logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ

НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4716 KB
Скачать
НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ МУНДАРИЖА КИРИШ ..................................................................................................... 3 I БОБ. ОТМЛАРНИНГ НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНА- ЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ- ДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАР- НИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1. 1. Мультимедиали дидактик воситалар яратиш методикасини такомиллаштириш –педагогик муаммо сифатида …….............. 12 1.2. Олий таълим муассалари ўқув жараёнида мультимедиали воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятлари...... 31 1.3. Номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ва фойдаланиш асослари ......................................................................................... 40 I БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР ............................................................ 49 II БОБ. НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ 2.1. “Таълимда ахборот технологиялари” мультимедиали электрон дарслигини яратишни педагогик лойиҳалаш ва уни яратиш босқичлари ................................ ....... ................................ 50 2.2. Тaълимда мультимедиали ўқитиш воситаларидан фойдаланишнинг амалий - услубий хусусиятлари .................... 69 2.3. ОТМларда “Бошланғич таълим” ва “Мактабгача таълим” йўналишлари бўйича мутахассисларни тайёрлашда “Таълимда ахборот технологиялари” курси мазмунига қўйиладиган талаблар................................................................... 74 2. 4 . Олий таълимда “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали электрон дарслик яратиш ва ундан фойдаланиш методикаси........................................................ ....... 86 II БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР ………………................................... 105 III БОБ. “ТАЪЛИМДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ”ДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАР АСОСИ ДА ПЕДАГОГИК–ТАЖРИБА СИНОВ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ АНИ Қ ЛАШ 3.1. Тажриба-синов ишларининг қўйилиши ва асосий босқичлари мазмуни ………… .......................................................................... 106 3.2. Тажриба-синов ишлари таҳлили ва самарадорлиги ………….. 108 III БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР ......................................................... 114 УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР .......................................................................... 116 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ................................ 119 ИЛОВАЛАР ................................................................................................. 135 2 КИРИШ (фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси аннотацияси) Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда жамият ахборотлашуви тенденцияларига мос равишда замонавий дидактик воситаларни таълим жараёнига кенгроқ жорий этиш ва уларнинг самарадорлигини янада оширишга алоҳида йўналиш сифатида қаралмоқда. Ривожланган мамлакатларга хос глобал таълим муҳитини шакллантиришга илмий ёндашувлар контекстида таълимнинг узлуксизлиги ва амалий йўналганлигини таъминлаш, мустақил таълим олиш, ижодий ривожланишга йўналтириш асосий омил ҳисобланади. Шу жиҳатдан, илғор таълим муассасалари томонидан ўқитишнинг янги шаклларини ривожлантиришда замонавий дидактик воситаларни яратиш ва улардан фойдаланиш механизмларини такомиллаштириш муаммоларига алоҳида ёндашиш кузатилади. Дунё миқёсида мультимедиа технологияларини жадал ривожлантириш, турли узлуксиз ахборотларни жамлаш, уларни таълим элементлари билан бойитиш, ахборот технологияларининг назарий масалалари, турли соҳаларда қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари, ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш механизамлари, электрон дарсликлар яратишни такомиллаштириш омилларига оид изланишлар амалга оширилмоқда. Шунинг билан биргаликда мультимедиа воситаларидан амалий фойдаланиш, таълимнинг барча турларига замонавий дидактик воситаларни тадбиқ этиш лойиҳа ва илмий тадқиқотлар нафақат ахборот маконининг кўринишини ўзгартиришга, балки сифатли ҳамда мақсадли ўқув жараёнини тўғри ташкил этилишига имкониятлар яратмоқда. Мамлакатимизда олий таълим муассасаларида таълимни ташкил этишнинг дастурий-методик таъминоти, бўлажак педагогларни тайёрлашнинг миллий ва жаҳон таълим тажрибасига асосланган ташкилий- педагогик механизмларини такомиллаштириш орқали мамлакатимиз интеллектуал ресурслари потенциалини ошириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш 3 бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “Узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш, сифатли таълим хизматлари имкониятларини ошириш, меҳнат бозорининг замонавий эҳтиёжларига мос юқори малакали кадрлар тайёрлаш, таълим ва ўқитиш сифатини баҳолашнинг халқаро стандартларини жорий этиш” 1 каби устувор вазифалар белгиланган. Шу жиҳатдан, республикамиз олий таълим муассасаларида номутахассис таълим йўналишлари учун мавжуд мультимедиали дидактик воситаларнинг илмий- методик жиҳатларини тадқиқ этиш, ўқитишнинг замонавий дидактик воситаларини яратиш ва қўллаш технологияси асослари ва тамойилларини, уларнинг умумий тузилмаси ҳамда ўзига хос хусусиятларини аниқлаштириш, электрон дарсликлар яратиш ва улардан фойдаланиш тавсияларини ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ - 4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”, 2018 йил 19 февралдаги ПФ-5349-сон “Ахборот технологиялари ва коммуникациялари соҳасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”, 2019 йил 29 апрелдаги ПФ- 5712-сон “Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”, 2 019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847-сон “Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги фармонлари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 24 июлдаги 571-сон “ Самарқанд давлат университети фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори ва мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади. 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ–4947-сонли Фармони. – Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда; 20-сон, 354-модда; 23-сон, 448-модда. 4 Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Тадқиқот республика фан ва технологиялари ривожланишининг I. «Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. МДҲ ва Россия Федерацияси олимлари Т.А.Гудкова, Г.Л.Абдулгалимов, М.М. Абдуразаков ларнинг докторлик диссертацияларида бўлажак информатика фани ўқитувчисини тайёрлаш методикаси масаласи кенг ёритилган. Бугунги кунда МДҲ ва Россия Федерациясида кенг фойдаланиб келинаётган ўқув адабиётлари, жумладан дарслик ва ўқув қўланмалар М.А.Абросимова, И.Г.Акперов, Л.И.Алешин, В.С.Алиев, К.В.Балдин, В.М.Вдовин, М.В.Гаврилов, М.А.Венделева, А.М Ветитнев каби олимлар томонидан яратилган. Мазкур ўқув қўлланмалар ва дарсликларда ахборот технологияларининг назарий масалалари, турли соҳаларда ахборот технологияларини қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари очиб берилган. Хусусан, М.А.Абросимова давлат бошқарувида ахборот технологияларини, И.Г.Акперов ва К.В.Балдин менежмент соҳасида ахборот технологияларини, М.А.Венделева бошқарувда ахборот технологияларини, В.М.Вдовин солиқ соҳасида ахборот технологияларини, М.В.Гаврилов бозор иқтисодиётида ахборот технологияларини, А.М.Ветитнев ижтимоий-маданий ва туризм соҳасига ахборот технологияларини жорий этиш масалаларини ўрганган. Таълимда ахборот технологиялари, интерфаол усуллар ва мультимедиадан фойдаланиш масалаларини тадқиқ этишга россиялик Б.Б.Андресен, Г.М.Киселев, В.М.Красильникова каби олимларнинг ишлари бағишланган. Республикамизда таълим тизими учун ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш, электрон дарсликлар яратиш масалалари билан Н.И.Тайлаков, Г.А.Расулова, Қ.Т.Олимов, М.Н.Цой, Р.Х.Джураев каби 5 олимлар шуғулланишган. Таълимда ахборот технологиялари, интерфаол усуллар ва мультимедиадан фойдаланиш масалалари М.Х.Лутфиллаев, Р.Х.Жўраев, З.Ильясова, С.Турсунов, Н.Хайтуллаева, Н.И.Тайлаков , У.Бегимқулов, Р. X амдамов, Т.Шоймардонов ва М.Файзиев каби олимларнинг илмий ишларида шарҳланган. Хорижий мамлакатларда J.Klug, S.Gasson; K.Zeichner, S.Wray, M.Danimir, J.Gordana, G.Jausevac, L.Vladusic, A. Mandic , M.Zaleski каби олимларнинг ишларида информатика ва ахборот технологияларидан ўқув адабиётлари, дарслик ва ўқув қўлланмалар яратиш, олий таълим ўқув жараёнини такомиллаштиришда ахборот технологияларидан фойдаланиш муаммолари ёритилган. Шунга қарамай, олий таълим тизимида ахборот технологиялари билан боғлиқ фанларнинг ўқитилиши кўп қиррали муаммоли масала эканлигини ҳисобга олган ҳолда, мультимедиали дидактик воситалар яратиш ва улардан таълим жараёнида фойдаланиш методикасини такомиллаштириш долзарб вазифа эканлиги келиб чиқмоқда. Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти Самарқанд давлат университети илмий тадқиқот ишлари режасининг 2017-2021 йилларга мўлжалланган “Замонавий ахборот тизимлари, бошқариш ва таълим учун ахборот теллекомуникация технологияларини кенг кўламда ривожлантириш ва қўллашни таъминловчи интеллектуал воситалар, маълумотлар базалари ва дастурий воситаларини ишлаб чиқиш” мавзуси доирасида амалга оширилган . Тадқиқот мақсади олий таълим муассасаларида номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ва ундан таълим жараёнида фойдаланиш механизмларини такомиллаштиришдан иборат. 6 Тадқиқот вазифалари: хорижий ва республикамиз таълим тизими учун яратилган ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни яратиш ва уларни таълимга жорий этиш йўналишидаги ишларни таҳлил этиш орқали мультимедиали дидактик воситаларнинг тузилиши ва мазмунига, яратиш мезонлари ва босқичларига қўйиладиган педагогик талабларни такомиллаштириш; олий таълим муасассалари номутахассис таълим йўналиши талабаларини ўқитишнинг замонавий дидактик воситаларини яратиш ва қўллаш технологияси асослари ва тамойилларини, уларнинг умумий тузилмаси ҳамда ўзига хос хусусиятларини аниқлаш; олий таълим муассасалари номутахассис таълим йўналишлари учун мультимедиали дидактик воситалар яратиш ва улардан фойдаланиб маъруза, амалиёт дарсларини олиб бориш бўйича илмий асосланган услубий тавсиялар ишлаб чиқиш; яратилган мультимедиали дидактик воситалар асосида педагогик таҳлил, синов ишларини ташкил этиш методикасини ишлаб чиқиш, қўллаш ҳамда уларнинг самарадорлигини тажрибада аниқлаш. Тадқиқот объекти сифатида Олий таълим муассасаларида номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш жараёни белгиланиб, тажриба-синов ишларида Самарқанд давлат университети, Жиззах давлат педагогика институти, Бухоро давлат университетининг 494 нафар респондент-талабаси иштирок этган. Тадқиқот предмети олий таълим муассасалари номутахассис таълим йўналишларида мультимедиали дидактик воситалар асосида “Таълимда ахборот технологиялари” фанини ўқитишнинг мазмуни, воситаси, метод ва шаклларидан иборат. 7 Тадқиқотнинг усуллари. Тадқиқотда педагогик кузатув, танқидий- қиёсий таҳлил, сўровнома, тест, тажриба-синов, математик-статистик таҳлил, натижаларни умумлаштириш усулларидан фойдаланилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: о лий таълим муассасалари ўқув жараёнида мультимедиали воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятлари дарс жараёнида медиа воситалари орқали ахборотни узатиш ва дидактик масалаларни ечиш усуллари, ундан фойдаланишнинг педагогик мақсадлари мазмунини очиб бериш асосида аниқлаштирилган; мультимедиали дарслик яратишга қўйиладиган психологик-педагогик талаблар таркиби дидактик воситаларнинг мотивацион таъсирга эга интерфаол мезонларни (ўқитиш ҳамкорлиги, билимлар базаси, ортга қайтиш) киритиш асосида такомиллаштирилган; электрон дарсликларни педагогик лойиҳалаш босқичлари мультимедиа воситаларини тузилмавий таснифлаш (функционал мақсадга кўра, ўқитиш воситалари ва тизимларига кўра) ҳамда педагогик фаолият кўринишлари бўйича туркумлаш (чизиқли, гиперматнли, қўлланмали, яратиш) асосида такомиллаштирилган; олий таълим муассасалари номутахассис таълим йўналишлари учун “Таълимда ахборот технологиялари” фанининг илмий-услубий таъминоти модуллашган электрон дастурий воситаси ва мультимедиали электрон дарсликдан фойдаланиш методикасини ишлаб чиқиш асосида такомиллаштирилган. Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат: мультимедиали дидактик воситаларнинг тузилиши ва мазмунига, яратиш мезонлари ва босқичларига қўйиладиган педагогик талаблар такомиллаштирилган; олий таълим муассасалари учун “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиали дидактик воситалар комплекси яратилган; 8 олий таълим муассасаларида мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланиш методикаси ишлаб чиқилган. Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги ишда қўлланган ёндашув усуллар ва маълумотларнинг расмий манбалардан олингани, саралаб олинган манбаларнинг репрезентативлиги ва ишончлилиги, келтирилган таҳлиллар ва педагогик тажриба-синов ишлари самарадорлигининг математик-статистик усулларига асосланганлиги, хулоса ва тавсияларнинг амалиётда жорий этилгани, олинган натижаларнинг ваколатли тузилмалар томонидан тасдиқлангани билан изоҳланади. Тадқиқотнинг натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти олий таълим муассасалари учун мультимедиали дидактик воситалар яратишга қўйиладиган талаблар назарий- педагогик жиҳатдан асосланганлиги, мультимедиали дидактик воситалар яратиш босқичларининг мезонлари ишлаб чиқилганлиги, ОТМлар учун “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали дидактик воситалар яратилганлиги ҳамда ундан таълим жараёнида фойдаланишнинг методик асослари ишлаб чиқилганлиги билан изоҳланади. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти мультимедиали дидактик воситаларни яратишга қўйиладиган педагогик талаблар, мультимедиали дидактик воситалар яратишда таяниладиган дидактик тамойиллар, яратиш босқичлари ҳамда мезонлардан туркум дидактик воситаларни яратишда фойдаланиш мумкинлиги билан белгиланади. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш механизмлари бўйича олинган илмий натижалари асосида: олий таълим муассасалари ўқув жараёнида мультимедиали воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятлари, дарс жараёнида медиа воситалари орқали ахборотни узатиш ва дидактик масалаларни ечиш усуллари, ундан фойдаланишнинг педагогик мақсадлари мазмуни, 9 мультимедиали дарслик яратишга қўйиладиган психологик-педагогик талаблар, дидактик воситаларнинг мотивацион таъсирга эга интерфаол мезонларга оид таклифлар А5-037 рақамли “АКТ соҳасидаги касб-ҳунар коллежлари учун масофавий таълим электрон тизимини ишлаб чиқиш” (2015-2017 йиллар) мавзусидаги амалий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 17 сентябрдаги 89 03 3366-сон маълумотномаси). Мазкур лойиҳа доирасида касб-ҳунар таълим муассасалари учун масофавий таълим ресурслари ишлаб чиқилган ва электрон бошқарув тизими жорий этилган; олий таълим муассасалари номутахассис таълим йўналишлари учун “Таълимда ахборот технологиялари” фанининг илмий-услубий таъминоти, модуллашган электрон дастурий воситаси ва мультимедиали электрон дарсликдан фойдаланиш методикасига оид таклиф ва тавсиялар асосида олий таълим муассасалари номутахассис таълим йўналиши 5111700-Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш бакалавриат таълим йўналиши учун “Ахборот технологиялари” фанидан ўқув қўлланма яратилган. (Самарқанд давлат университетининг 2020 йил 30 ноябрдаги 4-сон қарорига асосан 262-сон нашр рухсатномаси). Мазкур қўлланма номутахассис бакалавриат таълим йўналишлари талабаларининг мультимедиа ресурслари билан ишлаш малакаларини ошириш, мультимедиали дидактик воситалар яратиш кўникмаларини шакллантиришга хизмат қилган; электрон дарсликларни педагогик лойиҳалаш босқичлари мультимедиа воситаларини тузилмавий ҳамда педагогик фаолият кўринишлари бўйича туркумлашга оид таклифлар асосида “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиали электрон дарслик ишлаб чиқилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 17 сентябрдаги 89 03 3366-сон маълумотномаси). Мазкур электрон дарслик талабаларнинг ахборот технологияларга оид билимларини мустаҳкамлаш, мустақил таълим олишларини қўллаб-қувватлаш, ўз-ўзини назорат қилиш имкониятларини кенгайтирган. 10 Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари 3 та халқаро ва 9 та республика илмий- амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган. Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация мавзуси бўйича жами 22 та илмий иш, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси томонидан докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 7 та мақола, шундан, 5 таси республика ва 2 таси хорижий журналларда чоп этилган. Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, уч боб, хулоса, 134 саҳифа матн, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. 11 I БОБ. ОТМЛАРНИНГ НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1 . Мультимедиали дидактик воситалар яратиш методикасини такомиллаштириш – педагогик муаммо сифатида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . М . Мирзиёевнинг бевосита раҳбарлигида ишлаб чиқилган Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида [2] узлуксиз таълим тизимининг ривожланишининг асосий ғоялари , шунингдек , Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 февралдаги “ Ахборот технологиялари ва коммуникациялари соҳасини янада такомиллаштириш чора -т адбирлари тўғрисида ” ги ПФ -5349- сон Фармони [3], Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Ўзбекистон Республикасида « Электрон таълим » миллий тизимини яратиш » инвестиция лойиҳасини амалга ошириш чора - тадбирлари тўғрисида » 2012 йил 16 апрелдаги ПҚ –1740- сонли Қарори [4] ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий - ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифалар олий таълим муассасалари учун мультимедиали дидактик воситаларни яратишнинг методикасини такомиллаштиришга асос яратди . Бугунги кунда таълим тизимини ахборотлаштириш жараёни сифат жиҳатдан янги даражага кўтарилмоқда, яъни ўқув жараёнини конструкциялаш ва бу жараён барча иштирокчиларининг ўзаро таъсирини ташкил этиш учун ўқитишнинг замонавий дидактик воситаларидан фойдаланиш масаласи муваффақиятли ҳал этилмоқда. Аммо ўқитиш жараёнида самарали қўлланувчи замонавий дидактик воситаларнинг янги турларини ишлаб чиқиш ва мазмунини янгиланиш ахборотлаштириш даврида ўқув-тарбия жараёнига қўйилаётган доимий ўзгарувчан талабларга 12 ҳамма вақт ҳам мос келавермайди. Шунинг учун ўқитишнинг замонавий дидактик воситаларидан фойдаланиш, ўқув машғулотларини ахборотлаш ва дарс жараёнида қўлланиладиган электрон ўқув-методик материлларни ишлаб чиқиш зарурияти юзага келди. Мамлакатимизда мавжуд олий таълим муассасалари учун турли ҳолдаги кўргазмали материаллар, компьютер технологиялари асосида ўқитишга мўлжалланган мультимедиали дидактик воситалар яратиш ва улардан фойдаланиш жараёни тез суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Республикамиз олий таълим муассасаларида таҳсил олувчи барча йўналишлар учун ахборот технологиялари фани ўқитилади. ОТМларнинг номутахассис таълим йўналиши талабаларига “Таълимда ахборот технологиялари” ўтиладиган мазкур фан компьютер саводхонлигини таништириш билан бирга, ундан фойдаланишнинг барча усулларини ўргатади. Мазкур фанни ўқитиш тизимини такомиллаштириш бўйича бир қанча педагогик тадқиқотлар мавжуд. Аммо бугунги кунда “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан олий таълим муассасалари учун мультимедиали дидактик воситаларни яратишнинг асосий компонентларини тўлиқ қамраб оладиган тизимли тадқиқотга эҳтиёж мавжуд. Шу маънода, республикамиз олий таълим муассасалари учун мультимедиали дидактик воситаларни яратишнинг мазмунини такомиллаштиришни ва мавжуд ўқитиш методикаси ҳамда технологияларини қайта кўриб чиқишни тақозо этади. Ҳозирда шиддат билан ривожланаётган асримизда мамлакат эртаси дунёқараши кенг олий таълим муассасалари талабаларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Янгича фикрлайдиган, юксак малакали, билимли ёшларни замонавий ахборот технологиялари воситаси ёрдамида тарбиялаш ва ўқитиш давр талабига айланди. Таълим тизимида анъанавий ўқитишдан узоқлашган ҳолда мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланиб дарс жараёнини ташкил этиш муҳим саналиб, ундан нафақат номутахассис таълим йўналишлари учун, балки “Таълимда ахборот технологиялари” фани ўқитиладиган барча соҳаларда қўллаш самарали натижаларга олиб келиши аён бўлиб қолди. 13 Хорижий мамлакатлар ва Ўзбекистон Республикасида замонавий ахборот технологиялари муҳитида таълимни ташкил этиш ва такомиллаштиришга бағишланган кўплаб илмий-тадқиқот ишлари олиб борилган ва олиб борилмоқда. МДҲ ва Россия Федерацияси олимлари Т.А.Гудкова[42], Г.Л.Абдулгалимов[9], М.М. Абдуразаков[11] ларнинг докторлик диссертацияларида бўлажак информатика фани ўқитувчисини тайёрлаш методикаси масаласи кенг ёритилган. Бугунги кунда МДҲ ва Россия Федерациясида кенг фойдаланиб келинаётган ўқув адабиётлари, жумладан дарслик ва ўқув қўланмалар М.А.Абросимова [14] , И.Г.Акперов [16] , Л.И.Алешин [17] , В.С.Алиев [18] , К.В.Балдин [2 3 ] , В.М.Вдовин [27] , М.В.Гаврилов [30, 31, 32] , М.А.Венделева [28] каби олимлар томонидан яратилган. Мазкур ўқув қўлланмалар ва дарсликларда ахборот технологияларининг назарий масалалари, турли соҳаларда ахборот технологияларини қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари очиб берилган. Хусусан, М.А.Абросимова давлат бошқарувида ахборот технологияларини, И.Г.Акперов ва К.В.Балдин менежмент соҳасида ахборот технологияларини [16, 23] , М.А.Венделева бошқарувда ахборот технологияларини [28] , В.М.Вдовин солиқ соҳасида ахборот технологияларини [27] , М.В.Гаврилов бозор иқтисодиётида ахборот технологияларини [30] , А.М.Ветитнев ижтимоий–маданий ва туризм соҳасига ахборот технологияларини жорий этиш масалаларини ўрганган [29] . Таълимда ахборот технологиялари, интерфаол усуллар ва мультимедиадан фойдаланиш масалалари россиялик Б.Б.Андресен [22] , Г.М.Киселев [57] , В.М.Красильникова [59] каби олимларнинг ишлари бағишланган. Республикамизда таълим тизими учун ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш, электрон дарсликлар яратиш масалалари билан Н.И.Тайлаков [110,131] , Г.А.Расулова [86,87,88] , Қ.Т.Олимов [74, 75] , М.Н.Цой [133] , Р.Х.Джураев [47, 48] каби олимлар шуғулланишган. 14 Мамлакатимизда таълимда ахборот технологиялари, интерфаол усуллар ва мультимедиадан фойдаланиш масалалари М.Х.Лутфиллаев [61] , Р.Х.Жўраев [48], З.Ильясова [52], С.Турсунов [120], Н.Хайтуллаева [70], Н.И.Тайлаков [110, 112] , У.Бегимқулов [25], Р. X амдамов [126, 127] ва Т.Шоймардонов [137] каби олимларнинг илмий ишларида шарҳланган. Жумладан, олий таълим ўқув жараёнини такомиллаштиришда ахборот технологияларини интеграциялаш назарияси ва амалиёти М.Х.Лутфиллаевнинг докторлик диссертациясид a [61], узлуксиз таълим тизими учун ўқув адабиётлари янги авлодини яратиш муаммолари Н.И.Тайлаковнинг докторлик диссертациясида [110,112] , педагогик таълим жараёнларини ахборотлаштиришни ташкил этиш ва бошқариш назарияси амалиёти эса У.Бегимқуловнинг докторлик диссертациясида тадқиқ этилган [25] . Хорижий мамлакатларда J.Klug, S.Gasson, [1 42 ] ; K.Zeichner, S. Wray [1 46 ] , M.Danimir, J.Gordana, G.Jausevac, L.Vladusic, A. Mandic [1 44 ] ; M.Zaleski [1 45 ] каби олимларнинг ишларида информатика ва ахборот технологияларидан ўқув адабиётлари, дарслик ва ўқув қўлланмалар яратиш, олий таълим ўқув жараёнини такомиллаштиришда ахборот технологияларидан фойдаланиш муаммолари ёритилган. Педагогик жараённи доимий равишда технологиялаш даражаси ва ўқитувчиларга турли хил ўқув қўлланмаларни ўзлаштириш зарурлиги билан боғлиқ ҳолда, олий ўқув юртларида ўқув жараёнини ахборотлаштириш долзарб аҳамият касб этмоқда. ОТМлар таълим тизимида компьютер технологияларидан фойдаланиш зарурлиги бир қанча хорижий олимлар тадқиқотларида ўрганилган. Хусусан, Г.Н. Александров, Ю.С. Брановский, И.Э. Вострокнутов, А.И. Галкина, Т. Гергей, Б.С. Гершунский, С.Р. Доманова, А.П. Эршов, В.А. Стародубцев, Э.И. Машбитс, В.Н. Монахов, Т.А. Сергеева, В.Ф., Фреиман, М.С. Чванова, Д.Лауриллард, П.Рамсден, П.Скримшу ва бошқалар олий таълим тизими ўқув фаолиятини ахборотлаштириш ҳақида тадқиқотлар олиб боришган. 15 Умумтаълим фанларини ўқитишда ахборот технологиялари воситаларидан фойдаланиш муаммоси замонавий умумий таълимнинг долзарб муаммоларидан биридир. График билимлар, қобилият ва кўникмаларни шакллантиришнинг илмий асослари, график фаолиятни ўқитишнинг мақсади, мазмуни ва усуллари Б.Ф.Ломов асарларида очиб берилган[60]. Визуал образларни шакллантиришнинг турли жиҳатлари Р. Арнхейм, Б. Г. Ананьев ва бошқалар томонидан кўриб чиқилган. ОТМларда ахборот муҳитини ривожлантириш ва бу муҳитда ишлаш учун педагог кадрлар тайёрлаш масаласига В.П. Соломин [108] асарларида катта эътибор қаратилган. Педагогика соҳасидаги янги таълим технологиялари замонавий ахборот шароитларига мос равишда Н. Ф. Родионова, А. П. Тряпитсина, Н. Л. Стефанова каби олимлар асарларида таклиф этишган. Таълимни компьютерлаштиришнинг психологик жиҳатлари масалалари Л. А. Регуш асарларида ўрганилади. В. И. Воробёвнинг асарлари очиқ тизимларнинг методологик жиҳатларига бағишланган [29], А. В. Копильцов [58] асарларида дастурий тизимлар ва таълим сифатини баҳолаш, Г.В. Баранова асарларида ахборот технологиялари таълим объект йўналтирилган дизайн ғоялар жорий этиш таклифи илгари сурилган [24], И.В.Симонова томонидан ишлаб чиқилган интернет таълим ривожланаётган шароитида таълим моделларини қўллаш [104]. И. Л. Братчиков асарларида сунъий интеллект масалалари кўриб чиқилган [26]. И. В. Макарова, В.Б.Волков [62] асарларида мактабда информатика фанини ўқитиш методларини ишлаб чиқиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Республикамизда таълимда мультимедиали дидактик воситалар яратиш борасида бир қанча ишлар амалга оширилган. Жумладан, А.А.Абдуқодиров, Н.Х.Бегматова, М.М.Арипов, Т.Ф.Бекмуродов, М.Зиёхўжаев, Ҳ.З.Икромова, У. Юлдашев, Н.Тайлоқов, Б.Мўминов, М.М.Арипов, Р.Х.Аюпов, С.И.Исмоилов, У.Ш.Бегимқулов, М.Ҳ.Лутфиллаев, З.К.Ходжаева, З.О.Алмуратов ва бошқаларнинг тадқиқот ишларида ахборот технологиялари 16 асосида электрон қўлланмалар ҳамда турли мультимедиали дидактик воситалар яратиш, улардан таълим тизимида фойдаланиш ва ривожланиш истиқболлари масалалари ўрганилган. Биз уларнинг айримлари таҳлили хусусида тўхталамиз. МТТ тарбияланувчиларининг элементар компьютер саводхонликларини шакллантириш ҳозирги даврдаги долзарб масала ҳисобланади. А.А. Абдуқодиров, Н.Х.Бегматова ларнинг “ Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа технологиясидан фойдаланиш услубиёти ” номли ўқув-услубий қўлланмаси мактабгача таълим муассасалари мактабга тай ё рлов гуруҳларининг таълим-тарбия жара ё нида мультимедиа технологиясидан фойдаланишнинг илмий ва амалий асослари баëн қили шга бағишланган . Мультимедиа технологиясига асосланган машғулотлар ўтказишнинг самарали усуллари ва компьютерли машғулотлардан намуналар келтирилган [ 13]. Н.Х.