijodi   yuzasidan   ilmiy-tadqiqot   ishlari   olib	
ʻ
borilgan. Bizning mavzumiz doirasida “Navoiyning nigohi tushgan” ijodkorlarning
avval   o rganilgan   tomonlarini   sinchkovlik   bilan   o rganib,   asarlardagi   Yor   obrazi
ʻ ʻ
aks etgan asarlarni badiiy adabiyot va jamiyat bilan bog lagan holda o rganish. Yor	
ʻ ʻ
5 obrazi   aks   etgan   asarlarning   jamiyat   ma’naviy   taraqqiyoti   uchun   muhim   o rinʻ
tutganini ko rsatish.	
ʻ
Ishning tuzilishi.   Magistrlik dissertatsiyasi  an’anaviy tuzilishga ega bo lib,	
ʻ
Kirish,   jami   olti   faslni   o z   ichiga   olgan   uch   asosiy   bob,   xulosa,   foydalanilgan	
ʻ
adabiyotlar ro yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 82 sahifani tashkil etadi.	
ʻ
6 I BOB. “Navoiy nigohi tushgan”  shoirlar ijodida Yor obrazining g oyaviy-ʻ
badiiy talqini
1.1.  Navoiy nigohi tushgan shoirlar ijodi haqida umumiy tavsif
               Alisher Navoiy o zining “Majolis un-nafois” risolasida o zbek (turkigo y)	
ʻ ʻ ʻ
shoirlari   haqida   faqat   ma’lumotlar   keltirmasdan,   turli   millat   vakillari   sanalgan
shoirlar   ijodidan   na’munalar   ham   keltiradi.   Alisher   Navoiyning   “Majolis   un-
nafois”   (459   ijodkor   haqida   ma’lumot   mavjud)   hamda   “Nasoyim   ul-muhabbat”
asarida   44   o zbek   shoiri,   yuzlab   boshqa   millat   shoirlari   haqida   ma’lumot   keltirib	
ʻ
o tgan.   Yuqorida   qayd   etib   o tilgan   asarlardan   tashqari   Alisher   Navoiyning	
ʻ ʻ
shuningdek,   “Muhokamatul   lug atayn”,   hamda   “Xutbai   davonun”   asarlarida   ham	
ʻ
ba’zi shoir, yozuvchilar haqida   ma’lumotlar berib o tgan. Biz masalaning muhim	
ʻ
bir   jihatiga   e’tibor   qaratishimiz   kerakki,   u   ham   bo lsa   “Majolis   un-nafois”	
ʻ
asarining aynan ijodkorlar haqida yaratilgan maxsus tazkira yo nalishidagi asardir,	
ʻ
biroq bu degani Alisher Navoiy faqat “Majolis un-nafois” asarida ijodkorlar haqida
ma’lumot   bergan-u,   boshqa   asarlarida   esa   ma’lumot   yo q,   degan   fikrdan   yiroq	
ʻ
bo lmog imiz   kerak.   Alisher   Navoiy   tilga   olgan   ijodkorlar   bir   necha   asarlarida	
ʻ ʻ
qayd etilgan yoki bo lmasa faqat birgina asarida ma’lumot keltirilgan ijodkorlarga	
ʻ
bo linadi. Jumladan, Ahmad Yugnakiy haqida “Nasoyim ul-muhabbat”da shunday	
ʻ
ma’lumotlar keltirgan:  “...Va aning tili turk alfozi bila mavoiz va nasoihqa go yo	
ʻ
ermish.   Xeyli   elning   muqtadosi   ermish.   Balki   aksar   turk   usulida   hikmat   va
nuktalari shoe’dur. Nazm tariyqi bilan aytur ermish; aning favoyididindur. 
              Bayt:
                           So ngakka iliktur, eranga bilik.                                        	
ʻ
                           Biliksiz eran ul iliksiz so ngak...”	
ʻ 4
 (“Nasoyim ul-muhabbat”dan).
Mazmuni: Suyakning suyak ekanligidan dalolat beruvchi muhim xususiyati uning
ichidagi  iligida   bo lsa,  insonda bilim  bo lishi  kerak. Bilimsiz  inson  iliksiz suyak	
ʻ ʻ
kabidir,   iliksiz   suyakka   esa   qo l   urilmaydi,   ya’ni   undan   hech   kimga   foyda	
ʻ
4
 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 6-бет
7 yetmaydi.   Ushbu   baytlar   orqali   adib   insonlarni   ma’naviyatli   bo lishgaʻ
chorlamoqda.   Alisher   Navoiy   ham   o zining   “Xamsa”   dostonlaridan   “Hayrat   ul-	
ʻ
abror”da shuningdek, “Mahbub ul-qulub” kabi asarlarida Ahmad Yugnakiy ijodida
bo lgani   singari   pandnoma   ruhi   alohida   o rin   tutishi   bilan   qimmatlidir,   biroq	
ʻ ʻ
Alisher   Navoiy   ijodining   o ziga   xosligi   shundaki,   u   har   bir   holatni   dostonida	
ʻ
kerakli   hikoyatlar   bilan   asoslab   o tgan.   “Hibatul   haqoyiq”   asari   o z   nomi   bilan	
ʻ ʻ
haqiqatga boydir. Adib o z asari mobaynida boshdan oxir odob va axloq, saxovat,	
ʻ
tilning   insonga   eng   katta   do st   ham   dushman   ham   bo la   olishi   mumkinligini	
ʻ ʻ
alohida   ta’kidlab   o tadi.   Ahmad   Yugnakiy   ijodining   pandnomaga   boy   bo lgan	
ʻ ʻ
jihatlari   bilan   milliy   ma’naviyatimiz   yuksalishiga   o zining   alohida   hissasini	
ʻ
qo shgan. 	
ʻ
                “Muhabbatnoma” muallifi sanalgan Muhammad Xorazmiy haqida “Majolis
un-nafois”   asarida   ma’lumot   berilgan   bo lsa,   Sakkokiy   haqida   esa   ham   “Majolis	
ʻ
un-nafois”   asarida   ham   “Xutbai   davonun”   asarlarida   ma’lumotlar   keltiradi.
“...Husn   ta’rifida   ulug roq   xolg akim,   turklar   meng   ot   qo yupturlar,   alar   (sart)   ot	
ʻ ʻ ʻ
qo ymaydurlar. Turk bu ta’rifni bu nav ado qilibdurkim,	
ʻ
Bayt:          
Aningkim, ol enginda meng yaratti,
Bo yi birla sochini teng yaratti.”	
ʻ 5
  
Alisher   Navoiy   “Muhokamat-ul   lug atayn”   asarida   keltirgan   yuqoridagi   baytni	
ʻ
kimning qaysi asaridan olganligi va muallifi xususida hech qanday ma’lumot aytib
o tmagan.   Ushbu   bayt   aynan   Muhammad   Xorazmiyning   “Muhabbatnoma”	
ʻ
dostonining hamd qismidan  olingan  hamda bu o rinda ijodkor  Tangrini  madh eta	
ʻ
turib,   uning   kun   va   tunni   teng   qilib   yaratganligiga   ishora   qilgan.   Alisher   Navoiy
ijodiga nazar tashlasak unda ham kun va tunning yaratilishiga oid bo lgan betakror	
ʻ
misralarga   duch   kelishimiz   mumkin.   “Muhokamat   ul-lug atayn”   asarida   Alisher	
ʻ
Navoiy   har   bir   tilning   o ziga   xosliklari   hamda   tushunchalarni   qanday	
ʻ
ifodalanishiga   oid   fikrlarini   asarlardan   namunalar   keltirish   orqali   izohlagan.   Bir
o rinda  Muhammad Xorazmiy asaridan ham bayt keltirib o tgan va uni tarkibidagi	
ʻ ʻ
5
 Алишер Навоий. Муҳокаматул луғатайн. Мукаммал асарлар тўплами 14-том Тошкент 1967- йил, 112-бет
8 birliklarni   tahlil   jarayoniga   tortgan.   Muhammad   Xorazmiy   asaridan   Alisher
Navoiy   kabi   zamonasining   ‘quyosh”laridan   sanalgan   ijodkorlar   o z   asarlaridaʻ
namunalar keltirayotgan ekan, demak buning zamirida Muhammad Xorazmiy ijodi
ham o z davridayoq shuhrat tutganligidan dalolatdir. 	
ʻ
                  Mavlono   Lutfiy   haqidagi   ma’lumotlar   Alisher   Navoiyning   bir   qancha
asarlarida   uchraydi.   Jumladan,   “Majolis   un-nafois”   asarida   Lutfiyning   ijodi,   ikki
tilda (ham forsiy ham  turkiy tilda) ijod qilganligi, shuningdek turkiy tildagi ijodi,
xususan,  turkiy tilda  yaratilgan  devoni   mashhur  bo lganligi  haqidagi   ma’lumotlar	
ʻ
berilgan   bo lsa,   “Nasoyim   ul-muhabbat”da   esa   Lutfiyning   hayoti,   necha   yil   umr	
ʻ
ko rgani   haqidagi   ma’lumotlar   mavjud.   “Majolis   un-nafois”da   Alisher   Navoiy	
ʻ
haqida shunday deydi: “...Ammo turkiyda shuhrati ko prak erdi va turkcha devoni	
ʻ
ham mashhurdur va mutaazzirul javob matla’lari bor, ul jumladin...
Yana biri bukim:
Sayd etti dilbarim meni oshufta sochtin,
Soldi kamand bo ynuma ikki qulochtin.”	
ʻ 6
Ya’ni,   meni   mashuqa   sochi   bilan   ovladi,   bo ynimga   ikki   qulochi   bilan   sirtmoq	
ʻ
soldi   deyilmoqda.   Oshiq   mashuqaning   uzun   sochlariga   oshiq   bo lib   qolgan,   shu	
ʻ
qadar   mashuqaga   ashaqa   bo lib   qolganligidan   oshiq   mashuqa   meni   sochidan	
ʻ
sirtmoq   qilib   ovladi,   sirtmoq   soldi   ushbu   o rinda   oshiqning   inon   ixtiyori   o zidan	
ʻ ʻ
ketganligi,   yo qotganligini   ifodalamoqda.   Alisher   Navoiy   o zining   asarlarida	
ʻ ʻ
keltirgan   hikoyatlatlardan   birining   qahramoni   sanalgan   Shayx   San’on   tarso   qizga
oshiq   bo lib,   hatto   dinidan   chiqib   cho chqaxonada   cho chqaboqar   bo lish	
ʻ ʻ ʻ ʻ
darajasigacha   borib   yetganligi   haqida   hikoya   qilinadi.   Ya’ni   kishi   oshiq   bo lib	
ʻ
qoldimi,   demak   u     erkini,   qolaversa   o zini   ham   o zi   bilmagan   holda   mashuqa	
ʻ ʻ
ixtiyoriga   topshirib   yuboradi.   Ishq   uni   qay   tomon   boshlasa   o sha   tomon   uning	
ʻ
uchun to g ri   yo l   hisoblanib  qolaveradi.  Yuqoridagi  baytda  keltirilgan  qahramon	
ʻ ʻ ʻ
ham   oshiqlik   holatini   sirtmoqqa   tushib   qolgan   hamda   undan   ozod   bo la	
ʻ
olmayotgan   kabi   tasavvur   qilyapti.   “Majolis   un-nafois”dagi   ma’lumotlardan   yana
Mavlono   Lutfiyning   ijodi   borasidagi   bir   ma’lumot   ayon   bo ladi.   U   ham   bo lsa,	
ʻ ʻ
6
Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. Мукаммал асарлар тўплами 12-том Тошкент 1967 йил, 61-бет
9 Mavlono   Lutfiy     bir   g azalni   boshlab   qo yadi-yu,   biroq   vafot   etganligi   bois   uniʻ ʻ
nihoyasiga Abdurahmon Jomiy (Mahdumiy Nuran) yetkazib qo yadi. 	
ʻ
          Alisher   Navoiy   o zining   tazkirasini   yaratar   ekan   qalamga   olgan	
ʻ
ijodkorlaridan   mabodo   biror   adib   bir   bayt   aytib   adabiyot   tarixida   qolgan   bo lsa,	
ʻ
o sha   baytni   ham   nazardan   chetda   qoldirmagan.   Masalan,   “xush   axloqlikda	
ʻ
Xuroson   va   Samarqand   mulkida   yagona”,   “saromadi   zamona”   sanalgan
Mirzobekning   “Majolis   un-nafois”da   bayti   keltirilganligi   hamda   Alisher   Navoiy
o zining devoniga ham kiritganligi fikrimizning yorqin isbotidir. Mana o sha bayt:
ʻ ʻ
“Ko zing ne balo qaro bo lubtur,	
ʻ ʻ
Kim jonga qaro balo bo lubtur”	
ʻ 7
  Ushbu   baytni   o z   g azalining   boshlanmasi   sifatida   olib   Alisher   Navoiy     shu	
ʻ ʻ
baytning asl shakl shamoyilini saqlab g azal yozadi hamda uni Mirzo Kenjabekniki	
ʻ
deya e’tirof  etadi. G azal  nihoyatda ta’sirli  bo lib, kishining tuyg usinigina emas,	
ʻ ʻ ʻ
balki   aqlini   ham   shoshtirib   qo yadi.   Baytlarda   boshdan   oxir   tardi   aks   san’ati	
ʻ
yuzaga   keladi.   Bu   ham   o z   navbatida   g azalning   o ziga   xos   ta’sir   kuchini	
ʻ ʻ ʻ
oshirishga xizmat qiladi. Mashuqaning ko zi balo, ofatga tenglashtirilyapti. Baloga	
ʻ
qiyos   qilinishining   sababi   shundaki,   balodan   insonga   azob-uqubat   yetadi,   bu
borada   mashuqa   ko zining   ham   balodan   hech   bir   farqi   yo q,   ya’ni   oshiq	
ʻ ʻ
mashuqaning ko zi qora ekanligidan dardga mubtalo bo lgan. 	
ʻ ʻ
             Alisher Navoiy o z asarini shu qadar xolis yaratganki, asarda u keltirgan 	
ʻ
ijodkor haqida boshqa adiblarning fikri qanday u bilan “hisoblashib” o tirmagan. 	
ʻ
Agarda ijodkorning asari Alisher Navoiyga ma’qul bo lgan bo lsa, biroq mashur 	
ʻ ʻ
bo lmagan bo lsa, uni ham o z munosabati bilan birga qo shib aytib qo ya qolgan. 	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
“Mavlono Amiriy turk erdi va turkcha she’ri yaxshi voqe bo lubdur, ammo shuhrat	
ʻ
tutmabdur.Va bu bayt aning «Dahnoma» sidindur: 
Nе yеmakdin, nе uyqudin solib so z,	
ʻ
Yemakdin tuyub, uyqudin yumib ko z.	
ʻ
Va forsiyda Shayx Kamol tatabbu'i qilibdur. Bu matla' aningdurkim:
                 Ro zi qismat har kasе az aysh baxshi xud satand,	
ʻ
7
  М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 6-бет
10                 G ayri zohid k-u riyozatho kashidu xushk mand.ʻ
Aning qabri Badahshon sari Arxang saroyidadir…” 8
 
Tarjimasi:   Qiyomat   kuni   har   kim   qilgan   ezgu   amallariga   ko ra     mukofotlanadi.	
ʻ
Zohid   bu   dunyoda   qanchalar   qiyinchiliklar   chekgan   bo lmasin,   u   hech   narsaga	
ʻ
erisha   olmaydi.  Sababi   zohid bu  dunyoda toat   ibodat  qilishidan  muddao  jannatga
kirish   bo ladi,   shu   yo lda     zahmat   chekib   umrini   o tkazadi.   Allohning   vasli   esa	
ʻ ʻ ʻ
Allohning   jamolini   ko rishni   istaganlar   hamda   uni   sevuvchilar,   neki   mashaqqat	
ʻ
chekgan   bo lsalar   barcha   barchasi   uni   vasliga   yetishmoqni   maqsad   qilganlar	
ʻ
uchundir.   Shu   o rinda   Hazrat   Alisher   Navoiyning   bir   ruboiysida   ham   lirik	
ʻ
qahramon   unga   Alloh   vaslidan   boshqasi   kerakmasligiga   urg u   berilgan   o rinlar	
ʻ ʻ
mavjud.
“Zohid sanga – hur-u manga – jonona kerak,
Jannat – sanga bo lsun, manga – mayxona kerak.	
ʻ
Mayxona aro soqi-yu paymona kerak,
Paymona necha bo lsa to la, yona kerak.” ( “G aroyib us-sig ar”)
ʻ ʻ ʻ ʻ
                  Alisher Navoiyning “G aroyib us-sig ar” devonidan o rin olgan bu ruboiy
ʻ ʻ ʻ
ham   oshiqning   birdan   bir   murodi   Allohning   vasli   ekanligidan   darak   bermoqda.
Ishqiy   mavzudagi   ruboiylardan   biridir.   Ishq   shunday   o ziga   xos   tarzda	
ʻ
kuylanganki,   Olloh   so zi   biror   misrada   qo llanilmagan,   biroq   mazmuni   to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tahlil qilinsa, ruboiyning haqiqiy ishq haqida ekanligi ayon bo ladi. 	
ʻ
Sakkokiy. “ Mavlono Sakkokiy Movarounnahrdindur. Samarqand ahli anga
ko p   mu’taqiddurlar   va   bag oyat   ta’rifin   qilurlar...   bu   matla’ni   anga   isnod	
ʻ ʻ
qilurlarkim:
Ne nozu bu, ne shevadur, ey jodu ko zluk sho xshang,	
ʻ ʻ
Kabki dariy tovusda yo q albatta bu raftoru rang.	
ʻ
Qabri ham ul sori o qdur...”	
ʻ 9
Mashuqa shu qadar nozik va go zalki, uning oldida kaklik hamda tovusning	
ʻ
go zallik   ramzi   bo lmay   qolishi   turgan   gap.   Ma’lumki,   mumtoz   adabiyotda	
ʻ ʻ
8
  Алишер Навоий.Асарлар. Ўн беш жилдлик, ўн иккинчи жилд. Тошкент., 1966 й. 22-бет
9
  М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 168-бет
11 mashuqaning   go zalliklarini   ta’riflash   uchun   uning   qomatini   sarv   daraxtiga,ʻ
ko zlarni ohu ko ziga, nargisga, chiroyli qadam bosishini kabki dariyga (Mavlono	
ʻ ʻ
Lutfiyning   tashbehi,   “Ne   bo lursan?”   radifli   g azalida   shunday   o xshatish	
ʻ ʻ ʻ
berilgan),   labini   la’lga,   yuzini   gulzorga,   og zini   g unchaga   qiyoslash   mavjud.	
ʻ ʻ
Sakkokiy  hattoki, mashuqani rang-barang tusga kiruvchi go zal tovusdan ham a’lo	
ʻ
deya aytmoqda. Mashuqa shu qadar go zalki, unda bor go zallik kabki dariyda ham	
ʻ ʻ
tovusda   ham   yo q.   Alisher   Navoiy   shuningdek,   “Xutbai   davonun”   Sakkokiyning	
ʻ
nomini Lutfiy bilan yonma-yon keltirib, birining ijodi Turkistonda va yana birining
g zaliyoti   Iroq   va   Xurosonda   mashhurligi   va   devonlari   mavjudligi   haqida	
ʻ
ma’lumotlar   beradi.   Alisher   Navoiy   keltirgan   ma’lumotlarga   qaraganda
Sakkokiyning   muxlislari   Sakkokiyning   shuhratiga   shuhrat   qo shmoq   uchun   hatto	
ʻ
Mavlono   Lutfiyni   Sakkokiy   she’rlarini   o zlashtirib   olishda   ayblagan.   Biroq   bu	
ʻ
bo htondan boshqa narsa bo lmagan. 	
ʻ ʻ
Ijodkorning taxallusi  Sakkokiy bo lgan degan qarashlar  mavjud.   Sakkokiy	
ʻ
so zining   ma’nosi   “sakkok”   pichoqchi   so zidan   olingan.   Ijodkorning   taxallusi	
ʻ ʻ
borasida     ilm-fanning   jonkuyar,   fidoyi   olimalaridan   biri   M.Hasanova   quyidagi
fikrlarni   yozadi:   “...   Sayroniy”   so zi   arab   alifbosida   –  	
ʻ ﻰﻧﺍﺭﻳﺳ   shaklida   yozilsa,
“Sabroniy”   so zi   –  	
ʻ ﻰﻧﺍﺭﺑﺳ       shaklida   yoziladi.   Ya’ni,   “yoy”   va   “be”   harflarining
bitta   nuqta   hisobiga   farqlanishini   hisobga   olsak,   bu   so z   qo lyozmada   noto g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozilganligi   (ya’ni,   bir   nuqta   tushib   qolganligi)   oqibatida,   “Sayroniy”ga   “aylanib
qolgan” bo lishi mumkin. Demak, shoir nafaqat Sabronda ma’lum vaqt yashagan,	
ʻ
balki shu yerda tug ilgan va shuning uchun ham Sabroniy nisbasi bilan atalgan.”	
ʻ 10
Ijodkorning   yashagan   davri   temuriylar   hukmronligi   davriga   to g ri   keladi.	
ʻ ʻ
Devonining   ikki   nusxasi   Britaniya   muzeyida   va   O zFA   Sharqshunoslik   instituti	
ʻ
qo lyozmalar   fondida   saqlanadi.   Sakkokiy   o ndan   ortiq   qasida   yozib   o zbek	
ʻ ʻ ʻ
adabiyotida bu rivojlanishida  ma’lum rol o ynagan. 	
ʻ
Haydar   Xorazmiy.   “Mavlono   Haydar   –turkigo y,   aning   (Sulton   Iskandar	
ʻ
Sheroziyning)  modihi ekandur. Bu aning masnaviysidindurkim:
Himmat elidur yadi bayzo degan,
10
 М.Ҳасанова.Саккокий (Сайронийми? Саброний?!). «Шарқ юлдузи», 2011 йил 6-бет
12 Er nafasidur dami Iso degan...” 11
Haydar   Xorazmiy   XIV   asrning   oxiri   XV   asrning   birinchi   yarmida   yashab
ijod   etgan.   U   temuriylar   davrining   saroy   shoirlaridan   bo lgan.   U   Nizomiyʻ
Ganjaviyning asari ta’sirida “Maxzan ul-asror” asarini yaratgan. Haydar Xorazmiy
o zining   “Maxzan   ul-asror”   asari   orqali   didaktik   adabiyot   rivojiga   ulgan   hissa	
ʻ
qo shdi.   Asarda   odob-axloq   masalalariga   juda   katta   ahamiyat   berilgan,   qolaversa
ʻ
umuminsoniy   bo lgan   fazilatlar   ulug langan.   Haydar   Xorazmiy   o z   asarini   1409-	
ʻ ʻ ʻ
1414-yillarda   yaratgan.   Shuningdek,  Nizomiy   Ganjaviy   asarining  ayrim   boblarini
erkin   tarjima   qilgan   holda   o z   asariga   kiritadi.   Haydar   Xorazmiy   haqidagi	
ʻ
ma’lumotlar   tazkiranavislardan   Davlatshoh   Samarqandiyning   “Tazkirat   ush-
shuaro”da   qimmatli   ma’lumotlar   berilgan.   “Maxzan   ul-asror”   dostonining   bir
qo lyozma   nusxasi   Londonning   Britaniya   muzeyi   fondida   saqlanadi.   Uning   ilk	
ʻ
nashri   1858-yil   Qozonda,   hozirda   qayerda  ekanligi   noma’lum   bo lgan   qo lyozma	
ʻ ʻ
asosida   amalga   oshirilgan.   Haydar   Xorazmiy   dostoni   bo yicha   Hodi   Zarif,	
ʻ 12
Abduqodir Hayitmetov, 13
 N.Mallayev, 14
 J.Sharipov, 15
 N.Abdullayev 16
 va boshqalar
tadqiqot ishlari olib borgan. 
XV   asrda   yashab   ijod   etgan   ijodkorlardan   yana   biri   Atoiydir.   Atoiy   o z	
ʻ
hayoti davomida Samarqand, Hirot hamda Balxda umr kechirgan. 260 g azalni o z	
ʻ ʻ
ichiga   olgan   devoni   bizgacha   yetib   kelgan.   Ijodkor   g azallaridan   namunalarni	
ʻ
1927-yilda   A.N.   Samoylovich   e’lon   qilgan.   Hodi   Zarif   1948-yilda   “Navoiy
zamondoshlari”   to plamida   Atoiyning   8   g azalini   chop   etgan.   Atoiy   g azallari	
ʻ ʻ ʻ
1958-yilga   kelib   oradan   10   yil   vaqt   o tib   devon   holatida   nashr   qildirilgan.   Atoiy	
ʻ
haqida   ilmiy   tadqiqot   ishlari   olib   borib,   uning   ijodini   atroflicha   o rgangan	
ʻ
tadqiqotchilardan biri E.Rustamovdir. Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarida
Atoiy   haqida   shunday   deydi:   “Mavlono   Atoyi   Balxda   bo lur   erdi.   Ismoil   ota	
ʻ
avlodlaridindur,   darveshvash   va   xxushxulq   munbasit   kishi   erdi.   Turkigo y   erdi.	
ʻ
11
 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 186-бет
12
 Ҳоди Зариф. Навоий замондошлари.Тошкент 1948
13
 А.Ҳайитметов. Алишер Навоийнинг адабий-танқидий қарашлари.Тошкент 1959, 30-бет
14
 Н.Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи. Тошкент. «Ўқитувчи» 1965, 265-268-бет
15
  Ж.Шарипов. Ўзбекистонда таржима тарихидан. Тошкент, «Фан» 1965
16
 Н.Абдуллаев. Ҳайдар Хоразмий ва унинг «Махзан ул-асрор»и. Тошкент 1974
13 O z zamonida she’ri atrok orasida ko p shuhrat tutti. Bu matla’ aningdurkim:ʻ ʻ
Ul sanamkim, su(v) yaqosinda paritek o lturur,	
ʻ
G oyati nozukligindin suv bila yutsa bo lur.”	
ʻ ʻ 17
Alisher   Navoiyning   takidlashicha   ushbu   baytning   qofiyasida   aybi   bor.   Atoiy
asosan   turkiy   tilda   qalam   tebratgan   ijodkorlardandir.   Atoiy   o z   g azalida	
ʻ ʻ
mashuqaning go zalligini madh etar ekan, uni suv bilan yutsa bo ladi deb haddan	
ʻ ʻ
tashqari   nozik   ekanligiga   urg u   beradi.   Va   bu   o rinda   litota   san’atini   yuzaga	
ʻ ʻ
kelganligining   guvohi   bo lamiz,   ya’ni   yorni   haddan   ortiq   kichraytirib,   yutib	
ʻ
yuborsa bo ladigan darajada deb ta’riflagan.  	