Бегматованинг “Боғча болаларининг билимини баҳолашда мультимедиа технологиясидан фойдаланиш”, “Мультимедиа: атама, таъриф, мазмун ва технология” каби мақолаларида мультимедиа атамасининг изоҳи келтирилиб, униннг афзаллик томонлари мисоллар ёрдамида очиб берилган. Шунингдек, мактабгача таълим муассасаларида ҳам янги ахборот технологиясидан жумладан, мультимедиали компьютер технологиясидан фойдаланиб машғулотларни самарадорлигини ошириш, таълим-тарбия жараёнини жадаллаштириш, болаларда компьютер саводхонлигини шакллантириш масалаларига эътибор қаратилган [26]. З.К.Ходжаева, З.О.Алмуратовларнинг “Малака ошириш тизимида мультимедиа иловаларини ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланишнинг педагогик шарт-шароитлари” номли мақоласи замонавий таълим тизимини ахборотлаштириш ва малака ошириш тизимида мультимедиали ресурсларни қўллаш имкониятларига бағишланган. Мақолада малака ошириш жараёнида фойдаланиладиган ахборот технологиялари воситалари санаб ўтилган ва ихтисослаштирилган мультимедиа воситаларининг роли ёритилган. Бундан 17 ташқари, мақолада мультимедиани таълим берувчи восита сифатида қўллашнинг мақсадлари аниқланган, уларнинг асосий афзалликлари очиб берилган. Шунингдек, кўрсатилган афзалликлар ичида интерфаоллик тингловчиларда таълим жараёнини индивидуллаштириш ва уларни фаол ҳаракатга келтирувчи энг асосий мазмун сифатида таъкидланган [130]. М.М.Арипов ўз тадқиқотларида ўқув жараёнига ахборот технологияларни қўллаш ва шу орқали дарс самарадорлигини ошириш томонларини тадқиқ этган [19]. Н.И.Тайлақов информатика курси мисолида узлуксиз таълим тизими учун ўқув адабиётлари янги авлодини, шу жумладан электрон дарсликлар яратиш масалаларини илмий-педагогик асослаган [111, 112]. Барчамизга маълумки, юқори малакали кадрларни тайёрлаш талаблари таълим тизими олдига янги вазифаларни қўймоқда. ХХ асрда, айниқса , асрнинг иккинчи ярмидан бошланган илмий-техникавий инқилоб туфайли ахборотлар ҳажмининг кескин ортиб бориши билан тайёр билимларни эгаллашга қаратилган, асосан ўқитувчининг фаол меҳнатига асосланган анъанавий таълим ўз аҳамиятини йўқотмоқда. Ҳозирги таълим жараёнида зарур билимларни ўқувчиларнинг ўзлари қидириб топиши, мустақил ўрганиши ва хулоса чиқаришига имкон берадиган замонавий педагогик технологияларга эътибор кучайиб бормоқда. Анъанавий ўқитишга муқобил йўл сифатида пайдо бўлган янги педагогик технологиялар педагогик назариётда ва амалиётда тўпланиб келинган барча прогрессив воситаларни ўзида қамраб олган. Олий таълим муассасаларида ўтиладиган “Таълимда ахборот технологиялари” фанини ўтишда мультимедиали ўқув ресурсларининг ўрни катта. Дарсликларнинг мультимедиали иловалари деганда биз — ахборот- коммуникация технологиялари ёрдамида ўқув фанига оид материалларни давлат таълим стандарти ва ўқув дастурига мос равишда ёрита оладиган, ўқув фанини самарали ўзлаштиришга, ўқувчиларнинг мустақил таълим олишига 18 кўмаклашувчи ҳамда видео, овоз, анимация, жадвал, матн ва луғатларни ўз ичига олувчи ўқув ресурсларини тушунамиз. Мультимедиа (multi - кўп, media - муҳит) - бу компьютер технологиясининг турли хил физик кўринишга эга бўлган (матн, графика, расм, товуш, анимация, видео ва ҳ.к) турли хил ташувчиларда (оптик диск, флеш хотира ва ҳ.к.) мавжуд бўлган ахборотдан фойдаланиш билан боғлиқ соҳасидир. Мультимедиа воситалари - бу aппaрaт вa дaстурлaр тўплами бўлиб, у инсонга ўзи учун тaбиий бўлган жудa турли-тумaн: тoвуш, видeo, грaфикa, мaтнлaр, aнимaциялaрни ишлaтгaн ҳoлдa компьютер билaн мулoқoт қилиш имкoнини бeрaди. Мультимедиа технологиясининг асосий ташувчиларига сақловчи қурилма, компьютер маълумот, информация, дастур ва иловаларни сақлайдиган қурилма. Ахборот сақловчи қурилмаларга қуйидагилар киради: қаттиқ диск, SSD(ички ва ташқи), хотира картаси, USB флаш хотиралар, оптик дисклар, тармоққа бириктирилган сақловчи қурилмалар, магнет тасмали карталар, ақлли карталар, RFIDтеглар ва NFC теглар. Гарчи хотира ҳажми компютер ва мобил қурилмадаги процессор тезлигига тўғридан тўғри таъсир қилмаса-да, хотира имконияти (кейинроқ муҳокама қилинади) барча бажаришларга тўғридан тўғри таъсир қилиши мумкин. Мисол учун, компьютер ва мобил қурилма қўшимча хотира билан янада тезроқ ишлаши мумкин чунки фойдаланилмаётган хотира сиз web саҳифани кўриб чиқаётган пайтингизда файлларни вақтинчалик сақлаган ҳолда ёрдам беради. CD-ROM (Compact Disk Read Only Memory) - лазерли (компакт) диск фақат ўқиш учун лазерли диск), кейинги пайтда бу қурилма жуда муҳим рол ўйнамоқда. Унинг асосий сабаби унга 650 Мбайт (700 Мбайт) ҳажмдаги маълумотни сиғиши бўлса, иккинчи томондан уни ишлатишда қулайлиги билан алоҳида эътиборга лойиқ. 19 DVD - дисклар дастлаб Дигитал Видео Диск деб номланган, кейинчалик DVDлaр ҳар қандай маълумотни ҳам сақлаш имкониятини бера олиши маълум бўлди ва улар Digital Versatile Disk деб номлана бошланди. Хотира карталари мобил фойдаланувчилар учун рақамли фотолар, мусиқалар, виде о ларни ёки бошқа файлларни мобил қурилмадан комютер ва бошқа қурилмаларга ўтказишни осонлаштиради. Хотира картаси олиб ташланадиган флеш хотира қурилмаси ҳисобланаи одатда бўйи ва кенглиги 1,5 дюмни ташкил қилиб, компютер, мобил қурилма ёки карта ўқувчига жойлаштиришингиз мумкин. Мультимедиали дидактик воситалар – ҳаракатли, товушли, кўргазмали ва мультимедиа имкониятларига эга бўлган воситалар тўпламидир . Бошқачароқ айтганда, мультимедиали дидактик воситалар мультимедиа технологияси ёрдамида ахборот-таълим ресурсларидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтирувчи электрон қўлланма дир. Ҳар бир ўтилган дарсларнинг сифати мавзуга ўқитувчининг нечоғли маъсулият билан ёндашиши, унинг мазмунини талабаларга етказишга қаратилган маҳорати ва фаолияти билан белгиланади. Айни вақтда таълим муассасаларини компьютерлаштириш ўзининг юқори даражасига кўтарилиб, компьютерлар асосида янги ахборот технологияларини ҳаётга татбиқ қилиш кенг амалга оширилмоқда. Ахборотлар жамиятига ўтишда ҳар қандай етук даражали замонавий мутахассис компьютерлар, телекоммуникация ва бошқа алоқа воситаларидан унумли фойдалана олишни билиши зарур. Шундай экан, бўлажак етук мутахассисларимизни билимли ва замон талаблари даражасида тайёрлаш учун олий таълим муассасаларида таълим сифатини бошқаришда ахборот технологияларидан самарали фойдаланиш яхши натижа беради. Аудиторияларни замонавий техника воситалари билан жиҳозлаш ва улардан дарс жараёнида фойдаланиш, информатика фанидан амалий машғулотларни олиб боришда замонавий техника воситалари, яъни компьютерлар, проекторлар, видео, аудио воситаларни қўллай билиш таълим сифатини янада оширади. 20 Олий таълимга мўлжалланган ахборот воситаларининг шиддат билан ҳаётимизга кириб келиши компьютер асосида информатика таълимида янги вазифаларни келтириб чиқармоқда. Телекоммуникация ва компьютер технологияси талабаларда муҳим ижтимоий эҳтиёжларни фаоллаштиради, чунки бу воситаларни кузатиш орқали талаба янги жараёнда ўз ўрни борлигини ҳис эта бошлайди. Телекоммуникация технологияси орқали педагог ўзининг ахборотлар мажуини кўпайтирибгина қолмасдан, дунёнинг исталган бурчагидаги касбдошлари билан амалда мулоқотда бўлиш имконини қўлга киритади. Бу эса дарс сифатини оширишга ҳамда янги усул технологияси самарадорлиги унда эришилган натижа, вақт сифати билан баҳоланишини ҳисобга олсак, у пайтда таълим жараёнида ҳам янги сифат томонларини шакллантиришга тўғри келади. Ўқув жараёнида компьютер ўрганиш объекти сифатида ҳам, ўқитиш мазмунини ўзлаштириш ривожи ва диагностикаси, тарбия ва ўқитиш воситаси сифатида ҳам бўлиши мумкин. Яъни ўқитиш жараёнида компьютер технологияларидан фойдаланишнинг икки йўналиши мавжуд. Биринчисида билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш компьютер технологиялари имкониятларини билишга, турли масалаларни ечишда улардан фойдаланиш малакаларини шакллантиришга олиб келади. Иккинчисида компьютер технологиялари ўқув-тарбия жараёнини самарадорлигини оширишнинг кучли воситаси бўлиб хизмат қилади. Талабаларни нг бўлғуси касбий фаолиятларида компьютер технологияларидан фойдаланишга тайёрлаш қуйидаги шароитларда самаралироқ бўлади: 1. Талабаларда бўлғуси касбий фаолиятларида компьютер технологияларидан фойдаланиш соҳасида билим, кўникма ва малакаларни шакллантирувчи, уларнинг касбий тайёрлигининг ҳозирги жамият талабларига мослигини таъминловчи тизимнинг мавжудлиги; 21 2. Талабаларда зарурий билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш имконини берувчи мос услубий таъминот ва моддий ўқув базанинг мавжудлиги. Олий таълим педагогикасининг назария ва амалиёти муаммоларининг ҳозирги ҳолати, яъни ўқитишда компьютер технологияларининг мавжудлиги ва уларнинг ўқув-тарбия жараёнидаги ўрни, битирувчи курс талабаларининг компьютер технологияларидан фойдаланиш малакаларининг шаклланганлик даражасини аниқлашга имкон беради. Ўқув жараёнида компьютер технологияларидан фойдаланиш бўйича ўқитувчининг дарсга тайёрланиш, дарсни ўтказиш, дарсдан кейинги фаолияти таҳлилидан маълумки, ўқитувчининг компьютер технологияларидан фойдаланиш соҳасидаги билим ва малакалари етарли даражада бўлиши кўзланган мақсадга олиб келади. Ишлаб чиқилган топшириқларни ўргатувчи дастур билан бирга қўллаш янги мавзуни тушунтиришга кетадиган вақтни қисқартиради ва натижада ўқув жараёнининг фаоллашувига, талабаларнинг мавзуни амалий мустаҳкамлаши учун кўпроқ вақт ажратишга, чуқурроқ билим олишга имконият яратади. Ўз навбатида ўқитувчи ҳам талабаларга билимларни яхши ўзлаштиришига, кўникма ва малакаларга эга бўлишга ёрдам беришга улгуради. Компьютер технологияларидан фойдаланишнинг асосий масаласи – инсоннинг интеллектуал имкониятларини кенгайтиришдан иборат. Ҳозирги вақтда ўқитиш тушунчасининг ўзи ўзгариб бормоқда: билимларни ўзлаштириш – ахборотлардан фойдалана олишга, уни компьютер ёрдамида эгаллашга ўрнини бермоқда. Ўқув жараёнида компьютер технологияларидан фойдаланиш тўлалигича қонуниятга мос ҳодисадир. Фақат, таълимда улардан фойдаланишнинг самарадорлиги ўқитувчи-ўқувчи ўзаро алоқаси тизимида келиб чиқадиган мураккаб ўзаро алоқаларнинг ўрнини босиши ҳақидаги аниқ тасаввурлар билан боғлиқ. Компьютер технологиялари ўқитишнинг мақсад 22 ва мазмунларини ўзгартиради: ўқитишнинг янги методлари ва ташкилий шакллари пайдо бўлади. Ишлаб чиқилган тизим бўйича ўқитилганда талабалар бўлғуси касбий фаолиятлари компьютер технологияларидан фойдаланишнинг зарурий билим, кўникма ва малакаларига анъанавий ўқитишдагига нисбатан анча юқори даражада эришадилар. Ўқитишда компьютер технологияларидан фойдаланиш икки томонлама самара беради: 1.Ўқитишнинг янги услубларини яратиш ташкилий-услубий шаклларнинг ўзгаришига олиб келади. 2.Талабаларда замонавий компьютер технологияларидан моҳирона фойдаланиш кўникмаларини ҳосил қилади. Бўлажак ўқитувчининг касбий тайёргарлигининг асосини ташкил этувчи педагогик қонуниятлар қуйидаги хусусиятларда намоён бўлади: - мақсадларнинг ўзаро алоқаси, таълимни ахборотлаштириш шартлари ўқитишнинг услуб ва мазмуни, компьютер технологияларидан фойдаланиш билим ва малакаларининг сифатини ўқитиш воситалари тизимига ва талабанинг шахсий хусусиятларига боғлиқлиги; - компьютер технологиялари, энг аввало, мутахассиснинг бўлажак касбий фаолият соҳасидаги билимларининг кенгайиши, чуқурлашуви ва мустаҳкамланиши воситаси эканлиги; - машғулотлар ва дидактик воситаларнинг асосланган ва тажрибада текширилган тизими бўлажак ўқитувчиларни ўқиш жараёнида компьютер технологияларидан фойдаланишга тайёрлашнинг зарурий даражасининг таъминлаганлиги; - олий ўқув юрти талабаларида бўлажак касбий фаолиятларида компьютер технологияларидан фойдаланишнинг зарурий кўникма ва малакаларини шакллантириши. Олий таълимда с ифатли мультимедиа ли иловалар яратишга қаратилган турли хил бир-биридан фарқ ланувчи технологик усуллар бор . Ушбу 23 иловаларни яратиш ва улардан фойдаланишда бир қатор асосий технологик тавсияларга амал қилиш керак. Мультимедиа иловаларини яратиш учун асос сифатида материални элементларга бўлиш ва иерархия тарзида кўргазмали равишда тақдим этишга асосланган ҳолда тизимлаштириш усулини ўзида мужассам этган материални қамраб олиш моделини олиш мумкин. Яратилган м ультимедиа маҳсулотлари унинг фойдаланувчи си га интерфаолликни тақдим этадиган, инсон ва компьютер ўртасида буйруқлар ва ижролар алмашинувини таъминлаб, диалог ик муҳитни яратадиган дастурий маҳсулот бўлибгина қолмай, шу билан бирга турли видео ва аудио эффектлар ишлатиладиган муҳит ҳам ҳисобланади . Мультимедиа маҳсулот лари яна таркибида мусиқа таралган, анимация, расмлар , видеоклиплар ва слайдлар жамланмаси , турли кўринишдаги маълумотлар базалари ва бошқалар кириши мумкин бўлган компьютерда ишланган маҳсулотдир. Сўнгги йилларда мультимедиа маҳсулотлари кенг х аридорлар олиши мумкин бўлган даражага келди. Мультимедиа иловаларини яратиш учун бугунги кунда бир нечта дастурий воситалар мавжуд. Энг кўп қўлланиб келинаётган дастурлар PowerPoint, Prezi, ISpring, Yenka, Blender, КОМПАС- 3D, Adobe Flash, Autoplay, Camtasia Studio дастурларидир. Blender Тизимининг асосий имкониятлари бу 3D моделлаштириш, анимация, видеомонтаж ва ўйинлар яратиш. Унинг асосий афзалликлари тизимнинг кичик ҳажми (10Мб), тез ишлаши, ва кўплаб операцион тизимларига адаптация қилинганлиги (MS Windows, Mac OS X, GNU, Linux, FrеBSD va ҳ.к), Python дастурлаш тили ёрдамида кенгайтмалар, интерактив ўйинлар яратилиши. 3 ўлчамли графикада ишлаш реклама, филмлар ва махсулотларнинг уч ўлчовли моделларини яратиш, анимацион эффектлардан фойдаланиш имкониятини беради. Бугунги кунда жуда кўплаб компютер график дастурлари мавжуд бўлиб, уларни қайси соҳада қолланилиши билан бир биридан фарқланади. Ҳар бир соҳа мутахассислари ўз фаолиятлари учун қулай бўлган график дастурни танлайдилар. Дастурларнинг имконият чегаралари ҳам маълум бир соҳага 24 йўналтирилган бўлади. Демак, график дастурни танлашда аввалом бор унинг имкониятларини инобатга олиш лозим. Аксарият ҳолларда график дастурни қўллашдан олдин бошқа бир дастурларни ёки фанларни ўзлаштиришга эҳтиёж сезилади. Шуниси билан ҳам график дастурлар мураккаблашиб боради. Компас - Россия Федерасиясининг ASKON компаниясининг автоматик лойиҳалаш пакети бўлиб, компютерли моделлаштириш ва лойиҳалаш ишларини сифатли бажаришда, фойдаланувчига техникавий чизмаларни тез ва малакали, юқори даражали аниқликда ишлаб чиқишда, ҳамда бир вақтда қоғозга чиқариш имкониятини берадиган тизимдир. Компас дастури Россия Федерасиясининг ASKON ижодий маркази томонидан ишлаб чиқарадиган дастур бўлиб, "MS WINDOWS" операсион тизимида ишлайди. Компас дастури конструкторлик хужжатларини, детал андозаларини кўп қўлланиладиган деталларнинг ишчи чизмаларини йиғиш чизмаларини ва бошқаларнинг комплекс кутубхоналарини ўзида мужассамлаштирилган компас дастурида конструкторлар учун бир қанча қулайликлар яратилган. Масалан, юза ғадир-будирликлари, ўлчам аниқликлари ва четланишлари, юзаларининг ўзаро жойлашуви ўлчам допусклари ва бошқалар иловада автоматик қўлланиш мумкин. Ҳар бир талабага мультимеадиали воситалар ҳақида маълумот бериш, дарсларда уларни қўллаш усуллари билан таништириш ўзининг ижобий самарасини беради. Зеро, шиддат билан ривожланиб бораётган техника асрида мультимеадиали ресурсларга ҳар қадамда дуч келишимиз табиий. Биз юқорида шундай ўқув ресурсларининг айримларига тўхталдик холос. Ҳозирги жамиятни ахборотлаштириш жараёнининг асосий йўналишларидан бири таълимни ахборотлаштиришдир. Таълимни ахборотлаштириш кенг маънода таълим соҳасини методология, ўқитиш мақсадларининг психологик-педагогик татбиғига йўналтирилган янги ахборот технологиялари воситаларини самарали фойдаланиш ва яратиш (қайта ишлаш) амалиёти билан таъминлаш сифатида қаралади. 25 Хорижий ва республикамиз узлуксиз таълим тизимида мультимедиали дидактик воситалар яратишга бўлган эҳтиёж бугунги куннинг кун тартибидадир. Мультимедиали дидактик воситаларни яратишга қўйиладиган педагогик талаблар, мезонлар, ўқув адабиётларининг тузилиши, шакллари ва турларини бир бутун яхлит тизим сифатида тадқиқ этиш информатика фани ўқитувчиларидан чуқур билимни ва ўз устида узлуксиз ишлашни тақозо этади. Республикамиз ОТМларида таълим олувчи барча йўналишларда “Таълимда ахборот технологиялари” фани ўқитилади. Яъни номутахассис йўналиш талабаларига мазкур курсни ўқитишда турли қийинчиликларга дуч келиниши табиий. Агар дарслар турли мултимедиали дидактик воситалар асосида ўтилса, бу усул ўқитувчига катта ёрдам бериши тайин. Маълумки, ўқув жараёнида танланган мавзу турли усуллар билан намойиш этилса, ўзлаштириш самаралироқ бўлади. Иллюстратив материалга эга бўлган дарс оддий дарсдан тубдан фарқ қилади. Анъанавий кўргазмали воситалар (доскадаги ёзувлар, плакатлар, диапроектор учун слайдлар) дан фойдаланиб ўтилган дарс талаба онгига тез етиб боради ва самарали ўзлаштиришга олиб келади. Ишлаб чиқилган топшириқларни ўргатувчи дастур билан бирга қўллаш янги мавзуни тушунтиришга кетадиган вақтни қисқартиради ва натижада ўқув жараёнининг фаоллашувига, талабаларнинг мавзуни амалий мустаҳкамлаши учун кўпроқ вақт ажратишга, чуқурроқ билим олишга имконият яратади. Ўз навбатида ўқитувчи ҳам талабаларга билимларни яхши ўзлаштиришига, кўникма ва малакаларга эга бўлишга ёрдам беришга улгуради. Масалан, Power Point мультимедиали иловалар яратиш имконини берувчи дастурни ўрганишга ўқув режаларда катта соат ажратилган. Дастур имкониятларини ўрганиб чиққан талабаларда бошқалар учун ҳам фойдали бўлган ўзларининг билимлари акс этган лойиҳани яратиш истаги вужудга келади. Бундай ҳолда информатика ўқитувчиси талабаларга “электрон қўлланма” ни яратишни таклиф қилиши мумкин. Бу албатта электрон 26 қўлланма яратишдаги илк қадам. Бу лойиҳани яратишни уддалаш учун турли дастурлар тўплами билан ишлашга тўғри келади. Талабалар тасвирни қайта ишлаш, нутқ ва мусиқани ёзиб олиш, анимацияли эффектлардан фойдалана олиш кабиларни бажара олишлари керак. Улар учун ахборотни топиш ва танлаш усуллари, уларни тартиблай олиш муҳим бўлади. Уларга бу катта ишда фан ўқитувчиси катта кўмак беради. Натижада мультимедиали дастур талабаларнинг ижодий потенциалининг татбиғи ҳосил бўлади. Ўқитувчига эса талабалар билан ишлашнинг бу шакли унинг меҳнати ўсиб келаётган ёш авлодга жуда зарур эканлиги ҳақидаги ишончни беради. Дарс жараёнида видеослайдлардан фойдаланиш ҳам яхши самара беради. Электрон маърузанинг асосий қисми материални мавзулар бўйича видеонамойиш орқали баён қилишдан иборат. Бунинг энг муҳим жиҳати видеоматериал намойиши билан ўқитувчини баён қилиши мақбул даражада уйғунлашувидир. Фойдаланилаётган материаллар турлича бўлиши мумкин: видеослайдлар, универсал офис дастурлари муҳити ва элементлари. Видеослайдлар – бу баён қилинаётган мавзунинг асосий назарий элементларини лавҳалари, яъни, маърузачи тайёрлаган жадваллар, схемалар, диаграммалар, графиклар, математик формула ва моделлардир. MS Office дастурлари муҳити ва элементлари эса – бу тузилган функциялар, процедуралар ва бошқалардир. Улар иқтисодий–Математик масалаларни ечишда кенг ишлатилади. Маълумки, янги ахборот технологияларидан фойдаланиш биргина маърузани ўрганишга белгиланган вақт ичида сезиларли даражадаги катта ҳажмли назарий материални ўрганишга имкон беради. Анъанавий кўргазмали воситалар (доскадаги ёзувлар, плакатлар, диапроектор учун слайдлар)дан фарқли равишда рақамли видеослайдлар нафақат маъруза ўқиш жараёнида фойдаланилиши мумкин, балки улар сақланиши, тўпланиши, кўпайтирилиши, модификациялаштирилиши ҳам мумкин. 27 Алоҳида бўлимлар учун видеомаърузалар ҳам қўлланилиши мумкин, лекин видеомаърузани ишлаб чиқиш етарли даражадаги мураккаб жараён ва компьютер ресурслари (хотира, частота)га юқори талаблар қўяди, бундан ташқари, маърузачининг табиий нутқини тўлалигича акс эттира олмайди. Шунинг учун бундай маърузалар ҳажми жиҳатидан унчалик катта бўлмаслиги керак (узоғи билан 10-20 минутгача). Улар асосан фаннинг мураккаб мавзуларигагина тегишли бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ўтилган дарс натижаларини назорат қилишда талабаларнинг олган билимларининг аниқ ва тўлалиги тўплаган маълумотларига қараб аниқланади. Назорат қилувчи дастур ёрдамида ҳар бир талабанинг олган билими ва фаолияти назорат қилинади. Таълим жараёнида турли назорат қилувчи ва ўргатувчи дастурлар кўп қўлланилади. Таълим муассасаларининг энг зарур ва мураккаб муаммоларидан бири – ўқитишда турли услубларнинг самарадорлигини, хусусан, назорат услубининг самарадорлигини баҳолашдир. Бу муаммо, аввало, самарадорлик ўлчанадиган мезонларнинг ишлаб чиқилиши билан боғлиқ. Бу, биринчидан, объектив, яъни талаб қилинаётган билим ёки тушунчани бир қийматли ва турли кишилар томонидан баҳсли баҳолашга йўл қўймайдиган тарзда бўлиши керак. Иккинчидан, адекват, яъни белгиланган билимни баҳолашга лойиқ бўлиши керак. Ниҳоят, мезонлар тўплами текширилаётган жараён ёки воқеликни мавжуд барча тавсифлари бўйича тўла қамраб олиши керак. Ўқитувчи мультимедиали дидактик воситаларни яратишда матннинг тушунарли ва мантиқий усулда тузишига, матнларни иллюстрация ва чизмалардан фойдаланган ҳолда жойлаштирилишига, матнни тушунарли, равон ва қизиқарли ранглардан фойдаланган ҳолда ёзилишига, талаба тажрибасига алоқадор мисоллар ва фикрлар қўллаши, мазмуннинг аниқлигигига, рангларга мослигига, рангларнинг ўрнида ишлатилишига эътибор бериши лозим. 28 Инсон ақлий фаолиятининг катта ютуғи бўлган компьютерлар ўқитиш жараёнини такомиллаштиришда ҳам ўзига хос вазифаларни бажаради. Ҳозирги кунда энг содда ва мураккаб табиий ҳодисаларгача компьютер ёрдамида моделлаштирилмоқда, тадқиқот ўтказишда ҳисоблаш эксперименти вазифасини ўтамоқда, яъни ҳисоб-китобларнинг инсонни зериктирадиган томонларини ўз зиммасига олмоқда, оддий кўз билан илғаб олиш мумкин бўлмаган ҳолларда замонавий ахборот воситалари кўмагида “кўрмоқда”, натижалар тўплаб, унинг долзарблигини, сифатини текширишга имкон бермоқда. Умуман, ўқув жараёнида назария ва амалиётни биргаликда ўтказиш яхши натижалар беради. Сўнгги пайтларда мультимедиали дидактик воситалар яратиш соҳасида илмий аппарат шаклланиб, олий ўқув юртлари профессор-ўқитувчилари томонидан масофавий таълим тизимига мўлжалланган ўқитиш тизими яратишга катта аҳамият берилмоқда. МДВ (мультимедияли дидактик воситалар) айтиб ўтилганидек, бу давлат таълим стандартининг мутахассислик ва йўналишлар бўйича фанларнинг алоҳида муҳимроқ бўлимлари бўйича тайёрланган электрон нашрлар, намунавий ва ишчи режалар, шунингдек, машқлар ва масалалар тўпламлари, харита ва схемалар альбомлари, тузилма атласлари, фанлар бўйича хрестоматиялар, диплом лойиҳаси бўйича кўрсатмалар, маълумотномалар акс этган электрон манбадир. МДВ дастурлаш тилларидан бирида ёки html тилида яратилган бирор фан ёки курс бўйича тугал мультимедиали материални ўзида акс эттиради. МДВдан фойдаланишнинг икки хил, яъни on line ва off line вариантлари мавжуд. On line (очиқ) варианти фойдаланувчининг узоқ вақт глобал ёки локал тармоқда бўлишини назарда тутади, Off line (ёпиқ) варианти эса вақти-вақти билан тармоққа киришни назарда тутади. Мультимедиали дидактик воситалар замонавий информацион ва телекоммуникацион технологиялар асосида маълумотларни жамлаш, тасвирлаш, сақлаш ва тақдим этиш имкониятларига асосланган замонавий 29 ўқув қўлланмадир. МДВ ҳам худди бошқа қўлланмалар каби таълим мазмунининг ташувчиси ва ўқитиш омили бўлиб хизмат қилади. Экран шакллари ва ахборот блокларининг дизайни хусусида тўхталиб ўтамиз, улар WEB-дизайн бўйича мутахассислар, дастурий таъминотни қайта ишловчилар, шунингдек, психологларнинг таклифлари асосида яратилади. Ишлатилган дизайнга мос равишда ўқув курсининг материалини жойлаштиришга ҳам тайёрлаш лозим. Зарурий фотоматериалларни сканер қилиш, овоз ва видеони рақамлаштириш, анимацияли роликларни тайёрлаш, барча матнли материални тартибга келтириш. Бу жараёнлар қатъий чегараланган бўлиши керак ва бу тайёр ўқув қўлланмасининг ҳажми ва тушунчалари билан боғлиқ. Ҳажм ўқувчиларнинг техник имкониятларидан ва қўлланмадан фойдаланиш вариантларидан келиб чиқиб аввалдан ҳисоб- китоб қилинади. Ҳисоб-китоб имкони учун аввалдан мультимедиа файлларининг ўлчами ва шакллари аниқланган бўлиши керак: 1) расмли, тасвирли файлларнинг типи ва рухсати; 2) овозли файлларнинг типи; 3) видеофайлларнинг типи ва рухсати; 4) анимацияларни яратиш ва кўриш учун дастурий таъминот. Компьютерли таъминот талабалар билан ишлашни индивидуаллаштириш имконини беради. Айниқса, уй вазифалари ва назорат ишларини текширишда бу нарса яққол кўринади. Талабалар топшириқлар унинг кучига қараб берилаётганини сезгач, муваффақиятдан муваффақиятга ҳаракат қила бошлайди ва бу эса ўз навбатида фанга қизиқишни орттиради ва ўқишни самарали жараёнга айлантиради. Ушбу технологияни қўллаш натижасида ўрганувчилар сони сезиларли даражада ошади, ўқитишнинг самарадорлик даражаси ўсади. Хулоса қилиб айтганда, электрон ўқув адабиётлар ўз мазмуни, тайёрланиш сифати даражасига кўра “дарслик-ўқитувчи” мақомига кўтарилиши, унда таълимни индивидуаллаштириш тамойилларига кўра 30 мустақил ҳолда таълим олишнинг ҳамма хусусиятлари ўз аксини топиши зарур. 1.2. Олий таълим муассасалари ўқув жараёнида мультимедиали воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятлари Маълумки , олий таълимда ахборот технологияларидан фойдаланиш бугунги куннинг асосий муаммоларидан бири бўлиб , умуман таълим тизимини модернизация қилишнинг асосий йўлидир . Шиддат билан ривожланаётган ахборот оқимида эркин йўналиш олиш учун ҳар қандай замонавий мутахассис комп ь ютер, телекоммуникация ва бошқа ахборот воситаларидан фойдалана олиш, ўзига керакли маълумотларни топа билиш, уларни қайта ишлаш имкониятига эга бўлиши керак. Бундай шароитда замонавий ахборот-коммуникация технологияларини ўзлаштириш ва улардан фойдаланиш ҳар қандай мутахассис учун, айниқса, шу соҳада ўқув жараёнини олиб бораётган ўқитувчи учун муҳим саналади. Дастлабки , ахборот технологияси ҳақидаги билимларни ўрта мактабда ўзлаштирган талаба олий таълим тизимида фаннинг янги йўналишларини билгиси, ўргангиси келади. Олий таълим тизимида таҳсил олаётган талабаларга мултимедиа технологияларидан кенг фойдаланган ҳолда дарс ўтиш ижобий самара беради. Жумладан, олий таълим битирувчилари ўз соҳаларини мукаммал эгаллаш билан бир қаторда махсус ахборот тайёргарлигига эга бўлишади; маълумотларни қидириш, тўплаш ва таҳлил қилиш механизмларини яхши билишади; ғоялар, тушунчалар, жараёнларнинг визуал кўринишини идрок эта олишади. Таълим жараёнида мултимеди а технологияларини жорий этиш усулларини ишлаб чиқиш, номутахассис таълим йўналишида таҳсил олаётган талабаларнинг комп ь ютер саводхонлигини ошириш долзарб муаммо саналади. Ўқув жараёнида мультимедиа технологияларини жорий этишнинг 31 долзарблиги шу билан белгиланадики, талабаларнинг билим олишга бўлган қизиқиши рағбатлантирилади, дарсда аудио ва визуал воситалардан фойдаланилади, таълимни индивидуаллаштириш даражаси оширилади, ўқув маълумотларини ўзлаштиришда талабаларнинг билим салоҳияти ошади. кабилар. Ўқитишнинг юқори даражада самарадорлигини таъминлаш учун ўқув материалларини турли кўринишларда тасвирлаш учун ҳар хил мултимедиа иловаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Чунки таълим жараёнини такомиллаштиришнинг истиқболли йўналишларидан бири мультимедиа технологияларидан фойдаланишдир. Тадқиқот мавзусига оид адабиётлар таҳлили “ мультимедиа ” тушунчасининг турли хил таърифлари мавжудлигини кўрсатди. Тадқиқотимиз доирасида мултимедианинг қуйидаги таърифига амал қилиш ни ўринли ҳисоблаймиз: “ компютер тизимида матн, товуш, видео , график тасвир ва анимацияни бирлаштириш имконини берувчи замонавий комп ь ютер ахборот технологиялари ” . Мультимедиа нинг дидактик жиҳати деганда ўқув режаси учун тақдим э тилган таълим мазмунини қандай амалга ошириш, ўқитишнинг шакл, метод ва воситалари тизимини ифодалаш, мақсадларга э ришишни нг э нг самарали йўлини таъминлаш тушунилади . Мултимедиали таълим технологиялари ҳақли равишда компьютер билан боғлиқ, чунки улар орқали компьютернинг ўқув имкониятларига асосланган ҳамда замонавий дастурлаш технологияларидан фойдаланади. Биз диссертациямиз доирасида мультимедиа таълим технологияларига мултимедиа ва интерактив дастурий таъминотнинг техник ва дастурий воситаларидан фойдаланган ҳолда таълим жараёнининг мақсадларига эришиш учун таълим мазмуни, усуллари ва шаклларини самарали лойиҳалаш ва амалга оширишга имкон берувчи мультимедиа таълим технологиялари сифатида қараймиз. Ҳозирги кунда ўқув жараёнининг барча жабҳаларида электрон ўқув адабиётларини қўллаш, кўплаб ахборот ва коммуникацион технологияларининг, шу жумладан, мультимедиа воситаларининг кенг 32 имкониятларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ўқитишни юқори даражада самарадорлигини таъминлаш учун ўқув материалларини турли кўринишларда тасвирлаш учун турли хил мултимедиа иловаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Дарс жараёнида мультимедиа воситалари орқали ахборотни узатишнинг қуйидаги усуллари мавжуд: 1. Турли ахборотларнинг (матн, графика, видео кўринишидаги ) бирлашган ҳолати . Бунда маълум ахборот махсус мўлжалланган матн кўринишида ёки маълум бир график тасвир кўринишда тақдим э тилади. Э кранда бир вақтнинг ўзида бир нечта ахборот кўринишларини (ҳам матн, ҳам анимация) жойлаштириш мумкин . 2. Интерактивлик, яъни ф ойдаланувчининг манба билан мулоқот режими, унда ўзи қизиқ арли маълумотни мустақил танлай олиши ва уни узатиш и мумкин. ОТМларида ўқитиладиган фанларни мультимедиа воситалари орқали ўқитишда намойишлар учун компьютердан ташқари махсус проектор ва э кран талаб қилинади. Дарс жараёнида мультимедиа воситаларидан фойдаланиш кўргазмалилик, образли тафаккурнинг таълим жараёнига фаол киритилишига, талабага ўргатилаётган тушунчани яхлит идрок этишга ёрдам беради. Бу жараёнда ўқитувчи айтмоқчи бўлган бара маълумотлар намойиш материали билан тақдимот асосида кўрсатилади. Мультимедиа воситаларидан ўқув жараёнида, гуруҳ бўлиб ишлаганда, якка тартибда ўқитишда, шунингдек, талабанинг уйда мустақил ишлаши учун фойдаланилади. Улар талабаларга индивидуал тарзда ўқув материалини ўзлаштириб, уни ўрганиб, амалиётга татбиқ этишларига ёрдам беради. Билим олишнинг бу усули талабалар учун: 1. Ўрганилаётган материални яхшироқ ва чуқурроқ тушунишга. 2. Янги билим соҳасига мурожаат қилишга. 3. Вақтни тежашга. 33 4. Олинган билимларнинг хотирада узоқ муддат сақланиб қолишига ва амалий қўллаш учун янада осон тикланишига имконият яратади. Дарсларнинг мультимедиали дидактик воситалар асосида ташкил этилишининг афзалликлари қуйидагилар: - бир вақтнинг ўзида назарий маълумотларни тақдим э тиш ва аниқлик даражаси юқори бўлган намойиш материалини кўрсатиш орқали таълим жараёни самарадорлигини ошириш; - объект ва ҳодисаларни моделлаштириш имконияти ни яратиш ; - компютерда ўқув ахборотларини амалий қайта ишлаш орқали талабаларни ўқув вазифаларини ҳал қилиш учун компютер технологияларидан фойдаланишга ўргатиш; - талабаларнинг индивидуал ишларини ташкил э тиш, уларнинг билиш мустақиллиги ва ижодкорлигини ривожлантириш; - компютер да мультимедиа воситалари туфайли ўқишга бўлган қизиқиш ни орт тириш ; - талабаларнинг кўргазмали ва образли тафаккури, моторикаси ва вербал мулоқот кўникмаларини ривожлантириш; - ахборот билан ишлаш кўникмаларини шакллантириш ; –Талабалар нинг ахборот маданиятини шакллантириш. Юқорида таъкидланганидек, мультимедиа воситаларининг дарс жараёнига тадбиқи орқали ўқитишнинг дидактик тамойиллари кенга я ди ва бойитил а ди. Сўнгги йилларда дидактика нинг кўргазмалилик, мавжудлик, системалилик, изчиллик, онглилик каби тамойиллар ига мурожаат қилинмоқда. ОТМлардаги ўқув жараёни малакали мутахассислар тайёрлашнинг зарурий шарти бўлган катта ҳажмдаги илмий ахборотларни ўрганиш билан тавсифланади. Талаба нафақат ўқув материалини ўзлаштириши, балки катта ҳажмдаги ахборотларни таҳлилий тадқиқ этиши ҳам лозим, чунки бўлажак мутахассисларда йиллар давомида шаклланган лмий фаолияти орасида катта 34 ҳажмдаги ахборотлар билан ишлашни ўз ичига олган тадқиқотлар салмоқли ўринни эгаллайди. Ўқув жараёнида талабаларнинг мустақил ишлари алоҳида ўрин тутади. Замонавий таълим жараёнида ўз устида ишлаш қобилиятини шакллантириш муҳим, бу эса маълумотларни мустақил қидириш, уларни мустақил ўрганишда зарур кўникма ва малакаларини шакллантиришни назарда тутади. ОТМ битирувчиси бугунги кунда ўз касби бўйича рақобатбардош мутахассис бўлиши керак. Шу сабабли ОТМда талабанинг ўқитувчи раҳбарлигида топшириқларни бажариш жараёнидан мустақил ишлаш жараёнига босқичма-босқич ўтиши учун зарур психологик ва дидактик шарт- шароитлар яратилиши лозим. Мустақил ишлаш кўникма ва малакаларини шакллантириш, албатта, касбий билимларни эгаллаш, билим олишга бўлган иштиёқни ривожлантириш, илмий билиш методлари ва усулларини эгаллаш билан бир вақтда содир бўлиши керак. ОТМдаги ўқув жараёнининг ўзига хос хусусиятларидан бири ўқув машғулотларининг касбий фаолиятга йўналтириш билан уйғунлашган тарзда амалга оширилишидир. Ўқув жараёнининг мазмуни ва ташкил этилишини иложи борича бўлажак касбий фаолиятга яқинлаштириш зарурлиги олий ўқув юртида таълим жараёнининг аниқ касбга йўналтирилганлигини белгилаб беради. Ўқитишнинг белгиланган хусусияти қўлланилаётган педагогик воситаларнинг ўзига хос жиҳатларида намоён бўлиб, нафақат зарур касбий компетенцияларни шакллантириш, балки бўлажак касбга қадрият муносабати, танланган фаолият турига қизиқиш, шу касбга бўлган шахсий фазилатлар ҳам намоён бўлади. Ўқитиш жараёнида қўлланиладиган дидактик воситалар орасида назорат катта улушни эгаллайди. Талабаларнинг мустақил ишлари кўпайиши билан параллел равишда назоратнинг аҳамияти ортади. Талабаларнинг ўз- ўзини назорат қилиш қобилиятларини ривожлантириш, ёшларнинг доимий ўз-ўзини тарбиялашга тайёрлигининг муҳим таркибий қисми бўлган ўқув жараёнини мустақил баҳолаш ва ўз вақтида мослаштириш қобилияти 35 муҳимдир. Таълим жараёнини назорат қилиш тартибининг дидактик асосларини чуқур ҳисобга олмаган ҳолда, унинг фақат мотивацион ва диагностик функцияларининг аҳамиятини қайд этамиз. Бошқача айтганда, назорат, ўқув натижаларини объектив баҳолаш учун зарур маълумотларни ўз вақтида тақдим этишга, талаба фаолиятини рағбатлантириш учун олинади. Университетда таълим-тарбия жараёнининг юқорида баён етилган хусусиятлари мультимедиа технологияларидан фойдаланишнинг долзарблигини белгилайди. Бу технологиялардан фойдаланиш ўқув жараёнини ташкил этишнинг нофаол жараёнидан фаол жараёнига ўтиш учун шароит яратади. Ўқув жараёнини мультимедиа воситалари орқали такомиллаштириш мақсадида номутахассис таълим йўналишлари талабалари учун мўлжалланган “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиали дидактик мажмуани ишлаб чиқдик. Дидактик мажмуада маъруза ва назорат тестлари, фан бўйича маърузалар, кроссвордлар мавжуд. “Таълимда ахборот технологиялари” фанини номутахассис таълим йўналиши талабаларига мультимедиа воситалари асосида ўқитиш жараёнини ташкиллаштириш хусусида фикр юритамиз. Маълумки, ўқитиш жараёнида турли услуб ва технологиялардан фойдаланиш зарур. Таълим йўналишлари учун яратилган барча мультимедиа воситалар амалий тадбиқдан ва тажрибадан ўтган бўлиши билан бирга, ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлиши керак. Ахборот технологиялари фани бўйича мультимедиа воситаларининг хусусиятлари билим ва кўникмаларни шакллантириш учун фойдаланиладиган ўқув материалларининг тасвирланиш формасига ва кўринишига боғлиқ бўлади. Улар фақатгина мисол ва масалалар ечиш, амалий ва лаборатория машғулотларини бажариш жараёнидагина эмас, балки бутун ўқув жараёнида талабаларни касбий билим, малака ва кўникмаларини шакллантиришга қаратилиши лозим. Мультимедиали воситалар турли хил ахборотларни матн, статик ва динамик графика, видео ва аудио ёзувларни интеграциялаш имконини беради. Талабани ўқув жараёнида фаолроқ ва 36 диққатлироқ бўлишга ўргатади, чунки ахборотлар маълум бир ҳаракатли амалларга мос жавоблар асосида баён қилинади. Мультимедиа технологиялари асосида ўқитиш жараёнини ташкиллаштиришда машғулотлар ўтишнинг турли услублари ва технологияларидан фойдаланиш лозим. Бунинг учун талабаларнинг ўқув аудиторияларида, компьютер синфларида, ўқитишнинг техник воситалари хонасида, услубий кабинетда, кутубхоналарда амалий шуғулланишларини ташкиллаштириш керак бўлади. Номутахассис таълим йўналишлари бўйича яратилган барча мультимедиа воситалари амалий тадбиқдан ва тажрибадан ўтган бўлиши билан бирга, ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлиши керак. Мультимедиа воситаларини таълим жараёнида қўлланилиши мантиқий, мнемоник ва ижодий фаолиятини янги шаклларини пайдо бўлишига олиб келади. Бу ҳ олатни инсоннинг психик жараёнларини тарихий ривожланиши деб қараш мумкин. Таълимда мультимедиа воситаларнинг моҳияти ва ўзига хослиги инсоннинг психик жиҳатидан тузилишини, тафаккурини шакллантиришга ва ривожланти ри шга таъсир этади. Бу эса ўз навбатида фикрлаш фаолияти кўникмаларини шакллантиради ва шу билан бирга чизиқлилик, кетма-кетлик, аналитик ва иерархик хусусиятларини ривожлантиради. Мултимедиа техологияларнинг қўллаган ҳолда ташкил қилинган дарс машғулотларида таълим олувчиларга кузатувчининг пассив роли эмас, балки ўқув жараёнга бевосита таъсир қилувчи фаол иштирокчининг роли ажратилади. Таълимни ахборотлаштириш қуйидаги янги ахборот технологияларнинг муҳим омилларидан фойдаланиш туфайли юзага келади: ҳар бир талаба га шахсий ўқиш йўлини танлаш имконияти; билув жараёнини ташкил этишни тубдан ўзгартириш; таълимни ахборот-услубий таъминотини самарали бошқариш тизимини яратиш; ўқув жараёнида ўқувчиларнинг ўрганиш фаолиятини самарали ташкил этиш; компьютернинг махсус хусусиятларидан унумли фойдаланиш ва ҳ. 37 Бундан ташқари , янги ахборот технологияларидан фойдаланиш қуйидаги дидактик масалаларни ечиш имконини беради: – мураккаб техник ва биологик тизимлар ичида компьютер графикаси воситалари ва компьютерли моделлаштириш асосида макро ва микро олам жараёнлари ва ҳодисаларини ўрганиш; – ҳақиқатда жуда катта ва жуда кичик тезлик билан ўтувчи турли физик, химик, биологик ва ижтимоий жараёнларни ўрганиш учун қулай бўлган вақт масштабида намоён этиш. Ҳозирги вақтда етарлича кўп сондаги янги ахборот технологиялари воситалари ишлаб чиқилган ва фойдаланилмоқда. Уларнинг сони йил сайин ўзгармоқда. Улар рўйхатига қуйидагиларни киритиш мумкин: дисплей, принтер, хотира, компьютерга овозни киритиш қурилмаси, сканер, клавиатура, маълумотлар омбори, билимлар омбори, мультимедиа тизимлари, видеоматн, телематн, ТВ-ахборот, модем, компьютер тармоқлари, электрон почта, электрон конференциялар, ахборот қидирув тизимлари, рақамли фотокамералар, эксперт ўқитиш тизимлари, график ахборотни чиқариш қурилмаси, гиперматнли тизимлар, телевидение, радио, телефон, факс, овозли электрон почта, телеконференциялар, электрон доска, интернетдаги дастурий воситалар, автоматлаштирилган кутубхоналар, ўқитишга мўлжалланган дастурий воситалар, таҳририй-нашриёт тизимлари, дастурий мажмуалар (дастурлаш тиллари, трансляторлар), берилганларни узатиш воситалари, радиостанция ва бошқалар. Янги ахборот технологиялари воситаларидан фойдаланишнинг педагогик мақсадлари қуйидагилардан иборат: – дарсда ўқув-тарбия жараёнининг барча босқичларини тезлаштириш; – ўқувчининг ҳар тарафлама билимини ривожлантириш; – жамиятнинг ижтимоий талабини қондириш. Шуни айтиб ўтиш зарурки, янги ахборот технологиялари воситалари ўзининг дидактик хусусиятларига кўра ўқитиш тизимининг барча компонентларига: мақсад, мазмун, услуб ва ўқитишнинг ташкилий 38 шаклларига фаол таъсир қилади ва педагогиканинг анча мураккаб ҳамда долзарб масаласи бўлган шахс камолоти, унинг интеллектуал, ижодий потенциали аналитик ва танқидий фикрлаши, билимларни эгаллашдаги мустақиллиги, ахборотнинг турли манбалари билан ишлашда мустақиллик тараққиёти масаласини қўйиш ва ҳал этиш имконини беради. Биргина электрон почта ( E - mail )га тўхталсак. Электрон почта - ахборот технологиялари воситаси бўлиб, у масофадан уланишга ёрдам беради. У к омпьютер тармоқлари хизматларидан (ҳолатларидан) биридир. Электрон почта фойдаланувчиларга, яъни ўқитувчи ва ўқувчиларга матнли ва график маълумотларни ўзаро алмашиш имконини беради. Электрон почта хизматини жорий этиш учун фойдаланувчининг иш жойи қурилмавий воситалар билан жиҳозланган бўлиши керак: компьютер, принтер, модем, монитор, клавиатура, манипуляторли сичқонча ва мос дастурий таъминот. Электрон почтанинг қуйидаги имкониятларида компьютер тармоқларининг дидактик хусусиятларини умумлашган ҳолда акс эттириш мумкин: бевосита компьютер клавиатураси ёрдамида тайёрланган ёки аввалдан файл ва компьютер дастури кўринишида сақланган маълумотларни узатиш; ўқув ахборотларини принтерда чоп этиш имкониятлари билан бирга компьютер хотирасида сақлаш; компьютер экранида матн ва графикани намойиш қилиш; қабул қилинаётган матнли маълумотларни таҳрирлаш; жўнатилаётган матнли маълумотларни тайёрлаш ва таҳрирлаш; компьютердаги ўргатувчи дастурларни жўнатиш ва улардан фойдаланиш. Дидактик нуқтаи назардан электрон почта ёрдамида “виртуал ўқув синфлари” деб номланувчи синфларни ташкил этиш мумкин. Масалан, интернетда “mailing lists” (“жўнатмалар рўйхати”) ҳолатидан фойдаланиш ёрдамида фойдаланувчилар гуруҳининг биргаликдаги фикр алмашишини таъминлаш имконини беради. Баҳс гуруҳларининг сони жуда кўп бўлиши мумкин ва қурилмалар имкониятлари билан чегараланади. Яратилган ўқув гуруҳида обуна (аъзо бўлиш) қоидалари ва усуллари тушунтирилади, ихтиёрий қатнашувчи томонидан баҳс гуруҳига жўнатилган хабар автоматик 39 тарзда барча қатнашувчиларга жўнатилади. Қатнашувчилардан бири – ўқитувчидир. Шундай қилиб, электрон почтадан фойдаланиш учун оддий матн муҳаррири билан ишлашни ва жўнатмалар учун бир нечта буйруқларни билиш лозим бўлади. Хулоса қилиб айтганда, ҳозирги жамиятни ахборотлаштириш жараёнининг асосий йўналишларидан бири таълимни ахборотлаштиришдир. Таълимни ахборотлаштириш кенг маънода таълим соҳасини методология, ўқитиш мақсадларининг психологик-педагогик татбиғига йўналтирилган янги ахборот технологиялари воситаларини самарали фойдаланиш ва яратиш (қайта ишлаш) амалиёти билан таъминлаш сифатида қаралади. 1.3. Номутахассис таъилм йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ва фойдаланиш асослари Таълим жараёнида мултимедиа технологияларини жорий этиш усулларини ишлаб чиқиш , номутахассис таълим йўналишида таҳсил олаётган талабаларнинг компютер саводхонлигини ошириш долзарб муаммо санал иши юқорида таъкидланди. Шунинг учун ҳам электрон ўқув адабиётларини яратиш ва уларни дарс жараёнига тадбиқ этиш технологиясининг муаммоларини ўрганиш ўқув жараёнининг самарадорлигини ошириш усулларидан бири бўлиб ҳисобланади. Мультимедиа таъкидланганидек, мулоқот режимида матн, график, видео ва анимациянинг ишлатилишини таъминлайдиган кўп компонентли муҳит бўлиб, компьютерни ўқув жараёнида қўллаш имкониятларини кенгайтиради. Ижодий фикрлаш таълим олувчиларга таклиф қилинган материални яхлит тарзда қабул қилишга ёрдам беради. Назарий ва намойиш материалларини бирлаштириш имконияти пайдо бўлади. 40 Мультимедиа воситалари – амалий дастурий воситалар бўлиб, улар ўқитиш жараёнининг барча соҳаларида дастурий тизимларни яратиш, тайёрлаш, ташкилий материалларни ва маълумотларни жамлаш, график ёки анимацияларни қўшиш ҳамда намойиш учун мўлжалланган. Қуйида ОТМларнинг бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш йўналиши талабаларини ўқитишда мультимедиа воситаларини яратиш ва фойдаланиш методикаси хусусида тўхталамиз. Бугунги кунда барча соҳалар каби ўқув муассасаларининг, шу жумладан, педагогика институтларининг бошланғич таълим - тарбия йўналишида ҳам компьютер ва ахборот технологияларининг замонавий технологияларидан самарали фойдаланишга алоҳида эътибор берилмоқда. Бу эса таълим жараёнида талабаларга турли фанлардан билим берувчи педагогларни ахборот технологияларининг замонавий воситаларидан фойдаланишлари учун, энг аввало, уларнинг ўзларини бу соҳадаги билим ва малака даражаларини ошириш ҳамда мустаҳкамлаш керак бўлади, яъни бунда бошланғич таълим тизимини техник жиҳатдан таъминлаш, интернетдан фойдаланиш имкониятларини тўла яратиб бериш орқалигина самарали натижага эришиш мумкин. Бошланғич таълим тизимида талабалар замон талаблари асосида билим ва малакага эга бўлишларида ўқитиш технологияларининг замонавий воситаларидан, айниқса, мультимедиали ўқув воситаларидан электрон кўринишда фойдаланишлари янада юқори самара бермоқда. Бошланғич таълим тизимида асосий эътибор таълим сифатига қаратилиши зарур. Буни амалга оширишнинг асосий усулларидан бири ўқув жараёнида замонавий ўқитиш технологияларини, яъни мультимедиали ўқув воситаларини қўллаш, ўқитувчи ва ўқувчининг интерфаол ўзаро алоқаларини таъминлаш, ўқув воситалари ва дарсликларини ишлаб чиқишда юқори малакали кадрларни жалб этишдан иборат бўлади. Бошланғич таълим йўналишлари бўйича яратилган барча мультимедиа воситалари амалий 41 тадбиқдан ва тажрибадан ўтган бўлиши билан бирга, ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлиши керак. Бошланғич таълим йўналишларида ўқитиладиган фанлар бўйича мультимедиа воситаларининг хусусиятлари билим ҳамда кўникмаларни шакллантириш учун фойдаланиладиган ўқув материалларининг тасвирланиш ҳамда ифодаланиш формасига ва кўринишига боғлиқ бўлади. Улар фақатгина мисол ва масалалар ечиш, амалий машғулотларни бажариш жараёнидагина эмас, балки бутун ўқув жараёнида талабаларни профессионал билим, малака ва кўникмаларини шакллантиришга қаратилиши лозим. Бундай мультимедиа воситалари математик формулалар ва теоремалар исботи тизимидан, мустақил ўрганиш учун мураккаб назарий материаллардан тузилган бўлади. Бу эса интерфаол маърузавий мультимедиа воситаларини ва намойиш материалларини тўлдирувчи, анъанавий усулда чоп этишга асосланган электрон ўқув қўлланмалар яратиш лозимлигини кўрсатади. Интерфаол мультимедиали маърузалар турли хил ахборотларни – матн, статик ва динамик графика, видео ва аудио ёзувларни интеграциялаш имконини бериш билан бирга, талабани ўқув жараёнида фаол, диққатли бўлишга ўргатади, чунки ахборотлар маълум бир ҳаракатли амалларга мос жавоблар асосида баён қилинади. Мультимедиа ўқув воситаларидан фойдаланиш маърузавий намойишларнинг сифатли видеоёзувларини, амалий дарсларни, физик ҳодиса ва жараёнларнинг имитацион анимацияли моделларини яратиш имконини беради, бу эса рўй бераётган жараёнларни таъсирчанлигини ва ҳаққонийлигини кўрсата олади. Бошланғич таълим йўналишлари фанлари бўйича мультимедиа воситаларини яратишда шу соҳанинг асосий дидактик масалаларидан бири – ўқитишни моделлаштириш ва тасаввурлаш объектларига таъсир қилишнинг умумий методлари муҳим ўринлардан бирини эгаллайди. Мультимедиа ўқув воситалари аввалги анъанавий ўқув қўлланмалардан кўп жиҳатлари билан 42 фарқ қилади. Шу жумладан, ўқув материалларини талабаларга тавсия этиш мультимедиали: графика, анимация, видео, овозли ва товушли ҳаракатлар, реал воқеа ва ҳодисаларни моделлаштириш каби бошқа кўплаб элементлар орқали амалга оширилади. Бу эса талабаларни ўрганаётган жараёнлари бўйича билим ва малакаларни шакллантиришда ва оширишда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бошланғич таълим йўналишларида фанлар бўйича мультимедиа ўқув воситаларининг асосий хусусиятларидан бири, шу фанни ўрганишнинг маълум бир нозик жиҳатлари билан аниқланади, улар эса ўз навбатида катта сондаги кўргазмали материалларни талаб қилади, чунки уларнинг иштирокисиз жонли дунёнинг турли-туманлигини, уни қуришнинг зарурлигини, биологик, кимёвий ва физик жараёнларнинг ҳосил бўлиш механизмини ва ривожланишини тўлиқ намойиш қилиб бўлмайди. Бошланғич таълим йўналишлари фанларини кўргазмали қуроллар билан таъминлаш муаммосини маълум бир ҳолда мультимедиа орқали ҳал қилиш мумкин. Мультимедиа ўқув воситаларида ўқув материалларини тўлдирувчи ва унинг қабул қилиш даражасини оширувчи кўргазмали воситалар алоҳида кўргазмали жадваллар, график схемалар, расмлар ва бошқалардан иборат бўлган слайдлар, видеофильмлар ва бошқа шунга ўхшаш кўргазмали назарий материаллар орқали тасвирланилиши мумкин. Бошланғич таълим йўналишлари фанларини компьютер технологиялари ва мультимедиа ўқув воситалари асосида ўқитишнинг асосий ўқув-услубий ва дастурий таъминот бўлган гиперматн, видео ва аудио- иловалар, анимациялар, катта сондаги намойиш материалларидан фойдаланиладиган мультимедиали ўқув қўлланмалари ҳисобланади. Бошланғич таълим йўналишлари фанлари бўйича мультимедиали ўқув воситалари турли табақали ва иқтидорли талабаларга мўлжалланган бўлади. Бу эса уларнинг тузилишининг кўп даражали ва тармоқли–Модулли характерга эга эканлиги билан аниқланади. Тадқиқотимизда ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан 43 мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш жараёни модели такомиллаштирилди, у қуйидаги расмда келтирилган (1-расм). 9999 1-расм. ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш жараёни модели . 44 Таш қи мухит ОТМ нинг таълим олиш мухити Номутахассис таълим йўналишлари талабларида мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланиш жараёни Номутахассис таълим йўналишлари талабларида мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланиш мониторингини ташкил этиш Ички муҳит Педагоглар, операторлар, дастручилар Натижа: Номутахассис таълим йўналишларида ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситалардан фойдалана оладиган педагог шаклланадиZOOM канали Электрон доска Глобал интернет тармоғи Компьютер синфиРивожланган жамиятнинг эҳтиёжи; Ўзбекистон Республикаси о лий таълим тизими ни 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси; ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишларида ахборот компетентли гига эга ўқитувчи ўқитувчи. ОТМнинг АКТ базасини ривожлантириш; ОТМнинг глобал интернет тармоғи имкониятлари; мультимедиали дидактик воситалар, электрон ахборот таълим ресурслари ва ҳ.к. Мақсад: ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантиришИжтимоий буюртма ОТМ имкониятлари Ёндашув : лойиҳалаш, компетенциявий, тизимли-фаолиятли, амалиётга йўналтирилганлик, шахсга йўналтирилганлик. Тамо й ил : илмийлик, ҳамкорликда ўқитиш, индивидуаллик, модулли таълим, кўргазмалилик Номутахассис таълим йўналишлари талаб а ларида мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланишга таъсир қилувчи асосий омиллар қуйидагилар: а) дарсда касбга йўналтирилган масалалар, педагогик вазиятлар яратиш, яратилган мотивация мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланишга имконият бериши керак; б) мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланиш жараёнини фаоллаштириш учун кўргазмали модуллар, мультимедиа воситалари, и нтернет ресурсларидан фойдаланиш лозим; в) мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланган ҳолда бўлажак ўқитувчилар нинг касбий компетентлиги тайёргарлигини ҳисобга олиб, ижодий м ультимедиа ўқув воситаларини яратишда ва улардан фойдаланиш керак. Тадқиқотда “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиалаи дарслик яратишга қўйиладиган такомиллашган психологик- педагогик талаблар шакллантирилган. У қуйидаги 1-жадвалда келтирилган. 1-жадвал. “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиали дарслик яратишга қўйиладиган такомиллашган психологик- педагогик т алаблар № Психологик- педагогик талаблар Талаб мазмуни 1. Мазмуннинг илмийлиги Ўқув фаолиятининг мазмунини кўриш ва фойдаланишни таъминлаш 2. О чиқлиқ (ойдинлик) Ўқув фаолиятини бошқаришнинг ихтиёрий усулини тадбиқ қилиш имконияти; бир томондан ўргатувчи мультимедиали дарсликни қайта ишловчиларнинг назарий қарашлари, бошқа томондан ўқитиш мақсадларига ҳам мос келувчи танлашнинг мавжудлиги, ўқув фаолиятини бошқариш усулларига ўзгаришлар киритиш, модификация 45 имкониятларини таъминлаш 3. М ақсадга йўналганлик Ўрганувчини ўқитишнинг яқин ва узоқ мақсадлари, мақсадга эришиш даражалари ҳақидаги доимий ахборотлар билан таъминлаш; 4. Мотивлаштиришни таъминлаш Ишнинг фаол шакллари, юқори кўргазмалилик, ўз вақтидаги тескари алоқа, мақсадга йўналганлик билан мустаҳкамланувчи доимий юқори мотивлаштиришнинг шаклланиши; мотивлаштириш компьютернинг ўзигагина бўлган қизиқиш ҳисобига кетмаслиги лозим. 5. К ириш назоратининг мавжудлиги Талабанинг иш олдидан ўқитишни индивидуаллаштириш мақсадидаги диагностикаси; шунингдек, талаб қилинган биринчи ёрдамни кўрсатиш. 6. Ў қитишни индивидуаллаштири ш Ўқув фанининг яккалаштириш мазмуни ва ўқув топшириқларининг қийинлиги талабаларнинг яккахон ва ёши имкониятларига мос келиши ва тажрибадан ўтган билимлар, малака ва кўникмаларни ҳисобга олган ҳолда кўрилиши лозим. Яккахон ёндошувни тадбиқ қилиш учун мультимедиали дарслик талабанинг динамик моделини ўз ичига олиши керак 7. Ўқитишни ҳамкорликда олиб боришни таъминлаш 2 Мультимедиали дарслик имкон қадар ҳамкорликдаги фаолиятини моделлаштириш керак 8. М антиқий ва тизимли фикрлашни ш акллантириш Мультимедиали дарслик ижодий фикрловчи қарама-қаршиликларни кўра олишга лаёқатли, шунингдек, мустақил равишда муаммоларни қўя олувчи ва ҳал қила олувчи мутахассисларни тайёрлашни таъминлаши лозим 9. Тескари алоқани таъминлаш Тескари алоқа педагогик нуқтаи назардан тўғри бўлиши керак, яъни у нафақат йўл қўйилган хатоликлар ҳақида, балки, уларни бартараф этиш ҳақидаги ахборотларни ҳам ўз ичига қамраб олиши керак 10. Ёрдам тизимининг Ёрдам тизими кўп даражали, педагогик нуқтаи 2 Мазкур педагогик психологик талаб муаллиф томонидан таклиф этилган. 46 мавжудлиги назардан асосланган, масалани ечиш ва уни ечиш усулининг ўзлаштирилиши учун етарли бўлиши керак 11. Билимлар базаси мавжудлиги 3 Ўқув материалини, билимлар базасини, топшириқлар банкини кўп даражали ташкил этишнинг мавжудлиги қўйилган талабларга риоя қилиш 12. Интелллектуал ядронинг мавжудлиги Мультимедиали дарслик бундай ядрони эксперт тизимлари ва сунъий интеллект воситаларини қуришда фойдаланилган берилганларни қайта ишлаш усулларини тадбиқ қилиш ҳисобига таъминлаш мумкин 13. Педагогик эгилувчанлик Мультимедиали дарслик талабага ўқиш стратегияларини ёрдам характери, ўқув материалининг берилиш тезлигини танлаш ҳақида мустақил қарорни қабул қилишга имкон бериши керак. Аввал ўтилган ўқув материалига кириш имконияти, мультимедиали дарсликдан унинг ихтиёрий жойида чиқиш имконияти таъминланган бўлиши керак 14. Икки томонлама мулоқотни таъминлаш Т алаба савол бера олиш имкониятига эга бўлиши керак, бошқариш нафақат компьютер томонидан, балки ўрганувчи томонидан ҳам амалга оширилиши керак 15. Орқага қайтиш имконияти 4 Мустақил ишлаш давомида талаба йўл қўйган хато ҳаракатларни ортга қайтариш ҳоллари кўриб чиқилган бўлиши керак 16. Рефлексия мавжудлиги Ўргатилаётган ҳаракатларни кетма-кет тўғрилаш мақсадида рефлексиянинг натижаларини мультимедиали дарслик тўплаши керак 17 Тест ўтказиш имконияти Ўзлаштирилган мавзулар бўйича тест саволлари ва талабаларнинг натижаларини кузатиб бориш 18. Ҳ ужжатлаштириш имконияти Мультимедиали дарслик ўқитиш жараёнининг боришини ва унинг натижаларини зарурий ахборотларни тўплаши ва қайта ишлашига мўлжалланган модулларга эга бўлиши керак. Шунингдек, мультимедиали дарслик таълимни 3 Мазкур педагогик психологик талаб муаллиф томонидан такоиллаштирилган. 4 Мазкур педагогик психологик талаб муаллиф томонидан таклиф этилган. 