ʻ
                    Sayid Ahmad XV asrning birinchi yarmida ijod qilgan ijodkorlardan biri
hisoblanadi.   U   temuriylar   sulolasiga   mansub   bo lgan,   biroq   juda   ham   faqirona	
ʻ
turmush   kechirgan.   Sayid  Ahmad   Sayidiy  taxallusi   bilan   ijod   qilgan.  Ijodkorning
ikki tilda ijod qilganligi haqidagi ma’lumotlar XV asr manbalarida qayd etilgan. U
devon   ham   tartib   bergan   hamda   noma   janri   taraqqiyotiga   o zining   1435-1436-	
ʻ
yillarda   yaratilgan   “Taashuqnoma”   (“Oshiqlik   maktublari”)   asari   bilan   hissa
qo shgan.   Sayid   Ahmadning   “Taashshuqnoma”   asari   Kamol   Xo jandiyning	
ʻ ʻ
“Latofatnoma”   asari   ta’sirida   bitilgan   bo lib,   u   o n   nomadan   tashkil   topgan.	
ʻ ʻ
Alisher Navoiy Sayid Ahmad haqida shunday  deb yozadi:    “Sayid Ahmad Mirzo
salim   tab’   va   pok   zehn   kishi   erdi.   Xili   mashhur   nazmlari   bor...”Latofatnoma”
aningdur. Bu turkcha matla’i yaxshi voqe bo lubturkim:
ʻ
Sayd etti firoqing meni murg i sahariydek,
ʻ
Qil odamiliq, qilma nihon yuzni paridek.” 18
Baytda   lirik   qahramon   ayriliqdan   aziyat   chekayotgani,   mashuqa   insof   qilib
unga  vaslini   namoyon   etishini   o tinyapti.   Oshiq   mashuqa   firoqida   tong  sahardagi	
ʻ
tovuqdek bo lib qolgan. Biz bilamizki, parilar ko z bilan ko rib bo lmaydigan, ular	
ʻ ʻ ʻ ʻ
haqida turli tasavvurlar mavjud, biroq inson ularni o z ko zi bilan ko rish imkoniga	
ʻ ʻ ʻ
ega   emas.   Baytda   ta’rifu   tavsifi   keltirilgan   mashuqa   ham   xuddi   pari   kabi   ko zga	
ʻ
ko rinmay qolgani uchun oshiq undan odamiliq qilishini so ragan. 	
ʻ ʻ
17
  М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986.  214  бет
18
М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 255-бет
14 Gadoiy hayoti haqidagi ma’lumotlar o z asarlarida hamda tazkirachikka oidʻ
bo lgan ayrim asarlarda yozib qoldirilgan. Ijodkorning taxallusi “Gado”, “Gadoiy”	
ʻ
bo lib,   uning   asl   ismi   qachon   dunyoga   kelganligi   haqidagi   aniq   ma’lumotlar
ʻ
deyarli   mavjud   emas.     Gadoiy   devonining   bizgacha   yetib   kelgan   qo lyozma	
ʻ
nusxasi   Parij   Milliy   kutubxonasida   saqlanadi.   Gadoiy   hayoti   va   ijodi   bo yicha	
ʻ
ilmiy   tadqiqot   ishlari   olib   borilganda   uning   devoni   asosiy   manba   vazifasini
o tagan.   Gadoiy   hayoti   va   ijodi   haqidagi   ba’zi   ma’lumotlar   “Majolis   un-nafois”	
ʻ
asarida   keltiriladi.   Gadoiy   ijodi   bo yicha   E.Rustamov	
ʻ 19
,   Suyima   G aniyeva	ʻ 20
  va
Erkin   Ahmad   Xo jayevlarning   olib   borgan   ilmiy   tadqiqot   ishlarida   keltiriladi.	
ʻ
Alisher   Navoiy   o z   asarining   uchinchi   majlisida   ushbu   ijodkor   haqida   ayrim
ʻ
ma’lumotlarni   keltirgan.   “Mavlono   Gadoiy   turkigo ydur.   Bobur   Mirzo   zamonida	
ʻ
she’ri   shuhrat   tutti...Mavlononing   yoshi   to qsondin   o tubdur.   Bu   matla’	
ʻ ʻ
aningdurkim:
Dilrabo, sensiz tiriklik bir baloyi jon emish 
Kim, ani dardi qoshida yuz o lum hayron emish.”	
ʻ 21
Ishq   dardiga   duchor   bo lgan   oshiq   o z   “tabibi”ga   qarata   hayot   sensiz   o lim   bilan	
ʻ ʻ ʻ
barobardir.   U   tag in     shunday   o limki,   uning   oldida     odatdagi   jismoniy   o limlar	
ʻ ʻ ʻ
hech   nima   emas.   Bemor   oshiqlik   kasaliga   chalinganki,   uning   dardiga   faqat
mashuqasi davo topa oladi xolos. 
                      Gadoiy   hayoti   va   ijodi   bo yicha   ilmiy-tadqiqot   ishlari   olib   borgan	
ʻ
tadqiqotchilardan biri Hafiza Aslanova Gadoiyning tasavvufiy falsafiy yo nalishda	
ʻ
yozgan asarlarini ham sharhlab o rgangan	
ʻ  va  G ad oi y devoni dan o rin olgan janrlar	ʻ
haqida   shunday   deydi:   “Gadoiy   she’riyati   tarkibi   janriga   ko ra   g azal,   qasida,	
ʻ ʻ
mustahzod va tuyuq deb aytish mumkin” 22
 
                    Umuman   olganda   Alisher   Navoiy   tomonidan     “Majolis   un-nafois”,
“Nasoyim   ul-muhabbat”,   “Xutbai   davonun”,   “Muhokamat   ul-lug atayn”   kabi	
ʻ
19
 Э.Рустамов. Гадоийнинг бир қасидаси ва «Мажолис ун-нафоис»нинг ёзилиш тарихи.  “Ўзбек тили ва 
адабиёти журнали, 1967, 2-сон.
20
 Шоир Гадоий. «Ўзбекистон маданияти» газетаси, 1962, 1- c ентябр
21
  М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 264 бет
22
 Ҳ.Асланова. Гадоий шеъриятида бадиий маҳорат ва услуб масалалари тадқиқи.(Автореферат) Самарқанд 
2020  83-бет
15 asarlarida   yuqorida   nomlari   zikr   etilgan   ijodkorlarning   hayoti   va   ijodi   to g risidaʻ ʻ
keltirilgan   ma’lumotlar   bizga   ularning   asarlarini   tahlil   qilish   jarayonida   ilmiy
jihatdan   to g ri   xulosalar   chiqarishimiz   uchun   yaqindan   yordam   beradigan   ilmiy	
ʻ ʻ
manba   vazifasini   o taydi.     Shuningdek,   Alisher   Navoiy   qalamga   olgan	
ʻ
ijodkorlarning   ijodida   aks   etgan   Yor   obrazini     Alisher   Navoiy   tomonidan
yaratilgan   asarlarda   keltirilgan   Yor   timsoli     bilan   qiyosan   o rganish   imkoniyatini	
ʻ
yuzaga keltiradi.    
 
16              1.2.     Nomanavislik an’anasi va ularning irfoniy jihatlari
           Mumtoz adabiyotimiz tarixida shunday asarlar  mavjudki, ularga biz asrlar
oshsada  qayta-qayta murojaat  qilishimizga va undan  yashayotgan o z zamonamizʻ
uchun kerakli ma’naviy ozuqani olish imkoniga ega bo laveramiz. Mana shunday	
ʻ
tavsifga   loyiq   asarlar   noma   janrida   ham   yaratilgan.   Dastlab   noma   janri   nima
ekanligi   xususida   to xtalib  o tsak,   noma   fors  tilidan  kirib  kelgan  so z  bo lib,  xat,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
maktub   degan   ma’nolarni   ifodalaydi.   Noma   xayoliy   yoki   real   shaxsga   maktub
tarzida   bitiladigan   badiiy   asar   hisoblanadi.   Fors   adabiyotida   XI   asrda   Faxriddin
Gurgoniy,   Ahvadiy   (yashagan   yillari   1274-1338),   XIV   asrda   Xoja   Ahmad
Kirmoniy   fors   adabiyotida   noma   janrining   yuzaga   kelishi   hamda   uning   rivojida
muhim rol  o ynaganlar. O zbek adabiyoti tarixida bir qator noma janriga mansub	
ʻ ʻ
asarlar   yaratilgan   bo lib,   ulardan   dastlabki   namuna   sifatida   biz   Muhammad	
ʻ
Xorazmiyning   “Muhabbatnoma”   asarini   ko rsata   olamiz.   Adabiyotimiz   tarixida	
ʻ
nomanavislik   an’anasini   Muhammad   Xorazmiy   olib   kirgan.   Muhammad
Xorazmiydan   so ng   shuningdek,   bir   qator   ushbu   janrga   mansub   bo lgan   asarlar	
ʻ ʻ
yaratilgan.   To g ri,   ularning   hech   qaysi   biri   Muhammad   Xorazmiy
ʻ ʻ
“Muhabbatnoma”sining   aynan   shaklan   va   mazmunan   takrorlamagan   betakror
asarlar, biroq Xorazmiy  asaridan  ta’sirlanish  hamda  oziqlanish  mavjud  ekanligini
ham   inkor   eta   olmaymiz.   “Muhabbatnoma”,   “Latofatnoma”,  “Taashshuqnoma”da
nomalar   oshiqdan   mashuqaga   qarata   yozilgan,   biroq   Yusuf   Amiriyning
“Dahnoma”sidagi   nomalar   ham   oshiq   ham   ma’shuqa   tilidan   yozilganligining
guvohi bo lamiz. Noma asosan she’riy  shaklda bitiladi. Biz noma janriga mansub	
ʻ
bo lgan asarlarning bir jihatiga alohida ahamiyat qaratmog imiz darkordir. U ham	
ʻ ʻ
bo lsa   noma   so zi   qatnashgan   har   qanday   asar   noma   janriga   mansub
ʻ ʻ
sanalavermaydi. Masalan, biz ushbu o rinda noma janriga oid yaratilgan bir qancha	
ʻ
asarlarni   hamda   faqat   shaklan   noma   so zi   qatnashgan   asarlarni   farqli   jihatlarini	
ʻ
keltirib o tishni joiz topdik.	
ʻ
1.Adabiyotimiz   tarixida   yaratilgan   noma   janriga   mansub   bo lgan   asarlar:	
ʻ
Muhammad Xorazmiy “Muhabbatnoma”, Xo jandiy “Latofatnoma”, Yusuf Amiriy	
ʻ
17 “Dahnoma”,   Said   Ahmad   “Taashshuqnoma”,   Sayid   Qosimiy   “Haqiqatnoma”
hamda “Sadoqatnoma”.
2.   Faqat   o zida   noma   so zini   ifoda   etgan,   biroq   noma   janriga   mansubʻ ʻ
bo lmagan   asarlar:   “Temurnoma”   (Salohiddin   Toshkandiy),   “Boburnoma”	
ʻ
(Zahiriddin   Muhammad     Bobur),     “Humoyunnoma”   (Gulbadanbegim)   va
boshqalar.
Yuqorida   qayd   etilgan   hamda   noma   turkumiga   mansub   bo lmagan   asarlar	
ʻ
ko proq   asar   kim   haqida   ekanligiga     va   o z   navbatida   kimga   bag ishlanganligiga	
ʻ ʻ ʻ
ishora qilgan xolos. Biz bundan kelib chiqadiki, har qanday noma so zi ishtirokida	
ʻ
nomlangan asarlarni noma janriga mansub asar deb ayta olmaymiz. Noma janriga
mansub   bo lgan   asarlarda   faqat   noma   ishtirok   etavermaydi,   balki   undan   mumtoz	
ʻ
adabiyotning   g azal,   fard,   qit’a,   masnaviy   va   shunga   o xshash   janrlardan   tashkil	
ʻ ʻ
topganligini ham guvohi bo lamiz. 	
ʻ
Nomanavislik an’anasining yetuk  namoyondalaridan yana biri Xo jandiydir.	
ʻ
U   XIV   asrning   ikkinchi   yarmi   XV   asr   boshlarida   yashab   ijod   qilgan.   Xo jandiy	
ʻ
hayoti va ijodi borasidagi ma’lumotlar deyarli yetib kelmagan. Uning bizga birgina
“Latofatnoma”   asari   ma’lum.   “Latofatnoma”   Muhammad   Xorazmiy   nomasiga
nazira   tarzida   bitilgan   asardir.   Xo jandiyning   asari   o n   nomadan   tashkil   topgan.	
ʻ ʻ
Aasarda ishq kuylangan bo lib, vaslga muhtojli hamda firoq dardlari tasviriga keng	
ʻ
o rin   berilgan.   Xo jandiy   asarida   gumanizm   ruhi   yetakchi   o rinlardan   birini	
ʻ ʻ ʻ
egallagan.   U   bir   baytida   agar   dunyoda   omonlik   istasang,   xokisor   insonlarning
dilini shod et degan fikrni ilgari suradi. 
Tilar bo lsang jahon ichra amorat,	
ʻ
Faqirlar ko nglini qilgin imorat.	
ʻ
Navoiyda:
“Mazlumlarga shafqat qilsang, zolimdan omonda qolasan” 
yoki
Kimki bir ko ngli buzug ning xotirin shodaylagay, 	
ʻ ʻ
Oncha borkim Ka’ba vayro bo lsa qayta obod aylagay.	
ʻ
Xo jandiyning asari XV asr boshlaridagi mumtoz adabiyot an’analariga xos	
ʻ
18 bo lgan   badiiy   san’atlardan   unumli   foydalanganligi   yaqqol   namoyon   bo ladi.ʻ ʻ
Xo jandiy asarining lug at tarkibida arab hamda fors tiliga oid bo lgan birliklar u
ʻ ʻ ʻ
qadar   ko p   emas.   Xo jandiyning   yaratgan   nomasi   o zbek   adabiyotidagi   noma	
ʻ ʻ ʻ
janriga mansub bo lgan asarlarning soni va salmog i ortishi uchun asosiy rollardan	
ʻ ʻ
birini   o ynadi.   Xo jandiy   o z   asarini   Sulton   Mahmudga   atab   yozgan.   Asar	
ʻ ʻ ʻ
masnaviy ko rinishida bitilgan hamda shu bo yicha qofiyaga solingan. Nomalardan	
ʻ ʻ
keyin   g azal,   munojot,   qit’a,   fard   ham   mavjud   emas.   Asarning   to rt   nusxasi	
ʻ ʻ
bizgacha   yetib   kelgan.   Ulardan   ikki   nusxa   Kobuldagi   kutubxona   muzeyida,   bir
nusxa Istambul hamda Britaniya muzeyida ham asardan bir nusxa saqlanadi. Asar
313   baytdan   iborat   bo lib,   u   148-yilda   ko chirilgan.   Asar   1980-yilda   Kobuldagi	
ʻ ʻ
uyg ur   matni   nusxasi   va   London   hamda   Istambuldagi   matn   nusxalaridan	
ʻ
foydalanib   transkripsiyadagi   holatda   E.Fozilov   tomonidan   nashr   qildirilgan.
Britaniyada saqlanayotgan nusxadan parchalar   “O zbek adabiyoti” kitobida nashr	
ʻ
qilingan. 
Muhammad   Xorazmiyning   “Muhabbatnoma”     asari   1353-1354-yillarda
yozilgan   bo lib,   Muhammad   Xojabekka   bag ishlangan.   Asar   an’anaviy   hamd   va	
ʻ ʻ
na’t bilan boshlanadi. 
Ulug  tangrining otin yod qildim,	
ʻ
Muhabbatnomani bunyod qildim. [2, 41]
Ijodkor     asarning   hamd   qismida     asarni   yozishdan   oldin     Yaratgan   nomini
yodga   olib,   bu   ulug   ishida   ham   Tangriga   tavakkal   qilib   asar   yozishga	
ʻ
kirishmoqchi  ekanligini ifodalagan.   Masalaning birinchi  tomoni  ishq haqida asar
yaratishdan maqsad Ollohga hamd aytish deyilmoqda. Shuningdek hamd qismdagi
ikkinchi baytda muhabbat xazinasini odamga bergan deya Olloh bandalarini o zini	
ʻ
sevdirish uchun yaratgan  degan qarashga ishora mavjud. 
Iki yoqut guhar olamg a bergan,	
ʻ
Muhabbat ganjini odamg a bergan.	
ʻ  [2,41]
Keyingi baytda Olloh olamni so z vositasida yaratganligini e’tirof etadi.	
ʻ
Falakning daftarindin tunni bo yg an,	
ʻ ʻ
Jahon bunyodini so z uzra qo yg an. [2,41]	
ʻ ʻ ʻ
19         Muhammad Xorazmiy  o z asarida Olloh olamni yaratayotgan vaqtda har bir ʻ
jonni o zining risqi va nasibasi hamda vazifasi bilan yaratdi. Dunyoda hech bir 	
ʻ
mavjudot shunchaki sababsiz, o z-o zidan yaralib qolmaganligini ta’kidlaydi. 	
ʻ ʻ
Masalan, ariga rizqu nasiba qilib gulni yaratib berdi hamda shamolni gulzorning 
tozalovchisi etib belgiladi. Biz bilamizki, umuman olganda o simliklar shamol 	
ʻ
yordamida changlanadi bu birinchi tushuncha, ikkinchi tushuncha bu o rinda 	
ʻ
ijodkor shamolni gulzor gullariga qo ngan changlarni tozalovchi deb izohlamoqda.	
ʻ
Ari gulni arining oshi qildi,
Sabo yelin chaman farroshi qildi. [2,41]
Olloh   insonni   tuproqdan   yaratganligi   ham   hamd   qismda   aytib   o tiladi.	
ʻ
Darhaqiqat,   nafaqat   inson   tuproqdan   yaratilgan,   balki   dunyodagi   barcha   tirik
mavjudotlarning   hayoti   shu   tuproqqa   bog lab   qo yilgan.   Biz   hayotning   manbai	
ʻ ʻ
deya   faqat   va   faqat   suvga   urg u   beraveramiz,   biroq   aql   va   adolat     bilan   o ylab	
ʻ ʻ
ko rilsa   tuproqsiz   ham   hayot   mavjud   emas,   albatta.   Agar   tuproq   bo lmasa   aksar	
ʻ ʻ
tirik   mavjudotlar   oziqa   manbayidan   ajralib   qolishi   turgan   gap.   Ijodkor   oyog imiz	
ʻ
ostida yotgan bo lsada tuproq unda qanchadan qancha hayot mavjudligini alohida	
ʻ
qayd  etadi  hamda  Tangrining  qudrati  shu   qadarki,  u  hatto  qaro  tuproqdan  sunbul
yatdi deydi.
Qaro tuproqtin sunbul to ratti,	
ʻ
Tikonlar orasinda gul to ratti. [2,41]
ʻ
Ollohning   yaratuvchi   cheksiz   qudrati   haqida   gapira   turib   uning   qattiq
toshdan   qimmatbaho   gavharni,   qamishdan   shakarni   yaratganligi   haqida   so z	
ʻ
boradi.
Qatiq toshdin qilur gavharni paydo
Quruq naydin qilur shakkarni paydo. [2,41]
Asarning   na’t   qismida   payg ambarlardan   Sulaymon,   Muso,   Yusuf,   Ayyub,	
ʻ
Iso   kabi   payg ambarlarni   sanab   o tib   Muhammad   Mustafoning   payg ambarlarga	
ʻ ʻ ʻ
bosh   bo lgani,   unga   me’rojni   berganligini   hamda   uning   muhabbatdan   suyukli	
ʻ
bo lganligi   ta’kidlaydi.   Biz   bilamizki,   payg ambarimiz   Muhammad   (s.a.v.)	
ʻ ʻ
me’rojga   ko tarilganlar   hamda   Ollohdan   ummatlarining   mahshar   kunida	
ʻ
20 gunohlaridan   kechishini   so raganlar.   Baytlarda     ijodkor   keltirgan   ma’lumotlardanʻ
shu   narsa   ayon   bo ladiki,   Muhammad   Xorazmiy   diniy   ilmlardan   ham   yaxshigina	
ʻ
xabardor   bo lgan.   Buning   boisi   shuki,   diniy   ilmdan   yiroq   bo lgan   kishi   bu   qadar	
ʻ ʻ
aniq ma’lumotlarni o z asarida keltira olmaydi.  	
ʻ
Quyoshni qildi Iso farqina toj,
Muhammad mustafog a berdi me’roj.	
ʻ
Muhammad anbiyog a bosh bo ldi,
ʻ ʻ
Muhabbatdin habibulloh bo ldi.  [2,41]	
ʻ
Asarda   ijodkor   hamma   narsa   Ollohning   xohishi   va   buyrug i   bilan   bo ladi,	
ʻ ʻ
hech bir narsa o z-o zidan sodir bo lmaydi degan fikrlarini yomg irning yog ishini	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
misol tariqasida keltirib asosli izohlaydi.
Bulutlar yeltek ko krab yururlar,	
ʻ
Qayu yerga buyursa suv ururlar. [2,41]
Xuddi shunday qarash mavlono Jaloliddin Rumiy hazratlarida ham mavjud.
Hazrat   “Haqdan   bahor   farmoni   kelmaguncha   tuproq   o z   sirini   ochmaydi”	
ʻ
jumlasida     barcha   hodisalar   Ollohning   xohishi   bilan   ro y   beradi   degan   fikrni	
ʻ
keltirgan. 
Ijodkor   ko nglida   Ollohning   ishqi   paydo   bo lganligini   va   u   ishqni   undan	
ʻ ʻ
mahrum qilmasligini so raydi. 	
ʻ
Muhammaddin muhabbat bo ldi paydo,	
ʻ
Meni mundoq muhabbat qildi shaydo.
Ilohi, qil nazar Xorazmiy nazma,
Muhabbatin ko nguldin sen ekizma. [2,42]	
ʻ
                  Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida Majnun dardga mubtalo
bo lgandan so ng, uni Ka’ba ziyoratiga dardidan, g am-qayg usidan forig  bo lsin	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun   eltadilar,   biroq   Majnun   Ka’baga   borgach   Ollohdan   g amini   bundanda	
ʻ
ziyoda qilishini, kam qilmasligini so rab iltijo qiladi ( ishqni nazarda tutadi).	
ʻ
Dermenki, manga bu o tni hardam,	
ʻ
Afsun qilu, qilma zarraye kam. [3,78]
21 Muhammad   Xojabek   Xorazmiydan   asarni   aynan   turkiy   tilda   yaratishini
so ragan va bu asarning “Bayoni voqein aytur” qismida keltirilgan.ʻ
Tilarmankim, bizing til birla paydo,
Kitobe aylasang bu qish qotimdo. [2,42]
Yer yuzidagi barcha go zalliklarda Tangrining jamoli aks etgan. 	
ʻ
Jamolingni jahonga jilva qildi,
Meni ul surata hayron yaratdi. [2,42]
Muhammad   Xojabekni   go zallikda   Yusufga,   saxovat   peshalikda   Hotami	
ʻ
Toyga   qiyos   qiladi   hamda   Xojabek   yuqorida   sanalgan   sifatlarda   ulardan   ham
yuksak   qo yiladi.   Ali   (Payg ambarimizning   kuyovlari   qilichni   ishlatishda	
ʻ ʻ
nihoyatda   mohir   bo lgan)   kabi   mahorat   bilan   qilich   chopadi   degan   sifatlashlarni	
ʻ
ham o rtaga tashlaydi. 	
ʻ
          Asarning “Vasful hol aytur” deb nomlangan qismida dunyoning o tkinchi va	
ʻ
vafosiz ekanligini,  hech kim bunda abadiy qolmasligini ta’kidlaydi. 
Kim, asru bevafodur bu zamona,
Jahon qolmas kishiga jovidona. [2,47] 
  Bu   dunyoda   hamma   narsa   vaqtinchalik   ekanligini   Alisher   Navoiy   o zining	
ʻ
“Saddi Iskandariy” dostonida keltirgan hikoyatlarda isbot etadi. Masalan, shoh va
darvesh o rtasida bo lgan muloqotda, darvesh dunyoning abadiy emasligini bir-bir	
ʻ ʻ
izohlab   shohlikni   rad   etadi.   Birinchi   nomaning   matlasini     yana   Ollohga   hamd
aytish   bilan   boshlaydi.     Agar   Olloh   menga   jannatni   in’om   qilsa   ham   unda   sen
bo lmasang menga jannatni-da keragi yo q. Oshiqni birdan bir muddaosi jannatga	
ʻ ʻ
erishmoq emas, balki mashuqa visoliga yetishmoq. 
Agar bersa suyurg ib haq taolo,	
ʻ
Kerakmas sensizin firdavsi a’lo.  [2,49]
Xorazmiy asarda keltirgan masnaviyda soqiyga murojaati, may haqida so z	
ʻ
ochishi   ostida   haqiqqiy   ishqni   tarannum   qilish   yotibdi.   Ya’ni   ushbu   baytda
an’anaviy   soqiyga   murojaat   qilish   usulidan   foydalangan.   Shuningdek   mumtoz
adabiyotda may obrazi ishqni ifodalab keluvchi ramziy obrazlardan sanaladi. 
Kel, ey soqiy, keturgil bodai nob,
22 Kula-o ynayu ichsunlar bu ashob.  [2,49]ʻ
Shuningdek, insonni umri o tkinchi, u go yo shamol kabi tezda o tib ketadi.	
ʻ ʻ ʻ
Inson dunyoga keldimi ketmog i ham muqarrar. 	
ʻ
Kim, ush yeltek kechar ayyomi foniy,
Ajaldin hech kishining yo q amoni. [2,49]	
ʻ
Xorazmiy   asarda   keltirgan   birinchi,   ikkinchi,   uchinchi,   beshinchi,   oltinchi
yettinchi, to qqizinchi nomadan keyingi masnaviylarning so ngi bir xil tugallanadi:	
ʻ ʻ
Sabrdin yaxshi yo qtur, pesha qilsam,	
ʻ
Bu yo lda sabr yo q,  andesha qilsam.	
ʻ ʻ
  Ya’ni  sabrdan yaxshi  kasb yo q, eng yaxshisi  sabrdir. Agar  sabrdan yaxshi	
ʻ
kasb   bo lganda   edi   men   uni   kasb   qilardim.   Alisher   Navoiy   o zining   “Hayrat   ul-	
ʻ ʻ
abror”   asarida   insonlikning   belgilarini   sanay   turib,   kimning   ishi   sabr   bilan   shukr
bo lsa, uni inson degil deydi hamda sabrni insoniylikning belgilaridan biri sifatida	
ʻ
baholaydi. 
Sen ani inson atagil beriyo,
Kim ishidur sabr ila shukru hayo. 23
Ikinchi   nomada   ijodkor   tong   nasimiga   murojaat   qiladi   hamda  oshiqning   salomini
mashuqaga yetkazishni so raydi.	
ʻ
Salomim gulga elt, ey tong nasimi,
Kim, erur oy-quli, axtar- nadimi.
Alisher   Navoiyning   “Farhod   va   shirin”   dostonida   Farhod   vafoti   oldidan   bodi
saboga   murojaat   etib,   unga   vasiyat   qilib,   vasiyatini   yetkazishini   so raydi.   Bu	
ʻ
mumtoz   adabiyotda   badiiy   asarlarda   kuzatiladigan   an’anaviy   tasvir   usullaridan
hisoblanadiki,   biz   buni   XIV-XV   asrlarda   yaratilgan   boshqa   badiiy   asarlarda   ham
kuzatishimiz mumkin.
Ki: Ey bodi sabo, tengri uchun qo r,	
ʻ
Yetib Chinu Xito mulkiga yer qo r!
ʻ 24
  Oshiq   mashuqaga   murojaat   qilar   ekan   baribir   bu   chekayotgan   mehnatlari
ortida   ezgulik   mavjudligi   hayot   hamisha   bir   xil   kechmasligini   ta’kidlaydi   hamda
23
 Internet sayti: ziyo.uz.com
24
 Internet sayti: tafakkur.net
23 tundan   keyin   tong   kelishiga   umidvor.   Bu   bilan   oshiq   qanchalar   mashaqqatli
bo lmasin baribir ham visolga erishaman degan qat’iy qarorida turib olyapti.ʻ
Erurmen vaslinga doim talabgor,
Nechakim tun uzun bo lsa, tongi bor. [2,51]	
ʻ
Nomanavis   ijodkorlardan   yana   biri   Sayid   Ahmaddir.   Sayid   Ahmad
“Taashuqnoma”   asari   bilan   nomanavislik   an’anasiga   o zining   betakror   hissasini	
ʻ
qo shdi.   “Taashshuqnoma”     “Oshiqlar   maktublari”   demakdir.   Asar   1435-1436-	
ʻ
yillarda yaratilgan bo lib,  Alisher Navoiy o zining asarida uni “Latofatnoma” deya	
ʻ ʻ
ataydi.   Doston   Shohruh   Mirzoga   bag ishlangan.   Ijodkor   o z   asarini	
ʻ ʻ
“Muhabbatnoma”   hamda   “Latofatnoma”ga   tatabbu   qilgan.   Biz   Xorazmiy   hamda
Xo jandiy   asaridan   o xshash   va   farqli   bo lgan   xususiyatlarini   aytadigan   bo lsak,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ushbu   asar   undagi   maktublar   miqdori,   janrlarning   ishtiroki   (g azal,   masnaviy	
ʻ
kabilar   mavjud)   jihatidan   o xshash.   Xatlar   turkiy   tilda   bitilgan.   Sayid   Ahmad	
ʻ
asarining qofiyasi tajnisli  ekanligi bilan yuqoridagi ikki asardan farqli hisoblanadi.
Asarda ijodkor keltirgan qofiyalarda tajnisli so zlar ishtirok etganligi bois, undagi	
ʻ
qofiyalarning   ayrimlari   mumtoz   adabiyotda   yaratilgan   tuyuqlarda   ham   uchraydi.
Masalan,   Mavlono   Lutfiyning   tuyuqlarida   xuddi   shunday   tajnisli   so zlarni	
ʻ
uchratishimiz mumkin.
Ko ngluma har yonki boqsam, dog i bor,	
ʻ ʻ
Har necha dardimni desam, dog i bor.	
ʻ
Qilcha tanga bori ishqing yor edi,
Bir sori bo ldi firoqing, dog i bor.	
ʻ ʻ 25
Mumtoz   adabiyotda   mashuqaning   qayrilma   qoshini   kamonga   kipriklarini
nayzaga   o xshatish   mavjud.   Shundan   kelib   chiqqan   holda   oshiq   mashuqaga	
ʻ
mabodo   senga   o q   otishni   buyursalar   ham   o qni   boshqalarga   otma   bizga   ot	
ʻ ʻ
demoqda. Oshiq o q yeb o limga ham tayyor faqat uni mashuqa otsa bas. Bu bilan
ʻ ʻ
mashuqaga boshqalarga qiyo boqmaslik aytilmoqda. 
Ayitsalar senga: “G amzangdan o q ot”,	
ʻ ʻ
Ani o zgaga otma, bizga o q ot. [2,256]	
ʻ ʻ
25
 Internet sayti: tafakkur.net
24 Oshiq o zini mashuqaning quli  sifatida e’tirof  etib, qulning kamchiliklarigaʻ
ahamiyat   bermaslikni   so rayapti.   Darhaqiqat,   qulning   erki   o z   qo lida	
ʻ ʻ ʻ
bo lmaganligidan u tabiat tomonidan insonga berilgan barcha imkoniyatlardan aqli	
ʻ
yetgan   qadar   foydalana  olmaydi,   chunki   uning   erki   o z  qo lida  emas.   Oshiq   ham	
ʻ ʻ
ishqqa  mubtalo bo lib ixtiyorini   mashuqaga  topshirib  qo ygan.  Mashuqa   hamisha	
ʻ ʻ
oshiqni ayriliqda qoldirib uning qonlarini to kadi, shu o rinda oshiq men kabi faqir	
ʻ ʻ
oshiq qani bunaqasi yo q deyapti. Oshiqning ko nglida ayriliq dog i bor, biroq shu	
ʻ ʻ ʻ
bilan u taslim  bo lmagan, uning dilida vaslga erishmoqqa ishonch, umid mavjud.	
ʻ
Oshiq mashuqaning qaddini shamshodga  qiyoslagan. Shamshod terakning bir turi
u tik ekanligini inobatga olib, mashuqani tik qad-qomatli deb ta’riflagan.   Ijodkor
yorning belini ingichka ekanligi jihatidan soch bilan yonma-yon qo ysa, sochining	
ʻ
o zini   esa   mushki   anbarga   mengzaydi.   Ushbu   o rinda   ijodkor   litota,   ya’ni	
ʻ ʻ
nihoyatda kichraytirish san’atidan foydalanadi. 
Latofat birla nozuklik ichinda 
Belingdur sochu soching mushku anbar. [2, 257]
So zning   xulosasi   qismida   soqiyga   murojaat   etadi,   Xorazmiyda   esa	
ʻ
masnaviyda   soqiyga   murojaat   qilish   hollari   mavjud.   Xorazmiy   jomi   Jamni   tilga
olsa,   Sayid   Ahmad   Ahmadi   Jomni   deb   yozadi.   Sayid   Ahmad   Ahmadning   jomini
keltiringlar   deb   soqiyga   aytmoqda.   Xorazmiy   masnaviysidan   farqli   o laroq   Sayid	
ʻ
Ahmadning   so zning   xulosasi   qismining   so ngi   bayti   Xorazmiynikiga   qisman	
ʻ ʻ
o xshab ketadi. Sayid Ahmad nomalarida faqat va faqat dunyoviy ishq emas, balki	
ʻ
haqiqiy ishq ham kuylanadi. Jumladan, oltinchi nomada 
Ilikingdur yadi bayzo nishoni
Ki bordur haq taolodin nishoni. [2, 258]
                      Demak,   turkiy   adabiyotda   ilk   marotaba   noma   yozishni   Muhammad
Xorazmiy   boshlab   bergan,   Xorazmiydan   keyin   uning   nomasiga   nazira   tarzida
Yusuf   Amiriy   “Dahnoma”,   Sayid   Ahmad   “Taashshuqnoma”   kabi   asarlarni
yaratganlar.   Xorazmiyning   “Muhabbatnoma”si   undan   keyin   yaratilgan   asarlar
uchun “xarita” vazifasini o tagan. 	
ʻ
                      Nomalardagi o xshash jihatlar:
ʻ
25 1.   Mana   shu   tilga   olingan   uch   nomada   ham   faqat   dunyoviy   ishq   emas,   balki
haqiqiy ishqni ham yonma-yon tarzda madh etish hollari uchraydi. 
2.   Bundan   tashqari   asarda   keltirilgan   g azallarda   dunyoning   vafosiz   va   o tkinchiʻ ʻ
ekanligi   haqidagi   qarashlar   Xorazmiy,   Sayid   Ahmad   va   Yusuf   Amiriy   ijodidan
ham o rin olgan. 	
ʻ
3. Asarlarda takroriy qo llangan tarixiy shaxslar obrazi.	
ʻ
4. Mashuqalarning sifatlarini aytish hamda ularni madh etish holatlari. 
5. An’anaviy timsollarning qo llanilishi.	
ʻ
6. Ramziy obrazning qo llanilishi.	
ʻ
7.   Xorazmiyning   asarida   masnaviyning   matlasi   quyidagicha   boshlangan,   ya’ni
soqiyga murojaat bilan:
Kel, ey soqiy, keturgil jomi Jamni,
Kishining ko nglidin may yur g amni. [2,51]	
ʻ ʻ
Sayid Ahmadning asarida so zning xulosasi qismida esa:
ʻ
Kel, ey soqi, ketur jomi pur az may,
Ki, g amlarni ko ngullardin qilur tay. [2, 259]	
ʻ ʻ
Xorazmiyning asarida masnaviyning maqtasi quyidagicha:
Sabrdin yaxshi yo qtur, pesha qilsam,	
ʻ
Bu yo lda sabr yo q, andesha qilsam.[2, 50]	
ʻ ʻ
Sayid Ahmadning asarida esa:
Tahammul yaxshi ishdur pesha qilmoq,
Taxayyul birla ham andesha qilmoq. [2, 260]
                        “Muhabbatnoma”   muallifi   Xorazmiy   ijodida   keltirilgan   payg ambarlar	
ʻ
hamda  tarixiy  shaxslarga  oid bo lgan  ma’lumotlar  ijodkorning diniy va  dunyoviy	
ʻ
ilmdan   yaxshigina   xabardor   bo lganligi   va   tarixiy   ma’lumotlarni   badiiy   asarda
ʻ
o rni   bilan   qo llaganki,   bu   asarning   ilmiy   va   badiiy   qiymatini   oshirishga   xizmat	
ʻ ʻ
qilgan. Nomanavislar ijodida tasavvuf adabiyoti namoyondalari bo lgan ijodkorlar	
ʻ
asarlarining   ta’siri   sezilarli   darajada   namoyon   bo lgan.   Nomanavislar   yaratgan	
ʻ
nomalarning komil insonni tarbiyalashdagi o rnini alohida ta’kidlamoq kerak. Ular	
ʻ
26 o z   nomalarida   dunyoning   vafosizligi   xususida   yozadilar.   Shuningdek,   insonʻ
ko nglini  pok saqlashi, bu yo lda ishqning yetakchi rol o ynashi ifoda etilgan.  
ʻ ʻ ʻ
27 II BOB.  XV asr birinchi yarmida ijod etgan shoirlar ijodida Yor timsoli  
2.1. Yusuf Amiriy va Sayid Ahmad she’riyatida Yor timsoli.
                      Sharq   xalqlari   mumtoz   adabiyoti   tarixida   juda   ko plab   ijodkorlar   o zʻ ʻ
asarlarida   yor   obraziga   murojaat   qilgani   va   uni   haqiqiy   hamda   majoziy     ishq
tarzida tarannum etganligiga   moziy guvoh. (Biz bu borada nafaqat turkiy xalqlar,
qolaversa   yer   yuzidagi   o z   she’riyatida   Yor   obraziga   murojaat   qilgan     barcha	
ʻ
ijodkorlarning   u   yoki   bu   tarzda   ishqni,   yorni   ta’rifu   tavsif   qilganliklariga   ishora
qilyapmiz).   Prezidentimiz   Shavkat   Mirziyoyev:   “ Adabiyot,   san’at   va   madaniyat
yashasa, millat  va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi ” degan fikrlari naqadar
haqli   ekanligining   guvohi   bo lamiz	
ʻ .   Mustaqillik   yillarida   o tmishda   yaratilgan	ʻ
asarlarni   atroflicha   o rganish   va   ular   bo yich   tadqiqot   ishlari   olib   borish   keng	
ʻ ʻ
yo lga   qo yildi.   Ijodkorlarning   noyob   asarlarini   to gri   talqin   qilish   birinchi	
ʻ ʻ ʻ
vazifalardan   etib   belgilandi   desak   yanglishmagan   bo lamiz.   Darhaqiqat,	
ʻ
“...ma’rifat   fidoyilarining   qoldirgan   o lmas   merosi   bugungi   kunda   ham	
ʻ
ma’naviyatimizni   yuksaltirish,   yoshlarimizni   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlar
ruhida   tarbiyalashda   muhim   manba   bo lib   xizmat   qiladi”.
ʻ 26
  Ma’naviyatni
yuksaltiruvchi   vosita   sifatida   birinchi   o rinda   adabiyot   turishini   inobatga   olgan	
ʻ
holda  bugungi kunda mumtoz adabiyot vakillari sanalgan ijodkorlarning asarlarini
keng ko lamda o rganish yo lga qo yilmoqda. Mumtoz adabiyotni o zining go zal	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
g azallari   bilan   boyitgan   ijodkorlardan   biri   Yusuf   Amiriydir.	
ʻ Alisher   Navoiy
o zining   “Majolis   un-nafois”,   “Mukomatul   lug atayin”,   “Nasoyim   ul-muhabbat”
ʻ ʻ
kabi   bir   qator   asarlarida   poetikaning   go zal   namunalarini   yaratgan   va   ularda   Yor	
ʻ
obrazini   tasvirlashga   keng   o rin   bergan   ijodkorlar   va   ularning   she’rlaridan	
ʻ
na’munalar   keltiradi.   Jumladan,   pandnoma   adabiyot   vakillaridan   sanalgan   Yusuf
Amiriy   va   uning     ijodi   xususida     Alisher   Navoiy   “Majolis   un-nafois”     asarida
shunday deydi: 
26
 1  Мирзиёев   Ш . М .  Буюк   келажагимизни   мард   ва   олижаноб   халқимиз   билан   қурамиз . –  Тошкент : 
Ўзбекистон , 2017. –  Б .178
28           “Mavlono Amiriy turk erdi va turkcha shе'ri yaxshi voqе' bo lubdur, ammo ʻ
shuhrat tutmabdur. Va bu bayt aning “Dahnoma”sidindur:
Nе yеmakdin, nе uyqudin solib so z,	
ʻ
Yemakdin tuyub, uyqudin yumib ko z.	
ʻ
Va forsiyda Shayx Kamol tatabbu'i qilibdur. Bu matla' aningdurkim
Ro zi qismat har kasе az aysh baxshi xud satand,	
ʻ
G ayri zohid k-u riyozatho kashidu xushk mand.
ʻ
Aning qabri Badahshon sari Arxang Saroydadur…” 27
 
          Yusuf Amiriy haqidagi ma’lumotlar  Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat
ush-shuaro”   asarida   ham   uchraydi.   Davlatshoh   Samarqandiyning   yozishicha,
Yusuf Amiriy Shohruh Mirzo zamonida shuhrat qozongan shoirlardan biri bo lib,	
ʻ
Shohruh   va   uning   avlodlariga,   jumladan,   Boysung ur   sultonga   qasidalar	
ʻ
bag ishlagan.   E.Rustamovning   taxminiga   ko ra,   Yusuf   Amiriy   haqidagi	
ʻ ʻ
ma'lumotni   Davlatshoh   Samarqandiy   Alishеr   Navoiyning   “Majolis   un-nafois”
tazkirasidan   olgan   bo lishi   mumkin.	
ʻ 28
  Yusuf   Aamiriyning   nomasi   Boysung ur	ʻ
Mirzoga   bag ishlangan.   Noma   janriga   mansub   ushbu   asar   Xorazmiyning	
ʻ
nomasidan   ta’sirlangan   holda   yuzaga   kelgan   bo lsa-da,   unda   bir   qator   o ziga   xos	
ʻ ʻ
bo lgan     betakror   jihatlar   ham   mavjud.   Jumladan,   asarning   tarkibiy   tuzilishi	
ʻ
jihatidan   tortib   uning   uslubigacha   farqli   o rinlari   talay   qismni   tashkil   etadi.	
ʻ
Xorazmiyning   asarida   mashuqaning   maktublari   mavjud   emas,   biroq   Yusuf
Amiriyda   bor.   Shuningdek,   xoramiy   o z   asarining   Misru   Shom   o lkalariga   qadar	
ʻ ʻ
shuhrat   tutishini   asarning   boshida   aytib   o tadi,   Amiriy   esa   asarning   “Dar   xatmi	
ʻ
kitob” deb nomlangan so ngi  bobida asarining Nizomiy Ganjaviyning asari qadar	
ʻ
buyuk asar darajasiga ko tarilishini istashi haqida bayon qiladi:
ʻ
Nizomiytek, ishin bedardu ranj et,
Aning “Dahnoma”sini “Panj ganj” et [ 121,6]
“Dar   arzi   holi   xud”   bobida   faxriya   ham   keltirib   o tadi,   ya’ni   she’r	
ʻ
mamlakatining shohi bo ldim deb yozadi va bu o rinda iyhom she’riy san’ati ham	
ʻ ʻ
27
 Алишер Навоий.Асарлар. Ўн беш жилдлик, ўн иккинчи жилд. Тошкент., 1966 й. 22-бет
28
  Bu haqda qarang:.  Рустамов Э. Узбекская поэзия в первой половени XV века.  M . 1963.  S .204.
29 yuzaga   kelganligini   ko rishimiz   mumkin.   U   ham   taxallusiga   ishora   qilgan   hamʻ
she’riyat   bobida   o z   nomimga     ega   bo ldim   mazmunidagi   fikrni   nazarda   tutgan	
ʻ ʻ
bo lishi mumkin.	
ʻ
Bu Jamshid o ldi jonim dastgiri,	
ʻ
Ki bo ldum she’r mulkining Amiri. [6,119]	
ʻ
                Yusuf Amiriy ijodi, uning “Dahnoma” asari pandnoma rivojiga ulkan hissa
bo lib  qo shildi.  Bu  devon  nusxasi  Turkiyada,  «Dahnoma»,  «Chog ir   va  Bang...»	
ʻ ʻ ʻ
nusxalari   Britaniya   muzeyida,   fotonusxalari   O zbekiston   Fanlar   Akademiyasi	
ʻ
Sharqshunoslik   va   Qo lyozmalar   institutlarida   saqlanadi.   Yusuf   Amiriy   o zining	
ʻ ʻ
yaratgan   asarlari   orqali   pandnoma   adabiyot   rivojiga   ulkan   hissa   qo shdi.  	
ʻ Uning
she’rlarida   aks   etgan   obrazlar   orasida   yor   timsoli   alohida   ajralib   turadi.   Yorga
bo lgan   munosabati   qay   darajada   ekanligini   biz   uning   she’rlaridan   na’munalar	
ʻ
keltirish   orqali   yaqindan   bilib   olishimiz   mumkin   bo ladi.   Mana   uning   ajoyib	
ʻ
tuyuqlaridan biri:
Dilrabo, hajring o tida yonamen,	
ʻ
O rtanib vasling tilarman yona men.	
ʻ
Ka'ba azmidin manga san muddao,
Bo lmasang, albatta, andin yonamen.
ʻ 29
             Ushbu tuyuqda ijodkor ishq mavzusiga murojaat qilganligini alohida e’tirof
etish mumkin. Ishq madh etilganda ham haqiqiy ishq tilga olinganligining guvohi
bo lamiz. Ma’shuqaga dilrabo deya murojaat etadi lirik qahramon va ayriliq o tida	
ʻ ʻ
olov   bo lib   yonayotganligini   aytadi.(1-bayt)   Ayriliqdan   jabr   chekib   men   yana	
ʻ
visolingni   istayman.(2-bayt) Menga Ka’baga borishdan maqsad   sensan.  (3-bayt)
Agar   bo lmasang   unda   qaytaman   .(4-bayt)   Bu   o rinda   lirik   qahramon   Ka’baga
ʻ ʻ
borishdan maqsad Ka’ba emas, balki Yordir deb asl muddaosini oshkor etmoqda. 
                      Yusuf   Amiriy   bu   tuyuqda   haqiqiy   ishqni   kuylagan   bo lsa,   boshqa   bir	
ʻ
tuyuqda  majoziy ishqqa  o rin berganligini ham aglashimiz qiyin emas, albatta. 	
ʻ
29
  М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 140 бет  
30 Sham yanglig  yonadur boshimda o t,ʻ ʻ
Ko z yoshimdin yer yuzinda undi o t.	
ʻ ʻ
Qon yoshim qildi yo lungni lolazor,	
ʻ
Muncha taqsir ayladim,qonimdan o t.	
ʻ 30
Boshimda   olov   sham   kabi   yonadi   (1-bayt).   Yer   yuzida   (hatto)
ko zyoshimdan o t unib chiqdi (2-bayt). 3-baytga kelib lirik qahramon o z fikridan	
ʻ ʻ ʻ
qaytmoqda   ko zidan     ko z   yoshi   ham   emas,   qonli   yoshlar   kelganligi   va   u   qon	
ʻ ʻ
ma’shuqaning   yo lini   lolazor   qilib   yuborganligini   ta’kidlaydi   va   nihoyat   lirik	
ʻ
qahramon   qilganlarining   bari   xato   ekanligini     aytib   ma’shuqadan   oshiqning
qonidan kechishi, uni avf etishini so raydi (4-bayt).	
ʻ
              Yusuf Amiriyning ijodida xususan, g azallari va “Dahnoma” asarida haqiqiy	
ʻ
ishqni   ko proq   madh   etganligi   ayon   bo ladi.   Devoniga   kirgan   she’rlarida   shoir	
ʻ ʻ
hayot   haqida   chuqur   falsafiy   fikr   va   mushohadalar   yuritadi,   ishq-muhabbatni
yuksaklarga   ko tarib   ulug laydi   va   mashuqani   turli   tashbihlar   bilan   ta’rifu   tavsif	
ʻ ʻ
etadi.(«Ey   ko za...»,   «Telbaman»,   «Ey   ko ngul»   va   boshqalar).
ʻ ʻ   “Dahnoma”
tarkibida keltirilgan  quyidagi  g azalda ijodkor o zini alifga mengzaydi va bu bilan	
ʻ ʻ
kitobat san’atining go zal namunasini yaratadi. 	
ʻ
Tuzotkim majlise bo ston ichinda,	
ʻ
Bo yumni elt aliftek lom ichinda.	
ʻ
Yuzumdin bog ni qil tozakim, ey yor,	
ʻ
Yaroshur yosmin rayhon ichinda.
Yusuf Amiriyning  “Dahnoma”  asaridan biz ham majoziy ham haqiqiy ishq madh
etilganligini ko rishimiz mumkin bo lgan o rinlar mavjud.	
ʻ ʻ ʻ
Alo, ey mehrning tobanda mohi,
Malohat kishvarining podshohi.
Jayron ko zluk, buti mushkin kulola,	
ʻ
Ko zi nargis, bo yi sarv, yengi lola.	
ʻ ʻ
30
  М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 139  бет  
31 Birinchi   baytda   lirik   qahramon   go zallik   mamlakitining   podshohi   deya   Ollohniʻ
nazarda   tutgan   bo lsa,   ikkinchi   baytda   jayron   ko zli,   buti   mushkin,   ko zi   nargis,	
ʻ ʻ ʻ
bo yi   sarv,   yengi   lola   degan   o xshatishlarni   keltirib   majoziy   yorning   ta’rifi	
ʻ ʻ
keltirilganligi   ayon   bo ladi.   Bu   o rinda   mashuqani   ta’riflashda   an’anaviy	
ʻ ʻ
usullardan     unumli   foydalanadi.   Mashuqani   ko zini   ohu   ko ziga,   jayron   ko ziga,	
ʻ ʻ ʻ
bo yini,   qomatini   sarv   daraxtiga   o xshatish   mumtoz   adabiyotda   avvaldan   mavjud	
ʻ ʻ
sanaladi.   Yusuf   Amiriy   bundan   ko rinadiki,   o zigacha   mavjud   bo lgan   davrdagi	
ʻ ʻ ʻ
adabiyotdan ham yaxshigina xabardor bo lganligiga shak-shubha yo q. Ijodkor o z	
ʻ ʻ ʻ
asarining xotimasida Ollohga munojot qilib shunday yozadi:
Anga berding chu devon daftarini,
Ato  qilding  maoni  kishvarini.
Nizomiytek ishin bedardu ranj et,
Aning “Dahnomasi”ni “Panj ganj” et.
                      Ushbu   baytda   ijodkor   Tangri   unga   ma’nolar   mammlakatini   ato   qilgani
uchun     shukronalar   keltiradi.   “Dahnoma”sining   Nizomiy   Ganjaviy   asari   “Panj
ganj”  kabi  ma’nolar olamiga keng yoyilishini tilab Ollohga munojot qiladi.
                    Umuman   olganda,   Yusuf   Amiriy   «Dahnoma»   (1429)   asari   bilan   noma
janrini  rivojlantirdi,  nafaqat  rivojlantirdi   qolaversa  bir   pog ona  yuqoriga  ko tardi.	
ʻ ʻ
Nomanavislikning   o ziga   xos   namunalari   hisoblangan   Muhammad   Xorazmiyning	
ʻ
“Muhabbatnoma”,   Sayyid   Ahmadning   “Taashshuqnoma”,   Xo jandiyning	
ʻ
“Latofatnoma”   nomalaridan   o zing   betakrorligi   bilan   ajralib   turadi.   Biz   bu   asarni	
ʻ
o qish   jarayonida   Xorazmiyning   “Muhabbatnoma”   asari   ta’sirida   yozilganligini	
ʻ
anglab   yetishimiz   qiyin   emas.   Yusuf   Amiriy   asarlarining   asl   nusxalari   bizgacha
yetib   kelmagan.   Devon   nusxasi   Turkiyada,   «Dahnoma»,   «Chog ir   va   Bang...»	
ʻ
nusxalari   Britaniya   muzeyida,   fotonusxalari   O zbekiston   Fanlar   Akademiyasi	
ʻ
Sharqshunoslik   va   Qo lyozmalar   institutlarida   saqlanadi.   Amiriy   asarlaridan	
ʻ
namunalar   dastlab   o zbek   adabiyoti   antologiyasida   E.Rustamov   tomonidan   e’lon	
ʻ
qilingan. 