47 бошқариш тизимининг мутахассисларини бошқариш ҳақида ҳам зарурий ахборотларни тўплаши ва қайта ишлаши лозим 19. Интерфейс мавжудлиги Мультимедиали дарслик ахборотни матн, графика, анимация, гиперматн, мультимедиа кўринишида намоён қилишнинг барча усулларидан адекват ҳолда фойдаланиб тушунарли, қулай тузилган бўлиши керак. Ўрганувчи ахборот материалини ҳар икки томонлама, "олдинга", "орқага" тарзда варақлаш имконига эга бўлиши керак. Ўрганувчи шрифтнинг ўлчами ва типини ўрнатиш имконига, шунингдек, ихтиёрий фрагментни исталган маротаба қайтариш имконига эга бўлиши керак 20. Мультимедиали дарсликнинг статистик нусха олиш имкониятини таъминлаш Т анланган ахборотни (матнли, график, иллюстратив) шахсий электрон конспектга нусхалаш, уни таҳрирлаш ва мультимедиали дарслик маҳсулотдан чиқмаган ҳолда чоп этиш имконияти 22. Қ идирув тизимининг мавжудлиги " Л упа", " А втокўрсатиш" ҳолатлари 21. Релаксация блокининг мавжудлиги Мультимедиали дарслик сўнгидан ўрганувчининг дам олиш дақиқасини назорат қилиш блоки мазмунан бир жинсли, катта бўлмаган ҳазиллар "банки", мусиқий фрагментлар ва бошқалар жой олиши керак Мазкур педагогик-психологик талабларнинг жадвалда қайд этилганидек 7-, 15-бандлари муаллиф томонидан таклиф этилган, 11- банддаги талаблар муаллиф томонидан такомиллаштирилган. Хулоса қилиб айтганда, мультимедиа ўқув воситаларини яратишда энг аввало турли дастурий воситалар билан яратиладиган интерфаол компонентларга асосий эътиборни қаратиш лозим. БИРИНЧИ БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР 1. Айни вақтда мультимедиали дидактик воситалар яратиш ва ундан фойдаланиш методикасини такомиллаштириш муаммо сифатида қолмоқда. Шу боис тадқиқотда мультимедиали дидактик воситалар яратиш 48 методикасини такомиллаштириш педагогик муаммо сифатида илмий нуқтаи назардан таҳлил қилинди. 2. Бобда олий таълим муассасалари ўқув жараёнида мультимедиали воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятлари очиб берилди. 3. Республикамизнинг барча ОТМларида номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ҳолати талабга жавоб бермайди. Шу боис, тадқиқотда педагогик ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ва фойдаланиш асослари ёритилди. 4. ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш жараёни модели шакллантирилди. 5. Мультимедиали дарсликка қўйиладиган педагогик-психологик талаблар шакллантирилиши лозим. Шу маънода тадқиқотда 21 та талаблар ишлаб чиқилган, шу жумладан 7-, 15-бандлари муаллиф томонидан таклиф этилган, 11-банддаги талаблар талаблар муаллиф томонидан такомиллаштирилган. 49 II БОБ. НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ 2. 1 . “ Таълимда ахборот технологиялари ” мультимедиали электрон дарслигини яратишни педагогик лойиҳалаш ва уни яратиш босқичлари Ушбу бобда мультимедиали дидактик воситалар(МДВ)ни шакллантириш ва ундан фойдаланишнинг амалий–Методик жиҳатлари кўриб чиқилади. МДВларининг таснифлари ва улардан фойдаланишнинг педагогик шартлари батафсил очиб берилади. Мультимедиа воситаларидан тўлиқ фойдаланмаслик сабаблари орасида медиа-таълимнинг мазмуни ва вазифаларини белгилашда номувофиқликлар, дастурий ва услубий таъминотнинг етишмаслиги, ўқитувчиларнинг мультимедиа манбаларидан фойдаланишга тайёр эмаслиги ҳақида сўз юритилади. Ахборотлашган жамиятимизда ёш авлодни сифатли ўқитишга қаратилган таълимдаги муаммолардан бири мультимедиа технологияларидан кераклича фойдаланмасликдир. Бу ҳолат узлуксиз таълимнинг барча босқичларида кўзга ташланади. Айниқса, олий таълимда улардан кераклича фойдаланилмасликка қуйидаги омилларни сабаб сифатида келтириш мумкин: – медиа-таълимнинг мазмуни ва унинг вазифаларини тўлиқ аниқланмаганлиги, унинг муаммони ҳал қилишдаги техник ёндашуви ўрганилмаганлиги; – муаммони ҳал қилишда методик ёрдамнинг етишмаслиги; – кўплаб ўқитувчиларнинг янги ахборот воқеликлари ва медиа- таълимни қабул қилишни истамаслиги; – бўлажак педагогларни медиа-таълимга ўргатишга шарт-шаротининг йўқлиги. 50 Олий таълим муассасаларида фаолият юритаётган ўқитувчиларнинг медиа маданиятни ўрганишлари, унинг афзалликларини билишлари ва ўзига хос хусусиятлари бўйича маълумот олишлари учун назарий ишланмалар етарли эмас. Мавжуд илмий адабиётларда эса медиатаълимнинг элементларини ривожлантиришнинг индивидуал усуллари ўрганилган, аммо кузатишимизча, амалиётга тақдим этилмаган. Кўпчилик олимлар олий таълим муассасаларида мультимедиали таълимни жорий этиш орқали таълимни инсон билан яқинлаштириш мумкин деб ҳисоблашади. Яъни талаба янги мавзу бўйича керакли маълумотларга эга бўлади, шу орқали компьютер ёрдамида ахборотлашган таълимга яқинлашади. Фикримизча, таълимни инсонга яқинлаштириш ОТМни мультимедиа ускуналари билан жиҳозлашдан бошланади. Ҳозирда ана шу муаммо ҳам ўзининг ечимини топмаган. Кузатишларимиз шуни кўрсатдики, республикамиздаги ОТМларининг кўпчилигида мавжуд ўқув хоналар мультимедиа воситаларидан фойдаланишга тайёр эмас. Олий таълимда мультимедиа воситаларини қўллаш ҳақида фикр юритар эканмиз, аввало шуни таъкидлаш жоизки, информатикани ўқитишга йўналтирилган кўплаб адабиётларда компьютер билан боғлиқ турли хил атамалар қўлланилади. Ачинарлиси, ҳар хил адабиётларда уларнинг маъносини изоҳланиши ҳам турлича. Бу ҳам талабага компьютер тили ўзлашитиришида қийинчилик келтириб чиқарилди. Бу борада бир хилликка эришиш муаммонинг ечими саналади. Таълимда қўлланадиган ахборот- коммуникация технологияларининг асосий турлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: автоматлаштирилган ўқитиш тизимлари, мутахассисларни ўқитиш тизимлари; ўқув маълумот базалари; билимлар базасини ўқитиш; мультимедиа воситалари; компьютер таълим телекоммуникация тармоқлари. Aвтоматлаштирилган ўқув тизимлари талаба билан фаол мулоқотни таъминлайдиган дастурий, техник воситалар ва ўқитиш воситаларининг мажмуи саналади. Талаба билан мулоқот ўрнатишнинг дидактик ва психологик жиҳатларига эътибор қилиш лозим. Aвтоматлаштирилган ўқув 51 тизимлари ва фойдаланувчи ўртасидаги ўзаро таъсирнинг асосий воситаси мулоқот, яъни диалогдир. Мутахассисларни ўқитиш тизимлари маълум бир фан соҳаси бўйича билимларни ўз ичига олади. Мутахассисларни ўқитиш тизимларини лойиҳалаштириш ва ишлаб чиқиш махсус воситалардан фойдаланиш орқали амалга оширилади. Янги ахборот технологияларининг компьютер тизимлари - қарорларни қўллаб-қувватлаш тизимлари – фойдаланувчилар учун мукаммал тузилмаган мавзуларни ўзлаштиришга ёрдам бериш учун мўлжалланган. Бундай тизимлар инсоннинг қобилиятини кенгайтиришга имкон берадиган ёрдамчи вазифасини бажаради, аммо унинг фикри ёки афзал кўрган тизимининг ўрнини босмайди. Субъектив фикрларни ҳисобга олиш зарурати туфайли қарорларни қабул қилиш жараёни компьютер ёрдамида тўлиқ расмийлаштирилади. Ўқув маълумотлар базаси ва билимлар базаси талабаларга берилган ўқув топшириқларини бажаришга, яъни мультимедиа маълумотлари тўпламини яратишга ва ушбу тўпламдаги турли хил маълумотларни танлаш, саралаш, таҳлил қилиш ва қайта ишлашга имкон беради. Маълумотлар базаларида фан соҳасининг асосий тушунчалари тавсифи, муаммоларни ечиш стратегияси ва тактикаси, машқлар ва мисоллар тўплами, талабалар йўл қўйган хатолар ва уларни бартараф этиш учун маълумотлар мавжуд бўлади. Мультимедиа воситаларидан таълимда фойдаланишнинг яна бир афзаллиги шуки, талабалар мустақил равишда қўшимча билимларга эга бўлишлари мумкин. Чунки дарсдан кейинги мустақил таълим талабининг индивидуал билим олишига ҳамда мавжуд билимини оширишга ёрдам бериши тайин. Бугун биз тарбиялаётган талабаларимизнинг келажакда қайси касбни эгаллашини ҳам ҳисобга олишимиз керак. Чунки ҳозирда ахборот асрида компьютер кириб бормаган, унинг афзалликларидан фойдаланмайдиган соҳани учратиш мумкин эмас. Демак, келажакда эгалланадиган касбий 52 фаолият улардан замонавий технологиялар соҳасида жуда катта билимга эга бўлишни талаб қилади. Бугунги кунда кўпчилик фаолият турлари билан шуғулланиш учун компьютер саводхонлиги талаб қилинади. Замонавий ахборот технологиялари ҳаётимизга чуқур кириб бораётгани сабабли ёшларнинг ўз касби бўйича мукаммал билимга эга бўлишлари камлик қилади. Улар маълумотлар омбори ниҳоятда катта бўлган интернет глобал компьютер тармоғидаги маълумотлардан кераклисини олиб амалиётга татбиқ эта олишлари ҳам муҳим. Ҳозирда ОТМларида яратилган педагогик шарт-шароитлар деганда баркамол шахсни шакллантиришни таъминлайдиган замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда ташкил этилган ўқув жараёнини яратиш учун зарур бўлган шарт-шароитлар тушунилади. Ушбу шартларга қуйидагилар киради: – Бўлажак педагогларнинг ўз-ўзини ўқитиш, илмий изланишлари учун AКТдан фойдаланишга тайёрлиги. – Бўлажак педагогларнинг ўзини ўзи ўқитиш учун ахборотлаштириш воситаларидан фойдаланишга мотивацион тайёргарлиги. – Ўз-ўзини ўқитиш ва педагогик тадқиқотлар учун ахборот- коммуникация технологияларидан фойдаланишга рефлексив тайёрлиги. – Талабаларнинг компьютерлашган муҳитда ишлашга тайёрлиги. – Компьютерлаштириш ва ахборотлаштириш соҳасида бўлажак ўқитувчиларнинг касбий даражасини ошириш учун шароитлар яратиш. – Таълимни ахборотлаштириш жараёнини ушбу масала бўйича илмий, ўқув ва услубий адабиётлар билан таъминлаш. Ўқув жараёнига мультимедиа технологияларини жорий э тиш қуйидаги расмда изоҳланган (2-расм). 53 2-расм. Ўқув жараёнида Мультимедиа технологияларидан фойдаланиш жиҳатлари. Муаммонинг педагогик томони замонавий ахборот технологияларини, шу жумладан, мультимедиани ўз-ўзини тарбиялаш фаолияти воситаси сифатида қўллашнинг энг муҳим мақсадларини амалга оширишга ҳисса қўшадиган шарт-шароитларни аниқлаш зарурати билан боғлиқ. Педагогик жиҳатидан ташқари, таълимда AКТ, хусусан, мультимедиа технологияларидан фойдаланишга психологик, физиологик ва реал жиҳатлар ҳам сезиларли таъсир кўрсатади. Муаммонинг психологик томони бўлажак педагогларнинг турли ақлий жараёнларни ҳисобга олган ҳолда ўзини ўзи тартибга солиш, фаоллик, мотивация, когнитив қизиқишни таъминловчи эҳтиёжларини шакллантириш нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. Муаммонинг физиологик томони эса AКТдан фойдаланишда вужудга келадиган ўзгаришларни билиш қонуниятлари ёрдамида ўрганишни ўз ичига олади. Муаммонинг валеологик томони компьютерлаштирилган муҳитда талабалар фаолияти жараёнида саломатликни сақлашга ёрдам берадиган талабларни аниқлаш билан боғлиқ. Aмалга ошириш томони ўз-ўзини ўқитиш ва илмий-тадқиқот жараёнларига ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш учун шароитларни таъминлаш, шунингдек, улардан фойдаланишнинг педагогик самарадорлигини босқичма-босқич танлаш масалаларини кўриб чиқади. 54 Психологик жиҳат Валеологи к жиҳатПедагогик жиҳат Физиологик жиҳат Амалга оширувчи жиҳат Таълимда мультимедиа технологияси Педагогик жараёнда мультимедиа технологияларидан фойдаланиш кам эътибор қаратилган масалалардан бири ҳисобланиб, мазкур масала жиддий ёндашувларни талаб этади. Бунда мультимедиали ўқув қўлланмаларини яратиш ва уларни амалиётга тадбиқ этиш муҳим саналади. Ўқитишда мультимедиа воситаларини қўллашдан мақсадлар 3-расмда келтирилган. 3-расм. Мультимедиа технологиялари таснифи. Таълимда мультимедиадан фойдаланиш ҳақида фикр юритар эканмиз, унинг асосий афзалликлари ҳақида тўхталамиз. Таълимда мультимедиа асосида тузилган ўқув дастурлари ўқитиладиган материалларининг таркибий қисмларининг тизимли тартибланишига, талабаларнинг мустақил равишда мавзу танланишига ва тўлиқ ёки қисқартирилган ўқитишга ёрдам беради. Бундай ўқув қўлланмалари нафақат талаба билан ўқитувчи орасида мустаҳкам алоқа ҳосил қилади, балки ўрганиладиган маълумотни узатиш учун янги имкониятларни пайдо қилади, анъанавий ўқитиш тизимидан тубдан фарқ қилади, замонавий янги муаммолар, ечимлар, янги кесишиш нуқталари пайдо бўлишига ёрдам беради. 55Ўқитишнинг мультимедиа воситалари Функционал мақсад Ўқитиш воситалари ва тизимлари Ўйинли тизимЎргатувчи Ташхисловч и Кўргазмали Мавзу га йўналтир увчи Бошқарувчи Ўқитиш воситалари Ўқитиш тизими Назоратли тизим Намойишли тизим Бўш вақтни ўтказиш Бизга маълумки, педагогика шахсга йўналтирилган таълим моделига асосланган бўлиб, бунда инсон оламнинг илмий манзараси марказига қўйилади. Шахсга йўналтирилган таълимда қуйидагилар муҳим: – талабагага бутун ўқув жараёнининг асосий иштирокчиси сифатида эътибор қаратиш; – талабаларнинг шахсий фазилатларини шакллантириш ва намоён қилиш, уларнинг тафаккурини ривожлантириш, ижодий, фаол ва ташаббускор шахсни шакллантириш; – талабаларнинг билим олиши билан боғлиқ маънавий эҳтиёжларини қондириш, онгини, ижтимоий ва коммуникатив қобилиятларини, ўз-ўзини тарбиялаш каби қобилиятларини ривожлантиришга ҳисса қўшиш; – мустақил равишда билим олиш ва янги ижтимоий шароитларга мослашишга қодир мутахассисларга жамият эҳтиёжи сифатида қараш. Таълим жараёнида мультимедиа воситаларидан фойдаланиш ўқув жараёни самарадорлигини оширишга; талабаларнинг шахсий фазилатларини ривожлантиришга (ўз-ўзини тарбиялаш ўз-ўзини ривожлантириш, ижодкорлик, билимларни ҳаётга татбиқ этиш қобилияти, билимга қизиқиш, меҳнатга муносабат ва ҳ.); талабаларнинг коммуникатив ва ижтимоий қобилиятларини ривожлантиришга; ҳар бир талабага очиқ ва масофавий ўқишни фарқлаш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтиришга; талабанинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олишга; мустақил ўқув фаолиятини амалга оширишга (бунда талаба ўз-ўзини ривожлантиришни ўрганади ва ўрганади); талабага замонавий технологиялар билан ишлаш кўникмаларини сингдиришга имкон беради. Мультимедиа ўқитиш воситаларига нафақат матн, графика, диаграммаларни, балки овозли, анимацион, видео ва бошқаларни мақсадли бирлаштиришга имкон берадиган истиқболли ва юқори самарали воситалар тўпламидир. Юқорида олий таълимда мультимедиа воситаларидан фойдаланишнинг ижобий жиҳатларини кўриб чиқдик. Шуни таъкидлаш жоизки, улардан фойдаланишнинг ўзига хос муаммолари ва камчиликлари 56 ҳам йўқ эмас. Чунки кўпчилик мультимедиа ўқув қўлланмаларини ишлаб чиқишда, унинг талаба учун афзаллик томонларига эмас, балки дастурий таъминотни жорий қилиш технологиясига эътибор қаратилади. Олий таълим тизимида мультимедиа ўқув қўлланмаларидан фойдаланишнинг айрим салбий томонлари мавжуд. Булар диққатнинг тарқалиши, керакли фикр–Мулоҳазаларнинг етишмаслиги ва бошқа бир қатор жиҳатларни ўз ичига олади. Таълимда мультимедиадан фойдаланишнинг мумкин бўлган салбий томонларини қисқача қуйидагича изоҳлаш мумкин: Ўз-ўзини ўқитиш. Баъзи талабалар гиперматн асосидаги мультимедиа материаллари тақдим этган эркинликдан фойдалана олмайдилар. Диққатнинг тарқалиши. Кўпинча чалкаш ва мураккаб тақдимот усуллари фойдаланувчини ўрганилаётган материалдан чалғитиши мумкин. Айрим ҳоллларда материални тақдим этишнинг асосий тартибидан чалғитиши мумкин бўлган ҳаволалар берилган бўлади. Мультимедиа дастурлари томонидан тақдим этилаётган катта ҳажмдаги маълумотлар ўқув жараёнида эътиборни чалғитиши мумкин. Вақт ҳажми. Мультимедиадан фойдаланиш ҳам, мультимедиа маълумотларини мустақил равишда яратиш ҳам кўп вақтни талаб қилади. Компьютер э кранидан маълумотларни ўқиш билан боғлиқ муаммолар. Компьютер э кранидаги маълумотлар чоп э ти лган маълумотларни ўқиш дек осон э мас. Катта ҳажмдаги матнни қоғозда ўқиш осонроқ , айниқса, қ оғоз ли журналлар ва китобларни ўқиш қулайроқ. Кўпинча м ультимедиа ли ўқитиш воситаси да фойдаланувчи аввал керакли маълумотларни топиши ва кейин уни босиб чиқариши учун маълумот қидириш и керак. Мультимедиа ли дастурий воситалар ўқув фаолиятининг қуйидаги турларини нг самарадорлигини оширади: – аудиовизуал маълумотларни кўриш; – а малий машғулотлар ёрдамида назарий маълумотлар олиш ; – п едагогик назорат ва ўқув натижаларини назорат қилиш ; 57 – а тамалар ва тушунчалар луғати билан ишлаш; – талабанинг ўқитувчи билан интерфаол алоқаси ни таъминлаш каби . Назарий материалларни ўрганиш талабаларга маълумотларни матн ва график э кранлар, мул ь тфил ь млар, видеоклиплар, кўргазмали дастурлар кўринишида тақдим э тишдан иборат. Талабалар маълумот саҳифаларини олдинга ёки орқага буриш, назарияни бошидан ёки охиридан кўриб чиқиш ва жадвалда керакли бўлимни қидириш имкониятига э га бўлишади . Ушбу режимда гипермедиа технологиясининг э лементлари дан фойдаланилади . Калит сўз билан (ўқув матнининг белгиланган атамаси) талаба унинг таърифини би лиши, у билан боғлиқ ҳар қандай турдаги саҳифаларни (матн, график ва бошқалар) кўриши мумкин. Гипермедиа билан ишлаш жараёнида компьютер билан ишлаш кўникмаси автоматик равишда шаклланади, унинг ёрдамида талаба назарияни кўришнинг ҳар қандай босқичига қайтиши мумкин. Исталган вақтда назарияни қайта кўриб чиқиш тўхтатилиши мумкин. Мультимедиа воситаси ёрдамида яратилган дарсликда талабага машқлар , турли савол ва топшириқлар ҳамда уларнинг жавоблар и бер илади . Ҳар бир машқ тугат ил гандан сўнг, унинг бажарилишининг тўғрилиги тўғрисида хабар келади ва талабага тегишли шарҳларни (одатий хатоларнинг изоҳлари ва бошқалар) кўриш имконияти берилади. Мультимедиа воситаси фойдаланувчини компьютер билан интерфаол (интерфаол) ўзаро ишлашга ўргатади. Интерфаол таълим талабани ўқув жараёнини нг фаол иштирокчисига айлантиришга имкон беради, натижада талаба ўқув жараёнининг асосий иштирокчиси ҳисобланади. М ультимедиа ли ўқув материаллари фундаментал ўқув кутубхоналаридан ажралиб чиқ қан шароитда талабага ўқув курс и ни мустақил равишда тўлиқ ўрганиш имкониятини беради , т алабаларнинг фаол лик билан мустақил бажарган ишларини рағбатлантир ади; т алабаларни касбий фаолиятга йўналтиради . 58 Олий таълимда ўқитиладиган анъанавий дарсларда м ультимедиадан фойдаланиш педагогик ниятни амалга ошириш учун бир нечта асосий усулларни ярат ади. Қоида тариқасида, уларнинг барчасини талабанинг компьютерда ўқитиш воситаси билан ўзаро муносабати тамойилларига кўра иккита асосий синфга бўлиш мумкин. Биринчиси, баъзи ўқув маҳсулотлари тақдимот жараёнини бошқариш учун ишлаб чиқилган ва шунинг учун талабаларга фақат маълумот олувчининг пассив роли белгиланади. Иккинчиси интерактив характерда бўлиб, муайян мавзудаги бўлимларни мустақил равишда танлаб, уларни ўрганиш кетма-кетлигини таъинлайди. Белгиланган тўрт турдаги воситалар (маълумотларнинг чизиқли намойиши учун мультимедиа воситалари; гиперматнли мультимедиа воситалари; мультимедиа қўлланмалари; мультимедиа яратиш учун воситалар) асосида тегишли тўрт хил педагогик фаолият кўринишлари шакллантирилди. Шу билан бирга, 1-3 кўринишларда талаба мультимедиали ўқув воситалари таркибининг охирги фойдаланувчисидир, тўртинчисида эса талаба маҳаллий мультимедиа маълумотларини яратувчиси ролини ўйнайди. Биринчи кўринишда чизиқли мультимедиадан фойдаланиш талабанинг мультимедиа маҳсулотларининг чизиқли таркибини олишини англатади. Бунда мультимедиа воситалари талабаларга белгиланган кетма-кетликда бир қатор материаллар тўпламини тақдим этади. Талабалар қизиққан қисмларни танлашлари мумкин. Учинчи кўриниш бўйича талаба мультимедиа маълумотларини очиқ таълим билан боғлиқ равишда олади. Бундай маҳсулотлар талабаларга турли хил ўқув қўлланмаларини тақдим этади, уларга дарс материаллари билан танишиш, билимларини алмашиш ва тузишга ёрдам беради. Ушбу синфнинг маҳсулотлари, қоида тариқасида, фан соҳаси ва уни ўқитиш усуллари тўғрисидаги билимларни ўз ичига олади, кўпинча амалий топшириқлар шаклида тақдим этилади, шунингдек, танқидий таҳлил қилиш стратегияси, ўқувчи билан ўзаро муносабат, унинг ўзига хос эҳтиёжларига йўналтирилган фикрларни ривожлантиришга ёрдам беради. 59 Тўртинчи кўринишнинг таркибий қисми бўлган мультимедиа ишлаб чиқиш воситалари, технологиялари ва усулларидан фойдаланиш талабаларнинг мультимедиа маълумотларини яратувчиси сифатида тасвирлайди, яъни талабалар тегишли мультимедиа материаллари, масалан, матн, графика, товуш ва бошқалар каби ишлайдиган махсус дастурий воситалар ёрдамида ўзларининг мультимедиа материалларини яратишади. Бу ҳолда талабаларнинг ижодкорлик қобилиятлари фаоллашди. Баъзи бир мультимедиа манбалари ёки ўқув қўлланмалари талабани ўқув материали билан кетма-кет таништирадиган маълумотни тақдим этиш учун чизиқли тузилишга эга бўлади. Бундай мультимедиа манбаларининг анъанавий босма китоблардан асосий фарқи турли хил мультимедиа маълумотларини битта ўқув воситасига, хусусан: матн, нутқ, мусиқа, анимацион клиплар, визуал схемалар, рақамли ҳисоблар, видеоклиплар ва бошқаларга интеграциялашнинг анча кенг имкониятлари мавжудлигидадир. Aхборотни чизиқли бўлмаган кўринишда тақдим этиш учун мультимедиа воситаларидан фаол фойдаланиш усуллари. Мультимедиа ўқитиш воситаларида маълумотни боғлашнинг чизиқли бўлмаган усулларини ташкил этиш ва мультимедиа манбалари ўртасида тузилган навигация тизимидан фойдаланиш таълим тизимида мультимедиа манбаларини яратиш учун қўлланадиган методологик жиҳатдан бой гиперматн ва гипермедиа технологиясининг пайдо бўлишига олиб келади. Кўпгина мультимедиа манбалари талабаларга маълумотлар тузилмаларини аниқ тузишнинг оддий ва визуал воситалари ҳақида ахборот беради. Бу эса талабаларга ўрганилаётган материалнинг тузилиши тўғрисидаги билимларни амалиётга жорий этишга, таснифлаш учун асос танлашда мустақилликни намоён этишлари учун имкон беради. Шундай қилиб, мультимедиа маълумотларини ночизиқли тақдим этиш технологияси ўрганишга фаол ёндашишни ривожлантириш учун мустаҳкам асосдир. Интеграциялашган мультимедиа элементлари билан гиперматнга асосланган чизиқли бўлмаган мультимедиа манбаларининг одатий мисоллари 60 Интернет-сайтлар ва SD-RОМларда тақдим этилган машҳур электрон энциклопедиялардир. Гиперматн ўқувчига у нимани ва қайси кетма-кетликда ўрганаётганлигини устидан кўпроқ назоратни таъминлайди. Шуни ёдда тутиш керакки, талабанинг унга юклаган матнни ўзи тузиши муаллиф тақдим қилиши мумкин бўлганига қараганда аниқроқ кўринади. Бу шуни англатадики, ҳар бир ўқувчи ўқув материаллари доирасидаги шахсий эҳтиёжларини таъминлайдиган ўз йўлини очади, бу айниқса, таълим доирасидаги катта ҳажмдаги мустақил ишлар учун хосдир. Бундай вазиятда ўқитувчиларнинг вазифаси талабаларга мавзу бўйича маълумот бериш эмас, балки маълумот излаш ва мультимедиа ўқув қўлланмалари билан ишлашда талабаларга раҳбарлик қилиш ва кўмак беришдир. Таълим тизимида мультимедиа манбаларини ва улардан фойдаланиш усулларини ишлаб чиқишда ҳар бир шахснинг ҳиссий акс эттириш тизимларидан фақат биттаси ривожланганлигини ҳисобга олиш керак. Баъзилар маълумот олаётганда визуал тасвирларни олишса, бошқалари уни оғзаки сўзлашади, бошқалари кинестетик сезгиларни бошидан кечиришади. Мультимедиа материалларини тўлиқ идрок этиш учун акс эттиришнинг барча турларидан фойдаланиш керак (визуал, эшитиш, кинестетик). Мультимедиа маълумотларини танлаш нафақат юқори самарали, тўғри ва ишончли маълумотларни фильтрлаш принципига асосланади, балки мультимедиа ўқув воситалари ёрдамида талаба барча ахборот манбалари ҳақида тасаввурга ҳам эга бўлади. Танланган мультимедиа манбалари кўп миқдордаги ноаниқ мультимедиа маълумотларини таниқли нашриётларнинг жуда машҳур серверларида топиш мумкинлигини аниқ намойиш қилиши керак. Кўпинча атайлаб қилинган хатолар ва фактларга нисбатан бемалол муомала қилинадиган реклама маълумотларининг хавфи мавжуд бўлади. Aхборот излаш усулларини ўрганиш жараёнида талабаларга эмпирик равишда тасдиқланган амалий методлар ва вақтни, эътиборни (қоғозга ёзилган мавзу) ва ҳоказоларни тузишга ёрдам берадиган мультимедиа 61 воситаларидан фойдаланган ҳолда қидириш бўйича тавсиялар берилиши мумкин. Бериладиган тавсиялар: 1. Қидирувни бошлашдан олдин, сиз қайси мавзу бўйича маълумот қидириш кераклигини аниқлаш, уни қоғозга ёзиш керак. 2. Мультимедиа манбаси билан битта алоқа сеанси учун қанча вақт талаб қилиниши ҳақида ўйлаш керак ва маълум вақт ичида қолишга ҳаракат қилиш керак. 3. Турли сайтлардаги ҳар хил мультимедиа манбалари ичидан керакли маълумотларни топиш учун мос келадиган калит сўзлар ва сўз бирикмаларини танлаш керак. 4. Иш жараёнида, албатта, жараёнга мос бўлмаган, кераксиз, аммо қизиқарли сайтларга эътибор бермаслик керак. 