32             Bugungi kunda ma’naviy hayotda yuz berayotgan ijobiy o zgarishlardan vaʻ
yutuqlardan   biri   sifatida   mumtoz   adabiyotning   yuksak   namunalari   sanalgan
asarlarning nashrlari sonining hamda unga bo lgan ma’naviy ehtiyojning ortishida	
ʻ
deb   o ylayman.   Darvoqe,   adabiyot   bo stonida   shunday   asarlar   borki,   ular   asrlar	
ʻ ʻ
oshsada o zining asl “qaror”i va “hukm”ida qolaveradi. Shunday asar sirasiga esa	
ʻ
biz   Yusuf   Amiriyning   asarlarini   ham   kirita   olamiz.   Amiriy   asarlari   ham   o lmas	
ʻ
asarlar sirasiga kirishga va kelgusi avlodning  ma’naviy olamini boyitishga xizmat
qila oladi desak yanglishmagan bo lamiz.	
ʻ
XV   asr   birinchi   yarmida   ijod   qilgan   ijodkorlarning   ijodida   didaktik   ruh
yetakchi o rinlardan birini egallaganligi  uchun ham ma’naviyatimiz muvozanatini	
ʻ
saqlab   turishda   tayanch   vazifasini   o ’taydi.   Adabiyotimizning   “ustun”lari   orasida	
ʻ
Yusf   Amiriy   hamda   Sayid   Ahmad   ham   bor.   Sayid   Ahmad   “Taashshuqnoma”si
adabiyotning   xazinalaridan   biriga   aylanib   ulgurgan   asarlar   sirasiga   kiradi.   Sayid
Ahmad   o z   asarida   keltirilgan,   masnaviylarda   ishqni   majoziy   va   tasavvufiy	
ʻ
jihatdan ikki tomonlama tarannum etgan. Bir o rinda biz hayotda duch kelishimiz	
ʻ
mumkin   bo lgan   mashuqa   haqida   so z   borsa,   boshqasida   haqiqiy   ishqning	
ʻ ʻ
kuylanganligini   ko ramiz.   “Taashshuqnoma”da   keltirilgan   bir   baytda   ijodkor	
ʻ
ishqning   sifatlari   uning   taqdirida   avvaldan   bitib   qo yilganligini   yozadi,   ya’ni	
ʻ
taqdirga ishonadi va bu bilan Iymon kalimasiga ishora qilingan. Iymon kalimasida
Ollohga,   payg ambarlarga,   ularning   kitoblariga,   farishtalarga,   taqdirga   hamda	
ʻ
oxiratda   qayta   tirilmakka   ishonaman,   deb   yozilgan.   Shoir   ishq   uning   taqdiriga
azaldan bitilganligini e’tirof etadi.
Ko ngulning lavhida ishqing sifotin,	
ʻ
Bitibturlar azaldin o qur azbar. [2, 257]	
ʻ
Ijodkor dunyoning o tkinchiligini ta’kidlaydi hamda dunyoning abadiy 	
ʻ
emasligini bila turib nega unga qaraysan degan e’tirozli fikrlarni o rtaga tashlaydi:	
ʻ
Bilursenkim, jahonning yo q baqosi,	
ʻ
Baqosi yo q  jahonga ne boqosi. [2, 257]	
ʻ
Dunyoda inson Allohdan boshqasining ta’siriga berildimi demak, u hali fano
bosqichidan   o tib,   baqoga   yetishmagan.   U   hamon   dunyoning   soxta   jilvalariga	
ʻ
33 boqib, o zini o zi aldab yashayapti. Ollohdan boshqa hammasi o tkinchi ekanliginiʻ ʻ ʻ
anglamagan   kishigina   Ollohning   qudrati   har   narsada   namoyon   ekanligini   ham
tushunmaydi.   Inson   qachonki,   shu   dunyoning   o zidayoq   o zligidan   kechsagina	
ʻ ʻ
o shanda   fanodan   o tib   baqoga   aylanadi.   Jumladan   Alisher   Navoiy   Hazratlari	
ʻ ʻ
o zlarining   “Lison   ut-tayr”   asarlaridagi   butun   boshli   bir   vodiyni   shu   nom   bilan
ʻ
ataydilar  hamda   undan  keyingi   vodiylar   ta’rifida  baqo  haqida yozadilar.  Bundan
ko rinadiki,   inson   baqo   erishmoq   uchun   bir   qancha   bosqichlarni   bosib   o tmog i
ʻ ʻ ʻ
kerak.   Shu   sabab   ham   Alisher   Navoiy   bu   borada   o ta   “ehtiyotkorlik”   bilan   ish	
ʻ
tutgan. ” Baqo maqomiga erishgan zotning butun holi va harakatlari Haqqa ma`qul
bo`lish   haddidadir.   Bandabu   haddan   o`tib   Haqqa   muxolif   bo`lish   holatiga
tushmaydi.” 31
Ollohdan boshqasini  ko rmaslik faqat va faqat Ollohnigina do st  ekanligini	
ʻ ʻ
anglash joizligi borasida Jaloliddin Rumiy Hazratlarida shunday bayt mavjud:
Barcha dushman U do st,	
ʻ
Do stdan dushmanga nola aylarmu do st.	
ʻ ʻ 32
                  Darhaqiqat,   Mavlono   Rumiy   Hazratlari   aytganlari   Ul     kishining   Haqiqat
borasidagi haq fikrlaridan biridir. Bandai ojizlar hayotimizda biror ko ngilsiz holat	
ʻ
bo lib qolgudek bo lsa bormi, darhol uni Ollohdan ko ramiz, Undan, Haq Do stdan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
soxta   do stlarga,   Mavlono   Rumiy   ta’birlari   bilan   aytganda   dushmanga   arzi   hol	
ʻ
qilamiz.   Biz   bu   borada   qanchalar   nohaqmiz!   (Hadisda   keltirilishicha   Olloh   o z	
ʻ
bandalariga   farzandini   eng   ko p   darjada   suyadigan   mehribon   onadan   ham	
ʻ
mehribondir.   Bas,   shunday   ekan   biz   nega   Ollohdan   nola   qilmog imiz   kerak!?)	
ʻ
Mavlono Jaloliddin Rumiy o’z hikmatlaridan birida ishq haqida shunday deydilar:
“ Foniy   bo’lgan   ishq   yo’qdir.   Ishqlarning   bari   boqiydir.   Farqi   shuki,   kimdir
san’atkorning   san’atini   ko’rur,   kimdir   san’atkorning   o’zini.” 33
  Mavlono   kimdir
Ollohni sevib, uni deb kuyib yonadi va yana bu bosqichga yetmagan inson faqat va
faqat   u   yaratgan   go’zalliklarni   ko’rib   shuni   sevadi.   Hammasi   ham   borib   Ollohga
aloqador   hisoblanadi.   Ya’ni   bandalari   sevgan   boshqa   go’zalliklar   ham   Ollohniki,
31
 А.Ҳожиаҳмедов. Мумтоз бадиият луғати. Тошкент:. «Янги аср авлоди», 2008 йил, 18-бет 
32
 Internet sayti: ziyouz.com
33
 https://kh-davron.uz/kutubxona/qoshimcha/rivoyatlar/mavlono-jaloliddin-rumiy-hikmatlar.html
34 uning   zarralaridir.   Yana   Mavolono   bir   o’rinda   ishning   ham   dard   ham   shifo
ekanligini   yozadilar.   Bundan   ko’rinadiki,   XV   asr   birinchi   yarmida   ijod   etgan
ijodkorlar ijodida Jaloliddin Rumiy ijodidan oziqlanish mavjud bo’lishi mumkin.
Sayid Ahmad nomalari tarkibida mashuqani an’anaviy timsollardan tashqari
o zi   yaratgan   original   timsollar   vositasida   ham   ta’rifu   tavsif   qiladi.   Biz   dastlabʻ
ijokorning   an’anaviy   obrazlardan   foydalanib   yaratgan   tasvirlariga   to xtalamiz.	
ʻ
Mumtoz   adabiyot   tarixida   mashuqani   farishtaga,   oyga,   sochini   mushku   anbarga,
tunga,   qomatini   sarv   daraxtiga   qiyoslash   avvaldan   mavjud   bo lgan   an’anaviy	
ʻ
timsollardir. Shoir asardagi oltinchi nomada quyidagi o xshatishlarni keltiradi:	
ʻ
Ayo, husnu malohat ichra foxir,
Ne bo ldikim, unutting bizni oxir. [2, 257]	
ʻ
Ijodkor   keltirgan   shunday   original   tashbehlar   mavjudki,   biz   uni   Sayid
Ahmadgacha   bo lgan   davrdagi   badiiy   asarlarda   mutlaqo   uchratmaymiz.   Sayid	
ʻ
Ahmad   bu   tashbehni   ilk   marotaba   o z   asarida   qo llagan,   ya’ni   Yorning   sochini	
ʻ ʻ
laylat ul-qadrga o xshatadi:	
ʻ
Sochungdur laylatul-qadru yuzing oy,
Bo yung to biyu husnung jannattoroy. [2, 258]	
ʻ ʻ
Bu baytdagi oy, jannatoroy avvaldan mavjud bo lgan an’anaviy timsollarga 	
ʻ
mansubdir va ijodkor shu timsollardan foydalanib dunyoviy ishqni tarannum etadi.
Yovuz ko zlar yuzingdin dur bo lsun,	
ʻ ʻ
Jamolindin jahon ma’mur bo lsin. [2, 258]	
ʻ
Lirik   qahramon   o zini   chumoliga,   mashuqani   Sulaymonga   mengzaydi	
ʻ
hamda   tashbeh   va   tazod   san’atining   go zal     namunasi   yuzaga   keladi.   Lirik	
ʻ
qahramon mashuqani nihoyatda Sulaymon kabi keng imkoniyatlarga egasan, men
seni oldingda bir chumoli kabi ojizdirman demoqchi. Shuningdek, bundan oldingi
baytda   keltirilgan   sultonning   qulsiz   ekanligi   dardning   bedarmonligi   bilan
qiyoslanganligi   hisobga   olinsa,   mashuqani   tabib,   o zini   esa   bemor   deya   e’tirof	
ʻ
etmoqda. Agar  mashuqa  bo lmasa  oshiq dardiga davo topolmaydi. Bu bian  oshiq	
ʻ
35 mumtoz   adabiyotda   mavjud   sifatlar   bilan   o zining   ishq   bobida   qanchalar   o g irʻ ʻ ʻ
holatda ekanligini ifodalaydi:
Sulaymonsen, shaho, men bir qorincha,
Duogo ymen senga to jon borincha. [2,259]	
ʻ
“Ma’lumki,   islom   dini   qaror   topgan   mamlakatlarda   yaratilgan   har   bir   yirik
adabiy   asar   Olloh   madhiga   bag ishlangan   qism   bilan   boshlangan.”	
ʻ 34
  Biz   bunga
namuna   qilib   nomalarni   ham   keltira   olamiz.   Ijodkor   dastlab   o z   nomasini   hamd	
ʻ
bilan   boshlaydi   undan   so ng,   na’t   qismga   o tadi.   Alisher   Navoiy   asarlarining	
ʻ ʻ
barchasi  shu an’anaga tayangan holda bunyod etilgan.
Tajnisli qofiyalar “Muhabbatnoma”, “Latofatnoma”, “Dahnoma” kabi noma
janriga   mansub   asarlarda   juda   ko p   qo llanilgan.   Ayniqsa,   Sayid   Ahmadning	
ʻ ʻ
“Taashshuqnoma”si tajnisli qofiya asosida qurilgan:
O lodur Saydi Ahmad, qil yarog in,	
ʻ ʻ
Aning bori bir ishiga yarog on. [2, 257]	
ʻ
Sayid   Ahmad   vafot   etadi,   uning   chorasini   qil.   Uning   bor   yo g i   bir   ishiga	
ʻ ʻ
bo lsa ham yaragin.	
ʻ
Visoling zavqini istab, ey dilorom,
Tan ichra topmadi miskin dil orom. [2, 256]
Mashuqaning   visolini   istab   oshiqning   dili   orom   olmadi.   Ushbu   o rinda	
ʻ
mashuqaga oshiq dilorom deya murojaat qilgan.
Karashma qilmoq ichra qil yorarsen, 
Nekim jonimg a qilsang, qil, yorarsen. [2, 256]	
ʻ
Karashma qilish bobida qil yorasan, nimaiki qilsang qilgin yararsan.
Xorazmiyning “Muhabbatnoma”sida:
Agar desam seni Rustam yorarsen,
Qilichin birla saflarni yorarsen.
Ijodkor   Muhammad   Xojabekni   afsonaviy   qahramonlardan   biri   Rustamga   qiyos
qilyapti   hamda   bu   o rinda   tasodifiy   ikki   ijodkordagi   tajnisli   qofiya   bir   xil   bo lib	
ʻ ʻ
qolgan bo lishi mumkin. 	
ʻ
34
А.Ҳожиаҳмедов. Мумтоз бадиият луғати. Тошкент:. «Янги аср авлоди», 2008 йил, 183 бет 
36                       Har   ikala   ijodkorning   she’riyatida   keltirilgan   g azallarda,   tuyuqlarda   vaʻ
masnaviylarda ham Haqiqiy Yor hamda majoziy yorni madh etish mavjud. Yusuf
Amiriyning   nomasida   majoziy   yor   yatakchi   o rinni   egallab   olgan,   biroq   uning	
ʻ
boshqa  janrdagi  asarlarida  jumladan,  yozgan   tuyuqlarida    tasavvufiy   ohang  ustun
turadi   hamda   ularda   Haqiqiy   Ishq   madh   etilib,   chinakamiga   Yor   ifoda   yo sinini	
ʻ
topadi. Asarlarning hamd qismida kelgan o rinlardagi ishq Ishqi Haq bo lsa, undan	
ʻ ʻ
keyingi   g azallarda   ham   haqiqiy   ham   majoziy   ishqni   kuylash   hollari   uchraydi.	
ʻ
Sayid Ahmad nomasi tarkibidagi g azallarda Jaloliddin Rumiy tasavvufiy-falsafiy	
ʻ
qarashlariga ergashish mavjudligi o z ifodasini topgan. 
ʻ
37 2.2.   Sakkokiy va Gadoiy  she’riyatida Yor timsoli ishqning predmeti sifatida.
Sakkokiy   o z   davrining   serqirra   qasidanavis   ijodkorlaridan   biri   bo lgan.   Uningʻ ʻ
hayoti va ijod qilgan davri XV asr birinchi yarmiga to g ri keladi (Mirzo Ulug bek	
ʻ ʻ ʻ
kukmdorligi davri). Bizga ma’lumki, mumtoz adabiyot tarixida humkdorlar taxtga
chiqishi,   hokimiyatga   kelishi   munosabati   bilan   o z   zamonasining   ijodkorlari   yoki	
ʻ
saroy   shoirlari   tomonidan   hukmdorlarga   bag ishlab,   aniqrog i   ularni   madh   etib	
ʻ ʻ
asarlar   yozilganki,   bunday   shakl   va   mazmundagi   asarlar   qasida   deb   atalgan.   O z	
ʻ
zamonasining   yetuk   ijodkorlaridan   sanalgan   Sakkokiy   ko plab   g azallarning	
ʻ ʻ
muallifi   sanalgan.   Umuman   olganda,   ijodkorning   bugungi   kunga   qadar   ilm-fan
olamida hozircha ma’lum bo lgan ijodiy merosi quyidagicha: “Sakkokiy devonida	
ʻ
1   hamd,   1   na’t,   11   madh   qasida   mavjud.   Madh   qasidalarning   bittasi   Xoja
Muhammad   Porsoga,   bittasi   Xalil   Sultonga,   to rttasi   Ulug bek   Mirzoga,   bittasi	
ʻ ʻ
Shohruh Sultonga (ammo bu qasida devonda “Ulug bek Mirzo madhi” sarlavhasi	
ʻ
bilan berilgan), to rttasi  Arslon Xoja Tarxonga bag ishlangan. Jami  qasidalar  407	
ʻ ʻ
bayt yoki 814 misrani tashkil etadi.” 35
  Sakkokiy ijodi qasidanavislikning salmoqli
miqdorini egallaydi. Uning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlar, boahqa ijodkorlar
tomonidan   Sakkokiy   ijodiga   bildirilgan   munosabatlar   bir   qanchani   tashkil   qiladi.
Jumladan,   ijodkorlar   haqida   maxsus   asarlar   yartgan   ijodkorlardan   biri   bo lmish	
ʻ
Alisher   Navoiy  “Muhokamat   ul-lug atayn”  asarida  	
ʻ Sakkokiy  va  unga  zamondosh
bo lgan   bir   qator   ijodkorlar   xususida   shunday   deydi:  	
ʻ “Halokuxon   zamonidin
sultoni   sohibqiron   Amir   Temur   ko ragon   zamonidin   farzandi   xalafi   Shohruh	
ʻ
Sultonning   zamonining   oxirig acha   turk   tili   bila   shuaro   paydo   bo ldilar.   Va   ul	
ʻ ʻ
hazratning   avlod   va   ahfodidin   ham   xush   ta’b   salotini   zuhurg a   keldi.   Shuaro	
ʻ
Sakkokiy   va   Haydar   Xorazmiy   va   Atoiy   va   Muqimiy   va   Yaqiniy   va   Amiriy   va
Gadoiydeklar”. 36
 Alisher Navoiy keltirgan ma’lumotlardan kelib chiqadigan xulosa
shuki,   sakkokiyning   ijodi   o z   davridagi   o qisa   ma’naviy,   ruhiy   oziqa   oladigan	
ʻ ʻ
darjada   yuksak   va   o z   ahamiyatiga   ega   bo lgan.   Sakkokiyning   zamonasida	
ʻ ʻ
35
 М.Ҳасанова.Саккокий (Сайронийми? Саброний?!). «Шарқ юлдузи», 2011 йил 6-бет
36
  Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатайн.- Тошкент: 2000. – Б.39.
38 yashagan va uning ijodidan bahramand bo lgan muxlislari hatto Mavlono Lutfiygaʻ
tuhmat qilish darajasigacha borib yetganlar. Ular Lutfiy haqida Sakkokiy asarlarini
o zlashtirib olgan qabilidagi asossiz gaplarni tarqatganlar. Bundan ko rinadiki, ular	
ʻ ʻ
ikki   ijodkor   o rtasiga   dushmanlik   urug ini   sepmoqchi   bo lishgan.   A	
ʻ ʻ ʻ garda   ijobiy
niyat   dillarida   hukmronlik   qilganda   edi,   aslo   bunday   qilmagan   bo lar   edilar.	
ʻ
Ishimiz obyekti sanalgan “Navoiyning nigohi tushgan…” to plamidan ijodkorning	
ʻ
yigirma   ikki   g azali   hamda   “Ulug bek   madhi”   qasidasi   o rin   olgan.   Ijodkorning	
ʻ ʻ ʻ
to plamga jamlangan g azallarida majoziy ishq yetakchi o rinda turadi.	
ʻ ʻ ʻ
Xo blar chu yasab yuz yasalar zulf cherigin,	
ʻ
Bilguluk erur yuzung, ey shohim, tuman ichra. [2, 169] 
Agar   boshqalar   soch   lashkaridan   yuz   lashkar   yasasalar   ham   yuz   lashkar   ne
bo libdi,   sening   yuzing   o n   ming   odamni   ichidan   ham   go zal   belgilaridan   sen	
ʻ ʻ ʻ
ekanligingni bildirib belgi  berib turadi. Mashuqaning go zalligiga urg u berilgan.	
ʻ ʻ
Ey, rost qading sarvi ravon jon chamaninda,
Yuzung kibi gul yo q guliston chamaninda. [2, 169]	
ʻ
Ma’lumki,   mumtoz   adabiyotda   mashuqaning   go zalligini   gulga,   qad-qomatini   tik	
ʻ
o suvchi baland bo yli manzarali daraxt sarvga, ko zini nargisga yoki ohu ko ziga,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
sochining   qoraligini   tunga,   uning   atrini   mushki   anbarga,   yuzini   oyga,   jannatga
o xshatish   an’analari   mavjud.   Sakkokoiyda   ham   yuqorida   keltirilgan   baytda
ʻ
yorning   qad-qomati   sarv   daraxtidanda   tik,   to g ri   deyilmoqda.   Shuningdek,   yor	
ʻ ʻ
shunchalar go zalki, unda mavjud bo lgan go zallik hatto gulda ham yo q gulzorda	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ham yo q.	
ʻ
Qaddingni ko rub sarvi sihi irg ayu boshni,	
ʻ ʻ
Qoldi tikilib behudu hayron chamaninda. [2,169]
Sarv   daraxti   ham   mashuqani   ko rib   uning   go zalligiga   bosh   irg adi,   go zal	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ekanligiga tan berdi, hayron bo lib qarab qoldi.	
ʻ
Agar Rum ahlina zulfung habashning lashkarin solsa,
Ko ngul ilginda ul soat topilmas hech amon ey jon. [2, 171]	
ʻ
Tarixdan   ma’lumki,   Rimda     V   asrlarda   shu   qadar   askar   ko p   bo lganki,   u	
ʻ ʻ
shahar   xuddi   jang   qilayotgan   yoki   jangga   hozirlik   ko rayotgan   maydon   kabi	
ʻ
39 tasavvur   uyg otgan.   Ijodkor   shu   o rinda   tarixiy   haqiqatga   tayangan   holda   o zigaʻ ʻ ʻ
xos   tashbehni   yuzaga   keltirgan.   Sakkokiy   aytmoqchiki,   mashuqaning   sochi   Rim
lashkarlaridan ham ko p. agar sochidan lashkar yasab ularga hujum qilsa, hech kim	
ʻ
omon qolmaydi. 
Ollingda meni chop, dag i sol itga tanimni,	
ʻ
Hijron o qini jonima qilg oncha havola. [2,172]	
ʻ ʻ
Oshiqning ayriliqdan yuragi  shu qadar  bezib ketganki, unga  firoqda yashagandan
ko ra   o lim   afzal!   U   mashuqaga   meni   o ldirib,   jismimni   itga   bersang   ham   mayli	
ʻ ʻ ʻ
demoqda.   Aslini   olganda   hamma   inson   ham   o limidan   so ng   jasadini   tuproqqa	
ʻ ʻ
qo yilishini, aniqrog i o zi tug ilib o sgan maskanda dafn etilishini, jasadi begona	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yurtlarda qolmasligini istaydi. Oshiq esa ayriliq azobidan adoyi tamom bo lganki,	
ʻ
u mashuqasi visoliga yeta olmaslik dastidan o limiga ham rozi, jasadini itni oldiga	
ʻ
uloqtirib yuborsa ham unga endi bari bir sira farqi yo q.	
ʻ
Tun chaman ichra niqobin olmish gul yuzidin,
G uncha yanglig  bo lmagan chok hech giribon qolmadi.[2,173]	
ʻ ʻ ʻ
Gulzorda   qorong u   vaqti   mashuqa   yuzidan   niqobini     olganda   gulzordagi	
ʻ
barcha   gullar   yig ladi,   xijolatdan   o zlarini   yashirib   g uncha   holatiga   qaytdi.   Bu	
ʻ ʻ ʻ
o rinda   ijodkor   shaxslantirish   san’atidan   unumli   foydalangan,   ya’ni   gullarni	
ʻ
yig ladi deb tasvirlab. Shuningdek, kishini diqqatini o ziga tortadigan yana bir jihat	
ʻ ʻ
mavjudki,   biz   unga   izoh   bermay   o tib   keta   olmaymiz.   Ijodkor   mashuqa   yuzini	
ʻ
gullar huzurida kunduzi emas, balki tunda, qorong uda ochganligiga alohida urg u	
ʻ ʻ
bergan. Buning sababi shuki, biz real qaraydigan bo lsak odam kunduzi, yorug da	
ʻ ʻ
aniq   ko rinadi.   Mashuqa   shu   qadar   go zalki,   u   oqshom   niqobini   olgan   va   gulzor	
ʻ ʻ
yorishib   ketib   gullar   uning   go zalligini   ko rgan   hamda   mashuqaning   go zalligi	
ʻ ʻ ʻ
oldida bizning go zalligimiz go zallik emas ekan deb yig lagan.	
ʻ ʻ ʻ
Chunkim ul Iso nafas qasd etti, Sakkokiy, sanga,
Dardi dil birla o lardin o zga darmon qolmadi.	
ʻ ʻ
Gadoiyda:
Ibtiloyi hajru g urbatg a bo yunsundim, netay,
ʻ ʻ ʻ
Qilsa bo lmas chora, chun bo lg on qazog a juz rizo.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
40 Iso   obrazi   adabiyotda   badiiy   asarlarda   qo llanganda   aksariyat   hollardaʻ
“o lgan   odamni   tiriltiruvchi”   ma’nosida   qo llanadi.   Ushbu   o rinda   ijodkor   ishq	
ʻ ʻ ʻ
dardi bilan o lishdan o zga imkoniyatim ham choram ham yo q, chunki menga Iso	
ʻ ʻ ʻ
nafas   qasd   etdi   demoqda.   Ijodkor   Iso   nafas   deb   mashuqani   nazarda   tutganligini
unutmasligimiz   kerak.   Oshiq   mashuqa   uni   hijronga   mahkum   qilgani   vislodan
mahrum  qilgani  uchun ham  tiriltirishi  kerak bo lgan kishi  o ldirgandan  keyin uni	
ʻ ʻ
boshqa   yana   hayotga   qaytaradigan,   unga   hoyotni,   tiriklikni   baxsh   etadigan   inson
yo qligidan u hammasidan umid uzgan. 	
ʻ
Xo blar soni ko p Chinu Xitovu Xo tan ichra,	
ʻ ʻ ʻ
Yetmas sanga lekin tilagan dunyoda soniy. [2, 176]
O tmishda   shunday   jarayon   hukm   surganki,   agar   biror   mamlakatda	
ʻ
go zallikda   tengi   yo q   go zal   haqida   ovoza   tarqasa   dunyoning   turli	
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlaridan  manaman  degan  yigitlar   o sha  go zalni   qo lga  kiritishni  maqsad	
ʻ ʻ ʻ
qilib o sha go zalning yurti sari otlangan. Go zalning kimga nasib qilishini  ayrim	
ʻ ʻ ʻ
hollarda   zar   hal   qilgan   bo lsa,   ayrim   hollarda   go zal   qo ygan   shartni   bajarish	
ʻ ʻ ʻ
asosida   shunga   erishilgan.   Ijodkorning   yozgan   bu   baytida   xalq   og zaki   ijodining	
ʻ
sezilarli   ta’sirini   sezish   qiyin   emas.   Masalaning   yana   bir   tomoni   shuki,   xalq
og zaki ijodiga mansub bo lgan asarlarda go zallarning yurti sifatida ko proq Chin	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mamlakati   ko rsatiladi.   Alisher   Navoiy   asarlarida   ham   shunday   o rinlar   mavjud.	
ʻ ʻ
“Sab’ayi sayyor”, “Farhod va Shirin” dostonlarini  bunga misol  qilib keltirishimiz
mumkin. Sakkokiyning “Bu eshikta kim qul ermas bo lmag ay hech izzati” matlali	
ʻ ʻ
g azalida zohid, gado obrazlari keltiriladi:	
ʻ
Men sening qadingg a moyil, to big a zohid, bale,	
ʻ ʻ ʻ
Bo lur o z andozasincha har kishining himmati.	