5. Энг мақбули керакли мультимедиа ҳужжатини яхшилаб ўрганишдир, сўнгра ушбу мавзуга яқин бўлган ҳаволаларни ҳам кўздан кечириш мумкин. Ўқитувчи талабаларнинг мультимедиа лойиҳалари учун маълумот қидириш ва уларни тўплаш билан боғлиқ ҳолатларга алоҳида эътибор қаратиши лозим. Талабалар лойиҳа, ҳисобот ёки тақдимот учун маълумот тўплашлари керак бўлганида, аввал асосий қадамларга эътибор қаратишлари керак. Уч босқичли ахборот танлаш стратегияси қуйидаги талабларга жавоб берадиган аналитик ва ижодий фикрлашни ривожлантиради: – талабалар муҳокамаларида баҳс сифатида; – ўқув материаллари алмашинувида; – ўқитувчи билан ўзаро муносабатда; – маълумотларни излаш стратегиясини қўллашда; – гиперматнли навигацияни ўзлаштириш учун; – матнларни тинглашда; – ахборотни ўз хоҳишига кўра ўзлаштиришда; – тўлиқ бўлмаган мультимедиа маълумотларини тиклашда; 62 – топилган мультимедиа ҳужжатлари ёки сайтларини тез кўриш ва баҳолашда; – гуруҳлар билан ишлашда. Шундай мураккаб жараёнлар ва ҳодисалар борки, уларни ўрганишда мультимедиа моделларидан фойдаланиш жуда қўл келади. Виртуал объектлар ёки жараёнлар реал ҳаётда ҳам, хаёлий нарсалар ёки жараёнларнинг электрон моделларини ҳам ўз ичига олади. Виртуал атамаси қоғоз ва бошқа моддий воситаларда тақдим этилган ўқув ва бошқа объектларнинг электрон аналогларининг хусусиятларини таъкидлаш учун ишлатилади. Бундан ташқари, бу сифат электрон аналог моделлар билан ишлашда ҳақиқий макон метафорасини давом эттирадиган мультимедиа технологияларига асосланган интерфейснинг мавжудлигини ҳам англатади. "Виртуал ҳақиқат" дастурлари деб таснифланадиган мультимедиа воситалари нафақат овозли ва фазовий визуал маълумотни, стереоскопик равишда тақдим этилган “экран дунёсида” реал вақт режимида талабаларни объектларга нисбатан ҳаракат қилиш иллюзиясини таъминлайди. Компьютерни моделлаштириш ҳақида гап кетганда, ҳозирги вақтда ахборот технологияларга доир фанларнинг ўқув жараёнига жорий қилишда техник объектлардан фойдаланган ҳолда мультимедиа моделларини яратишга эътибор қаратиш лозимлигини таъкидлаш керак (у ёки бу ҳақиқий техник восита хусусий амалга ошириш сифатида қабул қилинади) ва барча турдаги лаборатория моделларини, симуляторларни, шу жумладан, виртуал моделларни яратишни ҳам назарда тутуш керак. Мультимедиа моделларининг ҳар бири жуда тор доирадаги ҳодисаларни тақлид қилиш учун мўлжалланган. Математик моделлаштириш технологиясига асосланиб, мультимедиа моделларидан нафақат ўқув муҳитида кўпайтириш қийин бўлган ҳодисаларни намойиш қилиш учун, балки баъзи параметрларнинг симуляция қилинган вазиятга таъсир даражасини интерактив равишда аниқлаш учун ҳам фойдаланиш мумкин. Замонавий мультимедиа воситалари нафақат объектларнинг тайёр 63 мультимедиа моделлари билан ишлашга, балки уларни алоҳида элементлардан лойиҳалашга имкон беради. Таълим тизими учун мультимедиага асосланган ўқув қўлланмаларини яратиш ўрганилаётган объектлар ва жараёнларнинг хусусиятларини математик ёки симуляция моделларини чуқур билиш учун зарурий шарт- шароитларни яратиши, параметрик тадқиқотлар ва оптималлаштиришларни олиб боришини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Бироқ, автоматлаштириш тизимларидан мазмунли фойдаланиш талабалар учун юқори малакани талаб қилади. Кўпинча, улар фақат автоматлаштирилган тизимларнинг дастурий қисмларини ва мультимедиа ўқув воситаларинигина ўзлаштирадилар. Талабалар учун маълумотларнинг мультимедиали тақдимотини ўзлаштиришнинг энг самарали усулларидан бири бу масофавий ўқитиш жараёнида талабаларнинг ўзлари томонидан мультимедиа манбаларини яратишдир . Таълимда мультимедиа манбаларини яратиш ва ундан фойдаланишнинг кўплаб мақсадлари орасида иккита асосий гуруҳни ажратиш мумкин: –Т алабаларнинг замонавий телекоммуникацион муҳит билан ишлаш ларининг технологик кўникмаларини шакллантириш; - интеллектуал ахборот кўникмаларини шакллантириш. Интернет учун м ультимедиа гиперматнли манбалари ва м ультимедиа саҳифаларини яратишда қуйидаги тиллар ва воситалар э нг кўп ишлатилади: • Гиперматнни белгилаш тили (HTML) - и нтернетда маълумот саҳифаларини яратиш, форматлаш ва намойиш қилиш учун ишлатиладиган стандарт тил; • Java - бу C ++ тилига ўхшаш ихтисослаштирилган объектга йўналтирилган дастурлаш тили. Ушбу тил и нтернет-ресурслар и да интерфаол графика ва анимациядан фойдаланиш учун махсус ишлаб чиқилган. Кўпгина тайёр дастурлар (Java applets) и нтернетда мавжуд бўлиб, ўз маълумот 64 тармоғини ва офлайн манбаларини яратишда фойдаланувчининг компьютерига юклаб олиниши мумкин; • Virtual Reality Modeling Language (виртуал ҳақиқатни моделлаштириш тили) тармоқдаги уч ўлчовли объектларни яратишга ва жойлаштиришга имкон беради, бу реал объект иллузиясини оддий анимацияларга қараганда анча кучли қилади. Бундай “ ўлчовлар ” га қараб уч ўлчовли объектлар одатда “ виртуал хоналар ” , “ виртуал кўргазмалар” ва “ дунёлар ” деб номланади; • CGI (Common Gateway Interface) - аслида у дастурлаш тили э мас, балки маълумот тўплаш ва маълумотлар базасини яратиш қоидаларини тавсифловчи спецификация дир . Мультимедиа маҳсулотини яратиш учун кўплаб техник воситалар мавжуд. Дастурчи гиперматнли саҳифаларни яратишда фойдаланиладиган таҳрир дастурини танлаши керак. Тўлиқ хусусиятли м ультимедиа дастурларини яратишга имкон берадиган бир қатор кучли м ультимедиа муҳити мавжуд. Масалан, Macromedia Director или Authoware Professional каби пакетлар юқори малакали ва қиммат ишлаб чиқариш воситалари сирасига кирса, FrontPage, Power 4.0, HyperStudio 4.0 и Web Workshop Pro анча сода тузилган ва арзон дир . Линеер ва ночизиқли м ультимедиа манбаларини яратиш да PowerPoint ва матн муҳаррирлари (Wо rd каби) каби воситалардан ҳам фойдаланиш мумкин. Юқори сифатли мультимедиа ўқув қўлланмаларини ўргатишга қаратилган турли хил технологик усуллар мавжуд. Шу билан бирга, мультимедиа ўқув қўлланмаларини яратиш ва ундан кейинги педагогик фойдаланиш жараёнида сифатли қўлланмани яратишга ёрдам берадиган бир нечта асосий технологик тавсияларга амал қилиш керак. Кўплаб тавсиялар қўлланилиши учун яратилган ўқув қўлланмалари таълим даражаси бўйича таснифланиши мумкин. Ўқув материалини таркибий қисмларга бўлиш, уни ўқув элементларига ажратиш ва тузилишини иерархия кўринишида визуализация қилишга асосланган модел мультимедиа ўқув қўлланмаларини яратиш учун асос 65 бўлиши мумкин. Контент моделида шунингдек, ҳар бир элемент учун уни тақдим этиш ва ассимиляция қилиш учун психологик ва педагогик (дидактик, психологик, методологик) талаблар белгиланадиган ўқув элементлари жадвали ҳам мавжуд. Мультимедиа ўқув қўлланмаларини ўргатишнинг дастлабки босқичида ўқув материалининг таркибий модели қуйидагиларга имкон беради: – ўқув материалининг мазмуни ва ўқув мақсадларини аниқ белгилаш; – таркибни визуал ва олдиндан кўриш шаклида тақдим э тиш; – т аркиб ва мақсадларнинг тўлиқлигини муҳокама қилиш учун мутахассисларни жалб қилиш; – ўқув фанларининг аниқ узлуксизлигини таъминлаш; – AКТ таркибий таркибини аниқлаш; – мультимедиа ўқув қўлланмаларини яратиш дастурини ишлаб чиқувчилар ва фойдаланувчилар орасида ўқув материалларининг таркибий (тизимли) тақдимотини шакллантириш; – н азарий материални тушуниш ва мустаҳкамлаш учун машқларнинг тури, миқдори ва кетма-кетлигини талаб бўйича шакллантириш. Ўқув материалини ишлаб чиқиш модели га унинг таълим э лементларини ўрганиш кетма-кетлиги улар орасидаги мантиқий боғлиқликни белгилайди. Ривожланиш моделига устувор муносабатлар матрицалари , таълим э лементларининг мантиқий алоқалари, уларни ўрганиш кетма-кетлиги, ула рнинг мантиқий уланишлари графиги киради. Мультимедиа ўқув қўлланмаларини яратишнинг кейинги босқичларида ўқув материалини ишлаб чиқиш модели уни тақдим этишнинг дидактик асосли кетма-кетлигини, унинг ривожланиш йўлларини, гиперматнларни қуришдаги мантиқий алоқаларни аниқлайди. Компьютер экранида маълумотларни визуализация қилиш усулини ишлаб чиқишда қуйидагилар эътиборга олиниши керак: 66  экрандаги маълумотлар структур тузилишга эга бўлиши керак;  визуал маълумотлар вақти-вақти билан аудио маълумотларга ўзгариши керак;  иш суръати ўзгариши керак;  рангларнинг ёрқинлиги ёки товуш баландлиги вақти-вақти билан ўзгариб туриши керак;  визуал тарзда тайёрланган ўқув материалининг мазмуни жуда оддий ёки жуда мураккаб бўлмаслиги керак. Мультимедиа ўқув қўлланмаларининг бошқа таркибий қисмларини ишлаб чиқишда қуйидаги тавсиялар эътиборга олиниши керак: • жавоблар умумэътироф этилган шаклга иложи борича яқин шаклда киритилиши керак; • жавоб адекват равишда хато билан ажратилиб, уни тақдим этишнинг ҳар қандай эквивалент шаклидаги тўғри жавобни тан олган ҳолда, етарли даражада таҳлил қилиш керак; • назорат натижаларини ҳисобга олиш, уларни тўплаш, рўйхатдан ўтказиш ва статистик таҳлилни таъминлаш керак. Мультимедиа манбаларини яратиш бўйича ўқув лойиҳалари таркибини қуйидагича кўрсатиш мумкин: • ўқув лойиҳаларини режалаштириш; • л ойиҳавий ишлар; • м ультимедиа манбаларидан тажриба - синов тарзида фойдаланиш каби . Таълим олувчиларнинг ўзлари томонидан м ультимедиали маҳсулотларини ишлаб чиқиш махсус лойиҳаларга киритилиши мумкин. Таълим лойиҳаларини режалаштириш ўқув дизайнини белгиловчи асосий омилларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Ушбу омиллар сирасига талабалар томонидан м ультимедиа манбаларини яратишнинг мақсади, баҳолаш мезонлари ва таркибий қисмларининг аниқлиги киради. Aввало, талаба ўқув лойиҳасининг мақсадини тўғри аниқлаши зарур. Чунки унинг тўғри қўйилган мақсадлари мультимедиа материалларини танлашда 67 дизайнерлар учун кўрсатма бўлиб хизмат қилади. Хусусан, ўқув лойиҳаларининг мақсади ўқитувчи ёки талабаларни уларнинг қобилиятларини намоён этииши, ўқув фаолияти ҳақида ҳисобот бериши, талабаларнинг индивидуал эҳтиёжларини аниқлаган бўлиши мумкин. Ўқув лойиҳаларининг мақсади ва вазифаларига мувофиқ баҳолаш мезонлари ва стандартлари, мақсадларга эришиш учун зарур бўлган стратегиялар тўғрисида қарор қабул қилиш керак. Баҳолаш мезонларини шакллантиришда ўқитувчилар ҳам, масофадан ўқиётган талабалар ҳам иштирок этишлари мумкин. Таълим тизимида ўқув фаолиятини ташкил этишнинг янги шакллари қуйидагилар: – талабаларнинг гуруҳ-гуруҳлар бўлиб ишлаши; – телекоммуникация каналлари орқали олинган мультимедиа маълумотлари асосида умумий билимларни ўзлаштириш, талабаларнинг дунёқарашини шакллантириш; – замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш; – талабаларнинг коммуникатив ёзма нутқини ривожлантириш. Бундан ташқари, бундай педагогик технологиялардан фойдаланиш бир нечта ўқитувчиларнинг биргаликдаги ишини ташкил э тишга, ўқув жараёни ва ундан ташқари да иш шаклларини бирлаштиришга, таълим жараёни иштирокчиларининг жаҳон даги м ультимедиа ахборот ресурсларига сифат жиҳатидан яқинлашишга ва деярли барча ўқув фанларида компьютер технологияларидан фойдаланишга ёрдам беради. Таълим тизимида фойдаланиш учун талабалар томонидан яратилган мультимедиали тақдимот воситаларидан нафақат ўқув жараёнида , балки турли конференциялар, семинарлар, кўргазмаларда ги чиқишларини намойиш э тиш ва муҳокама қилиш да фойдаланиш мумкин . 68 2 .2. Тaълимда мультимедиали ўқитиш воситаларидан фойдаланишнинг амалий-услубий хусусиятлари Олий таълимда биз бўлажак турли касб эгаларини тайёрлаш жараёнида уларни ахборот технологияларидан, биринчи навбатда мультимедиадан фойдаланишга ўргатишнинг услубий тизимини ишлаб чиқишимиз зарур. Дарҳақиқат, ҳозирги вақтда замонавий ўқув қўлланмалари мультимедиа воситаларини ишлаб чиқиш долзарб муаммолар сирасига мавжуд. Юқорида таъкидланганидек, мультимедиа - бу турли хил усуллар ва маълумотларни тақдим этишнинг синхрон шаклидаги ягона рақамли макон. Мазкур атама шунингдек, мультимедиа технологиялари, мультимедиа асбоблари дастурлари ва қобиқлари асосида тайёрланган сўнгги маҳсулот ва замонавий компьютер ускуналарини (компьютер даги DVD-ROM диск; овозли ва кучли видео карта; катта ҳажмдаги хотира ва кучли процессор) англатади. Мультимедиага асосланиб яратилган таълим манбаларининг муҳим хусусиятлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: - улардаги маълумотлар рақамли шаклда тақдим этилади ва турли хил шаклларда (матн, овоз, графика, анимация, видео кўринишида) бўлиши мумкин; - улардаги маълумотлар гиперматн ва гипермедиа технологиялари асосида ташкил э тилган; - улардаги маълумотлар интерактив равишда тақдим э тилади, бу ресурс, дастур, хизмат (бир томондан) ва фойдаланувчи (бошқа томондан) нинг ўзаро таъсирини таъминлаш имкониятини беради. Тасвирий, овозли ва визуал маълумотлардан фойдаланувчига бир вақтнинг ўзида таъсир кўрсатиши сабабли, м ультимедиа воситалари катта ҳиссий, ажойиб зарядга эгалиги туфайли, ўқув м ультимедиа сизга визуализациянинг асосий принципини сифат жиҳатидан янги босқичда амалга оширишга имкон беради. 69 Мультимедиа нафақат таълимда, балки бизнес ва реклама соҳасида, кўнгилочар ва ҳордиқ чиқариш саноатида фаол ишлатилади. Бир вақтнинг ўзида катта ҳажмдаги маълумотларни самарали равишда тақдим қилиш керак бўлган барча соҳада мультимедиа иштирок этади . Ривожланаётган ахборот асримизда м ультимедианинг таълим ий , маданий ва ижтимоий роли ошиб бормоқда, у орқали билим олишади, янги шаклда амалга ошмоқда . Мультимедиа технологиялари (графика, анимация, видео, товуш, матн) динамика, интерактивлик, моделлаштириш асосида визуал маълумотларнинг шаклланишини сифат жиҳатидан ўзгартиради. Шу билан бирга, таълимда мультимедиа таълим мазмунини акс эттириш учун фаол муҳитни яратишга имкон беради, уни визуал интерактив моделлаштириш ва тадқиқ қилиш мумкин. Чунки инсон атрофидаги нарсалар ҳақидаги маълумотларни 90% дан кўпроғини визуал равишда қабул қилади. Мультимедианинг ғайриоддий экспрессивлиги экрандаги билимларни осонликча ўзлаштирадиган янги видео авлод билан ишлашда кўринади. Матндан кўра кўпроқ ифодали воситаларнинг арсеналига кенг бўлиб, у сўз билан эмас, балки аудиовизуал тасвирлар билан ишлайди. Компьютер нинг мультимедиа маданияти янги ахборот технологияларига асосланган маълумотларни тасвирий-визуал тақдим этиш орқали талабаларнинг дунёни идрок этишга мойиллигини, ривожланаётган ахборот жамиятида фаолиятга тайёрлигини шакллантиради. Шунга кўра, агар илгари таълимда асосийси талаба ва ўқитувчи ўртасидаги оғзаки диалог бўлса, энди компьютерда ишлаш пайтида аудиовизуал диалог биринчи ўринга чиқади. Бундай визуал-сезги фаолияти инсонни ўрганиш ва ўзини ривожлантиришнинг ажралмас қисмига айланади. Мультимедиа технологияларининг фаол ривожланиши ва таълимга кириб бориши шароитида, ўқитишнинг фундаментал дидактик тамойиллари сифат жиҳатидан янги босқичга кўтарилди. Бундан ташқари, таълимдаги янги ахборот технологиялари мавжуд педагогик пойдеворларни тўғридан– Тўғри алмаштириш сифатида эмас, балки уларнинг самарадорлигини 70 ошириш учун сифат жиҳатидан янги имконият сифатида қарала бошланди. Мультимедиа технологиялари туфайли ўқитишда визуализация тамойилини жорий этиш мумкин. Aхборотни визуализация қилишнинг бу усули визуал ўқитишнинг янги усули сифатида баҳоланиши мумкин. Бу билимнинг асосий манбаи, билиш воситаси - ўрганилаётган тушунчаларнинг визуал тасвирлари бўлиб, улар талабаларга экран орқали интерфаол-интеллектуал режимда тақдим этилади. Уларнинг ҳиссий идрок этишлари ва интерфаол ҳаракатларининг бирлаштирилиши натижасида таълим мазмуни ва сифати яхшиланади. Бундан кўринадики, ўқитиш жараёнида янги таълим - мультимедиали визуализациядан фойдаланиш яхши самара беради. У график кўринишида материални компьютер визуализацияси кўринишида тақдим этади, бу эса билимларни визуал намойиш қилишнинг дидактик жиҳатдан янги шаклидир. Унинг асосий дидактик бирлиги мультимедиали аудио-визуал тасвирдир. Шундай қилиб, мультимедиа визуализацияси - бу ўқув мақсадларида моделлаштирилган ва экранда тақдим этилаётган, ўрганилаётган объект ва ҳодисаларнинг мультимедиали тасвирлари тизимидир. Бу тизимда гипермедиа архитектураси мавжуд бўлиб, уни ўрганишнинг мослашувчан индивидуал траекториясини яратилади. Унинг таркибий тасвирлари, ҳар қандай моделлар сингари, биринчи навбатда, талабанинг мақсадларига мувофиқ равишда унинг моҳиятини очиб бериш учун муҳим бўлган фазилатларни аниқ акс эттиради; бир вақтнинг ўзида, интерфаол ва ақлли режимда, дисплейда намойиш этиладиган шаклда (ҳиссий жиҳатдан ажойиб, динамик, тақдимот ва эътиборни бошқариш сценарий услубига кўра вақтга бўлинади), интеграллашган форматда (графика, овоз, видео, анимация, матн синтези) бўлади. Бугунги кундаги долзарб вазифалардан бири мультимедиадан фойдаланишни ўргатишнинг методикасини ишлаб чиқишдир. Умуман олганда, жамиятни ахборотлаштиришнинг, таълимни модернизация қилишнинг энг муҳим йўналиши бўлажак педагогни ахборот маданиятининг 71 юқори даражасига эга, мультимедиа технологияларидан самарали фойдаланишга қодир бўлган малакали касб эгаси этиб тарбиялашдир. Бўлажак педагогларни билимларни узатишнинг мультимедиа шаклларини (биринчи навбатда таълим маълумотларини интерфаол мультимедиа визуаллаштириш воситаларини) яратишга тайёрлаш тизимини ўрганишимиз шуни кўрсатдики, бу ерда ҳамон технократизм ҳукмронлик қилмоқда. Aввало, мультимедианинг дастурий ва техник жиҳатлари, компьютер дастурлари билан ишлаш усуллари кўриб чиқилади. Камдан кам ҳолларда маълум бир ўқув методологиясини амалга ошириш ва дидактик муаммоларни ҳал қилиш учун олдиндан белгиланган хусусиятларга эга бўлган мультимедиа маҳсулотлари танланади. Уларни ишлаб чиқишда асосий эътибор талабага ёрдам беришга эмас, балки дастурни амалга ошириш технологиясига қаратилади. Шунингдек, мутлақо янги ўқув мультимедиа воситаларини ишлаб чиқиш учун кўпинча эски методологиядан фойдаланилади. Натижада эса яратилган мультимедиа қўлланмалари босма қўлланмаларнинг мазмунини электрон шаклдаги такрорига айланди. Сифатли ўқитиш воситаси сифатида мультимедианинг янги имкониятларини, янги ахборот технологияларининг потенциалини кўрсатмайди. Кўпинча ўқув жараёнида экран тилига йўналтирилган мультимедиа маҳсулотининг таркибини қандай қилиб лойиҳалаштириш, моделлаштириш ва саҳналаштиришга эътибор қаратилмайди. Мультимедиа дизайнига тизимли ёндошув (педагогика, методология, психология, дизайн нуқтаи назаридан) ошкор қилинмайди, унинг шаклини ижодий саҳналаштириш дидактик жиҳатдан самарали янги ўқув воситасини олиш учун экран тилига йўналтирилган. Шунинг учун, талабалар томонидан мультимедиа таркибининг шаклланиши, қоида тариқасида, ўз-ўзидан ва интуитив равишда содир бўлади. Дастурчилар мультимедиали визуализация воситаларини ишлаб чиқиш жараёнининг яхлит расмини тушунмайдилар, ҳақиқатан ҳам 72 фойдали, касбий аҳамиятга эга воситаларни олишни кафолатлайдилар, улар ушбу соҳанинг фундаментал асосларини олмайдилар. Вазият китоб матнлари шаклларидан мультимедиа экранларига айлантириш бўйича тизимли, илмий асосланган ўқув услубларининг етишмаслиги туфайли янада кучаймоқда. Бу талабалар ўртасида парчаланган фикрлашни шакллантиради ва юзаки фойдаланувчиларни автоматлаштиришнинг афзалликларидан фойдаланишга тайёрлашга олиб келади, ўқув материалларини тақдим этишнинг тегишли шаклларини ижодий изланиш билан безовта қилмасдан, ҳақиқатан ҳам дидактик жиҳатдан самарали маҳсулот олиш учун фаолиятни режалаштиришда интеллектуал акс эттиради. Натижада, дастурий таъминот билан ишлаш кўникмаларига эга бўлажак мутахасссилар визуализация тамойилини сифат жиҳатидан янги даражага олиб чиқадиган, мультимедиа визуализацияси ёрдамида таълим мазмунини самарали узатувчи, дидактик жиҳатдан қимматли кўргазмали ўқув қўлланмаларини яратишда ўз фаолиятини самарали ташкил эта олмайдилар. Шундан келиб чиққан ҳолда бўлажак мутахасссиларни замонавий ўқув мультимедиа воситаларини (асосан ўқитишда визуализация тамойилини самарали амалга оширувчи ўқув маълумотларини интерфаол мультимедиа визуаллаштириш воситаларини) лойиҳалаштириш, ишлаб чиқишга тайёрлашни такомиллаштириш муаммоси пайдо бўлди. Брянск давлат университетининг Технология ва дизайн факултетида 2009 ўқув йилидан бошлаб талабаларни таълимда ахборот технологияларидан фойдаланиб ўқитиш учун мультимедиа, педагогик дастурий таъминот, ахборот технологиялари ва компьютер графикаси курслари жорий этилган. 2012 йилдан бошлаб эса талабалар касбий фаолиятида ўқув мультимедиасидан фойдаланиш соҳасидаги (“Касб таълими” йўналиши) тайёргарлигини ошириш мақсадида “Мультимедиа ўқув қўлланмалари”, “Видео ишлаш технологиялари” махсус курслари жорий 73 этилди. Улар мультимедиа яратилиш технологиялари ва таълимнинг турли соҳаларида мультимедиа технологияларини қўллашнинг методологик жиҳатларини ўрганишади. Талабаларни мультимедиа воситалари орқали ўқитишда уларга мустақил бажаришлари учун ижодий топшириқлар берилади. Рақамли графика, видео, товушни қайта ишлаш технологиялари, турли хил мультимедиа таҳрирлаш дастурлари билан ишлаш технологиялари асосан юқорида санаб ўтилган бошқа ўқув фанларида кўриб чиқилади (“Мультимедиа”, “Компьютер графикаси”, “Педагогик дастур”, “Aхборот технологиялари”). Бундан ташқари, оз сонли ўқув соатлари билан биз ушбу технологияларни ўрганаётганда, биринчи навбатда, графика ва анимацион ишлов бериш технологияларини Мультимедиа яратишда асосий воситалардан бири, ахборотни мультимедиага оғзаки бўлмаган визуал равишда узатиш учун зарур восита сифатида кўриб чиқиш керак деб ҳисоблаймиз. Таълим мазмунини интерфаол равишда визуализация қилувчи, визуализация тамойилини самарали амалга оширадиган, шунингдек, таълимда ахборот технологияларидан фойдаланишга бағишланган, мультимедиа ўқув қўлланмаларини педагогик дизайни ва ишлаб чиқишга бағишланган, “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан яратилган мультимедиали дидактик восита номутахассис йўналишда таълим олувчи талабалар учун мўлжалланган. 2.3. ОТМларда “Бошланғич таълим” ва “Мактабгача таълим” йўналишлари бўйича мутахассисларни тайёрлашда “Таълимда ахборот технологиялари” курси мазмунига қўйиладиган талаблар Биз қуйида дастлаб “Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш” йўналиши бўйича мутахассисларни тайёрлашда “Таълимда ахборот 74 технологиялари” фани мазмунига қўйиладиган талаблар билан танишиб чиқамиз. Билим соҳаси 100000 – таълим, таълим соҳаси 140000 - Ўқитувчилар тайёрлаш ва педагогика фани, 5111700 - Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш бўлган таълим йўналишиинг 1-курсида “Таълимда ахборот технологиялари” фани ўқитилади. Биз қуйида “Таълимда ахборот технологиялари” курсини инновацион технологиялар асосида мазмунига қўйиладиган талаблар билан танишиб ўтамиз. – курснинг асосий мақсади - талабаларга бошланғич ахборот технолологиялари курсининг назарий асосларига оид билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришдан иборат. – курснинг вазифаси - талабаларга информатиканинг дунёқарашни шакллантиришдаги аҳамиятини ва атроф-борлиқни ўрганишдаги ўрнини очиб бериш; талабаларга бошланғич ахборот технологиялари курсининг назарий асосларини ўргатиш, уларда билимларни чуқурроқ ўзлаштиришлари учун зарур кўникма ва малакаларни шакллантириш; талабаларни ўқув қўлланмалар ва бошқа илмий адабиётлар билан мустақил ишлашга ўргатишдан иборат. – курс бўйича талабаларнинг билими, кўникма ва малакаларига қўйиладиган талаблар қуйидагилар: “Таълимда ахборот технологиялари” фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалавр: - информатика фанининг асосий предмети, қисмлари, тушунчалари ва моҳияти ни, ахборот тушунчаси, ўлчов бирликлари, уни тасвирлаш усуллари тўғрисида , ахборотларни сақлаш, узатиш ва қайта ишлаш усуллари ҳақида билишлари керак; - компьютерларнинг замонавий операцион тизимлари ва улардан фойдаланиш асослари тўғрисида, компьютерларнинг дастурий таъминоти, маълумотлар базалари, дастурлар билан таъминлаш ва дастурлаш 75 технологияси, компьютер графикаси ҳақида билишлари керак; - мультимедиа технологиялари, компьютер тармоқлари, электрон почта, Интернет тармоғи ва улар билан ишлаш асослари тўғрисида, таржимон дастурлар билан ишлаш, Wеб саҳифалар ва ҳужжатлар яратиш, масофали таълим тушунчалари, ахборотларни ҳимоялаш ҳақида билишлари керак. “ Таълимда ахборот технологиялари ” фани асосий ихтисослик фани ҳисобланиб, 1-семестрда ўқитилади. Мазкур фан ўқув режасидаги “Элементар математика”, “Олий математика элементлари”, “Фанларни ўқитиш методикаси" каби фанлар билан узвий боғлиқдир. Фанни ўрганишда “Академик лицей ва касб-ҳунар коллеж”лар информатика курсларида олинган назарий ва амалий билимлар зарур бўлса, ўз навбатида бу фандан олинган билимлар “Педагогик ва психологик маълумотларни компьютерда қайта ишлаш дастурлари” каби фанларининг умумий назариясини чуқур ўзлаштиришда кўприк вазифасини ўтайди. «Таълимда ахборот технологиялари» фани бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини информатика фанидан билимларини ўргатиш усулларини ёритиб беради ҳамда талабаларнинг ахборот технологияларидан дастлабки муҳим тушунчалар ўзлаштиришларини таъминлайди. Бундан ташқари, талабалар замонавий таълимда ахборот технологияларининг асосий тушунчаларини билиб олишади, ахборот узатиш, қайта ишлаш ва тўплаш ҳақида умумий билимга эга бўлишади. Бу эса бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларининг ўрта мактабда дарс бериш жараёнларида ас қотади. Таълимда қўлланувчи ахборот технологияларини ўқитишнинг аҳамияти жуда катта бўлиб, бўлажак ўқитувчиларнинг ахборот маданиятини эгаллашларига йўл очади. Умумий ўрта таълим олиш учун зарур бўлган ахборот технологияларидан билим ва кўникмаларини шакллантиради. Бўлажак мутахассисларни умумий ўрта таълимга тайёрлайди. Талабаларнинг мазкур фанини ўзлаштиришлари учун ўқитишнинг илғор ва замонавий усулларидан фойдаланиш, бунда ахборот ва педагогик 76 технология ютуқлари ва имкониятларидан фойдаланиш кўзда тутилади. Маъруза ва амалий машғулотлар турли ўқув кўргазма қуроллари ва техник воситалар, мультимедиа технологиялари билан жиҳозланиши керак. Фанни ўқитишда дарслик, ўқув ва услубий қўлланмалар, маъруза матнлари, тарқатма материаллар, мультимедиали дарслик ва ўқув қўлланмалари ва шунингдек, интернет сайтлари маълумотларидан фойдаланилади. “Таълимда ахборот технологиялари” фани талабаларни шахснинг ўқишида, тарбияланиши ва ривожланишида янги ахборот технологияларидан фойдаланишни ўргатиш билан бирга, уларга матн ва график кўринишидаги ахборотларни тайёрлаш, таҳлил қилиш ва қайта ишлаш ҳақида ҳам маълумот беради. Бундан ташқари мазкур фанни ўзлаштириш натижасида талабалар ҳозирги глобаллашув жараёнида муҳим саналган замонавий телекоммуникацион воситалар, халқаро интернет тармоқлари, электрон почта ва мультимедиа тахнологияларини пухта эгаллашади ва таълим жараёнига тадбиқ этишни ўрганишади. Бу эса муҳим таълимий аҳамиятга эга. “Таълимда ахборот технологиялари” фанини лойиҳалаштиришда қуйидаги асосий концептуал ёндашувлардан фойдаланилади. Таълимда ахборот технологиялари фанини ўқитишда компьютер технологиясидан фойдаланилади. Айрим мавзулар бўйича талабалар билимини бахолаш тест асосида ва компьютер ёрдамида бажарилади. Тарқатма материаллар тайёрланади, тест тизими ҳамда таянч сўз ва иборалар асосида оралиқ ва якуний назоратлар ўтказилади. Тадқиқот давомида Педагогика олий таълим муассасаларининг 5111700 - Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иш таълим йўналишиинг 1- курсида “Таълимда ахборот технологиялари” фани мазмунида талабалар ўзлаштириши лозим бўлган минимал билим, малака ва кўникмалар мазмунига тўхталиб ўтилган, бунда а сосий назарий қисм (маъруза машғулотлари) 6 та модулга бўлинган, унга жами 126 соат ажратилган бўлиб, 77 маъруза 28 соат, амалиёт 40 соат ва мустақил таълим 58 соат. Улар 8 та модулга ажратилган: 1–Модул. Замонавий таълимда ахборот технологияларининг асосий тушунчалари. Ахборотларни йиғиш жараёни, узатиш, қайта ишлаш ва тўп- лаш ҳақида умумий тавсифнома. (10 соат). 2–Модул. Ахборотларни тарқатиш жараёнида техник ва дастурлаш воситалари . Саноқ системалари. ( 12 соат ) . 3–Модул. Технология тушунчаси. Ахборот технологиялари, уларнинг кўринишлари ва классификасияси. Янги ахборот технологиялари. Янги ахборот технологиялари воситалари. (16 соат). 4–Модул. Шахснинг ўқишида, тарбияланишида ва ривожланишида янги ахборот технологияларидан фойдаланиш (18 соат) . 5–Модул. Педагогик дастурий воситалар. Матн ва график ахборотларни тайёрлаш, таҳлил қилиш ва қайта ишлаш технологияси. ( 2 8 соат) . 6 –Модул. Мул ь тимедиа технологияси . (10 соат) . 7 –Модул. З а м о н а вий телекоммуникацион в о сит а л а р в а ха лқ а р о компьютер т а рм о қл а ри. Эле к трон почта (24 соат) 8 –М одул . Масофали таълим. (8 соат) Биринчи курс 1-семестр “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан анъанавий ва курс машғулотларнинг мавзулари ва соатлар бўйича биринчи курс 1-семестр “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан анъанавий ва курс машғулотларнинг мавзулари ва соатлар бўйича модуллар кесимида тақсимланиши Асосий қисмда (маъруза) фанда мавжуд барча мавзулар мантиқий кетма-кетликда келтирилади. Ҳар бир мавзунинг мазмуни, ундаги таянч тушунчалар моҳияти очиб берилади. Бунда ҳар бир мавзу юзасидан талабаларга ДТС асосида етказилиши лозим бўлган билим ва кўникмалар эътиборга олиниши керак. 78 № Мавзу Жами СоатМ аъруза А малий маш ғулот М устақил таълим 1. Замонавий таълимда ахборот технологияларининг асосий тушун- чалари. Ахборотларни йиғиш жараёни, узатиш, қайта ишлаш ва тўплаш ҳақида умумий тавсифнома. 10 2 2 6 2. Ахборотларни тарқатиш жараёнида техник ва дастурлаш воситалари . Саноқ системалари. 12 2 4 6 3. Технология тушунчаси. Ахборот технологиялари, уларнинг кўринишлари ва классификасияси. Янги ахборот технологиялари. Янги ахборот технологиялари воситалари. 16 2 6 8 4. Шахснинг ўқишида, тарбияланишида ва ривожланишида янги ахборот технологияларидан фойдаланиш 18 2 6 10 5. Педагогик дастурий воситалар. Матн ва график ахборотларни тайёрлаш, таҳлил қилиш ва қайта ишлаш технологияси. 28 8 10 10 6. Мул ь тимедиа технологияси. 10 4 2 4 7. З а м о н а вий телекоммуникацион в о сит а л а р в а ха лқ а р о компьютер т а рм о қл а ри. Эле к трон почта 24 6 8 10 8. Масофа вий таълим. 