ʻ ʻ
Har gadoning zohirin ko rsang parishon, zinhor	
ʻ
Sen oni xo r ko rmagil, ma’lum ermas niyati. [2, 180]	
ʻ ʻ
Har   kimning   ishqdan   niyati   turli-tuman   bo ladi.   Kim   uchundir   oshiqning	
ʻ
vasli  muhim  bo lsa, kim  uchundir uning mavjud ekanligining o zi  kifoya. Bu har	
ʻ ʻ
kimning ishq borasidagi qarashlariga bog liq. Ijodkor insonning asl maqsadi uning	
ʻ
41 qalbida   bo ladi,   yuzida   emas   degan   g oyani   ilgari   surmoqda.   Agar   biror   kishiʻ ʻ
xayollari jam bo lmagan holda yurgan bo lsa uning asl sababi nima uni hech kim	
ʻ ʻ
sirtdan   qarab   ayta   olmaydi.   Sakkokiyning   ushbu   mazmundagi   bayti   qasidalarida
ham   keltirilgan:   “Zohir   ahli   ko pgina   hodisalarni   faqat   tashqi   qiyofasi   bilan	
ʻ
baholashadi.   Yo qsa,   Sening   ishqing   bilan   osmon   gumbazini   kuydirayotgan	
ʻ
yerning “oh”ini “bug ” deb atasharmidi?	
ʻ
Oh urub ishqida yer ko k gunbazini kuydurur,	
ʻ
Ahli zohir oning aslin bilmayin, aytur «buxor” 37
Sakkokiyning hamd va na’t baytlari asosan uning qasidalaridan o rin olgan.	
ʻ
Sharq   musulmon   o lkalari   mumtoz   adabiyot   namoyondalari   ijodida   shunday	
ʻ
an’ana   mavjud   bo lgan,   ya’ni   asarning   boshlanishi   Ollohni   madh   etish,   undan
ʻ
keyin   esa   payg ambarlarning   ta’rifini   keltirish   na’t   qismga   navbat   berilgan.	
ʻ
Sakkokiy   ijodidan   o rin   olgan   g azallarda   majoziy   jihatlar   ko p   bo lsa,   uning	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qasidalarida esa tasavvufiy ohang yetakchi o rinda turgan. 	
ʻ
Gadoiy  turk i y   va fors iy  til lar da  ijod qilgan zullisonayn ijodkorlardan biridir.
Gaoiy   haqidagi   ma’lumotlar   Alisher   navoiyning   “Majolis   un-nafois”   asaridagi
uchinchi   majlisida   keltirilgan.     Uning   ijodi   janr   tarkibiga   nazar   tashlasak,   qasida
(qasida   Xalil   Sultonga   bag ishlangan)  	
ʻ g azal,   mustazod,   qit’a	ʻ ,   tuyuq   kabi
janrlardan   tashkil   topgan.   Ijodkor   tomonidan   yaratilgan   g azallarda   ham   majoziy	
ʻ
ham   haqiqiy   ishq   kuylangan.   Ijodkorning   bizgacha   yetib   kelgan   asarlarning   soni
quyidagicha:   bir   qasida,   bir   mustazod,   besh   qit’a,   ikki   yuz   o ttiz   g azal   va	
ʻ ʻ
tuyuqdan iborat. Gadoiy hayoti va ijodi bo yicha bir qator olimlar tadqiqot ishlari	
ʻ
olib   borganlar.   Gadoiyning   qasidasi   Xalil   Sultonga   bag ishlangan   degan	
ʻ
qarashlarga nisbatan e’tirozli fikrlarni olima Suyuma G aniyeva o rtaga tashlagan.	
ʻ ʻ
Adabiyotshunos   olima   Gadoiyning   qasidasi   kimga   bag ishlangani   xususida	
ʻ
shunday   yozadi:   “Mironshohning   o g li   Xalil   Sultonga   emas,   balki   Shohruxning	
ʻ ʻ
nabirasi   (qizining   o g li),   1423-yilda   Hirotda   tug ilgan   va   shu   yerda   ulg aygan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xalil   Sultonga,   ya ni   Temurning   katta   o g li   Jahongirning   birinchi   o g li
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
Muhammad   Sultonning   to ng ich   o g li   Xalil   Sultonga,   ya ni   Xalil   Sulton   ibni	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
37
  Х асанова   М .   Саккокийнинг ҳамд қасидаси
42 Muhammad   Sulton   ibni   Jahongir   ibni   Temur   Ko ragonga   bag ishlangan”.ʻ ʻ 38
Darhaqiqat, har bir ijodkorning asarlari tahlil qilinishidan avval uning qaysi davrda
yashaganligini   batafsil   o rganish   kerak.   Ijodkorlarning   yaratgan   asarlari   ularning	
ʻ
tarjimonidir. 
Gadoiy   o z   g azallarida   olamdagi   go zallliklarning   barchasida   Ollohning	
ʻ ʻ ʻ
go zalligidan   zarralar   aks   etganligiga   alohida   to xtaladi.   Jumladan,   uning   “Ey,	
ʻ ʻ
jamoling husn ichinda mazhari zoti Xudo” matlali g azalida buning yorqin isbotini	
ʻ
ko ramiz:	
ʻ
Ey, jamoling husn ichinda mazhari zoti Xudo,
Xatm erur sizga malohat, ahsanollohul-ulo. [2,265] 
Oshiq   jonini   olishlariga   tayyor   va   rozi,   biroq   mashuqani   mendan   ayirma   degan
qarorida qat’iy turadi. 
Gar xasta Gado qonina nohaq kirar o lsang,	
ʻ
Jonindin ayirg il, vale jonondin ayirma. [2,267]	
ʻ
Agar   ko kdagi   quyosh   mashuqaning   yuzidagi   mohiyatni   anglasa,   u   o zini   bu	
ʻ ʻ
dunyoda   boshqa   ko rsatmay   qo yadi.   Quyosh   mashuqaning   go zalligini   ko rib,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
xijolat bo lganidan shunday qiladi.	
ʻ
Tal’ating mohiyatin gar nogah idrok aylasa,
O zga yuz ko rsatmagay xurshidi anvar dunyoda. [2,266]	
ʻ ʻ
Mavlono   Gadoiyning   ayrim   baytlarida   tilga   olingan   mavzu   Hofiz   baytlari
bilan   ham   muayyan   hamohanglikka   ega.   Bunday   mushtaraklik   va   g oyaviy	
ʻ
yaqinlik Hofiz hamda Gadoiy ijodida badiiy san atlar, xususan, iqtibos qo llashda	
ʼ ʻ
ham ko rinadi: Hofiz: 	
ʻ
Farq ast az obi Xizr, ki zulmot jon ast, 
To obi mo, ki manbaash “Allohuakbar” ast.
*     *     *
Alminnati lillah, ki dari maykada boz ast, 
Z-on ro , ki maro bar dari o  ro i niyoz ast*	
ʻ ʻ ʻ
38
  Ғаниева С. Яна  Гадоийнинг қасидаси ва “Мажолис ун-нафоис”нинг ёзилиш тарихи // Ўзбек тили
ва адабиёти. 1972 йил, 5-сон. – Б.55
43   Gadoiy: 
Allohu akbar, ushbu ne zebo jamol erur – 
Kim, husn ichinda mazhar-i lutf-u kamol erur. 
*     *    *
Ey Misr-i malohatg a yuz isbot bila shoh, ʻ
Ko rduk yuzunguzni yana, al-minnatu lilloh. 	
ʻ
Mavlono Gadoiy va Hofizdan dastlab  keltirilgan baytning birinchi misrasida
ilgari   surilgan   fikr   Hofiz   ruboiysi   mazmuniga   yaqin.   Ularda   ramzu   timsollar,
orifona   masalalar   talqini   va   badiiy   ifodada   o ziga   xos   mushtarakliklar   kuzatiladi.	
ʻ
Gadoiy o z g azallarida Sharq poetikasining fikrni ravon va nafis ifodalash yo llari,	
ʻ ʻ ʻ
badiiy san atlarni qo llash mahorati, vazn va qofiyalardan foydalanish san atkorligi
ʼ ʻ ʼ
bilan alohida ajralib turuvchi o ziga xos uslubni barpo etadi.	
ʻ
Shoir ijodida soch timsoli zulf, sunbul, hinduviy zulf kabi obrazlar bilan ham
ifodalanadi. Shoirning bir g azali aynan soch radifi bilan yuritiladi. Bunday tajriba	
ʻ
esa mumtoz she riyatda kam uchraydigan hodisa sanaladi: 	
ʼ
Ey qamuq savdoyilarg a moya-yi savdo soching, 	
ʻ
Har xami jon-u ko ngulga ertaki ma vo soching. 	
ʻ ʼ
Shoirning ayrim g azallarida ern/irn – lab, og iz, yuz, qosh, tish, husn, qad,	
ʻ ʻ
qomat,   dudoq   kabi   obrazlar   vositasida   go zal   ifodalar   yaratilgan.   Gadoiy   o z	
ʻ ʻ
lirikasida   ishq   va   oshiq   iztiroblari,   hijron   alamlari,   visol   quvonchlarini   kuylash
bilan birga muhabbat  va uning ne matlaridan bahramand bo lishga to siq bo lgan	
ʼ ʻ ʻ ʻ
xudbin,   ag yor,   raqib,   zohid,   nosih,   hosid   obrazlarini   ham   yaratadi.   Bular     bilan	
ʻ
lirik qahramon munosabatini bayon etish orqali shoir   davr ijtimoiy hayotini ham
aks   ettiradi,   an anaviy   timsol-obrazlarni   yangi   talqinlar   bilan   boyitadi,   original	
ʼ
poetik manzaralar kashf etadi.
                      A.Hayitmetov   ishq   mavzusidagi   g azallar   to g risida	
ʻ ʻ ʻ   shunday   deydi :
“G azalning   sevgi   temasi   bilan   bog langanligi   bu   she’riy   formaning   qasidaga	
ʻ ʻ
nisbatan   g oyaviy-tematik   jihatdan   xalqchilligini   ko rsatar   va   tobora   uning	
ʻ ʻ
xalqchilligini   oshirar   edi.   G azalning   bu   sohadagi   muvaffaqqiyati   fors-tojik	
ʻ
44 adabiyoti   tarixida,   xususan,   Sa’diy   va   Hofiz   she’riyati   misolida   yaqqol   ko zgaʻ
tashlanadi.   Bu   gigant   liriklarning   ijodlarida   shu   formaga   ko p   o rin   va   e’tibor	
ʻ ʻ
berganliklarining   o zi,   ularning   o z   xalqlari   manfaatlari   va   og zaki   poeziyasiga	
ʻ ʻ ʻ
yaqinligini   namoyish   qilar   edi.   Chunki   sevgi   temasi   aslida   hammaga   yaqin,
hammaga   tushunarli,   demokratik   xarakterga   ega   bo lib,   undan   har   qaysi   ijtimoiy	
ʻ
guruh  manfaatdor   va  unga  aloqadordir.  Shuning  uchun  ham   bu  mavzu  keng  xalq
ommasi   ahamiyatiga,   jamiyat   ahamiyatiga   ega   bo lib,   bu   temadagi   lirik   asarlar
ʻ
doim  katta  ijtimoiy  ahamiyat   kasb  etib keldi”. 39
  Biroq  biz demokratik ruh  haqida
g azallar   borasida   bunday   fikrlarni   ayta   olmaymiz.   Jumladan,   biz   ijodkor	
ʻ
tasavvufiy   ohangda   asar   yaratsa-yu,   biroq   u   yashagan   zamon   mafkurasiga   to g ri	
ʻ ʻ
kelmasa,   ijodkorning   o z   asari   uning   farzandi,   bolasi   deyishadi,   ammo   shunday	
ʻ
vaziyatda   ijodkor   o z   asarini   e’lon   qilsa,   uning   asari   unga   bola   emas,   balki   balo	
ʻ
bo ladi. Biz bunga jadid adabiyoti namoyondalari tomonidan yaratilgan she’rlarni	
ʻ
misol   qilib   keltirishimiz   mumkin.   Asarlar   real   hayot   tasirida   yaratilar   ekan,   agar
jamiyatda   demokratik   ruh   mavjud   bo lmasa,   asarda   ham   bu   holatni   oshkora   aks	
ʻ
ettirib,   uni   ommaga   e’lon   qilish   mashaqqatli   jarayon.   G azallarda   hamd   qism	
ʻ
mavjud bo ladiki, bunday g azallar hamd g azallar deyiladi, ya’ni Ollohning ta’rifi	
ʻ ʻ ʻ
keltiriladi.   Hamd   g azallar   Navoiy   ijodida   ko p   qismni   tashkil   etgan.   Bundan	
ʻ ʻ
tashqari nomalarda ham asarning hamd qismi mavjud.  Navoiygacha yashab o tgan	
ʻ
ijodkorlar   xususida   hamda   ularning   Navoiy   ijodiga   ta’siri   masalasida
adabiyotshunos   olim   M.Muhiddinov   shunday   yozadilar:   “XV     asrning   birinchi
yarmida   yashab   o tgan   turkigo y   shoirlar   adabiyot,   san at     va   madaniyatni	
ʻ ʻ ʼ
boyitishga   munosib   hissa   qo shgan.   Alisher   Navoiy   ijodining   takomillashuvi,	
ʻ
yuksak  cho qqiga ko tarilishida  ularning barakali   ta siri   bo lgan.  O z zamonasida	
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
mashhur   bo lgan   bu   davr   shoirlaridan   Lutfiy,   Haydar   Xorazmiy,   Sakkokiy,
ʻ
Durbek, Gadoiy va boshqalar  qatori mavlono Atoiyning ham o zbek g azalchiligi	
ʻ ʻ
taraqqiyotiga,   badiiy   so z   san atiga   qo shgan   munosib   hissasi   bor”	
ʻ ʼ ʻ 40
  Navoiyning
asarlarida ayniqsa Xorazmiyning ta’siri nihoyatda kata bo lgan. Gadoiy mulkdorlar	
ʻ
39
  А. Ҳайитметов. Навоий лирикаси, 1961, 107-бет.     
40
 Аҳмадхужаев Э. Гадоий (Ҳаёти ва ижодий мероси). – Т.: Фан, 1978. – Б.50
45 o z   mol-mulklari,     mansab,   martabalari   bilan   g ururlansalar,   mening   dunyodagiʻ ʻ
quvonchim,   faxrlanishimning   sababchisi   ma’shuqaning   ishqidandir   deydi.   Shoir
nazarida muhabbatdan ham ulug roq narsa bo lishi mumkin emas. Gadoiy bu bilan	
ʻ ʻ
muhabbatni  har   qanday mol-mulk, mansabdan   ustun  qo yadi   va o zi   ham  shunga	
ʻ ʻ
amal   qilganligi   bilan   faxrlanadi.   Bu   g oyaning   mol-mulk,   mansab,   toj-taxt   uchun	
ʻ
kurash   avjga   mingan   bir   zamonda   ilgari   surilishini   diqqatga   sazovor   ijobiy
hodisalardan deb aytish mumkin:
Ishqingizdin (dur) jahon ichra mubohotim, begim,
O zgalar faxri gar o lsa mulku joh-u mol ila.	
ʻ ʻ
Dog i ishqning birladur faxru mubohatim, begim,	
ʻ
Hech Gadoda ushbu davlatliq nishon bo lg aymu, oh.	
ʻ ʻ
Shoir Gadoiy o zbek dunyoviy adabiyotining yirik namoyandasi sifatida	
ʻ
zabardast   g azalnavis   zamondoshlari   Lutfiy,   Atoiy,   Sakkokiylar   singari   o zbek	
ʻ ʻ
mumtoz adabiyotining lirik janrlari, ayniqsa “turkiy” deb ataluvchi aruzning ramal
bahridagi   dunyoviy   ruhdagi   g azalning   rivojlanib,   boyib,   tematik   doirasi   va	
ʻ
obrazlar   silsilasining   kengayishiga,   uning   yanada   yuqori   taraqqiyot   bosqichiga
o sib   chiqishiga,     takomil   topishiga   o z   qimmatli   hissasini   qo shdi.   Gadoiy	
ʻ ʻ ʻ
g azallari   kompozision   jihatdan   4   baytdan   9   baytgacha   bo lgan   doirada   yozilgan
ʻ ʻ
bo lib, shoir she’rlarining ixcham bo lishiga e’tibor qilgan.
ʻ ʻ
 Gadoiyning xalq qo shiqlari yo lida, aruz vaznining eng o ynoqi, ta’sirchan	
ʻ ʻ ʻ
hazaj bahidagi mustazodi zo r mahorat bilan yaratilgan bo lib, uning tili va uslubi
ʻ ʻ
juda ravondir.
46 47 III BOB. “Yor” timsolining oshiqona g azallarda badiiy-estetik ifodasiʻ
3.1. Atoiy she’riyatida an’anaviy obrazlarning ma’rifiy ahamiyati
                Atoiy   ham   navoiyning   nazari   tushgan   ijodkorlar   biridir.   Atoining   kelib
chiqishi   haqida   Alisher   Navoiy   uni   Ismoil   Ota   avlodlariga   bog laydi.   Biroq   buni	
ʻ
amoylovich   inkor   etadi.   “Atoyi   hayoti   haqida   birinchi   bo lib   fikr   bildirgan   rus	
ʻ
sharqshunos   olimi   A.N.   Samoylovich   (180-1938)   ba zi   manbalarga   tayanib,	
ʼ
Ismoil   ota   Sayyid   otaning,   Sayyid   ota   655-1258-1259-yillarda   vafot   etgan   Zangi
otaning  muridi   va   vorisi   ekanligini,   shulardan   kelib  chiqib,   Ismoil   ota  XIV   asrda
yashagan deb xulosa chiqaradi. 41
Atoiyning   g azallari   o zining   tasavvufiy   ohangga   ega   ekanligi   bilan   ajralib	
ʻ ʻ
turadi.  Ijodkor  ishqni  kuylar  ekan  Yor  obraziga  alohida  to xtaladi.  To g ri, Atoiy	
ʻ ʻ ʻ
ijodida   ham   boshqa   ijodkorlarda   bo lgani   kabi   majoziy   ishq   kuylangan   o rinlar	
ʻ ʻ
ham   mavjud.   Atoiy   ijodining   o ziga   xosligi   shundaki,   ijodkor   majoziy   ishqni	
ʻ
kuylagan o rinlarida ham  tasavvufiylikni  singdirib keta olgan.  	
ʻ Bаdiiy   adabiyotda,
ayniqsa   mumtoz   adabiyotda   ramziy   obrazlarning   lug ati   bilan   tanishmay   turib	
ʻ
ijodkorning   nuqtai   nazarini   to g ri   anglab   yeta   olmaymiz.   Badiiy   asarlarda	
ʻ ʻ
qo llanilib   (ko proq   she’riyatda   uchraydi   bunday   holat)   aynan   o z   ma’nosini	
ʻ ʻ ʻ
ifodalamaydigan   boshqa   ma’noda   qo llaniladigan   so zlar   timsol   deyiladi.   Ularda	
ʻ ʻ
she’riyatda asli lug aviy ma’nosidan boshqa ma’noni ifodalab keladi. 	
ʻ
“ XV     asrning   birinchi   yarmida   yashab   o tgan   turkigo y   shoirlar   adabiyot,	
ʻ ʻ
san at     va   madaniyatni   boyitishga   munosib   hissa   qo shgan.   Alisher   Navoiy	
ʼ ʻ
ijodining   takomillashuvi,   yuksak   cho qqiga   ko tarilishida   ularning   barakali   ta siri	
ʻ ʻ ʼ
bo lgan.   O z   zamonasida   mashhur   bo lgan   bu   davr   shoirlaridan   Lutfiy,   Haydar	
ʻ ʻ ʻ
Xorazmiy, Sakkokiy, Durbek, Gadoiy va boshqalar qatori mavlono Atoiyning ham
o zbek g azalchiligi taraqqiyotiga, badiiy so z san atiga qo shgan munosib hissasi
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
bor” 42
41
  Рафиддинов С. Мажоз ва ҳақиқат (Атойининг поэтик маҳорати). –Тошкент: Фан, 1995, 7-бет.
42
  Аҳмадхужаев Э. Гадоий (Ҳаёти ва ижодий мероси). – Т.: Фан, 1978. – Б.50
48 Timsol – asli surat degani.  Surat esa narsaning o zi emas, u haqda ma lumotʻ ʼ
beradi,   xalos.   Uni   ko rib,   o sha   narsaning   o zini   tassavvurga   keltiramiz.   Badiiy	
ʻ ʻ ʻ
timsol   ham   shunga   o xshash.   Shoir   bir   nimani   ko zda   tutadi,   o sha   narsani
ʻ ʻ ʻ
o quvchi   yaxshiroq,   osonroq   ko z   oldiga   keltirsin   uchun   biror   timsol   ishlatadi.	
ʻ ʻ
Masalan,   Alisher   Navoiyning   quyidagi   baytidagi   ayrim   tisollarga   e tibor	
ʼ
qarataylik:
Ey Navoiy, boda birla xurram et ko nglung uyin,	
ʻ
Ne uchunkim, boda kelgan uyga qayg u kelmadi.	
ʻ
Bayt – asli oshiqona g azalning maqtasi. Lekin boda tilga olindimi, demak,	
ʻ
g azalga   rindonalik   ruhi   ham   qo shiladi.   Zero,   may   tarifida   kelgan   g azallar	
ʻ ʻ ʻ
rindona g azallardir.	
ʻ
Yana   bir   misolga   to xtaladigan   bo lsak,   aytish   joizki   quyidagi   bayt   haqida	
ʻ ʻ
gap   ketganda   soch   tasavvufiy   timsol   –   atama   sifatida   she riyatda   Allohning	
ʼ
sirlariga yetishishga bir ishora hisoblanishini eslamoq joiz:
Yuzung visolig a yetsun desang ko ngullarni	
ʻ ʻ
Sochingni boshdin ayoq chin ila shikan qilg il.	
ʻ
Umuman, g azal baytlaridagi bog liqlik timsollar ketma-ketligiga asoslanishi	
ʻ ʻ
ham   tabiiy   jarayon   hisoblanaishini   keltirish   bilan   sharhlab   o tilishiga   yorqin	
ʻ
misolgani   Navoiyning   “Favoyid   ul-kibar”   devanining   597-   g azali   “Jong a   chun	
ʻ ʻ
dermen...”dagi timsollar ham tasdiqlaydi: jon (birinchi bayt), jism (ikkinchi bayt),
bag ir (uchinchi bayt), ko ngil (to rtinchi bayt), ko z (beshinchi va oltinchi baytlar)	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan   bo lib   o tgan   savol   javoblarda   kuchli   izchillik   va   o zaro   ketma-ketlik   bor.	
ʻ ʻ ʻ
А toiyning     she'rlari ko proq ishq-muhabbat haqida. Shoir yorning qaddi-qomatini,	
ʻ
yuzi,   ko zi,   qoshi,   sochi,   kipriklarini,   og zi,   labi,   xoli   kabilarni   ta'rif-tavsif   etadi.	
ʻ ʻ
Ularni sifatlash orqali yorning go zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada	
ʻ
o zining  	
ʻ ma'shuqaga bo lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. O zini „qul",  	ʻ ʻ yorni
„shoh"   ko rsatish   orqali   bir   tomondan,   go zal   yorga   sevgi-sadoqatini   bildirsa,	
ʻ ʻ
ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini („shoh"—„qul") ta'kidlab turadi. Bu
ma'shuqa go zallikda deyarli hamisha nuqsonsiz, har jihatdan mukammal bir siymo
ʻ
49 sifatida namoyon bo ladi. Shu sababli, ko pincha, uning jamoli Alloh jamolini esgaʻ ʻ
tushiradi.   Shoir   goho   „husn"ni   „Mus ’ haf"   (Qur’on!'.)ga,   “meng”   („xol")ni   oyatga
o xshatib,  yor go zalligini 	
ʻ ʻ tasvirlashdan maqsad Alloh ekanligiga ishora ham qiladi.
Shunday  o rinlarda shoir ishqining ilohiy ekanligi anglashiladi:	
ʻ
Ey mushafi husnung a menging nuqtasi oyat, 	
ʻ
Islom eliga bo ldi yuzing nuri hidoyat.       	
ʻ
Baytda   yor   yuzi   Mus'haf   —   Qur'onga   o xshatilgan.   Buning  	
ʻ zamirida
muqaddaslikka ishora bor. Oyat Qur'on suralarining tugal  ma'noli jumlasi. Tugagan
jumlaga   nuqta   qo yiladi.   Shoir   yorning   yuzidagi   meng   (xol)ni   ayni   shu   ma'noda	
ʻ
qo llamoqda.   Keyingi  	
ʻ baytda   ma'shuqa   hur   va   malaklarga  o xshatiladi   va   g azalda	ʻ ʻ
dunyoviy   ruh   kuchayadi.   Shoirning   mahorati   shundaki,   ilohiy   tushunchalar
qo llanishi   bilan   dunyoviy,   dunyoviy   tushunchalar   keltirilishi   orqali   ilohiy   ma'no	
ʻ
anglatiladi:
Sen hurmusen yo malak, ey turfayi davron, 
Ne husnungga bor hadde-yu, ne lutfunga g oyat.	
ʻ
Таsvirlanayotganidek,   ma'shuqa   go zalligiga   chek-u   chegara   yo q.   Hatto,	
ʻ ʻ
ko plab   qissalarda   go zallik   timsoli   sifatida   tasvirlangan   Yusuf   ham   unga   teng	
ʻ ʻ
kelolmaydi:
Gar husn budurkim, sanga bor, kes bu tilimni, 
Yusuf so zidin qilsam agar zarra hikoyat.	
ʻ
Yorning zulfi ham, ko zi ham go zal. Ammo ular oshiq joniga qasd qiladi, uni
ʻ ʻ
qiynaydi, o rtaydi. Shu holat Atoiy tomonidan quyidagicha ifodalangan:	
ʻ
Zulfung madidin qiladur jong a ko zung qasd, 	
ʻ ʻ
Chin lashkari kofirg a qilur ore himoyat.	
ʻ
Chin lashkari va kofirning eslatilishi tasodifiy emas.  Odatda, Chiqish she'riyatida
zulf   chin   lashkariga   o xshatiladi.   Shoir   shu   an'anadan   foydalanib,   tasvir	
ʻ
go zalligiga erishmoqda.     	
ʻ
Oshiq yor go zalligidan, uning o zidan shu darajada ruh-lanadiki, hatto joni	
ʻ ʻ
chiqsa, halok bo lsa ham yor labidan bir najot bo lsa, u yana tirila oladi. Keyingi	
ʻ ʻ
50 ikki bayt ana shu haqda.   G azal Qur'on nomini eslash bilan boshlangan edi. G azalʻ ʻ
davomida   Yusuf,   Iso   nomlarining   keltirilishi   shoir   ko zda   tutgan   mantiqning	
ʻ
yuzaga chiqishiga imkon bergan.
Shoirning   qator   she'rlarida   hayotiy   yor,   dunyoviy   ishq,   ya'ni   insonning
insonga bo lgan muhabbati ko zda tutilganini ham ko rish 	
ʻ ʻ ʻ mumkin.
Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek o lturur, 	
ʻ
G oyati nozikligirrdin suv bila yutsa bo lur	
ʻ ʻ .
Ushbu   baytda nozik nihol qiz tasvir etilayotganiga shubha yo q. She'rda ma'shuqa	
ʻ
shu qadar nozik, shunchalar go zal qiz sifatida tasvirlanadiki, go yo uni bir qoshiq	
ʻ ʻ
suv bilan yutib yuborish mumkinday.  Atoyi xalq iboralarini g oyat yaxshi biladi va	
ʻ
undan   o rinli   foydalana   oladi.   G azalning   maqtasida   ham   shu   hol   sezilib   turibdi.	
ʻ ʻ
Qizning   go zalligi,   tiniqligi,   pokizaligi   shunchalikki,   u  	
ʻ qo lini   suvda   yuvib	ʻ
tozalamaydi, balki qo lini yuvib suvni poklaydi:	
ʻ
Ul ilikkim suvdin oriqtur, yumas oni suvda, 
Balki suvni pok bo lsin deb iligi birla yur.	
ʻ
Oshiq suv  yoqasida  paridek o ltirgan tengsiz  go zalga qarab,  	
ʻ ʻ hayrat   bilan   „suv
qizi",   ya'ni   suv   parisining   „goh-goh   ko zga  	
ʻ ko rinishi"ga   iymon   keltiradi.  	ʻ G azal	ʻ
maqta'sida   shoir   o zining   ibodati  	
ʻ ham   yor   husnini   ko rishning   tavallosidan	ʻ
iboratligini bildiradi.   Atoyining ushbu g azaligacha yor ko ngliga g ulg ula solgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
sanam   timsoli   bu   qadar   jonli,   ta'sirchan   va   ayni   vaqtda   ilohiy   yo sinda	
ʻ
tasvirlanmagan edi.
Navoiydan oldin o tgan turkigo y shoirlarimizda “may” obrazi nisbatan kam	
ʻ ʻ
qo llangani kabi Atoyida ham ayrim baytlarda uchraydi. Ilohiy ishq ramzi bo lgan	
ʻ ʻ
“may” timsoli  orqali  ilohsevarlik, oshiqlik maylu shavqlari  ifodalanadi. Shoir  bir
baytda   o ziga   xitob   qilib,   may   ich,   ya ni   Haq   ishqini   qalbingga   joyla,   xo blar	
ʻ ʼ ʻ
(oshiqlar,   murshidi   komillar)   ko zidek   farog atda     pinhon   bo l,   uzlatga   chekin.	
ʻ ʻ ʻ
Insonning   moddiy   ehtiyojlaridan   sanalgan   ot,   to n,   kabi   narsalar   uchun   hatto	
ʻ
tepangdagi   to qqiz   qavat   osmonning   ham   minnatini   tortma   deb,   foniy   dunyoga	
ʻ
darveshona ko z bilan boqishni, har nokas oldida bosh egmaslikni ta kidlaydi.
ʻ ʼ
51 Boda ich, tut go shaye, xo blar ko zidek forig  ul,ʻ ʻ ʻ ʻ
Tortma otu to n uchun bu to qquz ayvon   minnatin.	
ʻ ʻ
Yoki:
Men netib tarki sharobu shohid aylaykim, manga
Piri mayxona azaldin qildi bu irshodlar.
    Mazkur   baytdagi   sharob,   shohid,   piri   mayxona   so zlari   tasavvufiy   ma no	
ʻ ʼ
anglatib,  sharob-ilohiy  ishq,   qalbda   ma rifat   bodasining   tug yon  qilishi,   shohid   –	
ʼ ʻ
Vujudi mutlaqdir. Piri  mayxona esa ruhoniy rahbar, ya ni  muridni  tariqat  yo liga	
ʼ ʻ
boshqargan,   unga   ma rifat   mayini   ulashadigan   pir,   komil   insondir.   Yuqoridagi	
ʼ
baytlar turkona uslubda yozilgan bo lsa ham ma lum tayyorgarliksiz ularni yaxshi	
ʻ ʼ
tushunib bo lmaydi.	
ʻ
    San atkor   shoir   asosan   ishqiy   mavzuda   ijod   qilib,   sevgi   lirikasini   o zining	
ʼ ʻ
benazir g azallari bilan g oyaviy-badiiy jihatdan boyitishga munosib hissa qo shdi.
ʻ ʻ ʻ
Alloh sevgisi, Muhammad alayhissalom muhabbati,  “xo b”lar – yaxshilar mehrini	
ʻ
targ ib   va   tashviq   qildi.   Insondagi   nozik,   muqaddas   tuyg u-ishqni   butun	
ʻ ʻ
murakkabligi   bilan   kuyladi.   Shoir   ta biri   bilan   aytganda   ishq   oddiy,   jo n   narsa	
ʼ ʻ
emas,   u   “sherri   nar”ni   zabun   ayladi,   azobiga   dosh   berish,   lazzatidan   bahramand
bo lish har kimning qo lidan kelmaydi:	
ʻ ʻ
Zinhor ishq ishini o sal tutma, ey ko ngul,	
ʻ ʻ
Osoni mushkul erur aning mushkulottin.
Oshiqning   hijrondagi   iztiroblari,   unga   talpinishi,   ma shuq,   husni   jamoli,	
ʼ
oshiq   va   ma shuq   orasidagi   munosabatlar,   irfoniy   mayl   va   iztiroblar   g azallarda	
ʼ ʻ
mohirlik   bilan   o z   ifodasini   topgan.   Shoir     an anaviy   poetik   obraz   va   she riy	
ʻ ʼ ʼ
san atlardan   unumli   foydalanib,   bu   mavzularni   chuqurlashtirdi.   An anaviy	
ʼ ʼ
timsollar, xalq iboralari, qochirimlari va o zbek tilining hassos so zlaridan unumli	
ʻ ʻ
foydalandi.
    Atoyining   ilohiy   ishq,   tasavvufga   bag ishlangan   bir   necha   yaxlit   g azallari	
ʻ ʻ
ham mavjud. Jumladan, “Har necha bo lsa yorda kibru anovu martabat”, “Ayoqing	
ʻ
tuprog i   birla   qasamkim”   satrlari   bilan   boshlanadigan   g azallar   sof   tasavvufiy	
ʻ ʻ
52 ruhda   bo lib,   bunday   g azallar   shoirning   tariqatga   bo lgan   munosabatini,   irfoniyʻ ʻ ʻ
qarashlarini ifodalashi bilan ahamiyatlidir. 
Har bir shoir o zining fikr va tuyg ularini tabiat hamda jamiyatdagi voqea va	
ʻ ʻ
hodisalar   bilan   qiyoslab,   obrazli   ifoda   etishga   harakat   qiladi.   Atoyining   ham
quyidagi   baytiga   diqqat   qilinsa,   tasvirlangan   qiyosiy   manzara,   lirik   qahramon
holati bilan tabiat holatidagi uyg unlik, hayotiy lavhalarning san atkorona ifodasi	
ʻ ʼ
kitobxonni darhol o ziga jalb etadi. Odatda, bunday baytlar bir o qishdayoq kuchli	
ʻ ʻ
ta sir qiladi va esda qoladi: 	
ʼ
Yig lab yuzungdin olayin zulf niqobin,	
ʻ
Gul yaxshi ochilmas kechalar yog masa yomg ur.	
ʻ ʻ
Atoyi   ilohiy   ishq   sir-sinoatlari   haqida   yozar   ekan,   bu   ishqning   yukini
ko taruvchi insonni va undagi go zal axloqni targ ib qildi:	
ʻ ʻ ʻ
Vafosiz dilrabodin Tengri bezor,
Agar husn ichra jannat huri bo lsa.	
ʻ
Shoir   g azallarida   majoziy   ishq   (insonga   qaratilgan   sevgi),   ayrimlarida   sof	
ʻ
ilohiy   ishq,   ayrim   g azallarda   majoziy   va   haqiqiy   (ilohiy)   ishqning   qorishib,	
ʻ
omuxta   tasvirlanganini   guvohi   bo lamiz.   Bunday   g azallarni   ajratish   albatta,   har	
ʻ ʻ
bir kishidan ma lum savodxonlikni talab qiladi.	
ʼ
    Atoyi   she riyati   jonli,   hayot   bilan   hamnafas,   tabiat   bilan   uyg undir.   Tabiat
ʼ ʻ
go zalligi,   nafosat,   bahordagi   uyg onish   shoirni   hayratga   soladi,   ichki   olamini	
ʻ ʻ
junbishga   keltiradi   va   yashash   mohiyati   haqida   o yga   toldiradi.   Shoir   she rlarida	
ʻ ʼ
dunyo   yashillikka   burkangan   lahzalarni   g animat   bilishga,   umrni   behuda	
ʻ
o tkarmay yaxshi “hamdam” bilan hamnafas o tkarishga da vat etadi:	
ʻ ʻ ʼ
     Soqiyo, keltur mayi gulgun,ki xush damdur bu kun,
     Olami farxundayi navro zi olamdur bu kun.	
ʻ
     Yer yuzinda gulshanu bog u bahoru bog cha,	
ʻ ʻ
     Gunbazi xazro mengizlik sabzu xurramdur bu kun, 
     Ey Atoyi, bo lma g ofil, bir nafas hamdam tila,	
ʻ ʻ
53      Umrni hamdam kechurmaklik basi kamdur bu kun.
Boshqa bir g azal maqtasida:ʻ
Kel, ey dilbar, ki bo ston vaqti bo ldi,	
ʻ ʻ
Gul ochildi, guliston vaqti bo ldi,	
ʻ
deya   xitob   qilgan   shoir,   gul   va   bulbul   so zlarini   g azal   davomida   takror   qo llab,	
ʻ ʻ ʻ
ajoyib poetik tasvir va badiiy xulosalar chiqaradi:
     Qilay nola, boqib guldek yuzungga,
     Chu bulbullarg a afg on vaqti bo ldi,	
ʻ ʻ ʻ
     Bu damkim, gul qilur bulbulg a altof,	
ʻ
     Atoyig a ham ehson vaqti bo ldi.	
ʻ ʻ
   Ijtimoiy-siyosiy   hayot   illatlarini   tanqid   qilish   Atoyi   she riyatida   juda   kam	
ʼ
uchraydi.   Lekin   ayrim   baytlarda   “shoh-gado”,   “g ani-faqir”   kabi   obrazlar   orqali	
ʻ
jamiyatdagi ba zi tengsizliklarga ishora qilib o tadi. Ishq azobi, zamona javri, yor	
ʼ ʻ
va ag yordan jafoyu g ussalar tortgan shoir:	
ʻ ʻ
     Yo ishq balosi manga, yo javri zamona,
     Yo yor jafosi manga, yo g ussai ag yor?	
ʻ ʻ
deya norozilik ohangidagi misralar bitadi. Yoki:
     Hosili umim tugandi hasratu qayg u bila	
ʻ
     Ro baru o lturmadim, ul ko zlari jodu bila.	
ʻ ʻ ʻ
Atoyi g azallaridagi ba zi baytlar hayot, umr,go zallik mohiyati xususida bevosita	
ʻ ʼ ʻ
o ylashga majbur etib, o quvchiga axloqiy-ma naviy ozuqa beradi:	
ʻ ʻ ʼ
     Bo lma bahori husnunga g arra, ki bu xazoni umr,	
ʻ ʻ
     Bog i hayotta ne guli qo yg usi, ne giyoh ham.
ʻ ʻ ʻ
Yoki:
     Murni ozurda qilma, xossa oshiq ko nglini,	
ʻ
     Husn mulkinda tilarsankim, Sulaymon bo lg asen.	
ʻ ʻ
   Yuqorida   ta kidlaganimizdek,   Atoyi   g azallarining   anchaginasi   (109   tasi)	
ʼ ʻ
xalq qo shiqlariga mos vaznda bitilgani uchun ham badiiy soddalikni ta minlagan	
ʻ ʼ
va bevosita yoki bilvosita xalq og zaki ijodidan oziqlangan.	
ʻ
54    Shoir  xalq og zaki  ijodini, odamlar  orasidagi  maqol, masal  va urf-odatlarniʻ
yaxshi   bilgan.   Ulardan   foydalanib,   ta sirli,   sodda   va   obrazli   baytlar   ijod   qilgan.	
ʼ
Bugungi   kunda   turkiy   xalqlar   orasida   yurgan   xalq   maqol   va   hikmatli   so zlarini	
ʻ
Atoyi “masaldurkim”, “bu masalkim”, “Ki derlar” kabi so zlar bilan tamsil san ati	
ʻ ʼ
vositasida qo llaydi:	
ʻ
     Qildi jonimga men shirin lobing zavqi, bale
     Bu masaldurkim “kishi bol tutsa bormog in yolor”.	
ʻ
Darhaqiqat,   Atoyi   she riyati   o ziga   xos,   xalq   tiliga   yaqin,   soda,   jozibador   va	
ʼ ʻ
murakkab   tasvirlardan   xoli.   Tashbihlari   bejirim,   qiyoslari   mutanosib,   shoirona
sinchkovligi va kuzatuvlari tahsinga loyiq.
    Masalan,   Atoyi   ma shuq   jamolini,   husnu   fazilatini   ta riflar   ekan   tabiiy	
ʼ ʼ
hodisa   va   jarayonlarni   kuzatib,   ohorli   tashbihlar   qo llaydi,   nozik   muqoyasalar	
ʻ
topishga muvaffaq bo ladi. Bir baytida shunday deydi:	
ʻ
     Gar boshi ko kka yetar, oy bir habash quldur sanga,	
ʻ
     Har kishi tuymas muning, ush yuzida bilgulari.
   Ya ni,  oy  har  qancha   yuksakda   bo lmasin   sening  bir   qaro  quling.  Buni   har	
ʼ ʻ
kim   sezmasa-da,   uning   yuzidagi   qora   dog laridan   belgilidir,   deb   kinoya   qiladi	
ʻ
shoir.   Yoki   gulning   qizarishini   kutilmaganda   shoirona   misralarda   quyidagicha
ifodalaydi:
Jamoling vasfini qildim chamanda,
Qizordi gul uyottin anjumanda.
Tamanno qilg ali la lingni ko nglum,	
ʻ ʼ ʻ
Kishi bilmas anikim, qoldi qanda.
Chu jonimdin aziz jonona sensen,
Kerakmas jon manga sensiz badanda.
Yuqoridagi satrlar oddiy tuyulgani bilan san atkor shoirning yuragidan otilib	
ʼ
chiqqan, samimiy va haroratli ekani sezilib turadi.
   Shoir xalq afsona va ertaklaridagi timsollarni she riyatga olib kiradi. Xalq orasida
ʼ
55 uchraydigan voqea-hodisalar, kundalik tashvishlardan favqulodda poetik xulosalar
chiqaradi.     Hammaga   tushunarli   ammo   ifodasi   har   qanday   o quvchini   hayratgaʻ
soladigan baytlar shoir g azallarida ko plab topiladi. “Suv qizi” haqidagi Mashhur	
ʻ ʻ
g azallarida shunday satrlar mavjud:	
ʻ
Ul ilikkim, suvdin oriqtur, yuvmas oni suda,
Balki suvni pok bo lsun deb iliki birla yur.	
ʻ
Sanamning   qo llari   suvdan-da   pok,   suvdan-da   tiniq.   U     qo lini   pok   bo lsin	
ʻ ʻ ʻ
deb   suvda   yuvmayapti.   Balki   suvni   pok   qilish   uchun   qo llarini   yuvayotir.   Ushbu	
ʻ
bayt ham orginalligi bilan tez yodda qoladi:
Kirpikim jorub etay, yuzumki xokandoz ham,
Gar qabul etsa meni qulluqqa farroshing begim.
Kirpikni   supurgi,   yuzni   xokandoz   qilib   yorga   sadoqat   ko rsatish   Atoyi	
ʻ
ijodiga xos. Zamondosh shoirlarning birortasida bu tashbih uchramaydi.
Atoyi   g azallarida   dilbar   majoziy   ma noda   sevgili,   biror   yaqin   kishi,   haqiqiy	
ʻ ʼ
ma noda esa Allohi qadimdir. Shoir	
ʼ   g azallarida ma nodosh sifatida dilrabo, pari,	ʻ ʼ
sanam, nigor, begim, dilarom, yor, mahbub, dilsiton, manzur, nigoro, jonon, xo b	
ʻ
kabi so zlarni ishlatadi. Sarvi xiramon, ruhi ravon, sarvi qad, joni shirin, sarvi noz,	
ʻ
turki kofirkesh, siyimtan, sarvi dilju kabi istioraviy atamalar ham mahbubga nisbat
beriladi.
Atoyi g azallarida yorning tashqi qiyofasi va husni bilan bog liq ba zi obraz	
ʻ ʻ ʼ
va   badiiy   san atlar   borki,   ular   qayta-qayta   ko zga   tashlanadi.   Ham   majoziy,   ham
ʼ ʻ
tasavvufiy   ma no   tashuvchi   hamda   takrorlanib   turuvchi   bunday   poetik   obraz   va
ʼ
san atlarda   an anaviylik   ustun   bo lsa-da,   shoir   ularga   ijodiy   yondashadi.	
ʼ ʼ ʻ
Mahbubning har bir uzvi istiora va sifatlash bilan tilga olinadi yoki biror narsaga
tashbeh va qiyos qilinadi. Masalan:
1.   Qad – tubo,  sidra, sarvi sanubar, alif harfi, joni ravon, ruhi quds paykar.
2.    Yuz  –  quyosh,   oy,  gul,  yulduz,   subhi   sodiq,  saodat  matlai,  vardi   hamro  (qizil
gul), oftobi xovar (sharq quyoshi)
3.  Qosh – kamon, hilol, yoy, olmos, xanjar, qavsi quzah, Ka baning mehrobi, toqi	
ʼ
Kisro
56 4.  Qovoq – muqashshar (po sti archilgan) bodom;ʻ
5.  Kiprik – cherik, lashkar, nishtar, o q;	
ʻ
6.  Ko z – qiymoch, jodu, ohu, cho lpon, jayron, kuffori Haybar, nargis, sohir;	
ʻ ʻ
7.  Yanog  – anor, jannat bog ining guli, lola;	
ʻ ʻ
8.   Og iz – pista, tor, sifr (og izning torligi va kichikligidan uni sifr-nol raqamiga	
ʻ ʻ
qiyoslaydilar), yo q narcha, g uncha, ramzi nihon.	
ʻ ʻ
9.   Lab – la l, shakar, qand, asal, shirin, nabot (navvot), yoquti serob, kavsar yeli,	
ʼ
obi hayot. Iyso nafasi.
10.  Tish – inju, dur, pokiza gavhar, shabnam donasi:
11.  Xat – xizri farruxpay, sabzai chashmai hayvon, jon sahfasiga yozilgan yozuv;
12.     Xol   –   oshiqni   tuzoqqa   ilintiruvchi   dona,mushk,,   hindu,   qalamdan   sachragan
tomchi, nuqtai anbar, fulful:
13.     Soch,   zulf   –   ganj   ustida   yotgan   ilon,   kamand,   qattol,   dom,   sumbul,   zanjir,
Sulaymon lashkari, hindu, jim harfi;
14.  G abg ab – sobi siymin;	
ʻ ʻ
15.  Zanaxdon – choh, quduq;
16.  Bel – xayoli nozik, ingichka, kamar;
17.     Ko ngul   –   sulton,   xastahol,   devona,   xasmi   jon   (jon   dushmani).   (Rafiddinov,	
ʻ
78).
Atoyi   har   bir   ulkan   ijodkor   singari   adabiyotning   keyingi   davr   vakillariga
kuchli   ta sir   ko rsatdi.   O sha   davr   turkigo y   shoirlari   orasida   mavlono   Atoyining
ʼ ʻ ʻ ʻ
o z   o rni   borligi   adabiyotshunos   olimlar   tomonidan   e tirof   etib   kelinmoqda.	
ʻ ʻ ʼ
Jumladan,   R.Chari   degan   xorijlik   olim   ham   shunday   qayd   etadi:   «XIV   asrning
oxiri,   XV   asrning   birinchi   yarmiga   qadar   bo lgan   zamon   ichinda   chig atoy	
ʻ ʻ
adabiyoti   Yangi   bir   taraqqiyotga   erishib,   ko plab   dunyoviy   asarlar   maydonga	
ʻ
kelmoqqa   boshladi.   Ulardan   bir   qismi:   Sakkokiy,   Lutfiy,   Atoyi,   Yusuf   Amiriy,
Xorazmiy, Ahmad Mirzo, Gadoyi, Yaqiniy va boshqalardir. Bular orasida ayniqsa,
Lutfiy, Atoyi, Sakkokiyning asarlari muhim o rin egallaydi. Bu shoirlar Navoiydan
ʻ
ancha   oldin   o z   ona   tillarida   asarlar   yozib,   til   va   adabiyot   taraqqiyotida   muhim	
ʻ
hissalarini qo shgan mashhur siymolardir».
ʻ
57     Sharq   shoirlari   kabi   Atoyi   ham   o z   ijodidan   haqli   ravishda   faxrlanadi,ʻ
“so zlariga”   “quloq”   solganga   “yuz   duri   manzum”   nisor   etadi.   Shoir   bir   baytida	
ʻ
ta kidlaydi:
ʼ
Atoyi she rining lutfini bilsa,	
ʼ
“Latofatnoma”din kechgay Xo jandiy.	
ʻ
Yoki:
Atoyi so zlari lutfig a yetmag uncha kishi.	
ʻ ʻ ʻ
Kamoli zehnu zarofatni ko rmagantek edi.	
ʻ
Darhaqiqat,   shoir   so zlarining   “lutfiga   yetmaguncha”,   uni   anglab,   his	
ʻ
qilmaguncha   zehnu   zarofatliman   deb   da vo   qilish   mumkin   emas.   Zero,	
ʼ
ajdodlarimizdan   yetib   kelgan   ma rifiy   meroslarni   o qib   va   uqib   olmas   ekanmiz	
ʼ ʻ
ma naviy vazifamizni     bajarmagan bo lamiz.	
ʼ ʻ
Mavlono   Atoyi   ijodining   bunday   yorqin   xususiyatlari   haqida   ko p	
ʻ
mulohazalar   bildirish   mumkin.   Chunki,   shoir   ijodi   o ziga   xos     mahorat   maktabi,	
ʻ
ilhom   manbai   va   adabiyotimizning   nodir   ma naviy   boyigidir,   milliy   badiiy	
ʼ
tafakkur tarzi taraqqiyotida alohida sahifani tashkil etuvchi nodir durdonadir.
58 3.2.   Lutfiy lirikasida Yor oshiq maqsadini ifoda etuvchi ramziy obraz 
sifatida
Lutfiy   hayoti   va   faoliyatiga   oid   ma’lumotlar   Alisher   Navoiyning   bir   qator
asarlarida, jumladan, “Majolis un-nafois” asarida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi:
“...va   o tar   vaqtida   bu   g azal   matla’inkim,   tuganmaydur   erdi,   hazrati   Mahdumiyʻ ʻ
Nuran   tugatib,   o z   devonlarida   bitisunlar.   Ul   hazrat   ham   tugatib,   o z   devonlarida	
ʻ ʻ
bitidular va ul matla’ budurkim:
Gar kori dili oshiq bo kofiri Chin aftod,
Beh z-on ki ba badxo y bemehri chunin aftad.”	
ʻ 43
Lutfiy   hayoti   va   ijodi   o tmishda   Xondamir,   Bobur,   Nisoriy   va   bir   qator	
ʻ
boshqa tarixchi va adblar, shoirlar va adabiyot muxlislari diqqat markazida turgan.
Shu   bilan   birga   keyingi   davr   adabiyotshunoslik   vakillari   E.Bertels,   V.Zohidov,
H.Zarif, A.Hayitmetov, E.Rustamov, N.Mallayev va boshqalar ham Lutfiy lirikasi,
uning tematik va g oyaviy ko lami, shoir mahorati, til xususiyatlarini chuqur tahli	
ʻ ʻ
va   tadqiq   qilib   berdilar.   Bu   ishda,   ayniqsa,   “Malikul   kalom”,   Mavlono   Lutfiy
hayoti va ijodiy faoliyatining tadqiqotchisi S.Erkinovning xizmatlari katta.
Lutfiyning   tanlangan   asarlari   bir   necha   bor   o zbek   va   rus   tillarida   nashr	
ʻ
qilinlgan.   Shoirning   S.Erkinov 44
  tomonidan   nashrga   tayyorlangan   to liq   asarlari	
ʻ
to plami ham chop etildi. E.Ahmadxo jayev tomonidan tayyorlangan kitobda ulkan	
ʻ ʻ
shoirimizning turli adabiy manbalardan olingan she’rlari ham kiritilgan.
XV   asrning   mashhur   shoiraridan   biri   Atoiy   Samarqand,   Hirot   va   Balxda
yashagan.   260   g azalni   o z   ichiga   olgan   devoni   bizgacha   yetib   kelgan.   Devon	
ʻ ʻ
O zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining Sharq qo lyozmalari	
ʻ ʻ
b’limida   saqlanadi.   Shoir   g azallaridan   namunalalar   1927-yilda	
ʻ
A.N.Samoyolovich 45
 tomonidan e’lon qilingan.  
1948- yilda   tuzilgan   “Navoiy   zamondoshlari”   to plamida   Xodi   Zarif   uning	
ʻ
86 g azalini nashr ettirdi. 1958-yilda esa Atoyi g azallari devon holida chop etildi.	
ʻ ʻ
43
М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва 
саньат нашриёти-1986. 68- бет 
44
 .(Лутфий. Девон. Гул ва Наврўз. Тошкент, Ғафоур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1965).
45
  А.Н.Самойлович  Чагатайский поэт Х V  века Атаи. Записки коллегии востоковеодов. П. вып. 2 Л., 1927
59 Shoir she’riyati haqida kengroq so z yuritgan tadqiqotchilardan biri E.Rustamov ʻ 46
bo ldi. Lutfiy g azallarida mashuqani tarixda o tgan payg ambarlarga o xshatish va	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shu bilan birgalikda o zining ham ishq bobida chekayotgan azoblarini payg amlar	
ʻ ʻ
hayotidan kelib chiqib mengzash holatlari ustun turadi. 