8 2 2 4 Жами 126 28 40 58 Асосий қисмга қўйиладиган талаб кетма-кетликда келтирилган мавзуларнинг долзарблиги, уларнинг бугунги кун иш берувчилар талаблари ва ишлаб чиқаришга мослиги, юртимизда кечаётган ижтимоий, сиёсий, маънавий ўзгаришлар, иқтисодий соҳани ривожлантириш ҳамда бошқа соҳаларда юз бераётган ислоҳотларнинг устувор масалаларини қамраб олиши, илм-фан соҳасининг сўнгги ютуқлари эътиборга олиниши тавсия этилади. Бошланғич таълим йўналишида ахборот технологияларини ўрганишларида фаннинг маъруза бўлимида “Замонавий таълимда ахборот 79 технологияларининг асосий тушунчалари. Ахборотларни йиғиш жараёни, узатиш, қайта ишлаш ва тўплаш ҳақида умумий тавсифнома” бўлимини ўрганишдан мақсад замонавий таълимда қўлланувчи ахборот технологияларини ўрганишда қўлланиладиган дастлабки тушунчаларни шакллантиришдир. Бу бўлимга асосан ахборот технологияларидан дастлабки тушунчаларни бериш, ахборотни йиғиш, узатиш, қайта ишлаш ва тўплаш ҳақида маълумот беришдан иборатдир. Энди “Мактабгача таълим” йўналишида “Таълимда ахборот технологиялари” фани мазмунига қўйиладиган талаблар билан танишиб чиқамиз. Билим соҳаси 5111800 - Мактабгача таълим бўлган мактабгача таълим йўналишининг 1-курсида “Таълимда ахборот технологиялари” фани ўқитилади. Биз қуйида “Таълимда ахборот технологиялари” фанини инновацион технологиялар асосида мазмунига қўйиладиган талаблар билан танишиб ўтамиз. Курснинг асосий мақсади - талабаларга бошланғич ахборот технолологиялари курсининг назарий асосларига оид билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришдан иборат. Курснинг вазифаси - талабаларга информатиканинг дунёқарашни шакллантиришдаги аҳамиятини ва атроф-борлиқни ўрганишдаги ўрнини очиб бериш; талабаларга бошланғич ахборот технологиялари курсининг назарий асосларини ўргатиш, уларда билимларни чуқурроқ ўзлаштиришлари учун зарур кўникма ва малакаларни шакллантириш; талабаларни ўқув қўлланмалар ва бошқа илмий адабиётлар билан мустақил ишлашга ўргатишдан иборат. Курс бўйича талабаларнинг билими, кўникма ва малакаларига қўйиладиган талаблар қуйидагилар: “Таълимда ахборот технологиялари” фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалавр: 80 - информатика фанининг асосий предмети, қисмлари, тушунчалари ва моҳияти ни, ахборот тушунчаси, ўлчов бирликлари, уни тасвирлаш усуллари тўғрисида , ахборотларни сақлаш, узатиш ва қайта ишлаш усуллари ҳақида билишлари керак; - компьютерларнинг замонавий операцион тизимлари ва улардан фойдаланиш асослари тўғрисида, компьютерларнинг дастурий таъминоти, маълумотлар базалари, дастурлар билан таъминлаш ва дастурлаш технологияси, компьютер графикаси ҳақида билишлари керак; - мультимедиа технологиялари, компьютер тармоқлари, электрон почта, Интернет тармоғи ва улар билан ишлаш асослари тўғрисида, таржимон дастурлар билан ишлаш, Wеб саҳифалар ва ҳужжатлар яратиш, масофали таълим тушунчалари, ахборотларни ҳимоялаш ҳақида билишлари керак. “ Таълимда ахборот технологиялари ” фани асосий ихтисослик фани ҳисобланиб, 1-семестрда ўқитилади. Мазкур фан ўқув режасидаги “Элементар математика”, “Олий математика элементлари”, “Фанларни ўқитиш методикаси" каби фанлар билан узвий боғлиқдир. Фанни ўрганишда “Академик лицей ва касб-ҳунар коллеж”лар информатика курсларида олинган назарий ва амалий билимлар зарур бўлса, ўз навбатида бу фандан олинган билимлар “Педагогик ва психологик маълумотларни компьютерда қайта ишлаш дастурлари” каби фанларининг умумий назариясини чуқур ўзлаштиришда кўприк вазифасини ўтайди. «Таълимда ахборот технологиялари» фани бўлажак мактабгача таълим соҳасидаги тарбиячиларни информатика соҳасидан билимлар бериш ва янги ахборот технологияларини ўргатиш усулларини ёритиб беради. Талабаларнинг ахборот технологияларидан дастлабки муҳим тушунчалар ўзлаштиришларини таъминлайди. Бундан ташқари, талабалар замонавий таълимда ахборот технологияларининг асосий тушунчаларини билиб олишади, ахборот узатиш, қайта ишлаш ва тўплаш ҳақида умумий билимга эга бўлишади. Бу эса бўлажак МТТ тарбиячиларининг боғчада машғулот ўтиш жараёнларида ас қотади. Таълимда қўлланувчи ахборот 81 технологияларини ўқитишнинг аҳамияти жуда катта бўлиб, бўлажак тарбиячиларнинг ахборот маданиятини эгаллашларига йўл очади. Мактабгача таълим соҳаси учун зарур бўлган ахборот технологияларидан билим ва кўникмаларини шакллантиради. Талабаларнинг мазкур фанини ўзлаштиришлари учун ўқитишнинг илғор ва замонавий усулларидан фойдаланиш, бунда ахборот ва педагогик технология ютуқлари ва имкониятларидан фойдаланиш кўзда тутилади. Маъруза ва амалий машғулотлар турли ўқув кўргазма қуроллари ва техник воситалар, мультимедиа технологиялари билан жиҳозланиши керак. Фанни ўқитишда дарслик, ўқув ва услубий қўлланмалар, маъруза матнлари, тарқатма материаллар, мультимедиали дарслик ва ўқув қўлланмалари ва шунингдек, интернет сайтлари маълумотларидан фойдаланилади. “Таълимда ахборот технологиялари” фани талабаларни шахснинг ўқишида, тарбияланиши ва ривожланишида янги ахборот технологияларидан фойдаланишни ўргатиш билан бирга, уларга матн ва график кўринишидаги ахборотларни тайёрлаш, таҳлил қилиш ва қайта ишлаш ҳақида ҳам маълумот беради. Бундан ташқари мазкур фанни ўзлаштириш натижасида талабалар ҳозирги глобаллашув жараёнида муҳим саналган замонавий телекоммуникацион воситалар, халқаро интернет тармоқлари, электрон почта ва мультимедиа тахнологияларини пухта эгаллашади ва таълим жараёнига тадбиқ этишни шрганишади. Бу эса муҳим таълимий аҳамиятга эга. “Таълимда ахборот технологиялари” фанини лойиҳалаштиришда қуйидаги асосий концептуал ёндашувлардан фойдаланилади. Таълимда ахборот технологиялари фанини ўқитишда компьютер технологиясидан фойдаланилади. Айрим мавзулар бўйича талабалар билимини баҳолаш тест асосида ва компьютер ёрдамида бажарилади. Тарқатма материаллар тайёрланади, тест тизими ҳамда таянч сўз ва иборалар асосида оралиқ ва якуний назоратлар ўтказилади. 82 Тадқиқот давомида олий таълим муассасаларининг 5111800 - Мактабгача таълим йўналишиинг 1-курсида “Таълимда ахборот технологиялари” фани талабалар ўзлаштириши лозим бўлган минимал билим, малака ва кўникмалар мазмунига тўхталиб ўтилган, бунда а сосий назарий қисм (маъруза машғулотлари) 6та модулга бўлинган, унга жами 172 соат ажратилган бўлиб, маъруза 34 соат, амалиёт 34 соат, лаборатория 34 соат ва мустақил таълим 72 соат. Улар 7 та модулга ажратилган: 1–Модул . Кириш, фаннинг предмети. Ахборот ва ахборот технологияларининг асосий тушунчалари. Ахборот, унинг турлари ва қайта ишлаш . Ахборот бирликлари, ахборотнинг ўлчов ва ҳажм тушунчалари. Ахборотнинг жамиятда ва кундалик ҳаётимизда тутган ўрни. (12 соат). 2–Модул . Ахборотларни қайта ишлаш воситалари. компьютер, унинг техник ва дастурий таъминоти. Опе рацион тизимлар ва уларнинг турлари. Wind о ws операцион тизими. Файл, папка ва дисклар билан ишлаш. Ахборотларни ҳимоялаш воситалари. Файлларни архивлаш ва очиш. компьютер вируслари ва антивирус дастурлари ( 22 соат ) . 3–Модул . Ахборотларни қайта ишлаш технологиялари. MS Office дастурлари. Матн муҳаррирлари. MS Wordда ҳужжатлар билан ишлаш асослари. Тақдимот дастурлари. MS Power Point дастури ёрдамида тақдимотлар яратиш асослари. Эле к трон жадваллар ва унинг асосий тушун- чалари. MS Excel дастурида амаллар ишлаш. (40 соат). 4–Модул . Компьютер т а рм о қл а ри. Интернет тармоғи ва унинг хизмат турлари. WWW, электрон почта. Интернетда маълумотларни излаш. Wеb сайтлар яратиш технологиялари (10 соат) . 5–Модул. Моделлаштириш асослари. Модел тушунчаси, мақсади. Моделларнинг турлари ва моделлаштириш ҳақида тушунча. Компьютерли моделлаштиришнинг асосий тушунчалари ва босқичлари. Компьютерли моделлаштириш воситалари ва дастурий таъминоти. (16 соат) . 6 –Модул. Алгоритмлаш асослари . Алгоритм тушунчаси . Чизиқли ва тармоқланувчи алгоритмлар . Такрорланувчи ва рекуррент алгоритмлар . 83 Ичма - ич жойлашган циклик алгоритмлар . Кетма - кет яқинлашувчи ёки итерацион алгоритмлар . (20 соат) . 7–Модул. Дастурлаш асослари. C++ алгоритмик тилида дастурлаш. С+ + тилида дастур тузилиши ҳақида тушунча. С++ да стандарт функциялар. Шартсиз ва шартли ўтиш операторлари. Такрорлаш операторлари. Турларни эълон қилиш операторлари. (54 соат) Педагогик олий таълим муассасасининг бакалавриат йўналиши: 5111800 - Мактабгача таълим йўналишиинг 1- курсининг 1-семестрида “Таълимда ахборот технологиялари” фани жами 7 та модулларга ажратилди (1-расм). Биринчи курс 1-семестр “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан анъанавий ва курс машғулотларнинг мавзулари ва соатлар бўйича тақсимланиши модуллар кесимида 2.1-жадвалда келтирилган . 2.1-жадвал. Биринчи курс 1-семестр “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан анъанавий ва курс машғулотларнинг мавзулари ва соатлар бўйича модуллар кесимида тақсимланиши МавзуЖ ами соат М аъруза А малий маш ғулот Л аборатория М устақил таълим Кириш, фаннинг предмети. Ахборот ва ахборот технологияларининг асосий тушунчалари.Ахборот, унинг турлари ва қайта ишлаш . Ахборот бирликлари, ахборотнинг ўлчов ва ҳажм тушунчалари . Ахборотнинг жамиятда ва кундалик ҳаётимизда тутган ўрни . 12 2 2 2 6 84 Ахборотларни қайта ишлаш воситалари. компьютер, унинг техник ва дастурий таъминоти. Операцион тизимлар ва уларнинг турлари. W indo w s операцион тизими. Файл, папка ва дисклар билан ишлаш. Ахборотларни ҳимоялаш воситалари. Файлларни архивлаш ва очиш. компьютер вируслари ва антивирус дастурлари 22 4 4 4 10 Ахборотларни қайта ишлаш технологиялари. MS Office дастурлари. Матн муҳаррирлари. MS Word да ҳужжатлар билан ишлаш асослари. Тақ- димот дастурлари. MS Power Point дастури ёрдамида тақдимотлар яратиш асослари. Элеcтрон жадваллар ва унинг асосий тушунчалари. MS Excel дас турида амаллар ишлаш. 40 8 8 8 16 Компьютер т а рм о қл а ри. Интернет тармоғи ва унинг хизмат турлари. WWW, эле к трон почта. Интернетда маълумотларни излаш. Wеб сайтлар яратиш технологиялари. 10 2 2 2 4 Моделлаштириш асослари. Модел тушунчаси, мақсади. Моделларнинг турлари ва моделлаштириш ҳақида тушунча. Компьютерли моделлаштиришнинг асосий тушунчалари ва босқичлари. Компьютерли моделлаштириш воситалари ва дастурий таъминоти. 16 4 4 4 4 Алгоритмлаш асослари. Алгоритм тушунчаси. Чизиқли ва тармоқланувчи алгоритмлар. Такрорланувчи ва рекуррент алгоритмлар. Ичма-ич жойлашган циклик алгоритмлар. Кетма-кет яқинлашувчи ёки итератсион алгоритмлар. 20 4 4 4 8 Дастурлаш асослари. C ++ алгоритмик тилида дастурлаш. С++ тилида дастур тузилиши ҳақида тушунча. С++ да стандарт функциялар. Шартсиз ва шартли ўтиш операторлари. Такрорлаш операторлари. Турларни эълон қилиш операторлари. 54 10 10 10 24 ЖАМИ 172 34 34 34 72 85 Асосий қисмда (маъруза) фанда мавжуд барча мавзулар мантиқий кетма-кетликда келтирилади. Ҳар бир мавзунинг мазмуни, ундаги таянч тушунчалар моҳияти очиб берилади. Бунда ҳар бир мавзу юзасидан талабаларга ДТС асосида етказилиши лозим бўлган билим ва кўникмалар эътиборга олиниши керак. Асосий қисмга қўйиладиган талаб кетма-кетликда келтирилган мавзуларнинг долзарблиги, уларнинг бугунги кун иш берувчилар талаблари ва ишлаб чиқаришга мослиги, юртимизда кечаётган ижтимоий, сиёсий, маънавий ўзгаришлар, иқтисодий соҳани ривожлантириш ҳамда бошқа соҳаларда юз бераётган ислоҳотларнинг устувор масалаларини қамраб олиши, илм-фан соҳасининг сўнгги ютуқлари эътиборга олиниши тавсия этилади. Бўлажак мактабгача таълим соҳаси тарбиячиларини инновацион технологиялар асосида ахборот технологияларини ўрганишларида фаннинг маъруза бўлимида “Замонавий таълимда ахборот технологияларининг асосий тушунчалари. Ахборотларни йиғиш жараёни, узатиш, қайта ишлаш ва тўплаш ҳақида умумий тавсифнома” бўлимини ўрганишдан мақсад замонавий таълимда қўлланувчи ахборот технологияларини ўрганишда қўлланиладиган дастлабки тушунчаларни шакллантиришдир. Бу бўлимда асосан ахборот технологияларидан дастлабки тушунчаларни беришга, ахборотни йиғишга, узатиш, қайта ишлаш ва тўплаш ҳақида маълумот беришга эътибор қаратилади. 2.4. Олий таълимда “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали электрон дарслик яратиш ва ундан фойдаланиш методикаси Бугунги кунда олий таълим тизимида з амонавий дарслик , электрон дар с лик , мультимедиали дидактик воситаларни яратиш долзарб муҳим муаммога айланиб , ундан нафақат “ Таълимда ахборот технологиялари ” 86 таълимидагина қўллаш , балки ундан бошқа фанларни ҳаракатли , дидактик , кўргазмали , товушли , сермазмун тарзда қўллаш ўқитиш жараёнида самарали натижаларга олиб келиши аён бўлиб қолди . Умуман, ўқув адабиётлари билан боғлиқ бўлган кўп тушунчалар охирги йиллар давомида сезиларли даражада ўзгарди, қуйида электрон ўқув адабиётларга тегишли бўлган айрим тушунчаларнинг тавсифини келтирамиз. Дарслик – давлат таълим стандарти ва ўқув дастурига мос келувчи, ўқув фани ёки унинг бўлими, қисмининг тизимли баёнини ўз ичига олувчи ва шу турдаги нашр сифатида расман тасдиқланган ўқув нашри. Электрон дарслик – компьютер технологиясига асосланган ўқув услубини қўллашга ҳамда фанга оид ўқув материаллар, илмий маълумотларнинг ҳар томонлама самарадор ўзлаштирилишига мўлжалланган манбадир. Маълумки, олий таълим муассасаларида “Таълимда ахборот технологиялари” фанини ўқитишда мультимедиали электрон дарсликлар яратиш ва улардан фойдаланиш талабалар учун фанни ўзлаштиришга катта ёрдам беради. Яратилган янги электрон дастур имкониятларини ўрганиб чиққан талабаларда бошқалар учун ҳам фойдали бўлган ўзларининг билимлари акс этган янги лойиҳаларни яратиш истаги вужудга келади. Бундай ҳолда ўқитувчи талабаларга “электрон қўлланма” ни яратишни таклиф қилиши мумкин. Бу албатта электрон қўлланма яратишдаги илк қадам. Бу лойиҳани яратишни уддалаш учун турли дастурлар тўплами билан ишлашга тўғри келади. Талабалар тасвирни қайта ишлаш, нутқ ва мусиқани ёзиб олиш, анимацияли эффектлардан фойдалана олиш кабиларни бажара олишлари керак. Улар учун ахборотни топиш ва танлаш усуллари, уларни тартиблай олиш муҳим бўлади. Уларга бу катта ишда мутахассис ва фан ўқитувчиси кўмак беради. Натижада мультимедиали дастур ҳосил бўлади. Фан ўқитувчисига эса талабалар билан ишлашнинг бу шакли унинг меҳнати ўсиб келаётган ёш авлодга жуда зарур эканлиги ҳақидаги ишончни беради. 87 Электрон дарслик яратиш мураккаб жараён эканлигини эътиборга олган ҳолда уни босқичларга бўлиб амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Электрон дарслик яратишнинг асосий босқичлари қуйидагилар: Манбаларни танлаш Муаллиф билан шартнома тузиш Мундарижа тузиш Қисмлар бўйича матнларни қайта ишлаш Гиперматнни электрон шаклга айлантириш Овозли соҳани ишга тушириш Мультимедияли соҳа учун материл танлаш Компьютер ёрдамини яратиш. Мультимедиали электрон дарслик (МЭД)ни яратишда талабаларга тушунарли, матни равон ва қизиқиш уйғота оладиган, тест, кроссвордлар танлашда уларнинг ёши, физиологик хусусиятлари ҳисобга олинади. Электрон дарслик структураси, боблар ва уларга тегишли мавзулар бўйича билимлар қисқа ҳамда хулоса қисми билан боғланган ҳолда келтирилган. Талабалар эришилган билим, кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш мақсадида МЭДда савол ва топшириқлар, тест синовлари ва кроссворд келтирилган. Масалан, электрон дарслик ёрдамида талабалар ўз билимларини назорат қилишлари, яъни талабалар ўз билимларини синаб кўриш мақсадида тест синовларига жавоб беришлари мумкин. Электрон дарсликларни малакали дастурчилар Delphi ва Visual Basic каби визуал дастурлаш тиллари воситасида яратишмоқда, чунки уларда бошқа системаларда яратилган маълумотларни ўзига бирлаштириш имконияти жуда катта. “Таълимда ахборот технологиялари” фани электрон дарслигини яратишда AutoPlay дастурий таъминотдан фойдаланилган. Macromedia Flash системасидан электрон дарслик учун анимацион моделларни яратишда фойдаланилган. Унда электрон дарсликка киритилган материаллар образли қилиб кўрсатилади ва ундаги анимациялар бир неча форматларда сақланган. Дастлаб, “Таълимда ахборот технологиялари” фани 88 электрон дарслиги ташқи ташувчилардан махсус дастурий восита ёрдамида компьютерга ўрнатилади. Натижада бош саҳифа ойнаси ҳосил бўлади (2.1- расм.) 2.1- расм . Электрон дарсликнинг бош ойнаси Экранда мазкур ойна ҳосил бўлгач, БОШЛАШ тугмаси босилади. Экранда электрон дарсликнинг фойдаланиш мундарижаси ҳосил бўлади (2.2- расм.) 2.2-расм. Мундарижадан мавзу танлаш. Мундарижада фанда мавжуд барча мавзулар кетма кет ўрин олган. Фойдаланувчи ўзига керакли фанни танлаб босади. Масалан, “Тақдимот дастурлари. MS Power Point дастури ёрдамида тақдимотлар яратиш асослари” мавзуси танланди дейлик. Дастлаб экранда мавзунинг батафсил баёни 89 ифодаланган маърузалар матни ҳосил бўлади Электрон дарсликда маълумотларни бу тарзда ифода этилиши талабаларда МЭД нисбатан қизиқиш уйғотиши табиий. (2.3-расм). 2.3-расм. Маъруза матни ойнасидан лавҳа Танланган мавзудан орқага қайтиш, такрорлаш, янгилаш, мундарижага қайтиш, олдинги мавзуга ўтиш, кейинги мавзуга ўтиш, мавзудан ажратилган қисмни чоп қилиш, мавзудан чиқиш, ойнани ёпиш каби туркум ишларни бевосита меню ости буйруқлари ёрдамида амалга ошириш имконияти мавжуд. Экраннинг чап юқори қисмида “Мундарижа” очиш ойнаси мавжуд бўлиб, у асосий мундарижага қайтмай тегишли боб ва мавзуларни танлаш имконини беради. “Мундарижа” белгиси устига сичқонча кўрсаткичи келтирилса экраннинг чап томонидан бобларнинг номлари, тажриба топшириқлари, тест, электрон дарсликдан фойдаланувчилар учун қўлланма бандлари акс этган ойна очилади. Юқорида таъкидлангандек, талабалар эришилган билим, кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш мақсадида МЭДда синов саволлари, мавзуга оид тестлар ва кроссвордлар келтирилган. Масалан, электрон дарслик ёрдамида талабалар ўз билимларини назорат қилишлари, яъни талабалар ўз билимларини синаб кўриш мақсадида тест синовларига жавоб беришлари мумкин. Бунинг учун “Мундарижа”дан “Мавзуга оид тестлар” банди 90 кўрсаткич орқали танланади. Натижада, экранда мавзуга оид тест саволлари бирин кетин чиқа бошлайди. (2.4-расм). 2.4.Тест синовларидан намуналар. Тест саволларига жавоблар 4 га ажратилган бўлиб , ундан ихтиёрийсини танлаб , тест саволларига жавоблар киритилади . Тестлар ечиб бўлингач, экранда натижа ҳосил бўлади, яъни нечта тўғри жавоб, нечта нотўғри ва умумий балл кўрсаткичи намоён бўлади. 2.5-расм. Тест синовлари натижаси акс этган ойна. Тест натижалари тугагач , фойдаланувчи “ Ҳисоботни кўриш ” ни босиб , тест саволлари ичидан қайсиларига тўғри , қайсиларига нотўғри жавоб берганини текшириб кўриши мумкин . (2.6.- расм ). 91 2.6-расм. Тест синовлари таҳлили акс этган ойна. Фойдаланувчи ўз билимини синов саволларига жавоб бериш ва кроссворд ечиш орқали ҳам синаб кўриши мумкин (2.7.- расм ). Масалан, 2.7-расм. Синов саволлари таҳлили акс этган ойна. Хуллас, “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиали дидактик воситалар яратиш фанга оид илмий ва амалий аҳамиятга молик назарий маълумотларни, қонун-қоидаларни, тушунчалар берилишлиги илмий нуқтаи назардан очиб беришга ёрдам беради. Олий таълим муассасалари учун МЭД яратишда муаллифлар дарс матнини тушунарли ва мантиқий усулда тузиши, матнларни иллюстрация ва чизмалардан фойдаланган ҳолда жойлаштириши, матнни тушунарли, равон ва қизиқарли ранглардан фойдаланган ҳолда ёзиши, талаба тажрибасига алоқадор мисоллар ва фикрлар қўллаши, мазмуннинг аниқлиги, рангларга 92 мослиги, бехатолигини таъминлаши, МЭД ҳажмига, рангларнинг ўрнида ишлатилишига эътибор бериш каби туркум мезонларга амал қилиш лозим. Яратилган МЭД ўқув дастурига ва режадаги дарс соатларига асосланиши, фаннинг сўнгги ютуқларини қамраб олиши, замонавий педагогик технологиялар асосида билимни мустақил назорати учун тестлар, амалий топшириқлар билан таъминланган бўлиши керак. “Таълимда ахборот техологиялари” фани мисолида мультимедиали дидактик воситалар мазмунини белгилашнинг методик асосларини ёритишга ҳаракат қилдик. Қуйида олий таълим муассасаларида номутахассис таълим йўналишлари талабаларига “Саноқ системалари” мавзусини ўқитишда яратилган мультимедиали дидактик воситалар дан фойдаланиш афзалликлари билан танишамиз. Маълумки, жамиятимиз ҳаётида таълим тизимида кечаётган ўзгаришлар, инновацион жараёнлар ўта саводли, ҳар жиҳатдан интеллектуал кадрларни тайёрлашни кун тартибига қўймоқда. Олий таълим муассасаларида таълим олаётган ҳар бир талаба катта ҳажмдаги маълумотларни қабул қилиш, уларни қайта ишлаш, мутахассислиги фанлари билан шуғулланиши учун замонавий воситалар, услублар ва технологияларни қўллашни ўрганиши лозим. Бу эса нафақат мутахассис, балки номутахассис таълим йўналишларида ўқийдиган талабалар учун «Таълимда ахборот технологиялари» фанини ўрганишнинг долзарблигини белгилайди. Номутахассис таълим йўналиши талабаларига ахборот технологиялари билиш ўз мутахассисликлари доирасида масала ва мисолларни, муаммоларни ечишда катта ёрдам беради. Шунинг учун номутахассис таълим йўналишлари талабаларига «Таълимда ахборот технологиялари» фани интеграциялашган усулда ўқитилиши керак. Бунинг учун эса амалий машғулотлар, топшириқлар бериш ва уларни ечиш намуналарини кўрсатишда мультимедиа технологияларни қўллаш ўз самарасини беради. Сабаби дарс машғулотини турли дидактик ўкув материалларидан, яъни турли 93 формат, ранглар ва шаклларга эга бўлган матнлар, жадваллар, статик ва динамик графиклар, анимацион моделлар ва интерфаол сервис дастурларидан фойдаланиб ўтиш дарс сифатини оширишга хизмат қилади. Анъанавий маърузадан кўра мультимедиа технологияларига асосланган маъруза натижасида талабаларнинг дарс жараёнида қатнашиш фаоллиги ошади, мавзуга диққат билан ёндашишлари кузатилади. Қуйида олий таълим муассасаларида номутахассис таълим йўналишлари талабаларига “ Халқаро тармоқ. Интернет тармоғи ва қидирув тизимларида мутахассиликка доир маълумотларни излаш, сақлаш ва фойдаланиш технологиялари ” мавзусини мультимедиали дидактик воситалар ёрдамида талшкил этилган назарий ва амалий дарс ишланмасидан намуна келтирамиз. 1-дарс ишланмаси (маъруза) Халқаро тармоқ. Интернет тармоғи ва қидирув тизимларида мутахассиликка доир маълумотларни излаш, сақлаш ва фойдаланиш технологиялари Режа: 1. Халқаро компьютер тармоқлари. 2. Интернет тармоғи ва қидирув тизимларида мутахассиликка доир маълумотларни излаш, сақлаш ва фойдаланиш технологиялари. Дарснинг мақсади : 1 . Талабаларда интернет тушунчаси , унинг қидирув тизимлари тўғрисида умумий ва асосий кўникмаларни ҳосил қилиш . 2. Халқаро тармоқ тўғрисида мукаммал тасаввурга эга бўлиш. 3. Интернет тармоғи ва қидирув тизимларида мутахассиликка доир маълумотларни излаш, сақлаш ва фойдаланиш бўйича талабаларининг малакалар и ни шакллантириш. 94 Таянч иборалар: халқаро тармоқ , интернет , интернетнинг қидирув тизимлари, глобал тармоқнинг турлари, интернетнинг имкониятлари доираси . Дарс ўтиш воситалари: синф доскаси, ўқув-услубий қўлланмалар, маъруза матнлари, комп ью тер, маъруза бўйича слайдлар , « Таълимда ахборот технолгиялари» мультимедиали дарсли ги . Дарс ўтиш усули : намойиш дастурий воситала ри иштирокида, жонли мулоқотли маъруза. Дарснинг хроно логик харитаси – 80 минут. Ташкилий қисм: хонанинг тозалиги, жиҳозланииши, санитария ҳолати. Талабаларнинг давомати – 2 минут. Талабалар билимини баҳолаш: ўтилган мавзуни қисқача такрорлаш, талабалар билан савол жавоб ўтказиш - 10 минут. Янги мавзу баёни - 55 минут. Мавзуни ўзлаштириш даражасини аниқлаш ва мустаҳкамлаш – 10 минут. Синов саволлари – 5 минут. Уйга вазифа бериш – 3 минут. Маъруза баёни. Халқаро компютер тармоқлари. Интернет тармоғи турли типлардаги ўн миллионлаб компьютерларни турли моделлар ва фасонлардаги шахсий компютерлардан тортиб то катта ва ўта катта Э Ҳ M — мейнфреймларгача бирлаштиради. Бундай хилма-хил машиналарнинг бир-бири билан умумий мулоқот тилини топиш жуда мураккаб масаладир. Бу масала мазкур тармоқ учун яратилган компютерларнинг мулоқот баённомалари тизимидан фойдаланиш билан ҳал этилади. Интернет тармоғи лавҳасининг структураси: Бу тизимнинг асосини иккита асосий баённома ташкил этади: 95 — Internet Protocol ( IP ) — тармоқлараро баённома, ISO моделининг тармоқли даражаси вазифасини бажаради; — Tgansmission Control Protocol ( TCP ) — узатишни бошқариш баённомаси, ISO моделининг транспортли (ташиш) даражаси вазифасини бажаради. IP баённомаси ахборотларни электрон пакетларга ( IP дейтаграмма) бўлиб чиқишни ташкил этади, юбориладиган пакетларни маршрутлайди ва олинадиганларини қайта ишлайди. TCP транспортли даражанинг типик баённомаси ҳисобланади: у маълумотлар оқимини бошқаради, хатоликларни қайта ишлайди ва барча маълумот пакетлари олинганлигини ва керакли тартибда йиғилганлигини кафолатлайди. Интернет учун транспортли даражанинг яна бир баённомаси мавжуддир: фойдаланувчи дейтаграммасининг баённомаси ( UDP — User Datagram Protocol ) оддийроқ ва маълумотларни масъулиятсиз жўнатишларда ишлатилади. Бу баённомаларни ишлатиш жараёнларининг кетма-кетлиги қуйидагича бўлади. Узатиладиган ахборот амалий дастур воситалари билан аниқ бир форматли блокларга жойланади. IP баённомаси бу блокларни пакетларга ажратади, олинган ахборотларнинг тўлиқлигини текшириш мумкин бўлиши учун пакетларнинг ҳар бири номер ва сарлавха олади. Тармоқлараро TCP / IP баённомаларининг иш механизми почта хизматига ўхшашдир: • Оддий почта бўйича жўнатиладиган ёзма ахборотлар (хатлар) конвертларга жойланади, уларда жўнатувчининг ва олувчининг адреслари бўлиши керак. Компютерлар ҳам худди шундай ҳаракат қилади: ахборот блокларини ажратиб чиқади ва электрон пакетларга жойлайди ҳамда уларни оптимал йўл билан бир компютердан бошқасига узатади. Бу электрон ахборот пакетларида почтадагиларга ўхшаш стандарт жойлаштириш бор: маълумотли ахборот матни кодли конвертларга жойланади, у конверт ахборотнинг бошланиши ва тугалланиши ҳамда сарлавҳасининг махсус 96 белгиларидан шакллантирилади, конвертда эса жўнатувчининг ва олувчининг адреслари ( IP -адрес деб аталади) кўрсатилади. Бундай кодли конверт ахборотнинг бутунлигини таъминлайди ва унинг тармоқдаги йўл кўрсатувчиси бўлиб хизмат қилади. • Хат жўнатилгандан кейин у почта хизматининг ихтиёрида бўлади. Ҳар бир почта бўлинмаси олувчининг адресини ўқийди, бошқа қайси почта бўлинмалари орқали хатни оптимал усул билан олувчига жўнатиш кераклигини аниқлайди ва кейинги танланган алоқа бўлинмасига хатни жўнатади. Электрон пакетларни жўнатишнинг шундай алгоритми Интернет тармоғида ҳам амалга оширилган. Почта бўлинмалари вазифасини тармоқ участкаларини ўзаро бирлаштирувчи маршрутловчилар бажаради. Электрон пакетлар стандарт ўлчамга эга: битга узун ахборот бир нечта пакетларга жойланиши мумкин ва, аксинча, битта пакетга бир нечта қисқа ахборотлар, агар уларда олувчининг битта адреси бўлса, жойлашиши мумкин. Ҳар бир пакет бошқа барча пакетларга боғлиқ бўлмаган равишда жорий вақтдаги оптимал маршрут бўйича олувчига этказиб берилади. Бошқача айтганда, ўзаро алоқадор пакетлар ва бир компютердан бошқа компютерга пакетлар турли хил йўллар билан узатилиши мумкин. Бунда битта каналдан тармоқнинг умуман турли қисмларига юборилаётган пакетлар узатилиши мумкин. Бу телекоммуникация тизимининг ресурсларини жуда самарали ишлатишга ва унинг шикастланган участкаларини четлаб ўтишга имкон беради. Олувчининг қабул пунктида ҳар бир келган пакетнинг сифати текширилади (маълумотларни узатишда бузулишлар бўлмадимикан), битта узун ахборотли барча пакетлар бирга йиғади, бу ахборотли барча пакетларнинг борлиги текширилади ва ишончли бўлсагина, улар умумий ахборотга бирлаштирилади. Агар маълумот пакети йўқолган ёки бузилган бўлса, унинг нусхаси сўралади. Ахборот барча бузилмаган пакетлар олингандан кейин тикланганлиги сабабли уларнинг олиниш кетма-кетлиги аҳамиятга эга эмас. 97 IP в a TCP баённомалари шунчалик чамбарчас боғланганки, уларни битта ном остида келтирилади — TCP / IP баённомалари. Бу баённомалар асосида кўпгина тармоқли сервис баённомалари ишлаб чиқилган, уларнинг орасида қуйидагиларни таъкидлаш керак: • File Tgapsfer Protocol ( FTP ) — файлларни узатиш баённомаси: • Telnet — узоқдан мурожаат қилиш баённомаси, яни буйруқларни узоқдаги компютерда масофадан туриб ижро этиш; • Simple Mail Tgapsfer Ptotocol ( SMTP ) — электрон почтани юборишнинг оддий баённомаси; __ • Hyper Text Tgapsfer Protocol ( HTTP ) — гиперматнни узатиш баённомаси ( Worid Wide Web да ахборотларни узатишда ишлатилади); • Network News Tgapsfer Protocol ( NNTP ) — янгиликларни узатиш баённомаси. Фойдаланувчиларни тизим билан мулоқоти матнли интерфейсни ишлатган ҳолда UNIX опера ц ион тизими асосида ёки ҳозирда анчагина кенг тарқалган MS Windows / Windows NT мухитида амалга оширилиб, бу мухит учун Интернет нинг барча технологиялари ва сервислари билан ишлайдиган амалий дастурлар мавжуддир, бу дастурлар ўз навбатида оддий ва қулай график интерфейсга эга. UNIX маълумотларни тармоқ ичида кодлаш учун KOI -8 кодлари ишлатилади, Windows мухитида эса ANSI стандартидаги кодлар ишлатилади. Интернет тармоғи ва қидирув тизимларида мутахассиликка доир маълумотларни излаш, сақлаш ва фойдаланиш технологиялари Ахборот ҳаётимизда муҳим аҳамиятга эга экан, уни Интернетдан керакли вақтда, зарур миқдорда, қисқа вақт ичида олиб туришимиз керак бўлади. Лекин, Интернетдан ахборотни қисқа вақт ичида олиш муаммоси ҳам бор. Бу дарсда шу муаммони ҳал этиш усулларидан бирини кўриб чиқамиз. Қидирув тушунчаси. Мазкур тушунчанинг моҳияти шундан иборатки, бунда ҳар бир фойдаланувчи ўзи учун зарур бўлган маълумотни махсус қидирув тизимлари ёрдамида осонгина топиш имкониятига эга бўлади . 