Lutfiy   ruboiysida   mashuqaning   jamolini   dunyoda   go zallikda   tengsiz   shaxs	
ʻ
hisoblangan Yusuf bilan barobar qo yadi va shu bilan birga bevolik borasida ham	
ʻ
uni   kulminatsion   nuqtada,   u   shu   qadar   bevafolik   borasida   kamolotga   erishgan
deyiladi.  
Dilrabo, Yusuf jamoli sendadur,
Dilraboliqningki holi sendadur.
Umr kechtiyu meni bir so rmading,	
ʻ
Bevafoliqning kamoli sendadur.
Yana bir ruboiysida oshiq mashuqani kutishga va bunga sabr qilishga Ayyub
payg ambar   kabi   sabri   va   Nuh   umri   kabi   umr   kechirishga   ham   rozi   ekanligini	
ʻ
aytadi.
Ey, visoling davlati ahli futuh,
Zulfu yuzung yodidur oromi ruh.
Gar ilik tutsang, ravon tutqil, begim,
Sabri Ayyub o lsa, yo qtur umri Nuh.	
ʻ ʻ
“Lutfiy   XIV   asr   oxiri   –   XV   asrning   o rtalarida   yashab   ijod   qildi.   Mavlona	
ʻ
Lutfiy o z zamondoshlari orasida “malik ul-kalom” (A.Navoiy ta’rifi), “so z lutfida	
ʻ ʻ
yagonai   davron”   (Xondamir   ta’rifi)   shoir   sifatida   shuhrat   qozongan.   Uning
bizgacha   yetib   kelgan   asarlari   tarixiy   va   ilmiy   manbalarda   Lutfiy   taxallusi   bilan
berilgan. Mavlona Lutfiy turkiy va fors tillarida ijod qildi.
Lutfiy   XIV   asr   oxiri   –   XV   asrning   o rtalarida   yashab   ijod   qildi.   Mavlona	
ʻ
Lutfiy o z zamondoshlari orasida “malik ul-kalom” (A.Navoiy ta’rifi), “so z lutfida	
ʻ ʻ
yagonai   davron”   (Xondamir   ta’rifi)   shoir   sifatida   shuhrat   qozongan.   Uning
bizgacha   yetib   kelgan   asarlari   tarixiy   va   ilmiy   manbalarda   Lutfiy   taxallusi   bilan
berilgan. Mavlona Lutfiy turkiy va fors tillarida ijod qildi.
46
   Э.Рустамов  Ўзбекская поэзия  в  первой половине Х V   в ека.
60 Shoirning ijodi erta boshlanib, umrining so nggi kunlarigacha ham ijod bilanʻ
mashg ul bo lgan. Manbalarda xabar berilishicha, shoir “uftad” radifli g azalni 99	
ʻ ʻ ʻ
yoshida   –   vafot   etgan   yili   yoza   boshlagan.   Navoiyning   aytishicha,   Lutfiy   bu
g azalni	
ʻ     uni   davom   ettirib   tugatishni   Abdurahmon   Jomiyga   vasiyat   qilgan.
Jumladan,   Navoiy   “Majolis   un-nafois”   asarida   Lutfiy   to g risida   ma’lumot	
ʻ ʻ
berganda, yuqoridagi she’r haqida ham to xtaladi. “Va Mavlononing “Zafarnoma”	
ʻ
tarjimasida 10 ming baytdan ortiqroq masnaviysi bor, bayozg a yozmog on uchun	
ʻ ʻ
shuhrat   tutmadi   va   lekin   forsiyda   qasidago y   ustodlardin   ko pining   mushkul	
ʻ ʻ
she’rlariga javob aytibtur va yaxshi aytibtur.”
Lutfiy ijodi merosi janrlar bo yicha quyidagi miqdori tashkil etadi: g azallar	
ʻ ʻ
– 372 ta bo lib, 4712 misra; qasidalar – 3 ta bo lib, 214 misra; to rtlik (tuyuqlar) –	
ʻ ʻ ʻ
115 ta bo lib, 460 misra; fardlar 60 ta bo ‘lib, 120 misra; ayrim baytlar 22 ta bo lib,	
ʻ ʻ
44 misra.
Shoirning   lirik   she’rlar   “Devon”i   uning   hayotlik   davridayoq   katta   shuhrat
qozongan.   Lutfiy   ijodi   faqat   g azallar   bilan   cheklanmaydi.   U   “Gul   va   Navro z”,	
ʻ ʻ
“Zafarnoma” kabi yirik asarlar ham yaratgan.
Lutfiy   “Devon”ining   nusxalari   ko p.Ularning   hammasi   qo lyozma   holida	
ʻ ʻ
bo lib,   ko chirilish   e’tibori   bilan   XIX   va   XX   asr   boshlariga   to g ri   keladi.   Faqat	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so nggi   yillardagina   Lutfiy   “Devon”ining   Britaniya   muzeyida   saqlanayotgan
ʻ
boshqa   bir   nusxasining   fotokopiyasiga   ega   bo lingan.   Bu   nusxa   1511-yilda	
ʻ
ko chirilgan   va   shoir   “Devon”ining   boshqa   nusxalari   o rtasida   eng   nodir	
ʻ ʻ
qo lyozmadir.
ʻ
Lutfiy lirikada o zicha bo lgan o zbek va fors-tojik adabiyotidagi gumanistik	
ʻ ʻ ʻ
an’analarni   yuqori   ko taradi.   An’anaviy   mahbub,   may,   bahor   mavzulari   orqali
ʻ
insonga   xos   fikrlar,   hayollarni   aytishga   intiladi.   Inson   hayoti,   olijanob   tuyg ular	
ʻ
to g risida   o z   mulohazalarini   kuylaydi,   o rta   asrdagi   johillik   va   razolatga   qarshi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
norozilik   bildiradi.   Lutfiy   lirikasining   asosiy   mundarijasini   ana   shu   ma’noda
dunyoviylik tashkil qiladi.
61 Shoirni   kishini   o z   ixtiyoriga   qo ymaydigan   husn:   qora   qosh   bilanʻ ʻ
o ynashgan qiyg os so zlar, pistani hayratda qoldirgan og iz, farishta va parilaridan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ortiq yor o ziga maftun qiladi.	
ʻ
Shoirni   kishini   o z   ixtiyoriga   qo ymaydigan   husn:   qora   qosh   bilan	
ʻ ʻ
o ynashgan qiyg os so zlar, pistani hayratda qoldirgan og iz, farishta va parilaridan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ortiq yor o ziga maftun qiladi.	
ʻ
Shoir g azallaridan birida uning dunyoga kelishdan maqsadi jannatemas Yor	
ʻ
vasli ekanligi ta’kidalaydi: 
Keldim eshikka, orzum yuzingdurur, ko rguz chiqib,	
ʻ
Kelginki, Lutfiy hojati uchmoq emas, diydor erur.
Lutfiyning   oddiy   insonga   xos   ehtirom   va   nafrat,   shodlik   va   musibat
ohanglarini   ifodalab,   real   dunyo   go zaliga   muhabbat   qo yishi,   shubhasiz,   o z	
ʻ ʻ ʻ
davridagi   hukmron   ideologiyaga   zid   edi.   Shu   jihatdan   quyidagi   misralar   ham
g oyat diqqatga sazovordir:	
ʻ
Lutfiy qul kirmas bitiqqa, ko p nasixat qilmangiz	
ʻ
Kim, aning devona ko ngli ishq farmonidadur.	
ʻ
Shoir   qator   g azallarida   o z   ko nglini   Ka’baga,   yorni   esa   Isoga   o xshatadi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Hayot lazzatlaridan bahramand bo lishga chaqiradi, zuhdu toat qoidalaridan kuladi.	
ʻ
Shoir  qator  g azallarida o z ko nglini Ka’baga, yorni  esa Isoga o xshatadi.  Hayot	
ʻ ʻ ʻ ʻ
lazzatlaridan   bahramand   bo lishga   chaqiradi,   zuhdu   toat   qoidalaridan   kuladi.	
ʻ
Lutfiy   g azal,   ruboiy   va   tuyuqlarida   kishining   ichki   his-tuyg ularini,   tarki	
ʻ ʻ
dunyochilikka   qarshi   hayot   zavqini   kuylash   bilan   chegaralanib   qolmaydi.   Uning
lirikasidagi   mavzu   shoirning   hayotga   yaqinlashishga   qarab   kengayib,   rivojlanib
boradi.   Yor,   may   nomi   bilan   bog langan   g azal,   ruboiy,   tuyuqlar   tarkibida,	
ʻ ʻ
parishon   ravishda   sochilib   ketgan   va   dastlabki   qarashda   mavhum   ko ringan	
ʻ
misralarda   Lutfiy   o z   davrida   avj   olgan   adolatsizlikni,   kishilarning   normal	
ʻ
yashashlariga   halaqit,   podshoh   va   uning   atrofidagi   amaldorlarning   johilligi,
badohliklarini aks ettirib, ularni fosh etishga harakat qiladi:
Ayittikim, bu Lutfiyga jafo qilma, vafo qil.
62 Aytur, ki bizning davrda ul rasm qolibdur.
kabi misralar shoir g azallarida ko plab uchraydi.ʻ ʻ
Lutfiy   she’riyatida   xalq   og zaki   ijodi   ta’sirida   yaratilgan   janrlar   borki,   bu	
ʻ
janrlardan   mahorat   bilan   foydalangan.   Lutfiy   ijodida   xalq   qo shiqlari   vaznida	
ʻ
yozilgan muhabbatnoma janri baytlari diqqatga sazovordir. Lutfiy she’riyatida xalq
og zaki   ijodi   ta’sirida   yaratilgan   janrlar   borki,   bu   janrlardan   mahorat   bilan	
ʻ
foydalangan. Lutfiy ijodida xalq qo shiqlari vaznida yozilgan muhabbatnoma janri	
ʻ
baytlari diqqatga sazovordir:
Meni og zing uchun shaydo qilibsen,	
ʻ
Menga yo q qayg uni paydo qilibsen.
ʻ ʻ
Navoiy   “Mezon   ul-avzon”   asarida   muhabbatnoma   janri   haqida   to xtalib,	
ʻ
Lutfiyning   ana   shu   baytini   keltiradi   va   “ul   hazaji   musaddasi   maqsur
bahridadur”deb aytadi.
Shoirning quyidagi bayt aruzvoriy degan xalq qo shig i vaznida yozilgan:	
ʻ ʻ
Davlati vasl iltimosi ne hikoyattur mango,
Ulki yoding birla jon bersam kifoyattur mango.
Lirik   qahramon   yorini   jonidan   aziz   tutmoqda.   U   mashuqani   xayoli   bilan   o lishni	
ʻ
afzal bilmoqda. 
                  Shoir   yorini   „Yusufi   husn"   deb   ta'riflab,   Ya'qubning   ahvoliga   tushib
qolishdan   xavotir   olmoqda.   Yusuf   haqidagi   rivoyatlarga   ko ra,   u   —   Ya'qubning	
ʻ
sevikli o g li. Akalari bunga hasad qilib, otasi oldidan aldab dalaga olib chiqadilar	
ʻ ʻ
va   quduqqa   tashlaydilar.   So ng   „Bo ri   yedi!"—   deb   yolg on   ovoza  	
ʻ ʻ ʻ tarqatadilar.
O g li   hajrida   Ya'qubning   ko zlari   ko r   bo ladi.   Mumtoz  	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ adabiyotimizda
Ya'qubning   ayriliqdagi   hayoti   „Bayt   ul-hazan"   (g am   uyi)   sifatida   tilga   olinadi.	
ʻ
Yusuf tashlangan quduq esa, uning  husni tufayli yorishib turar edi. 
                     Ijodkorlar ijodida kelgan o xshashliklar:	
ʻ
1.   Mana   shu   tadqiqotda     tilga   olingan   ijodkorlarda   dunyoviy   ishq   emas,   balki
haqiqiy ishqni ham yonma-yon tarzda madh etish hollari uchraydi. 
63 2. Bundan tashqari keltirilgan g azallarda dunyoning vafosiz va o tkinchi ekanligiʻ ʻ
haqidagi qarashlar Xorazmiy, Sayid Ahmad va Yusuf Amiriy, Lutfiy ijodidan ham
o rin olgan. 	
ʻ
3. Asarlarda takroriy qo llangan tarixiy shaxslar obrazi.	
ʻ
4. Mashuqalarning sifatlarini aytish hamda ularni madh etish holatlari. 
5. An’anaviy timsollarning qo llanilishi.	
ʻ
6. Ramziy obrazning qo llanilishi.	
ʻ
7.   Xorazmiyning   asarida   masnaviyning   matlasi   quyidagicha   boshlangan,   ya’ni
soqiyga murojaat bilan:
Kel, ey soqiy, keturgil jomi Jamni,
Kishining ko nglidin may yur g amni. [2,51]	
ʻ ʻ
Sayid Ahmadning asarida so zning xulosasi qismida esa:	
ʻ
Kel, ey soqi, ketur jomi pur az may,
Ki, g amlarni ko ngullardin qilur tay. [2, 259]	
ʻ ʻ
Xorazmiyning asarida masnaviyning maqtasi quyidagicha:
Sabrdin yaxshi yo qtur, pesha qilsam,	
ʻ
Bu yo lda sabr yo q, andesha qilsam.[2, 50]	
ʻ ʻ
Sayid Ahmadning asarida esa:
Tahammul yaxshi ishdur pesha qilmoq,
Taxayyul birla ham andesha qilmoq. [2, 260]
                     Navoiyning «Majolis un-nafois» tazkirasida ma’lumot berilishicha, Lutfiy
umrining   oxirlarida   «oftob»   radifli   bir   she’r   yozgan,   o’sha   zamonning   ko’p
shoirlari   unga   tatabbu’   qilganlar,   ammo   ulardan   hech   biri   Lutfiyning   «panjasiga
panja»   ura   olmaganlar.   Navoiyning   yozishicha,   Lutfiy   90   yoshdan   o’tganda,
Abdurahmon   Jomiy   otig’a   radifi   «suxan»   saj’   qasidae   aytib   erdiki,   zamon
xushgo’ylari   barcha   xo’bliqqa   musallam»   tutmishlar   («Nasoyim   ul-
muhabbat»).Lutfiy   ham   zohiriy-dunyoviy,   ham   diniy-tasavvufiy   ilmlarni   chuqur
egallagan,   davr   va   zamoniga   ochiq   nazar   bilan   qarashga   qodir,   haqiqat   va
ma’rifatga   sodiq   ijodkor   edi.   Navoiy   so’zi   bilan   aytganda,   u   «forsiy   va   turkiyda
naziri   yo’q»   shoir   bo’lgan.   Lutfiy   garchi   o’z   ona   tili   —   turkiy   tilda   yaratilgan
64 she’rlari   bilan       mashhurlikka   yetishgan   bo’lsada,   forsiyda   ham   o’zining   shoirlik
iqtidori   va   mahoratiga   ko’pchilikni   iqror   eta   olgan.   Ikkinchidan,   Lutfiy   she’riyat
bilan   tariqatni,   majoz   bilan   haqiqatni   uyg’unlashtirgan   edi.   Ammo   u   so’nggi
nafasigacha   shoirlik   burchi   va   ilhomiga   sodiq   qolib,   o’zbek   she’riyati   xazinasini
biri   biridan   qimmatli   nazm   durdonalari   bilan   boyitdi.   Shu   bilan   bir   qatorda,
shoirlik   nechog’lik   «ma’ruf   va   mashhur»   bo’lmasin,   «darveshlik   tariqini   dag’i
ilikdan»   (Navoiy)   chiqarmagan   edi.   Xuddi   shu   narsa   uning   nafaqat   o’z
zamondoshlari   va   ijod   ahli   orasida,   balki   davr   hukmdorlari   oldida   ham   yuqori
mavqega   ko’tarilishiga   bir   asos   bo’lgan.   Haqiqatan   qam   Lutfiyning   she’riyati   —
xilma-xil   shakllardan   tarkib   topgan   mazmundor,   rangin   she’riyat.   Bizgacha
shoirning   16—20-asrlar   mobaynida   ko’chirilgan   turkiy   devonining   33   qo’lyozma
nusxasi   yetib   kelgan   bo’lib,   ular   Toshkent,   Dushanba,   Istanbul,   Tehron,   London,
Parij,   Sankt-Peterburg   kutubxonalari   va   qo’lyozma   fondlarida   saqlanadi.   Olim   E.
Ahmadxo’jaevning   aniklashi   bo’yicha,   Lutfiy   kalamiga   mansub   mavjud
she’rlarning umumiy miqdori 2774 bayt yoki 5548 misradan ortiq. Ularning katta
qismi (2086 bayti) g’azal janrida yozilgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Lutfiy
g’azalnavis   sifatida   Sharq   adabiyotida   barqarorlashgan   adabiy-estetik   an’analar
bilan xalq og’zaki ijodiyoti tajriba tamoyili va usullarini nihoyatda mohirlik bilan
muvofiqlashtirgan.   Shu   boisdan   ham   uning   g’azallarida   milliy   his-tuygular
nurlanib, insoniy dard, armon, qayg’u va shodlik tasviri takrorsiz bir ta’sirchanlik
kasb etgan. Lutfiy nainki gazallarida, ruboiy, tuyuq, qit’a, fardga o’xshash boshqa
janrlardagi   she’rlarida   ham   nafosat   hissi   shakllangan,   did   va   saviyasi   baland
kishilarning — zukko va hayotsevar xalq vakillarining fikru tuyg’ularini tarannum
etgan. Shoirning:
Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma,
Qondur jigarim, xoh inon xoh inonma, —
kabi misralarini  o’qiganda, ularning bundan bir necha asr  muqaddam  yozilganiga
ba’zan ishonish ham qiyin bo’ladi. Chunki ular shu darajada sodda, og’zaki nutqqa
yaqin   va   kitobiy   bezakdorlikdan   yiroq   va   samimiydir.   Lutfiy   devonidagi   bosh
65 mavzu ishq va asosiy maqsad oshiqning hasbu holini tasvirlashdan iborat bo’lsada,
shoir   deyarli   har   bir   she’rida   mavzuga   yangicha   yondashib,   betakrorohanglar
yaratadi, mohiyatiga mos poetik obrazlar topadi, bir-biriga o’xshamaydigan badiiy
san’atlarni   qo’llaydi.   Lutfiy   devonida   tashbeh,   talmeh,   tazod,   iyhom,   xususan,
irsoli  masal san’ati  namoyon bo’lgan. Lutfiy ruboiy, tuyuq, qit’alarini ham san’at
namunasi   maqomiga   ko’tara   olgan.Yaqin-yaqingacha   «Gul   va   Navro’z»   dostoni
Lutfiy   asari   deb   kelingan   edi.   Keyingi   tadqiqotlar   natijasida   bu   doston   muallifi
Haydar Xorazmiy ekanligi aniqlandi. Lutfiy — turkiy she’riyatda maktab yaratgan
san’atkor.   Bu   ijod   maktabidan   Alisher   Navoiy   va   Mirzo   Bobur   saboq   olishgan.
Roqim,   Amiriy,   Sultonxon   to’ra   Ado,   Tabibiy   singari   shoirlarning   devonlaridan
Lutfiy g’azallari ilhomida bitilgan muxammaslar joy olgan.  
Lutfiy she’riyatining ta’siri faqat O’rta Osiyo bilan chegaralanib qolmasdan,
Yaqin   va   O’rta   Sharq   mamlakatlariga   ham   yetib   borgan.   Atoqli   turk   olimi   M.   F.
Ko’prulizodaning e’tirof  etishicha,  Lutfiyning she’rlari  yolg’iz chig’atoy shoirlari
orasida emas, balki «Xarobot» muallifi Ziyo Poshoga qadar bo’lgan usmonli  turk
shoirlari orasida ham zavq bilan o’qilgan. 47
 
Darhaqiqat,   Mavlono   Lutfiy     g azallarining   asl   mazmunini   anglash   uchunʻ
tasavvufdan   xabardor   bo lmoq   kerak.   Chunki   Lutfiy   shunchaki   qog oz   qoralab,	
ʻ ʻ
miqdor   ortidan   quvib   ijod   qilgan   ijodkorlardan   emas.   U   o z   asarida   shunday	
ʻ
o rinlarni   o xshatishlarni,   tarixiy   shaxslar   obrazlarini   keltiradiki,   u   baytlarni	
ʻ ʻ
shunchaki o qib ketishning imkoni yo q. Ijodkor qo lagan obrazlar tarixiy ekanligi	
ʻ ʻ ʻ
bilan   ham   ajralib   turadi.     Mavlono   Lutfiy   g azal,   ruboiy,   tuyuqlarda   keltirilgan	
ʻ
obrazlarni   to g ri   talqin   qilish   uchun   Lutfiy   asarlarining   lug atini   tuzib   chiqsa,	
ʻ ʻ ʻ
adabiyotdagi muammolardan biri o z yechimini topgan bo ladi.	
ʻ ʻ
47
 Haqqulov I. Mavlono Lutfiy g’azallar, ruboiylar, to’rtliklar, tuyuqlar 
66 Xulosa
            O zbek   adabiyotining   Alisher   Navoiygacha   bo lgan   iste'dodli   vakillariʻ ʻ
qatoridan   Lutfiy,   Xoramiy,   Gadoiy,   sakkokiy,   Yusuf   Amiriy,   Sayid   Ahmad   kabi
ijodkorlar   ham   o rin   olgan   bo lib,   ularn	
ʻ ʻ ing   she'rlari   o z   davrida   Movarounnahr	ʻ
hamda Xurosonda shuhrat topganligi ma'lum.   Navoiy „Majolis un-nafois" („Nafis
majlislar")   kitobida   ularning   she'rlariga   yuqori   baho   bergan.   Navoiy   Atoyini
„turkona   aytur   edi"   deb   ta'riflaydi.   XV   asrning   birinchi   yarmida   yashab   o tgan	
ʻ
turkiy   shoirlar   adabiyot,   san at   va   madaniyatni   boyitishga   munosib   hissa	
ʼ
qo shishgan.   Alisher   Navoiy   ijodining   takomillashuvi,   yuksak   cho qqiga	
ʻ ʻ
ko tarilishida ularning barakalai ta siri bo lgan. O z zamonasida mashhur bo lgan
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
bu   davr   shoirlaridan   Lutfiy,   Haydar   Xorazmiy,   Sakkokiy,   Durbek,   Gadoyi   va
boshqalar qatori mavlono   Atoyining ham turkigo y xalqlar she riyatiga, xususan,	
ʻ ʼ
o zbek   g azalchilik   taraqqiyotiga,   badiiy  so z   san atiga   qo shgan   munosib   hissasi	
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
bor.   Atoyi o z she'rlarida nozik xa'yol, sinchkov nigoh, baland did egasi ekanligini	
ʻ
namoyish   etadi.   Go zal,   esda   qoladigan   o xshatishlar,   kutilmagan   mubolag ali	
ʻ ʻ ʻ
tasvirlar yaratadi. Bir  g azalida go zal  yor xokisor oshiqning yuziga oyoq bosgan	
ʻ ʻ
ekan,   oyog i  	
ʻ og ribdi, „yuzing buncha bo yradek dag al bo lmasa"  deb nozlanibdi.	ʻ ʻ ʻ ʻ
„Bo yra" — qamishdan.sholchaga o xshatib to qiladigan bir ashyo. 	
ʻ ʻ ʻ U gilam tagldan
to .shaladi, torn ustiga yopiladi. Yorning oyog i shu qadar nozik va go zal ekanki,	
ʻ ʻ ʻ
uning oldida oshiqning yuzi bo yraga o xsharkan. Ikkinchi bir she'rida esa, yorini	
ʻ ʻ
sog ingan   oshiqning   ko zidan   yosh   emas   daryo   oqayotgani,   u   kipriklaridan	
ʻ ʻ
sol.yasab,   mana   shu   daryoda   suzayotgani   manzarasi   chiziladi.   Shoir   yorini
ulug lovchi,   fidoyilikni   ko rsatuvchi   betakror   satrlar   bitadi.   Masalan,   „Begim"
ʻ ʻ
radifli she'ridau kipriklarini supurgi (“Jorib"), yuzini xokandoz qilishga tayyor, yor
xizmatiga   olinsa   bojlgani.   Hatto,   yor   uyoqda   tursиn,   uning   farroshi   „qul"likka
qabul   qilsa   ham   o zini   baxtli   hisoblaydi.   Atoyi   yor   obrazini   mana   shunday	
ʻ
yuksaklikka   ko taradi.Atoyi   devondagi   g azallar   g oyaviy-tematik   jihatdan	
ʻ ʻ ʻ
oshiqona, ma rifiy, diniy-tasavvufiy mavzularda bitilgan. Shoir she rlariga Qur on	
ʼ ʼ ʼ
va   hadislar   mazmunini   singdiradi.   Muqaddas   manbalardan   iqtiboslar   keltiradi.
67 Tasavvufdagi   may,   qadah,   mayxona,   zulfu   xoll,   qosh,   ko z,   bel,   zunnor,   sanamʻ
kabi   istilohlar   vositasida   murakkab   ma no-mazmunlarni   ifodalaydi.   U   Navoiy	
ʼ
ta biri   bilan   aytganda   “majoz   tariqi   bila   haqiqat   asrori”ni   kuylagan   shoirdir.	
ʼ
Atoyining  she'rlari   ko proq  ishq-muhabbat  haqida.  Shoir   yorning  qaddi-qomatini,	
ʻ
yuzi,   ko zi,   qoshi,   sochi,   kipriklarini,   og zi,   labi,   xoli   kabilarni   ta'rif-tavsif   etadi.	
ʻ ʻ
Ularni sifatlash orqali yorning go zallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada	
ʻ
o zining  	
ʻ ma'shuqaga bo lgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. O zini „qul",  	ʻ ʻ yorni
„shoh"   ko rsatish   orqali   bir   tomondan,   go zal   yorga   sevgi-sadoqatini   bildirsa,	
ʻ ʻ
ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini („shoh"—„qul") ta'kidlab turadi. Bu
ma'shuqa go zallikda deyarli hamisha nuqsonsiz, haf jihatdan mukammal bir siymo
ʻ
sifatida namoyon bo ladi. Shu sababli, ko pincha, uning jamoli Alloh jamolini esga	
ʻ ʻ
tushiradi.   Shoir   goho   „husn"ni   „Mus ’ haf"   (Qur’on!'.)ga,   “meng”   („xol")ni   oyatga
o xshatib,  yor go zalligini 	
ʻ ʻ tasvirlashdan maqsad Alloh ekanligiga ishora ham qiladi.
Shunday  o rinlarda shoir ishqining ilohiy ekanligi anglashiladi:	
ʻ
Ey mushafi husnung a menging nuqtasi oyat, 	
ʻ
Islom eliga bo ldi yuzing nuri hidoyat.       	
ʻ
Atoyining   qator   baytlarida   mashuqaning   sohibjamol,   tengsiz   nazokatu
nafosat   sohibi   ekanligini   e tirof   etish   maqsadida   quyosh,   oy,   yulduz   singari	
ʼ
timsollardan foydalanganligi ayricha ko rinish sifatida ko zga tashlanadi:	
ʻ ʻ
     Men nechuq tashbeh etay ul yuzni Oyu Kungakim,
     Nisbati yo qtur tajalliy yuzining ko zgu bila.	
ʻ ʻ
Mazkur baytdagi “tajalliy yuzi” birikmasi tasavvufiy mohiyat kasb etib,
undagi   ma no   rishtalari   ko proq   ilohiy   ishq   bilan   bog langanligiga   ishora	
ʼ ʻ ʻ
qiladi.   Zero,   mutasavvuflar   fikricha,   butun   olam   Haqqi   mutlaq   tajallisi
(jilvalanishi)ning   hosilasi   bo lgan   ko zgudir.   Chunki   ular   azaliy   va   adabiy	
ʻ ʻ
qudrat   sohibining   butundan   ajralgan   sifatlaridan   zohir   bo lgan   muvaqqat,	
ʻ
o tkinchi   ko rinishlarigina,   xolos.   Demak,   shoir   ijodida   sayyoralar   timsollari	
ʻ ʻ
ishtiroki she riy misralar badiyatini sezilarli darajada kuchaytirish va g azalda	
ʼ ʻ
ilgari   surilgan   tayanch   g oyani   she rxonga   bejirim   yetkazish   uchun   alohida	
ʻ ʼ
68 ahamiyatga   moliklik   xususiyatiga   egadir.   Ma’lumki,   XV   asrning   birinchi
yarmida sermahsul ijod qilgan adiblar sifatida  „Latofatnoma" muallifi Xo jandiy,ʻ
„Dahnoma"ni   yozgan-Yusuf   Amiriy,   „Taashshuqnoma"   (1436)   muallifi
sohibqironning nabirasi   Said Ahmad, ,,O q va Yoy" munozarasi bilan shuhrat	
ʻ
qozohgan Yaqiniy, Navoiy turkiygo ylarning „mashohiri" (mashhuri) deb 	
ʻ tilga
olgan   Gadoiy   kabilarni   ko rsatish   mumkin.  	
ʻ Adabiyot   XV   asrning   ikkinchi
yarmidan e’tiboran har tomonlama rivojlandi. 
She’riy   janrlar   orasida   eng   keng   tarqalgani   g azal   bo ldi.   Shu   bilan   birga	
ʻ ʻ
boshqa   janrlar   ham   taraqqiy   etdi,   bunda,   ayniqsa,   g azal,   qasida,   qit’a   kabilar	
ʻ
rivojida   Gadoiiy   she’riyatining   ham   alohida   o rni   bor.   Mustazod   janrining   ilk	
ʻ
namunasi esa uning ijodi bilan bog liqdir. 	
ʻ
Gadoiy o zbek tilida qanday go zal g azallar yaratgan bo lsa, fors tilida ham	
ʻ ʻ ʻ ʻ
shunday   zo r   mahorat   bilan   g azallar   bitgan   zamonasining   sermahsul   san’atkor	
ʻ ʻ
shoirlaridan biri ekanligi shubhasizdir.
  Ma’lumki,   Gadoiyning   nihoyatda   go zal,   badiiy   tasvirga   boy   ijodi   bilan	
ʻ
qisman   bo lsa   –   da,   bizni   dastlab   tanishtirgan   kishi   turkshunos   olim   Ya.   Ekman	
ʻ
bo ladi.   U   1960   yilda   Turkiyada   “Turk   tili   va   adabiyoti”   jurnalining   10   –   sonida	
ʻ
shoir   Gadoiyning   Parij   “Milliy   kutubxona”sida   saqlanayotgan   devonidan   parcha
e’lon   qiladi.   Gadoiy   she’rlaridan   namunalarni   kitobcha   shaklida   nashr   ettirgan
olima   Suyima   G aniyeva   to plamga   yozgan   kirish   so zida   shoirning   hayoti   va	
ʻ ʻ ʻ
ijodiga aloqador bo lgan ayrim ma’lumotlarni keltiradi.
ʻ  
          Umuman olganda,   Gadoiy, Atoiy, Lutfiy, Xorazmiy, Sakkokiy g azallarida	
ʻ
Sharq   poetikasining   fikrni   ravon   va   nafis   ifodalash   yo llari   va   vositalari,   badiiy	
ʻ
san’atlarning   turlari   hamda   xususiyatlari   kabi   muhim   masalalarni   o z   ichiga	
ʻ
oluvchi sohasi bo lmish ilmi bade’ ham o zining chiroyli ifodasini topgan.	
ʻ ʻ   
                Umuman   olganda,   Gadoiy,   Atoiy,   Lutfiy,   Xorazmiy,   Sakkokiy   o zbek	
ʻ
adabiyoti tarixida g azal janri taraqqiyotiga katta hissa qo shibgina qolmay, o zbek	
ʻ ʻ ʻ
adabiyotida   ishqiy   mavzusining   boyishiga   hamda   uning   yetakchi   mavzuga
aylanishiga sezilarli ta’sir etdi.
                      
69 FOY DALANILG AN ADABIY O TLAR RO ʻ Y X ATI
1.   Мирзиёев   Ш.М.   Буюк   келажагимизни   мард   ва   олижаноб   халқимиз
билан қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б.178
2. Ўзбекистон   Республикаси   Президенти   Ш.М.Мирзиёевнинг   “ Ўзбек
мумтоз   ва   замонавий   адабиётини   халқаро   миқёсда   ўрганиш   ва   тарғиб
қилишнинг   долзарб   масалалари ”   мавзусидаги   халқаро   конференция
иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи.-  2018  йил , 8  август .
3. Муҳиддинов   М.Қ.   Комил   инсон   –   адабиёт   идеали.   –   Тошкент:
Маънавият,  2005.  – Б. 208 ; Б. 36.
4. Абдуғафуров   А.   Темурийлар   ва   ўзбек   адабиёти   равнақи.   1-мақола:
“Турк   зуҳуридир   очунда   бу   кун!”   /Адабкўзгуси.   Илмий   тўплам.   –   Тошкент:
Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2000, №6, 41-бет.
5. Алишер   Навоий.   Мажолис   ун-нафоис.   Илмий-танқидий   матн.   –
Тошкент, 1961.
6. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
7. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
8. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
9. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
10. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
11. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
12. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
70 13. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
14. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
15. Атойи. Танланган асарлар (кириш сўз муаллифи Э.Рустамов). – Тошкент,
1958.
16. Атоуллоҳ   Ҳусайний.   Бадойиъ   ус-санойиъ.   –   Т.:   Ғ.Ғулом   номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981.
17. Болтабоев   Ҳ.   Шарқ   мумтоз   поэтикаси.-Т.:   Ўзбекистон   миллий
энциклопедияси, 2008.
18. Валихўжаев   Б.   Мумтоз   сиймолар.   1-жилд.   –Т.:   Абдулла   Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 
19. Валихўжаев     Б.   Алишер   Навоий   туркий   ва   туркийгўйлик   ҳақида/
Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар.
20. Vohidov R., Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –T.: O zbekistonʻ ʻ
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006.	
ʻ
21. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006.
22. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976.
23. Мухторов   А.,   Санақулов   У.   Ўзбек   адабий   тили   тарихи.   –   Тошкент:
Ўқитувчи, 1995.
24. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 
25. Орзибеков   Р.   Ўзбек   шеърияти   жанрлари   ва   поэтикаси   (2-китоб).   –
Самарқанд, 1999.
26. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67-
бет.
27. Рафиддинов  С.  Мавлоно  Атойи  /Девони  Шайхзода  Атойи.  –  Тошкент:
Фан, 2008 .
28. Рафиддинов   С.   Мажоз   ва   ҳақиқат   (Атойининг   поэтик   маҳорати).   –
Тошкент: Фан, 1995.
71 29. Салаев   Ф.,   Қурбониёзов   Г.   Адабиётшунослик   атамаларининг   изоҳли
сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет.
30. Турсунов У., Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент, 1982.
31. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007.
32. Ўзбек   адабиёти   тарихи.   5   томлик,   1-том,   (Энг   қадимги   даврлардан   XV
асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978.
33. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996.
34. Ҳасанов   Б.   Атойи   ғазали   матлаъининг   “айбғина”си   нимада?   //Ўзбек
тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет.
35. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989.
36. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998.
37. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999.
38. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи –
Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
39. Атойи. Танланган асарлар (кириш сўз муаллифи Э.Рустамов). – Тошкент,
1958.
40. Атоуллоҳ   Ҳусайний.   Бадойиъ   ус-санойиъ.   –   Т.:   Ғ.Ғулом   номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981.
41. Болтабоев   Ҳ.   Шарқ   мумтоз   поэтикаси.-Т.:   Ўзбекистон   миллий
энциклопедияси, 2008.
42.   Валихўжаев   Б.   Мумтоз   сиймолар.   1-жилд.   –Т.:   Абдулла   Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 
43. Валихўжаев     Б.   Алишер   Навоий   туркий   ва   туркийгўйлик   ҳақида/
Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар.
44. Vohidov R., Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –T.: O zbekistonʻ ʻ
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006.	
ʻ
45. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006.
46. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976.
72 47. Мухторов   А.,   Санақулов   У.   Ўзбек   адабий   тили   тарихи.   –   Тошкент:
Ўқитувчи, 1995.
48. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 
49. Орзибеков   Р.   Ўзбек   шеърияти   жанрлари   ва   поэтикаси   (2-китоб).   –
Самарқанд, 1999.
50. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67-
бет.
51. Рафиддинов  С.  Мавлоно  Атойи  /Девони  Шайхзода  Атойи.  –  Тошкент:
Фан, 2008 .
52. Рафиддинов   С.   Мажоз   ва   ҳақиқат   (Атойининг   поэтик   маҳорати).   –
Тошкент: Фан, 1995.
53. Салаев   Ф.,   Қурбониёзов   Г.   Адабиётшунослик   атамаларининг   изоҳли
сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет.
54. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007.
55. Ўзбек   адабиёти   тарихи.   5   томлик,   1-том,   (Энг   қадимги   даврлардан   XV
асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978.
56. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996.
57.   Ҳасанов   Б.   Атойи   ғазали   матлаъининг   “айбғина”си   нимада?   //Ўзбек
тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет.
58. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989.
59. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998.
60. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999.
61. Атойи. Девон (нашрга тайёрловчт, сўзбоши, луғат ва изоҳлар муаллифи
– Сайфиддин Сайфуллоҳ). – Тошкент: Фан, 2008.
62.   Атойи.   Танланган   асарлар   (кириш   сўз   муаллифи   Э.Рустамов).   –
Тошкент, 1958.
63. Атоуллоҳ   Ҳусайний.   Бадойиъ   ус-санойиъ.   –   Т.:   Ғ.Ғулом   номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981.
64. Болтабоев   Ҳ.   Шарқ   мумтоз   поэтикаси.-Т.:   Ўзбекистон   миллий
энциклопедияси, 2008.
73 65.   Валихўжаев   Б.   Мумтоз   сиймолар.   1-жилд.   –Т.:   Абдулла   Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 
66. Валихўжаев     Б.   Алишер   Навоий   туркий   ва   туркийгўйлик   ҳақида/
Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар.
67. Vohidov   R.,   Eshonqulov   H.   O zbek   mumtoz   adabiyoti   tarixi.   –T.:ʻ
O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006.	
ʻ ʻ
68. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006.
69. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976.
70.   Мухторов   А.,   Санақулов   У.   Ўзбек   адабий   тили   тарихи.   –   Тошкент:
Ўқитувчи, 1995.
71. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 
72. Орзибеков   Р.   Ўзбек   шеърияти   жанрлари   ва   поэтикаси   (2-китоб).   –
Самарқанд, 1999.
73. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67-
бет.
74. Рафиддинов  С.  Мавлоно  Атойи  /Девони  Шайхзода  Атойи.  –  Тошкент:
Фан, 2008 .
75. Рафиддинов   С.   Мажоз   ва   ҳақиқат   (Атойининг   поэтик   маҳорати).   –
Тошкент: Фан, 1995.
76. Салаев   Ф.,   Қурбониёзов   Г.   Адабиётшунослик   атамаларининг   изоҳли
сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет.
77. Турсунов У., Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент, 1982.
78. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007.
79. Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик, 1-том, (Энг қадимги даврлардан XV
асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978.
80. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996.
81. Ҳасанов   Б.   Атойи   ғазали   матлаъининг   “айбғина”си   нимада?   //Ўзбек
тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет.
82. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989.
83. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998.
74 84. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999.
85. Атойи.   Танланган   асарлар   (кириш   сўз   муаллифи   Э.Рустамов).   –
Тошкент, 1958.
86. Атоуллоҳ   Ҳусайний.   Бадойиъ   ус-санойиъ.   –   Т.:   Ғ.Ғулом   номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981.
87. Болтабоев   Ҳ.   Шарқ   мумтоз   поэтикаси.-Т.:   Ўзбекистон   миллий
энциклопедияси, 2008.
8. Валихўжаев   Б.   Мумтоз   сиймолар.   1-жилд.   –Т.:   Абдулла   Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 2002.
89.   Валихўжаев     Б.   Алишер   Навоий   туркий   ва   туркийгўйлик   ҳақида/
Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд, 1989, 56-62 – бетлар.
90. Vohidov   R.,   Eshonqulov   H.   O zbek   mumtoz   adabiyoti   tarixi.   –T.:ʻ
O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, 2006.	
ʻ ʻ
91. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: Зарқалам, 2006.
92. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1976.
93. Мухторов   А.,   Санақулов   У.   Ўзбек   адабий   тили   тарихи.   –   Тошкент:
Ўқитувчи, 1995.
94. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари. – Т.: Фан, 2006. 
95. Орзибеков   Р.   Ўзбек   шеърияти   жанрлари   ва   поэтикаси   (2-китоб).   –
Самарқанд, 1999.
96. Расулов Ҳ. Атойи ва халқ оғзаки ижоди. //Адабий мерос, 1978, №11, 67-
бет.
97. Рафиддинов  С.  Мавлоно  Атойи  /Девони  Шайхзода  Атойи.  –  Тошкент:
Фан, 2008 .
98. Рафиддинов   С.   Мажоз   ва   ҳақиқат   (Атойининг   поэтик   маҳорати).   –
Тошкент: Фан, 1995.
99. Салаев   Ф.,   Қурбониёзов   Г.   Адабиётшунослик   атамаларининг   изоҳли
сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 270-бет.
100.   Турсунов У., Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент, 1982.
101. Umurov H. Saylanma. Birinchi jild. – Toshk е nt: Fan, 2007.
75 102. Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик, 1-том, (Энг қадимги даврлардан XV
асрнинг II ярмигача) –Т.: Фан, 1978.
103. Ҳайитметов А. Темурийлар даври ўзбек адабиёти. –Т.: Фан, 1996.
104. Ҳасанов   Б.   Атойи   ғазали   матлаъининг   “айбғина”си   нимада?   //Ўзбек
тили ва адабиёти, 1992,№3, 66-бет.
105. Ҳаққулов И. Шеърият – руҳий муносабат. – Тошкент, 1989.
106. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. -Т.: Шарқ, 1998.
107. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. –Т.: Шарқ, 1999.
76

“NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” shoirlar ijodida YOR TIMSOLI MUNDARIJA Ishning umumiy tavsifi...........................................................................................6 I BOB. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidaYor obrazining g oyaviy-ʻ badiiy talqini..........................................................................................................11 1.1. “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodi haqida umumiy tavsif ................11 1.2. Nomanavislik an’anasi va ularning irfoniy jihatlari ........................................21 II BOB. XV asr birinchi yarmida ijod etgan shoirlar ijodida Yor timsoli.....32 2.1. Yusuf Amiriy, Sayid Ahmad she’riyatida Yor timsolining badiiy ifodasi.....32 2.2. Sakkokiy va Gadoiy she’riyatida Yor timsoli ishqning predmeti sifatida ....41 III BOB. “Yor” timsolining oshiqona g azallarda badiiy-estetik ifodasi.......51 ʻ 3.1. Atoiy she’riyatida an’anaviy obrazlarning ma’rifiy ahamiyati.......................51 3.2. Lutfiy lirikasida Yor oshiq maqsadini ifoda etuvchi ramziy obraz sifatida...62 Xulosa....................................................................................................................70 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati....................................................................73 ʻ 1

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Adabiyotga bo lgan e’tibor ʻ milliy ma’naviyatga bo lgan e’tibor ʻ dan dalolatdir . Har qanday millatning milliy ma’naviyatga qay darajada e’tiborli ekanligi, uning ajdodlar adabiy, madaniy merosini asrashi, o rganishi, yosh avlod o rtasida targ ib qilinishi, adabiyot rivoji va ijodkorlarning ʻ ʻ ʻ erkin ijod qila olishi uchun shart-sharoit yaratilganligi bilan belgilanadi desak yanglishmagan bo lamiz. Darvoqe, ʻ “o zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini ʻ xalqaro miqyosda o rganish va targ ib qilish, ko p qirrali bu mavzuni bugungi kunda ʻ ʻ ʻ dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog liq ʻ holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish katta ahamiyatga ega . ” 1 Zero, biz bugungi kunga qadar o tgan bir necha asrlar osha yaratilgan adabiyotning ʻ nodir namunalarini milliy ma’naviyatimiz uchun dasturilamal sifatida foydalanib kelmoqdamiz. Darhaqiqat, har bir mamlakat va unda yashovchi xalqning ma’naviy boyligi uning adabiyoti bilan o lchanishi bejiz emas, albatta. ʻ Mustaqillik yillarida o tmishda yaratilgan asarlarni atroflicha o rganish va ular bo yich tadqiqot ishlari ʻ ʻ ʻ olib borish keng yo lga qo yildi. Ijodkorlarning noyob asarlarini to gri talqin qilish ʻ ʻ ʻ birinchi vazifalardan etib belgilandi desak yanglishmagan bo lamiz. Darhaqiqat, ʻ “...ma’rifat fidoyilarining qoldirgan o lmas merosi bugungi kunda ham ʻ ma’naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim manba bo lib xizmat qiladi”. ʻ 2 Biz bu o rinda Hazrat ʻ Alisher Navoiy hamda u kishigacha bo lgan davrdagi adiblar ijodini o rganish ʻ ʻ adabiyot ravnaqi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Nafaqat turkiy adabiyot, balki jahon adabiyotini Alisher Navoiy ijodisiz tasavvur qilib bo lmaydi. Zero, “Alisher ʻ Navoiy o z xalqi ma’naviy olamini boyitishda, jahon madaniyatini yuksaltirishda ʻ Homer, Firdavsiy, Dante Aligeri, Vilyam Shekspir, A.S,Pushkin, I.V.Gyote, L.N.Tolstoy singari buyuk daholar qatorida turadi. Buyuk daholar ijodi hech bir 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “ Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари ” мавзусидаги халқаро конференция иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи. - 2018 йил , 8 август . 2 Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз . – Тошкент : Ўзбекистон , 2017. – Б .178 2

o lchovga sig maydi, har qanday andozalar ham bir chetda qoladi.”ʻ ʻ 3 Alisher Navoiy o zigacha bo lgan davrdagi ijodkorlar ijodidan ta’sirlangan va oziqlangan ʻ ʻ holda asarlar yaratgani bu hech kimga sir emas, albatta. O zbek mumtoz adabiyoti ʻ tarixida shunday asarlar yaratilganki, ular makon ham, zamon ham tanlamasligi bilan oradan bir necha asrlar o tganligiga qaramay hamon o zining boqiyligini ʻ ʻ saqlab kelmoqda. Mavzuning o`rganilish darajasi. Xorazmiy, Lutfiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy, Yusuf Amiriy, Said Ahmad, Haydar Xorazmiy ijodi ham jahon sharqshunosligi va adabiyotshunosligida muhim adabiy ahamiyatga ega bo lgan adabiy-badiiy manba sifatida alohida o rin tutadi. Yuqorida nomlari zikr ʻ ʻ etilgan ijodkorlarning hayoti va ijodi borasida bir qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Atoiy ijodi bo yicha Sayfiddin Rafiddinov, Gadoiy ijodi bo yicha ʻ ʻ Koprulu, shuningdek, H.Aslanova (“Gadoiy she’riyatida badiiy mahorat va uslub masalalari”), Sakkokiy ijodi bo yicha M.Hasanovalar (“XV asr turkiy she’riyatida ʻ qasida janri”) ilmiy izlanishlar olib borgan. Biz uchun masalaning muhim ahamiyatga molik jihatlaridan yana biri shuki, Gadoiyning devoni ingliz tiliga tarjima qilingan va chop etilgan. Ayniqsa, turkshunos olimlardan Koprulu Gadoiy mavzusida jiddiy tadqiqotlar olib borgan va shu mavzuda bir qator maqolalar ham e’lon qilgan. Dissertatsiyaning ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog`liqligi. Bugungi kunda adabiyotshunoslikda amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlarning mundarijasini mumtoz adabiyotning jahon adabiyoti taraqqiyotidagi mumtoz asarlarning mavzu ko`lami, ilmiy va badiiy jihatdan xolis tadqiq qilish belgilab beradi. Shundan kelib chiqib, mazkur tadqiqot ushbu keng muammo bilan uzviy bog`liq holda “Navoiy nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi va uning tadrijiy takomili hamda qiyosiy tahlili masalasini yoritishga qaratilgan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadi Alisher Navoiy tomonidan uning “Majolis un-nafois” asarida e’tirof etilgan va “Navoiyning nigohi tushgan” to plamiga kiritilgan shoirlarning ʻ 3 М.Али, Б.Қосимов, Р.Нурматова Навоийнинг нигоҳи тушган... Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти-1986. 5-6-бетлар. 3

she’riyatida aks etgan Yor obrazining ifoda yo sini va tadrijiy takomili masalasiniʻ qiyosiy tadqiq etishdir.Yuqorida qayd etilgan masalalarni amalga oshirish mobaynida quyidagi vazifalarni bajarish nazarda tutilgan: - Yor obrazi bayon etilgan ilmiy adabiyotlarni tahlil etish, umumlashtirish; - Yor obrazi tasavvufiy jihatdan talqin etilgan asarlarni o zaro solishtirish. Badiiy ʻ adabiyotda Yor timsoliga oid ilmiy va badiiy manbalarni tadqiq qilish; - “Navoiyning nigohi tushgan” to plamiga mansub bo lgan shoirlar she’rlarida aks ʻ ʻ etgan Yor obrazini g oyaviy-badiiy xususiyatlar nuqtai nazaridan o rganish; ʻ ʻ - “Navoiyning nigohi tushgan” to plami tarkibidagi ijodkorlarning Yor timsoliga ʻ munosabati aks etgan matnlarni atroflicha va xolis tahlil etish; - Yor obrazini qiyosiy metod asosida tadqiq va tahlil etish; -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar yaratgan Yor obrazining o ziga xosligi, ʻ shoirlarning bu boradagi mahorati to g risida ma’lum bir xulosalarga kelish. ʻ ʻ Tadqiqotning obyekti va manbalari. Tadqiqotning asosiy obyekti “Navoiyning nigohi tushgan” to plami tarkibidagi Yor obrazi aks etgan ʻ she’rlardir. Shuningdek, magistrlik dissertatsiyasini bajarishda Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari ham manba vazifasini o tadi. ʻ Tadqiqotda, bundan tashqari , ilmiy manba sifatida Ibrohim Haqqulning “Irfon va idrok”, Najmiddin Komilovning “Timsollar timsoli”, “Tasavvuf”, M.Muhiddinovning “Nurli qalblar gulshani”, Hafiza Aslanovaning “Gadoiy she’riyatida badiiy mahorat va uslub masalalari”, Mashhura Hasanovaning (“XV asr turkiy she’riyatida qasida janri”) nomli ilmiy ishlaridan o rni bilan foydalanildi. ʻ Mavzuning ijtimoiy ahamiyati: Mazkur ilmiy ishda ko zlangan asosiy ʻ maqsad Respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga ʻ oshirish yo llari” ustuvor yo nalishiga asosan ushbu g oyalarni “Navoiyning nigohi ʻ ʻ ʻ tushgan” shoirlar ijodi bilan bog lash; ʻ 4

Bibliografik usul yordamida aniqlangan ijodkorlar: Alisher Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Ahmad Taroziy kabi ijodkorlarimizning merosiga ham bevosita murojaat qilib, “Navoiyning nigohi tushgan” to’plamida keltirilgan Yor obrazini yanada ochamiz. Buyuk ota-bobolarimizning asarlari boy mulkiy meros sifatida katta ahamiyatga egadir. Bu tarixiy asarlarni o rganish orqali boy ma’naviyʻ merosimizning qanchalik yuksak ekanligini aniqlash. Mavzuning ilmiy ahamiyati quyidagilardan iborat: - badiiy adabiyotimizda Yor obrazi aks etgan asarlarning o rnini belgilash; ʻ - badiiy asarlardagi Yor obrazini qiyosan tahlil qilish; - Navoiygacha bo’lgan davrda yashab ijod etgan ijodkorlar ijodidagi Yor obrazini aniqlash Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi aks etgan badiiy asarlarni aniqlash; -Haqiqiy va majoziy ishq aks etgan badiiy asarlarni aniqlash; -Yor timsolini yoritishda an’anaviy obrazlarning o’rnini aniqlash; -Yor timsolini ochib berishda ramziy obrazlarning ahamiyatini belgilash; -“Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar ijodidagi Yor obrazi aks etgan baytlarni o’zaro qiyoslash; -Navoiygacha bo’lgan davrdagi shoirlar ijodida aks etgan Yor obrazining tadrijiy takomilini yoritish hamda ular ijodining aks etgan Yor obrazini aniqlash va ijodkorlarning majoziy va haqiqiy ishqqa qay darajada yondashganliklarini solishtirib, ularga bo lgan munosabatni aniqlash va ilmiy asosda ochib berish. ʻ Tadqiqotni amaliyotga joriy qilish. Badiiy adabiyotimizda “Navoiyning nigohi tushgan” shoirlar hayoti va ijodi ko plab olimlarimiz tomonidan qiziqish ʻ bilan o rganilgan. Ushbu ijodkorlar ijodi yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib ʻ borilgan. Bizning mavzumiz doirasida “Navoiyning nigohi tushgan” ijodkorlarning avval o rganilgan tomonlarini sinchkovlik bilan o rganib, asarlardagi Yor obrazi ʻ ʻ aks etgan asarlarni badiiy adabiyot va jamiyat bilan bog lagan holda o rganish. Yor ʻ ʻ 5