98 Интернет - бепоён ахборот уммони. Ахборотлар Интернетда миллионлаб Web -саҳифаларда сақланади. Бизга керакли ахборот сақланадиган Web - саҳифани топиш учун унинг Интернетдаги адресини билиш зарур. Аммо интернет соат сайин янги ахборотлар билан бойиб боради. Шунингдек, баъзи (эскирган) ахборотлар Интернет тармогъидан чиқариб ташланади. Интернетдаги кўп фойдаланиладиган Web -саҳифалар адреслари махсус маълумотномаларда чоп этиб турилади. Лекин улардан тўлиқ ахборот олиб бўлмайди. Чунки Интернетдаги барча Web -саҳифалар адресларини чоп этиш учун жуда катта ҳажмли китоб керак бўлади. Бу китоб чоп этиб тугатилмасидан Интернетдаги бир қанча адреслар ўзгариши аниқ. Бу муаммо махсус Қидирув тизимлари яратилиши билан осонликча ҳал этилди. Интернет тармоғи фойдаланувчилари қидирувни Интернет муҳитида жойлашган веб-сайтлар, уларнинг манзили ва ички маълумотлари бўйича олиб бориши мумкин. Бу эса фойдаланувчига керакли бўлган ахборотни самарали қидириш ва тез топиш имкониятини беради. Ахборотларни қидириш. Интернет тармоғи шундай бир муҳитки у ўзида турли кўринишдаги ва турли тиллардаги кўплаб ахборотларни жамлаган. Бунда ушбу ахборотлар ичидан керакли бўлган маълумотларни қидириб топиш муаммоси пайдо бўлади. Интернет тармоғида ҳар бир фойдаланувчи ахборотни қидириш учун ўзбек, рус, инглиз ёки бошқа тиллардаги бир ёки бир неча сўздан ташкил топган сўровлардан фойдаланади. Яъни маълумотларни унинг сарлавҳаси ёки унинг таркибида иштирок этган сўзлар ва жумлалар бўйича қидириб топиш мумкин. Бунда фойдаланувчи томонидан Интернет қидирув тизими қидирув майдонига керакли маълумотга доир сўз ёки жумла киритилади ва қидирув тизими ишга туширилади. Шундан сўнг қидирув тизими фойдаланувчига ўзи томонидан киритилган сўз ёки жумлага мос келувчи маълумотларни қидириб топади ва компютер экранида уларнинг рўйхатини ҳосил қилади. Ва ниҳоят рўйхатдаги маълумотларни кетма-кет кўриб чиқилиб керакли бўлганлари компютерга сақлаб олинади. 99 Ахборотларни параметрлари бўйича қидириш. Кўриб ўтилганидек, ҳар бир фойдаланувчи Интернет тармоғи орқали ўзига керакли бўлган маълумотларни унинг мавзуси ҳамда таркибидаги сўз ёки жумла бўйича қидириб топиши мумкин, лекин Интернет тармоғида маълумотлар шунчалик кўпки, таъкидлаб ўтилган усул самара бермаслиги мумкин. Бундай ҳолларда Интернет қидирув тизимлари қидирувнинг бир қанча қўшимча усуллари бўйича қидирувни тақдим этади, булар:  маълумотларни унинг тили бўйича қидирув;  маълумотларни унинг тури (матн, расм, мусиқа, видео) бўйича қидирув;  маълумотларни унинг жойлашган минтақаси бўйича қидирув;  маълумотларни унинг жойлаштирилган санаси бўйича қидирув;  маълумотларни унинг жойлашган Интернет зонаси бўйича қидирув;  маълумотларни хавфсиз қидирув. Расмларни қидириш . Расмлар маълумотларнинг график ёки тасвир кўриниши ҳисобланади. Интернет тармоғида график маълумотларнинг кўплаб турлари учрайди, яъни: чизма (вектор), фото (растр), ҳаракатланувчи (анима ц ия) ҳамда сиқилган расмлар. Бундай график маълумотлар таркибида матнли ахборот мавжуд бўлмайди. Шундан кўриниб турибдики, демак расм кўринишидаги маълумотлар устида фақатгина унинг номи ёки тури бўйича қидирув олиб бориш мумкин. Кўпгина интернет қидирув тизимлари график ёки тасвир кўринишидаги маълумотларни қидириш учун алоҳида бўлимга эга бўлиб, бу бўлим орқали ихтиёрий турдаги расмларни уларнинг номлари бўйича қидирувни амалга ошириш мумкин. Масалан, қуйидаги расмга шундай қидирув тизимларининг бири тасвирланган. 100 WWW . UZ Миллий ахборот-қидирув тизими . WWW.UZ – бу барча фойдаланувчилар учун юртимизнинг Интернет тармоғидаги миллий сегменти ахборотларидан қулай тарзда фойдаланиш имкониятини берувчи тизимдир. Миллий ахборот-қидирув тизимини ривожлантириш ишлари ахборот ва компютер технологияларини ривожлантириш ва жорий этиш UZINFOCOM Маркази томонидан олиб борилади. Миллий ахборот-қидирув тизимининг асосий ҳусусиятларидан бири унинг кўп тилли ахборот қидируви (русча, ўзбекча) ва бошқа миллий ахборот тизимлари ва маълумот омборлари билан ўзаро ишлай олишидадир. Ҳозирги кунга келиб ўнлаб қидирув тизимлари яратилган. Улардан кўп қўлланиладиганлари сифатида Рамблер, Апорт, Яҳоо, Гоогле ларни келтириш мумкин. 1- Амалий машғулот Мавзу: Интернетда маълумотларни излаш. Wеb сайтлар яратиш технологиялари. М ашғулотнинг мақсади: Талабалар электрон почта очишни билиб оладилар ва қуйидагиларга эга бўладилар: a) Электрон почта, парол, логин ҳақида тушанчага эга бўладилар. b) Фойдаланувчи сифатида р ўйхатдан ў тиш амалларини бажара оладилар. c) Хат жўнатишда электрон почтадан фойдалана оладилар. Мустақил топшириқлар. 1–Топшириқ Электрон почта очиш учун ихтиёрий провайдердан фойдаланишингиз мумкин. 101Мисол учун Rambler провайдерида почта очишни кўриб чиқамиз. Асосий вара қ да “ Почта ” ойначасини топиб ундаги “Получить адрес” ( Адрес олиш ) с ў зи устида сич қ ончанинг чап тугмасини босасиз. Экранга «Регистрация нового пользователя» мулоқот ойнаси чиқади. Бу ойнадаги Компютер сиз терган номни бутун жаҳондаги номлар билан солиштиради. Агар сиз терган ном қайтарилаётган бўлса шу варақ яна экранга чиқади. Агар қайтарилмаса, экранга қуйидаги анкета чиқади ва қуйидаги натижага эришамиз. Бу ойнада ҳам барча * белгили саволларга жавоб беришингиз шарт. Парол 6та символдан кам бўлмаслиги керак. Парол тераётганингизда экранда 102 Ваше имя на Рамблере (логин): *бўлимини тўлдиришда лотин ҳарф ва рақамларидан фойдаланишингиз мумкин, уларнинг сони 20 тадан ошмаслиги керак. Настоящее имя: * - бўлимида ўзингизнинг исмингиз Фамилия: * - бўлимида фамилиянгизни киритасиз ва Продолжить тугмасини босасиз. нуқталар кўринади, чунки парол бошқалардан сир тутилиши керак. Шунинг учун парол бирор бир эсда қоладиган номер ёки сўз бўлиши керак. Мисол учун: телефон номери ёки машинангиз номери, ёки туғилган кунингиз санасини ҳам киритишингиз мумкин. “Повторите пароль” қаторига ўша паролни қайтарасиз. Худди шу тарзда бошқа саволларга жавоб бериб “Зарегистрироватся” тугмаcҳасини босасиз. Компьютер сиз терган паролни бутун жаҳондаги пароллар билан солиштиради. Агар сиз терган парол қайтарилаётган бўлса шу варақ яна экранга чиқади. Сиз ундаги паролни ўзгартириб “Зарегистрироватся” тугмасини босасиз. Парол бошқа пароллар билан мос тушмагандагина сизнинг адресингиз қабул қилинади. Почта манзилингизни ёзиб олинг ва дастур ойнасини ёпинг. 2–Топшириқ Mail.ruда электрон почта очиш ва почта билан ишлаш жараёнини амалга ошириш жараёнини қуйидаги тартибда амалга оширинг. Ҳосил бўлган анкета қуйидаги ч а тўлдирилади: 103 3–Топ ш ириқ 1. Почта орқали хат жўнатиш учун яна рамблер провайдерини ишга туширинг. 2. Почта ойнасидаги «Имя» майдонига почта манзилингизни (логинни) киритинг. 3. Парол майдонига паролни киритинг. 4. «Войти» тугмасини босинг. 5. О ч илган ойнада « Написат ь пис ь мо » тугмасини босинг . 6. Хат ёзи ш ойнасининг « Кому ойнасига » бирор дўстингиз э лектрон по ч тасини киритинг . 7. « Тема » ойнасига хат мазмунини қ ис қ а ч а киритинг ( бу ойнани албатта тўлдири ш керак ). 8. Хатнинг тўлиқ матнини пастки ойнага киритиб , ойна қуйидаги « Отправит ь» тугмасини босинг . 9. Агар « Кому » ойнасига киритган манзилингиз тў ғ ри ёзилган бўлса « Ва ш е пис ь мо отправлено » хабари ч иқади . Назорат у ч ун саволлар 1. Интернетнинг қандай қидирув тизимларини биласиз? 2. Браузер нима? Браузер дастурларни вазифалари? 3. Қ андай браузер дастурларни биласиз? 4. Адрес қатори нима, унинг вазифаси? 104 5. Қ идирув тизимлари нима? Уларнинг имкониятлари, афзалликлари ? 6. Қандай Ўзбекистон қидирув тизимларидан фойдаланасиз ? Хулоса қилиб айтганда , номутахассис таълим йўналишлари талабаларига “ Халқаро тармоқ . Интернет тармоғи ва қидирув тизимларида мутахассиликка доир маълумотларни излаш , сақлаш ва фойдаланиш технологиялари ” мавзу си ни ўқитишда мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланиш талабаларнинг электрон почта, парол, логин ҳақида тушучага эга бўлишларида, фойдаланувчи сифатида рўйхатдан ўтиш амалларини мустақил бажара олишларига, хат жўнатишда электрон почтадан фойдалана олишларига ёрдам беради. ИККИНЧИ БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР – ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш босқичларини аниқлаштириш лозим. Шу маънода тадқиқотда “Таълимда ахборот технологиялари” мультимедиали электрон дарслигини яратишни педагогик лойиҳалаш ва уни яратиш босқичлари такомиллаштирилди. – Номутахассис таълим йўналишлари учун тaълимда мультимедиали ўқитиш воситаларидан фойдаланишнинг амалий - услубий хусусиятлари очиб берилди. – Олий таълим муассаларининг номутахассис таълим йўналишлари учун “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали дидактик восита яратилди ва ундан фойдаланиш методикаси ёритилди. 105 III БОБ. “ТАЪЛИМДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ”ДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАР АСОСИ ДА ПЕДАГОГИК–ТАЖРИБА СИНОВ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ АНИҚЛАШ 3.1. Тажриба-синов ишларининг қўйилиши ва асосий босқичлари мазмуни Педагогик тажриба-синов ишлари ўқув-тарбиявий фаолиятда қўлланиладиган янги мазмун, технология, ташкилий шакл, таълим методи ва воситаларининг сабаб ва оқибат боғланишларини ўрганиш асосидаги қиёсий самарадорлигини аниқлаш мақсадида ташкил этилади. Амалга оширилган тажриба-синов ишларимизнинг мақсади педагогик олий таълим муассасаларила талабаларни мультимедиали дидактик воситалар асосида математик тайёрлаш самарадорли эканлигини аниқлашдан иборат. Педагогик тажрибаларни таҳлил қилиш ва уни ўтказиш методикаси қуйидаги босқичларда амалга оширилди. 1. Ташхис ва башорат қилиш босқичи (2016-2017 йиллар). Тадқиқотнинг методологик ва назарий асослари илмий адабиётлар ҳамда педагогик олий таълим муассасалари талабаларни мультимедиали дидактик воситалар асосида математик тайёрлаш муаммосининг ҳолати асосида ўрганилган ва аниқланган, тадқиқотнинг илмий аппарати ва унинг тушунчавий аппарати аниқланган, муаммони ўрганишга назарий– Методологик ёндашув қидирилган. Университетларнинг ўқитиш жараёнига татбиқ қилиш бўйича талабаларни мультимедиали дидактик воситалар асосида математик тайёрлаш методикаси жорий қилиш кераклиги аниқланди. Ушбу метод асосида талабаларнинг ўзлаштириш даражасини аниқлаш мақсадида учта ўқув муассасаси 1- Самарқанд давлат университети , 2- 106 Бухоро давлат университети ҳамда 3- Жиззах давлат педагогика институтлари танлаб олинди. Биз тадқиқот доирасида талаба ва ўқитувчилардан ОТМларда дарс жараёнида мультимедиали дидактик воситалардан фойдаланишга тааллуқли мавзуларни ўзида акс эттирган анкета-сўровнома ўтказдик (3.1-жадвал). Сўровнома натижасида олинган фикр ва мулоҳазалар “Таълимда ахборот технологиялари” номли ўқув қўлланмасини яратишда муайян хизмат қилди (2-3-4-5 иловалар). 2. Ташкилий–Тайёргарлик босқичи (2017-2018 йиллар). Бу босқичда талабаларни мультимедиали дидактик воситалар асосида математик тайёрлаш мазмуни ривожлантириш босқичлари технологиялари фанини ўқув машғулотларини ташкил этиш ва ўтказишда мавжуд дарслик ва дастур асосида яратилган электрон ўқув методик қўлланма орқали фан мазмунини ўқувчиларга самарали етказиб бериш кераклиги мақсад қилиб қўйилди. Бу мақсадга эришиш йўлида ўқитишнинг замонавий педагогик ва ахборот технологияларига асосланган дарс ишланмалари ишлаб чиқилди. Ушбу дарс ишланмалари асосида ва ўқитувчиларга методик ёрдам бериш мақсадида Университетларда “Таълимда ахборот технологиялари” фанини ўқитиш жараёнида талабаларнинг мультимедиали дидактик воситалар компетентлигини ривожланишига хизмат қилувчи “Таълимда ахборот технологиялари” номли махсус курси ва ўқув қўлланмаси яратилди . Аниқлаш ва изланиш босқичи учун университетнинг гуруҳлари танланиб, улар иккига бўлинди. Уларнинг бири тажриба гуруҳи, иккинчиси эса назорат гуруҳига ажратилди. 3. Амалий босқич. (2018-2019 йиллар) ўтказилди. Унда тажриба гуруҳида электрон ўқув–Методик қўлланма ва талабаларда компетенцияларнинг шаклланганлигини ташхислаш ва коррекциялаш методикалари илмий асосланган ҳолда ишлаб чиқилган. Педагогик технологияларга асосланган методик тизим асосида ҳамда электрон дарсликлардан фойдаланган ҳолда ўқитиш ишлари олиб борилди. 107 Назорат гуруҳида эса, дарслик ва қўлланмалар анъанавий асосида муассаса ўқитувчиларининг тажрибасига асосланиб машғулотлар олиб борилди. Ўқитиш тажрибасидаги кўзланган мақсад - изланиш тажрибасида келтирилган натижалар асосида ўқитишни ташкил этиш ва мультимедиали дидактик воситалар билимлар беришдан иборат. Бу тажрибаларда 1 - Самарқанд давлат университети ўқитувчилари Х.Бўстонов, А.Суяров, 2 - Бухоро давлат университети дан С.Турдиева, М.Исмоилова, 3 - Жиззах давлат педагогика институтидан Л.Ибрагимова ва М.Жўраевлар қатнашдилар. Яратилган мазмун талабаларнинг «Таълимда ахборот технологиялари» курси ёрдамида амалий кўникма, билим даражаларини оширишга таъсирини тажриба ва назорат гуруҳларида ўтказилган машғулотлар, рейтинг балларига мос баҳолар назорат учун ўтказилган машғулотлар натижаларига кўра белгиланди. Гуруҳлардаги талабаларнинг билим даражаси бир хиллиги ҳисобга олинди. Таклиф этилаётган методик тизимнинг самарадорлигини аниқлаш учун талабалардан олинган назорат машғулотлари ва умумлаштирувчи машғулотларнинг натижаларини сифат ва миқдор бўйича таҳлил қилинди. 4. Умумлаштирувчи босқич. Тажриба гуруҳида 9 та гуруҳ – 248 нафар, назорат гуруҳида ҳам 9 та гуруҳ - 246 нафар талабалар иштирок этди. Ушбу гуруҳларда ўқув йилининг 1-ярим йиллиги 2 та оралиқ назорат ва 1 та якуний назорат сифатида баҳолаш ишлари олиб борилди. Ушбу ўтказилган оралиқ назоратнинг биттаси назарий дарс учун, 1 таси эса амалий дарслар учун ўтказилди. Баҳолаш тест тизим асосида олиб борилди. 3.2. Тажриба-синов ишлари таҳлили ва самарадорлиги Тажриба-синов ишларига Самарқанд давлат университети “Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иши” йўналиши талабаларидан 2016-2017 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 32 талаба, 30 талаба назорат гуруҳи учун, жами 108 62 нафар, талаба танлаб олинди; 2017-2018 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 30 талаба, назорат гуруҳи учун 30 талаба, жами 60 нафар, 2018-2019 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 28 талаба, назорат гуруҳи учун 28 талаба, жами 56 нафар талаба танлаб олинди; Тажриба-синов ишларига Бухоро давлат университети “Бошланғич таълим ва спорт тарбиявий иши” бакалавр таълим йўналиши талабаларидан 2016-2017 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 28 талаба, 28 талаба назорат гуруҳи учун, жами 56 нафар, талаба танлаб олинди; 2017-2018 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 27 талаба, назорат гуруҳи учун 24 талаба, жами 51 нафар, 2018-2019 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 27 талаба, назорат гуруҳи учун 26 талаба, жами 53 нафар талаба танлаб олинди; Тажриба-синов ишларига Жиззах давлат педагогика институти “Ўзбек тили ва адабиёти” бакалавр таълим йўналиши талабаларидан 2016-2017 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 26 талаба, 28 талаба назорат гуруҳи учун, жами 54 нафар, талаба танлаб олинди; 2017-2018 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 26 талаба, назорат гуруҳи учун 26 талаба, жами 52 нафар, 2018-2019 ўқув йилида тажриба гуруҳи учун 24 талаба, назорат гуруҳи учун 26 талаба, жами 50 нафар талаба танлаб олинди (3.1-жадвал); 3.1-жадвал Тажриба-синов учун танланган гуруҳдаги талабалар сони ва ўзлаштириш кўрсаткичлари Т/ рЎқув йиллари Тажриба гуруҳи Назорат гуруҳи Талабаларнин г умумий сони Ю қори Ўрта Паст Талабаларнинг умумий сони Ю қори Ўрта Паст Самарқанд Давлат университети 1 2016-2017 32 16 12 4 30 6 7 17 2 2017-2018 30 15 12 3 30 4 8 18 3 2018-2019 28 15 10 3 28 5 7 16 Жами: 90 46 34 10 88 15 22 51 Бухоро Давлат университети 1 2016-2017 28 15 9 4 28 6 8 1 4 2 2017-2018 27 14 11 2 24 3 8 1 3 3 2018-2019 27 12 1 2 3 26 3 9 14 Жами: 82 41 32 9 78 12 25 41 Жиззах Давлат педагогика институти 109 1 2016-2017 26 12 11 3 28 4 9 15 2 2017-2018 26 13 9 4 26 4 9 13 3 2018-2019 24 12 9 3 26 5 7 1 4 Жами: 76 37 29 10 80 13 25 42 Умумий жами: 248 124 95 29 246 40 72 134 Назорат ва тажриба гуруҳларида тажриба якунидаги умумий кўрсаткичлар қуйидагича бўлди (3.2-жадвал). 3.2-жадвал Назорат ва тажриба-синов гуруҳ ларининг умумий кўрсаткичлари Гуруҳлар Талабалар сони Ўзлаштириш даражалари Юқори Ўрта Паст Тажриба гуруҳи 248 124 95 29 Назорат гуруҳи 246 40 72 134 Демак, тажриба гуруҳида ўртача ўзлаштириш назорат гуруҳидагидан катта экан: X  Y . Ҳар икки гуруҳ учун тарқоқлик коэффициентларини ҳисоблаймиз. Шу мақсадда дастлаб, танланма дисперцияларни ҳисоблаймиз: Бу натижалардан ўртача квадратик четланишларни топамиз: 110 Булар асосида ҳар икки гуруҳ учун вариация кўрсатгичларини ҳисоблаймиз: Статистик аломатнинг қийматдорлик даражасини  0,05 деб олсак, у ҳолда Лаплас функцияси жадвалидан статистика учун критик нуқта t кн ни Тенгликдан аниқлаймиз: . Бундан баҳолашнинг ишончли четланишларини топсак: га тенг, назорат гуруҳида эса: га тенг. Топилган натижалардан тажриба гуруҳи учун ишончли интервални топсак: Назорат гуруҳи учун ишончли интервал: Ушбу натижани фоизни ҳисоблаймиз: 1113, 54 3, 68 а4 4, 4 ,32 4, 44 Бу ерда, тажриба гуруҳида ўртача ўзлаштириш 4.385, назорат гуруҳида эса ўртача ўзлаштириш 3.62 га тенг. Яьни, 4.38 ўртача баҳо 87.7% га, 3.62 ўртача баҳо эса 72.4% га тенг. Тажриба ва назорат гуруҳларининг фарқи 87.7%  72.4% = 15.3% чиқади. Ҳисоблашлардан кўриш мумкинки, тажриба гуруҳининг кўрсаткичи назорат гуруҳиникига нисбатан 15,3 %га ошганлиги кўриш мумкин. 112 Ўтказилган педагогик тажрибадан олинган натижаларнинг умумий статистик таҳлилининг диаграммаси 3.3.расмда тасвирланган. 113 Демак,  =0,05 қийматдорлик даражаси билан айтиш мумкинки, тажриба гуруҳида ўртача баҳо назорат гуруҳидаги ўртача баҳодан юқори бўлар экан. Юқоридаги натижаларга асосланиб, тажриба-синов ишларининг сифат кўрсаткичларини ҳисоблаймиз. Бизга маълум Х =4,385; Y =3,62; га тенг. Бундан сифат кўрсаткичлари: Олинган натижалардан ўқитиш самарадорлигининг баҳолаш мезони бирдан катталиги (К усб =1,1>1) ва билиш даражасининг баҳолаш мезони нолдан катталигини (К бдб =0,81>0) кўриш мумкин. Бундан маълумки, тажриба гуруҳи кўрсаткичлари назорат гуруҳидагидан юқори экан. УЧИНЧИ БОБ БЎЙИЧА ХУЛОСАЛАР 1. Педагогик олий таълим муссасаларида талабаларни мультимедиали дидактик воситалар асосида ўқитиш технологияси бўйича тажриба-синов ишлари Самарқанд давлат университети , Бухоро давлат университети ҳамда 114 Жиззах давлат педагогика институтларида ўтказилди. Жами 494 нафар талаба иштирок этди. 2. Ўтказилган тажриба-синов ишлари натижалари математик статистика усуллари орқали таҳлил қилинди. Тажриба натижаларини қайта ишлашда математик статистика Стьюдент усули формулаларидан фойдаланилди. 3. Тажриба-синов ишларидаги натижаларнинг самарадорлиги 15,3 % фоизга юқорилиги математик статистика усуллари орқали исботланди. 115 УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР 1. Айни вақтда мультимедиали дидактик воситалар яратиш ва ундан фойдаланиш методикасини такомиллаштириш педагогик муаммо сифатида қолмоқда. Шу боис тадқиқотда мультимедиали дидактик воситалар яратиш методикасини такомиллаштириш педагогик муаммо сифатида илмий нуқтаи назардан таҳлил қилинди, хусусан, хорижий ва республикамиз таълим тизими учун мультимедиали дидактик воситаларини яратиш ва уларни таълимга жорий этиш йўналишидаги ишларни таҳлил этиш орқали мультимедиали дидактик воситаларнинг тузилиши ва мазмунига, яратиш мезонлари ва босқичларига қўйиладиган педагогик талаблар такомиллаштирилди. 2. Республикамизнинг барча ОТМларида номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ҳолати талабга жавоб бермайди. Шу боис, тадқиқотда педагогик ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ва фойдаланиш асослари тадқиқ этилди. 3. Олий таълим муассасалари учун мультимедиали дидактик воситалар яратиш ва қўллаш алгоритмини такомиллаштириш зарурлиги боис тадқиқотда олий таълим муассасалари номутахассис йўналиши талабалари учун “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали дидактик воситалар яратиш ва қўллаш алгоритмини такомиллаштириш орқали ўқув ахборотини кўргазмали-образли, изчил–Мантиқий тарзда ҳавола этишни технологиялаштириш методлари воситасида замонавий дидактик воситаларини яратиш ва қўллаш технологияси асослари ва тамойилларини, уларнинг умумий тузилмаси ва ўзига хос хусусиятлари аниқлаштирилди. 4. Олий таълим муассалари ўқув жараёнида мультимедиали воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятларини таҳлил қилиш лозим. Тадқиқотда олий таълим муассалари ўқув жараёнида мультимедиали 116 воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятлари очиб берилди. ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш жараёнининг модели шакллантирилди. 5. ОТМларнинг номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш босқичларини аниқлаштириш лозим. Шу маънода тадқиқотда “Таълимда ахборот технологиялари” мультимедиали электрон дарслигини яратишни педагогик лойиҳалаш ва уни яратиш босқичлари такомиллаштирилди. 6. Олий таълим муассасалари учун мультимедиали дидактик воситалар яратиш лозим. Тадқиқотда олий таълим муассасалари учун “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиали дидактик воситалар яратилди ва ундан фойдаланиб “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан маъруза, амалиёт дарсларини олиб бориш бўйича илмий асосланган услубий тавсиялар ишлаб чиқилди. 7. Номутахассис таълим йўналишлари учун тaълимда мультимедиали ўқитиш воситаларидан фойдаланишнинг амалий - услубий хусусиятлари очиб берилди. Олий таълим муассаларининг номутахассис таълим йўналишлари учун “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали дидактик восита яратилди ва ундан фойдаланиш методикаси ёритилди. 8. Мультимедиали дидактик воситалар асосида педагогик таҳлил, синов ишлари ташкил этилган ва ўтказилган педагогик тажриба-синов натижаларига кўра илмий тавсия ва хулосалар ишлаб чиқиш зарур. Талабаларни мультимедиали дидактик воситалар асосида ўқитиш технологияси бўйича тажриба-синов ишлари Самарқанд давлат университети , Бухоро давлат университети ҳамда Жиззах давлат педагогика институтларида ўтказилди. Тажриба синов ишларида жами 496 нафар талаба иштирок этди. Ўтказилган тажриба-синов ишлари натижалари математик статистика усуллари орқали таҳлил қилинди. Тажриба натижаларини қайта 117 ишлашда Стьюдент формуласидан фойдаланилди. Тажриба-синов ишларидаги натижаларнинг самарадорлиги 15,3% фоизга юқорилиги математик статистика усуллари орқали исботланди. 118 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни // Халқ сўзи, 24.09.2020 й. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “ Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70–Модда, 20- сон, 354–Модда, 23-сон, 448-Модда. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 февралдаги “Ахборот технологиялари ва коммуникациялари соҳасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5349-сон Фармони. Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 20.02.2018 й., 06/18/5349/0792-сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида «Электрон таълим» миллий тизимини яратиш» инвестиция лойиҳасини амалга ошириш чора–Тадбирлари тўғрисида» 2012 йил 16 апрелдаги ПҚ–1740-сонли қарори. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 30-сон, 351–Модда; 2016 й., 1-сон, 6-Модда. 5. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017. -Б.488. 6. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2016. -Б.56. 7. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш- юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017. -Б. 48. 8. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017. -Б.104. 9. Абдулгалимов Г.Л. Проектирование методической системы профессиональной подготовки учителя информатики и предподавателя 119 IT-дисциплин: автореф. дис. д-ра пед . наук: 13.00.08 / Г.Л. Абдулгалимов. М., 2009. - 42 с. 10. Абдуллаев А., Ильясова З., Абдуллаев У. Технология компьютерного моделирования в социальных системах Республики Каракалпакстана // Актуальные научные исследования в современном мире. Сборник научных трудов. Выпуск 2(22) Часть 1. - Переяслав-Хмельницкий , 2017. – С. 6-12. 11. Абдуразаков М.М. Направления совершенствования подготовки к профессиональной деятельности будущего учителя информатики / М.М.Абдуразаков, Г.М. Гаджиев // Информатика и образование. 2006. - № 2. – С. 98-102. 12. Абдуразаков М.М. Совершенствование содержания подготовки будущего учителя информатики в условиях информатизации образования: автореф. дис. . д-ра пед. наук : 13.00.02, 13.00.08 / М.М. Абдуразаков. – М. , 2007. - 44 с. 13. Абдуқодиров А.А., Бегматова Н.Х. “Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа технологиясидан фойдаланиш услубиёти”. –Қарши, 2011. - 229 бет . 14. Абросимова М.А. Информационные технологии в государственном и муниципальном управлении: Учебное пособие / М.А. Абросимова. – М.: КноРус, 2013. - 248 c. 15. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат. Ўқув қўлланма. – Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамғармаси нашриёти, 2006. -160 б. 16. Акперов И.Г. Информационные технологии в менеджменте: Учебник / И.Г. Акперов, А.В. Сметанин, И.А. Коноплева. – М.: НИЦ ИНФРА, 2013. - 400 c. 17. Алешин Л.И. Информационные технологии: Учебное пособие / Л.И. Алешин. – М.: Маркет ДС, 2011. - 384 c. 120 18. Алиев В.С. Информационные технологии и системы финансового менеджмента: Учебное пособие / В.С. оглы Алиев. – М.: Форум, ИНФРА–М, 2011. - 320 c. 19. Арипов М. Интернет ва электрон алоқа асослари. – Т.: Университет, 2000. -132 б. 20. Aminov I.B., Bustanov X.A., Raximov S.Z. Axborot texnologiyalari. O`quv qo`llanma. –Samarqand, SamDU nashri, 2020. -332 bet. 21. Ахмедов А., Тайлақов Н.И. Информатика. Академик лицей ва касб- ҳунар коллежлари учун дарслик. – Т.: Ўзбекистон, 2008. - 272 б. 22. Андресен Б.Б. Базовая компьютерная подготовка. Операционная система, офисные приложения, Интернет. Практикум по информатике [Текст]: учебник для среднего профессионального образования / Т.И.Немцова, С.Ю. Гопова, Т.В. Казанкова . – М. : ФОРУМ, 2014. - 366 c. 23. Балдин К.В. Информационные технологии в менеджменте: Учеб. для студ. учреждений высш. проф. образования / К.В. Балдин. – М.: ИЦ Академия, 2012. - 288 c. 24. Бар а нова Е.В. Информационные технологии в образовании. Учебник. – М.: Издательство: Лань , 2016. -296 с. 25. Бегимқулов У.Ш. Педагогик таълим жараёнларини ахборотлаштиришни ташкил этиш ва бошқариш назарияси амалиёти: Педагогика фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – Т. 2007. -38 б. 26. Бегматова Н.Х. “Боғча болаларининг билимини баҳолашда мультимедиа технологиясидан фойдаланиш” // Қарши ДУ ахборотномаси. 2009. -№2. - Б. 63-10.; N.X. Begmatova Multimedia: atama, ta‘rif, mazmun va texnologiya // Fizika, matematika va informatika. – Т.: -№2. 2010. -Б. 39-45. 27. Вдовин В.М. Информационные технологии в налогообложении: Практикум / В.М. Вдовин, Л.Е. Суркова. – М.: Дашков и К, 2012. - 248 c. 121 28. Венделева М.А. Информационные технологии в управлении: Учебное пособие для бакалавров / М.А. Венделева, Ю.В. Вертакова. – М.: Юрайт, 2013. - 462 c. 29. Воробьёв В. И. Основы информатики. Лабораторный практикум для студентов экономического факультета / М. А. Воробьев, Н. И. Громко, В.С.Мастяница. ЭБ БГУ:ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ: Информатика. – Минск: БГУ, 2005. -325 с. 30. Гаврилов М.В. Информатика и информационные технологии: Учебник для бакалавров / М.В. Гаврилов, В.А. Климов; Рецензент Л.В. Кальянов, Н.М. Рыскин. – М.: Юрайт, 2013. - 378 c. 31. Гаврилов Л.П. Информационные технологии в коммерции: Учебное пособие / Л.П. Гаврилов. - М.: НИЦ ИНФРА–М, 2013. - 238 c. 32. Гаврилов М. В. Информатика и информационные технологии : учебник для среднего профессионального образования / М. В. Гаврилов, В. А. Климов. 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2019. - 383 с. 33. Гвоздева В.А. Информатика, автоматизированные информационные технологии и системы: Учебник / В.А. Гвоздева. - М.: ИД ФОРУМ, НИЦ ИНФРА, 2013. - 544 c. 34. Голицына О.Л. Информационные технологии: Учебник / О.Л. Голицына, Н.В. Максимов, Т.Л. Партыка, И.И. Попов. - М.: Форум, ИНФРА. - 2013. - 608 c. 35. Голубенко Н.Б. Информационные технологии в библиотечном деле / Н.Б. Голубенко. - Рн/Д: Феникс, 2012. - 282 c. 36. Гохберг Г.С. Информационные технологии: Учебник для студ. учрежд. сред. проф. образования / Г.С. Гохберг, А.В. Зафиевский, А.А. Короткин. - М.: ИЦ Академия, 2013. - 208 c. 37. Граничин О.Н. Информационные технологии в управлении: Учебное пособие / О.Н. Граничин, В.И. Кияев. - М.: БИНОМ. ЛЗ, ИНТУИТ, 2008. - 336 c. 122 38. Гришин В.Н. Информационные технологии в профессиональной деятельности: Учебник / В.Н. Гришин, Е.Е. Панфилова. - М.: ИД ФОРУМ, НИЦ ИНФРА–М, 2013. - 416 c. 39. Гришин В.Н. Информационные технологии в профессиональной деятельности: Учебник / В.Н. Гришин, Е.Е. Панфилова. - М.: ИД ФОРУМ, НИЦ ИНФРА–М, 2013. - 416 c. 40. Грошев А. С., Закляков П. В. Информатика. Учебник. – М.: ДМК Пресс, 2019. - 674 с. 41. Гудирева О.М. Внедрение информационно-коммуникативных технологий в учебном процессе вуза / С.А. Гудирева // Информ. технологии в образовании. : Сб. наук. пр. – Вып. 6. –Омск, 2010. -С. 101- 112. 42. Гудкова Т.А. Формирование информационной компетентности будущего учителя информатики в процессе обучения в вузе : автореф. дис. . канд. пед.наук : 13.00.08 / Т.А. Гудкова. -Чита, 2007. -22 с. 43. Далингер В. А., Симонженков С. Д. Информатика и математика. Решение уравнений и оптимизация в Mathcad и Maple. Учебник и практикум для вузов. – М.: Юрайт, 2019. - 156 с. 44. Данильчук Е. В. Проблема формирования мировоззренческой компоненты информационной культуры личности при обучении информатике // Материалы XX Ежегодной международной конференции-выставки ("ИТО-2010"), 1-3 ноября 2010 г. – М. , 2010. - С.168-175. 45. Демин А. Ю. Информатика. Лабораторный практикум: учебное пособие для среднего профессионального образования / А. Ю. Демин, В. А. Дорофеев. – М.: Издательство Юрайт, 2019. - 133 с. 46. Дергачева JI.M., Заславская О.Ю., Левченко И.В. Программа и справочно–Методические материалы для педагогической практики по информатике // Учебно–Методическое пособие для студентов педагогических вузов и университетов. – М. : МГПУ, 2006. - 123 с. 123 47. Джураев Р.Ҳ., Тайлақов У.Н. Электрон таълимда қўлланиладиган дастурий педагогик воситалар / «Узлуксиз таълим» журнали. –Т, 2013 йил. №2. -Б. 36-43. 48. Жўраев Р.Х. Таълимда интерфаол технологиялар. – Т, 2010. - 87 б. 49. Заславская О.Ю. Теория и практика обучения информатике в системе многоуровневой подготовки учителя: управленческий аспект. Монография. – Воронеж: Научная книга, 2007. – 185 с. 50. Зимин В. П. Информатика. Лабораторный практикум в 2 ч. Часть 1: учебное пособие для среднего профессионального образования / В. П. Зимин. 2-е изд., испр. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2019. -126 с. 51. Ибрагимов И.М. Информационные технологии и средства дистанционного обучения: Учебное пособие для студ. высш. учеб. заведений / И.М. Ибрагимов; Под ред. А.Н. Ковшов. - М.: ИЦ Академия, 2008. - 336 c. 52. Ильясова З. Таълим жараёнида фойдаланадиган дастурий воситаларнинг синфлари ва турлари // Физика , математика ва информатика. – Т. , 2016. - №3. -Б.107-110. 53. Информатика и информационные технологии [Текст]: учебник для прикладного бакалавриата/ М.В. Гаврилов, В.А. Климов, Саратовская государственная юридическая академия. -4-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрайт, 2015. -383 с. 54. Информатика и информационные технологии [Текст]: пособие / В.А. Шаршунов, Д.В. Шаршунов, В.Л. Титов. – Минск: Мисанта, 2017. -383 с. 55. Информационные технологии в коммерции [Текст]: учебное пособие/ Л.П. Гаврилов . – М. : ИНФРА–М, 2013. -237 с. 56. Кедрова Г. Е. Информатика для гуманитариев: учебник и практикум для среднего профессионального образования / Г. Е. Кедрова [и др.]; под редакцией Г. Е. Кедровой. – М. : Издательство Юрайт, 2019. - 439 с. 124 57. Киселев Г.М. Информационные технологии в педагогическом образовании: Учебник / Г.М. Киселев, Р.В. Бочкова. - М.: Дашков и К, 2013. – 308 с. 58. Копильцов А.В. Применение теории динамических систем для оценивания качества программного обеспечения. –СПб: ГЭТУ "ЛЭТИ", Известия СПбГЭТУ «ЛЭТИ». 2019. -№ 3. - С.38-42. 59. Красильникова В.А. Информационные и коммуникационные технологии в образовании: учебное пособие / В.А. Красильникова. – Оренбург: ГОУ ОГУ, 2006. -235 с. 60. Ломов Б.Ф. Формирование графических знаний и навыков у учащихся. – М.: АПН РСФСР, 1979. -270 с. 61. Лутфиллаев М.Х. Олий таълим ўқув жараёнини такомиллаштиришда ахборот технологияларини интеграциялаш назарияси ва амалиёти: Педагогика фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – Т. 2006. -37 б. 62. Макарова, Н.В. , Волков, В.Б. Информатика. Учебник для вузов. - М.: Форум, 2013. - 512 c . 63. Мельников, В.П. Информационные технологии: Учебник для студентов высших учебных заведений / В.П. Мельников. - М.: ИЦ Академия, 2009. - 432 c. 64. Мовчан И.Н. Педагогический контроль информационной деятельности студента вуза в процессе профессиональной подготовки: автореф. дис. канд. пед. наук / Мовчан Ирина Николаевна; Магнитогорский ГУ. – Магнитогорск, 2009. -24 с. 65. Мовчан И.Н. Структура и содержание информационной деятельности студентов вуза / И.И. Мовчан // Информатика и образование. – 2009. – № 6. - С. 112-114. 66. Могилев A.B. Информатика / A.B. Могилев, Н.И. Пак , Е.К. Хеннер; под ред. Е.К. Хеннера . 4-е изд. - М.: Академия, 2007. - 848 с. 125 67. Мозолин В.В. Компетентностный подход вобучении информатике: возможности и проблемы /В.В. Мозолин // Информатика и образование. 2005. №2. -С. 115-116. 68. Молочков В.П. Информационные технологии в профессиональной деятельности. Microsoft Office Powеr Point 2007: Учебное пособие для студ. учреждений сред. проф. образования / В.П. Молочков. - М.: ИЦ Академия, 2012. - 176 c. 69. Муслимов Н.А. Касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантиришнинг назарий–Методик асослари: Пед.фан. док. дис. Автореф. – Т. : ТДПУ, 2007. -47 б . 70. Набиуллина С.Н. Информатика и ИКТ. Курс лекций. – М.: Лань, 2019. - 72 с. 71. Никонова Е.3. Педагогическое проектирование в подготовке будущего учителя информатики Текст. / Е. 3. Никонова // Педагогические науки. 2007. -№3 - С. 207-209. 72. Новожилов О. П. Информатика. Учебник. – М. : Юрайт, 2014. -620 с. 73. Новожилов О. П. Информатика в 2 ч. Часть 1: учебник для среднего профессионального образования / О. П. Новожилов. 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2019. -320 с. 74. Олимов Қ.Т. Махсус фанлардан ўқув адаби ё тлар янги авлодини яратишнинг назарий - услубий асослари: Пед. фан. докт. ... дис. – Т. , 2005. - 232 б. 75. Олимов Қ.Т. Махсус фанлардан ўқув адабиётлари янги авлодини яратишнинг назарий–услубий асослари: Пед. фанлари доктори ил. дар. олиш учун ёзил. диссер. автореферати. –Т: ЎМКҲТТКМОУҚТИ. 2005. - 44 б. 76. Омаров О.А., Омарова Н.О. Использование инновационных образовательных технологий при формировании профессиональной компетентности выпускника направления «Бизнес-информатика» // Современные проблемы науки и образования. 2016. – № 6. –С.46-52. 126 77. Остапенко А.А. Моделирование многомерной педагогической реальности. // Теория и технология. – М. : Народное образование, 2007. - 384 с. 78. Павелко Г. А. Совершенствование преподавания курса "Информатики" посредством эффективных методов обучения Текст. / Г. А. Павелко // Вестник КГПИ . 2007. - № 3. - С. 188-194. 79. Пестова С.Ю. Развитие компетентности учащихся в сфере познавательной деятельности на основе обобщения понятия величины в процессе обучения информатике в основной школе: дис. . канд. пед. наук: 13.00.02 / С.Ю. Пестова. -Омск, 2006. - 159 с. 80. Петьков А.В. Развитие познавательной самостоятельности у будущих учителей информатики в условиях информационно- дидактической среды педагогического вуза : дис.. канд. пед. наук / А.В. Петысов. – Майкоп, 2007. -285 с. 81. Пионтковская Н. А. Методика обучения информатике на адаптационном этапе пропедевтического курса начальной школы : автореф. дис. . канд. пед. наук: 13.00.02 - теория и методика обучения и воспитания. - Ярославль, 2009. - 20 с. 82. Попова В. Р. Формирование проектировочных умений студентов педагогического вуза на основе алгоритмического подхода т екст. :дис. . канд. пед. наук : 13.00.08 / В. Р. Попова. -Омск, 2007. - 236 с. 83. Посталюк H. Ю. Инновационное образование: достижения и перспективы т екст. / Н. Ю. Посталюк А. В. Непомнящий // Высшее образование сегодня. 2007. - № 7. - С. 10-14. 84. Прозорова Ю.А. Методика подготовки будущих учителей информатики в области осуществления информационного взаимодействия (на примере дисциплины «Учебное информационное взаимодействие на базе ресурса Интернет): Дис. канд. пед. наук. – М., 2004. 85. Расулова Г.А. Создание мультимедийных электронных учебников // Наука и жизнь Казахстана. 2010. - № 4. -С. 151 - 154. 127 86. Расулова Г.А., Тайлақов Н.И. Мультимедиали дидактик воситалар – ахборотнинг таълимий муҳити воситаси сифатида  Информатика ва энергетика муаммолари. –Т, 2010. - №3. – Б. 88 - 93. 87. Расулова Г.А., Тайлақов Н.И. Мультимедиали дидактик воситаларнинг дастурий таъминоти ва мазмунига қўйиладиган педагогик талаблар  Информатика ва энергетика муаммолари. –Т, 2010. - №5. – Б.68 - 73. 88. Рахимов С. Преимущества обучения предмета информационных технологий на мультимедийных дидактических средствах.// Materially XV Midzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji, «Perspektywiczne opracowania nauk i technikami. -Polsha, 2019 . -С.55-59. 89. Рахимов С. Информатика фанини ўқитиш жараёнида янги ахборот технологияларидан фойдаланиш // Физика, математика, информатика журнали, -2020 йил, -№ 1. -Б.69-74. 90. Рахимов С. Мактабгача таълим тизими тарбиячиларини тайёрлашда мультимедиа воситаларидан фойдаланиш технологиялари. “Ilim hám jámiyet” журнали. -№2. -2020, -Нукус. Б.83-84. 91. Рахимов С. Мультимедиали дидактик воситалар ўқитиш сифатини оширувчи восита сифатида // “Таълимда ахборот технологиялари мавзусида республика конференцияси материаллари”. - Бухоро , 2019 , - Б.47-51 . 92. Рахимов С. Олий таълим муассасаларида номутахассис таълим йўналишлари талабаларига “Саноқ системалари” мавзусини ўқитишда мультимедиали дидактик воситалар дан фойдаланиш// СамДУ “Ахборотномаси. -2019, -№ 6. -Б.115-118. 93. Рахимов С. ОТМларда “Ахборот технологиялари” фанини мультимедиали дидактик воситалар асосида ўқитишнинг айрим усуллари // “ ХХI асрда илм-фан тараққиётининг ривожланиш истиқболлари ва уларда инновацияларнинг тутган ўрни” мавзусидаги Республика 9-илмий онлайн конференцияси. – Т., 2018. -Б.152-155. 128 94. Рахимов С. ОТМларда “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали электрон дарслик яратиш ва ундан фойдаланиш методикаси // “ Педагогик маҳорат” . -2020 йил-№ 2. -Б.59-64. 95. Рахимов С. Тасвирларнинг математик моделлари // Ахборот коммуникация технологиялари ва дастурий таъминот яратишда инновацион ғоялар. Республика илмий–Техник анжуманининг маърузалар тўплам, 16-17 апрель, 2019 й . – Т., 2019. -Б.124-127. 96. Рахимов С., Абдураҳмонов М. Олий таълим муассасаларида Информатика фанини ўқитишда мультимедиали ўқув ресурсларининг ўрни // “Фаол инвестицион муҳитни шакллантиришда таълим, фан, ишлаб чиқариш интеграциясининг долзарб муаммолари” мавзусида ёш олимлар, докторантлар, мустақил тадқиқотчилар, магистрант ва иқтидорли талабаларнинг XVI республика илмий-конференцияси материаллари , 7 июнь, 2019 й . – Т., 2019. -Б.96-98. 97. Рахимов С.З. Мактабгача таълимда мультимедиа технологияларини қўллаш методикаси // Мактабгача таълим тизимини ривожлантиришда илмий-амалий инновацияларнинг педагогик аҳамияти халқаро илмий- амалий конференцияси материалллари. 2020 йил 11-12 ноябрь. - Самарқанд, СамДУ, 2020. -Б.305-308. 98. Рахимов С.З., Шукуров В.С Мактабгача таълим соҳасида мультимедиа технологиялардан фойдаланиш методикаси. Таълим сифати самарадорлигини оширишда халқаро тажрибалардан фойдаланиш: муаммо ва ечимлар. Республика илмий-амалий масофавий онлайн конференцияси (2020 йил 28-29 апрель). –Гулистон , 2020. -Б.427-429. 99. Роберт И.В. Тёория и методика информатизации образования (психолого-педагогические и технологические аспекты): моногр. / И.В. Роберт. 3-е изд. - М.: ИИО РАО, 2010. - 356 с. 100. Рыжова Н.И., Литвиненко М.В. Направления развития системы подготовки специалиста в условиях информатизации образованиям.: ИНФО, 2006. -№ 12. -С.20 -26. 129 101. Савельева Л.А. Мониторинг самостоятельной работы студентов по информатике / Л.А. Савельева // Сборник научных трудов Sworld. – 2010. Т. 26. – № 4. – С. 47-49. 102. Саркеева А.Н. Программная реализация информационно–Методической поддержки предметов информатики и математики с помощью пользовательских библиотек в среде компьютерной математики /А.Н. Саркеева // Информатика и образование , 2009. № 6. - С. 100-104. 103. Сергеев А.Н. Подготовка будущих учителей информатики к профессиональной деятельности в сетевых сообществах Интернета: автореф. дис. . д-ра пед. наук : 13.00.02 / А.Н. Сергеев. СПб., 2010. - 40 с. 104. Симонова И.В. Информационные технологии. Базовый курс: учебник для вузов, ведущих подготовку по направлению « Педагогическое образование » /А. В. Костюк, С. А. Бобонец, А. В. Флегонтов, А. К. Черных . -Санкт-Петербург: Лань, 2018. -603 с. 105. Смирнова Е.Е. Формирование умений творческой деятельности будущих учителей информатики: дис. . канд. пед. наук / Е.Е. Смирнова. Москва, 2007. -260 с. 106. Советов Б.Я. Информационные технологии: Учебник для бакалавров / Б.Я. Советов, В.В. Цехановский. - М.: Юрайт, 2013. - 263 c. 107. Современные операционные системы [Текст] / Э. Таненбаум, Х. Бос, 4-е изд. – СПб, Питер, 2015. –119 с. 108. Соломин В. П. Модели инновационных преобразований системы педагогического университетского образования // Человек и образование. 2012. № 1(30) . -С. 44-49. 109. Сурхаев М.А. Развитие системы подготовки будущих учителей информатики для работы в условиях новой информационно- коммуникационной образовательной среды: автореф. дис.. д-ра пед. наук: 13.00.02, 13.00.08 / М.А. Сурхаев. М., 2010. - 46 с. 130 110. Тайлаков Н.И., Алламбергенова М.Н. Информатикадан интерактив ўқув мажмуалар яратишга қўйиладиган талаблар. // «Физика, математика ва информатика». -2009. -№2. -Б.82-88. 111. Тайлақов Н. И. Узлуксиз таълим тизими учун ўқув адабиётлари янги авлодини яратишнинг илмий-педагогик асослари (информатика курси мисолида).: Автореф.дис. … пед. фан. докт. - Т.: 2006. – 48 б. 112. Тайлақов Н.И. Узлуксиз таълим тизими учун информатикадан ўқув адабиётлари янги авлодини яратишнинг илмий педагогик асослари. Монография. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат нашриёти, 2005. -160 б. 113. Тайлаков Н.И., Рахимов С.З Мультимедияли дидактик воситалар таълим сифатини оширувчи восита // “Инновационное развитие науки и образования” международная научно-практическая конференция. Сборник научных публикаций. июнь 2020. -Казахстан. – С. 271. 114. Тайлаков Н.И., Рахимов С.З. Таълимда мулътимедияли дидактик воситалардан фойдаланишнинг имкониятлари. “Таълим тизимида инновацон ислоҳотлар: “Олимлар ва ёшлар нигоҳида” мавзусидаги Республика илмий-амалий онлайн конференцияси, 2020 йил, 17 июнь, - Б.438-445. 115. Танеева А.Р. Информационные технологии в педагогическом вузе (организация самостоятельной работы студентов по геометрии): дис. . канд. пед. наук / А.Р. Танеева. -Елабуга, 2005. -184 с. 116. Теория и методика обучения информатике: Лабор. практикум : Учеб. пособие для студ. вузов, обучающихся по спец. 03.01.00. « Информатика » / М.П.Лапчик, М.И.Рагулина, Л.В.Смолина. Омск: ОмГПУ, 2004. - 310 с. 117. Трофимов В. В. Информатика. Учебник для академического бакалавриата. В 2-х томах. Том 2. – М.: Юрайт, 2019. - 406 с. 118. Трофимов В. В. Информатика в 2 т. Том I : учебник для среднего профессионального образования / В. В. Трофимов; под редакцией В. В. 131 Трофимова. - 3-е изд., перераб. и доп. — Москва: Издательство Юрайт, 2019. - 553 с. 119. Трофимов В. В. Информатика в 2 т. Том II учебник для академического бакалавриата / В. В. Трофимов; ответственный редактор В. В. Трофимов. 3-е изд., перераб и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2019. -406 с. 120. Турсунов С., Хайтуллаева Н. Таълимда ахборот технологиялари. Намунавий фан дастури. – Т.: ТДИУ, 2017. -14 б. 121. Угринович Н.Д. Практикум по информатике и информационным технологиям: Учебное пособие для общеобразовательных учреждений / Н.Д. Угринович. – М.: Бином. Лаборатория знаний, 2005. -394 с. 122. Файзиев М. Талабаларнинг билим ва кўникмаларини компьютер имитацион модели асосида шакллантириш методикаси (« и нформатика ва ахборот технологиялари» фани мисолида) . Автореф.дис. … пед. фан. номз . - Т.: 2006. -48 б. 123. Федотова Е.Л. Информационные технологии в науке и образовании: Учебное пособие / Е.Л. Федотова, А.А. Федотов. – М.: ИД ФОРУМ, НИЦ ИНФРА . –М, 2013. - 336 c. 124. Федотова Е.Л. Информационные технологии и системы: Учебное пособие / Е.Л. Федотова. - М.: ИД ФОРУМ, НИЦ ИНФРА. –М, 2013. - 352 c. 125. Филимонова Е. В. Информатика и информационные технологии в профессиональной деятельности. Учебник. – М.: Юстиция, 2019. 216 с. 126. Хамдамов Р., Тайлаков Н.И. , Бегимкулов У. Таълимда ахборот технолоиялари . Монография. – Т.: ЎзДМЭ, 2010. – 120 б. 127. Хамдамов Р., Тайлаков Н.И. , Бегимкулов У., Сайфиев Ж. Электрон университет. Масофали таълим технологиялари. Монография. – Ташкент : Ў зДМЭ, 2011. – 196 б. 128. Хлебников А.А. Информационные технологии: Учебник / А.А. Хлебников. - М.: КноРус, 2014. - 472 c. 129. Хлебников А. А. Информатика. Учебник. – М. : Феникс, 2017. - 448 с. 132 130. Ходжаева З.К., Алмуратов З.О. “Малака ошириш тизимида мультимедиа иловаларини ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланишнинг педагогик шарт- шароитлари”, Замонавий таълим // современное образование 2017, №12, -Б.27-35. 131. Холматов Т.Х., Тайлақов Н.И., Назаров У.А. Информатика. Олий ўқув юртлари учун дарслик. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2003. - 254 б. 132. Цацкина Е. П., Царегородцев А. В. Информатика и методы математического анализа. Учебно–Методическое пособие. В 2 частях. Часть 1. Информатика. – М. : Проспект, 2019. -96 с. 133. Цой М.Н., Джураев Р.Х., Тайлаков Н.И. Создание электронных учебников: теория и практика. Монография. – Т.: Государственное научное издательство “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, 2007. – 192с. 134. Черников Б.В. Информационные технологии в вопросах и ответах: Учебное пособие / Б.В. Черников. - М.: ФиС, 2005. - 320 c. 135. Широких А.А. Методическая система подготовки учителя информатики по основам искусственного интеллекта: дис. . канд. пед. наук / А.А. Широких. -Омск, 2007. -294 с. 136. Шмелева А. Г., Ладынин А. И. Информатика. Информационные технологии в профессиональной деятельности: Microsoft Word. Microsoft Excel: теория и применение для решения профессиональных задач. – М. : ЛЕНАНД, 2020. - 304 с. 137. Шоймардонов Т. Замонавий ахборот-коммуникация технологиялари муҳитида педагог кадрларнинг касбий фаолияти мазмуни ва унинг мониторинги. Монография. – Т.: “Янги китоб”, 2016. – 196 б. 138. Яковлева Е.Ю. Совершенствование системы методической подготовки учителей информатики в условиях введения профильного обучения Текст. :дис. . канд. пед. наук : 13.00.02 / Е.Ю.Яковлева. –М, 2005. -156 с. 133 139. Rahimov S., Shukurov V. Oliy ta'limda multimediya texnologiyalaridan foydalanishning didaktik imkoniyatlari // “O‘zbekistonda ilm-fan va ta’lim” konferensiyasi to’plami. (3-qism). -B. 480-483. 140. Rakhimov S. Multimedia didactic tools as a resource to ensure the quality of the lesson. The way of science international scientific journal, № 1 (71), 2020. 0.543 (Global impact factor, Australia). - Volgograd, 2020. -P.78-80. 141. Raximov S.Z. T he advantages of creating didactic materials for non- specialized educational directions by using informational technologies. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. Volume 7 Number 3, 2019. ISSN 2056-5852. Progressive Academic Publishing, Great Britain. -P. 77-80 . 142. Klug J, Gasson S. The role of methodologies in it-related organisational change Proceedings of BCS Specialist Group on IS Methodologies, 3rd Annual Conference, The Application of Methodologies in Industrial and Business Change, North East Wales Institute, Wrexham, UK . -September 1995. http://www.cis.drexel.edu/faculty/sgasson/vita/SG-BCS-95. 143. Klug J., Bruder S., Kelava A., Spiel C., Schmitz B. Diagnostic competence of teachers: A process model that accounts for diagnosing learning behavior tested by means of a case scenario. Teaching and Teacher Education.2013. –P. 38-46. 144. Danimir M., Gordana J., Jausevac G., Vladusic L., Mandic A. Informatics teaching methodology in improving informatics students’ competencies. http://www.inase.org/library/2014/athens/bypaper/ELECT/ELEC 145. Zaleski M. Using Debate in Second Language Teaching // International Debate Education Association. 2004. Vol. 1. Issue 2. - P. 32-41. 146. Zeichner K., Wray S. The teaching portfolio in US teacher education programs: what we know and need to know / K. Zeichner, S. Wray // Teaching. 134 ИЛОВАЛАР 1 - илова. Диссертацияда ишлатилган айрим терминларнинг изоҳли тавсифи Internet Explorer – интернет билан ишлашни таъминлайдиган мультимедиали дарслик. On-line машғулот – барча қатнашувчи (талабалар ва ўқитувчи)лар интернет орқали ахборот алмашиниш йўли билан ўзаро алоқа қиладиган ўқув машғулоти кўриниши. On-line муҳокама – электрон доскаларда бирор мавзуни айни вақтдаги муҳокамаси. On-line ўқиш – интернет технологияларига асосланган таълим муҳитидан фойдаланиб ўқув материалларини ўрганиш жараëнини ташкил этиш усули. Анимация – динамик ва овозли жараëнларни ифодалашга имконият берадиган график ахборотларни ташкил этиш усули. Аудиоанжуман – тармоқ технологияси тизими ва телефондан фойдаланган ҳолда турли географик нуқталарда жойлашган бир қанча шахсларнинг маълумотларни овозли – рақамли кўринишда алмашиниш жараëни. Ахборот хавфсизлиги – ҳимояланаëтган ахборотнинг асосий учта: конфиденциаллик, яхлитлик, тайëрлик хоссаларини сақлаш мақсадида функционал ва ахборотга кириш имкониятларни чегаралайдиган вазифа. Ахборот – (лат. Informatio – тушунтириш, баëн қилиш) – шартли белгилар ëрдамида шахслар, предметлар, далиллар, воқеалар, ҳодисалар ва жараëнлар ҳақида, уларни тасвирлаш шаклидан қатъий назар узатиладиган ва сақланадиган маълумотлар. Билимлар базаси – бирор фан соҳасига оид объектларнинг хоссалари, жараëн ва ҳодисаларнинг қонуниятлари ҳақида маълумотларни ўзида мужассамлаштирган, талаб этилган вазиятларда ушбу маълумотларни фойдаланиш қоидаларига эга бўлган ҳолда ташкил этилган билимлар йиғиндиси. Видеоанжуман – турли географик манзиллардаги фойдаланувчи гуруҳлари орасида рақамли видеоëзув ëки оқимли видео кўринишида маълумотларни алмашиниш асосида йиғилиш ва мунозаралар ўтказиш жараëни. Виртуал лаборатория – ўрганилаëтган ҳақиқий объектларда бўлаëтган жараëнларни компьютер имитацияси орқали тақдим этиш ва масофавий кириш имкониятига эга бўлган мультимедиали дарсликий мажмуа. Виртуал аудитория – ўқув жараëнининг ўқитувчиси ва бошқарувчисининг маслаҳатини олиш учун тармоқ технологияси ëрдамида турли 3 географик жойларда яшаëтган талабаларни бирлаштириш. 135 Виртуал ҳақиқийлик – ўрганишга мўлжалланган мураккаб жараëнларда бўладиган ҳодисаларни аудиовидео тизими орқали ўқувчи тассавуридаги мавҳум кўриниши. Гиперматн – ассоциатив боғланган блоклар кўринишида тақдим этилган (бошқа матнли ҳужжатларга йўл кўрсатувчи) матн. Гиперматнли тизим – электрон ҳужжатлар кутубхонасини яратишни таъминлайдиган восита. Гипермедиа – матндан ташқари мультимедиа имкониятларини ҳам ўзида мужассамлаштирган маълумотларга йўл кўрсатувчи ҳужжатлар. Гипермурожаат – тагига чизилган ëки қандайдир бошқа усулда ажратиб кўрсатилган сўз ëки жумла бўлиб, гиперматнли тизимнинг бошқа блок, хужжат, гипермуҳит саҳифаси, гиперматнини кўрсатиш имкониятини беради. Гипермуҳит – бир-бири билан ассоциатив боғланган нисбатан катта бўлмаган блоклар кўринишидаги ахборотнинг ихтиëрий кўринишини тақдим этган технология. Глобал тармоқ – минтақавий (қитъалардаги) компьютерларни ўзида бирлаштириш имконига эга бўлган тармоқ. График муҳаррир – тасвирларни тахрир қилишни таъминлайдиган амалий мультимедиали дарслик. Дидактик воситалар – ўқув фанини ўзлаштириш самарадорлигини оширувчи педагогик воситалар. Дидактик материал – фойдаланилганда ўқувчиларнинг билим олишини фаоллаштириш, ўқув вақтини иқтисод қилишни таъминлайдиган ўқув машғулоти учун мўлжалланган қўлланмаларнинг махсус кўриниши. Дидактик тамойиллар – натижавийликни таъминлайдиган таълим жараёнига қўйилган энг умумий талаблар тизими . Дизайн – ўқув материални ифодалаш (тавсифлаш, намойиш) усули. Дифференциаллашган таълим - ўқувчиларнинг мойиллиги, қизиқиши ва қобилиятини ҳисобга олган ҳолда ўқув фаолиятни ташкил этиш шакли. Жараён - қўйилган мақсадга эришиш учун йўналтирилган амаллар йиғиндиси. Интерактив ўзаро алоқа – электрон почта, эълонлар электрон доскаси, онлайн мавзули муҳокамалар, чат, аудиоанжуман, видеоанжуман, маълумотлар ва файллар билан алмашиниш, умумий тармоқ иловаси ва бошқаларни ўз ичига олган компьютер билан ўзаро алоқа қилиш, «инсон–Машина» мулоқоти. Интерактив ўқув курслари – ўзаро мулоқот асосига қурилган воситалардан фойдаланиб тузилган курслар. Интернет – ягона стандарт асосида фаолият кўрсатувчи жаҳон глобал компьютер тармоғи. Интернет орқали ўқитиш – ўқув-ахборот манбалари ва интернет компьютер тармоғи орқали ўзаро бир-бирлари билан боғланган реал вақтдаги ўқитиш. 136 Интернетга уланиш – интернет каналлари орқали ахборот ресурсларидан фойдаланиш (очиш, кўриб чиқиш, нусхалаш, узатиш ва бошқалар) имкониятига эга бўлган компьютернинг ишлаш тартиби. интернет-дарслик – маълум фан бўйича ягона интерфейс билан таъминланган, интернетга жойлаштирилган, доимий равишда ривожланадиган ўқув–Методик мажмуа. Интернетнинг ахборотли қисми – интернет тармоғида мавжуд бўлган турли электрон ҳужжат, график, расм, аудио, видео ва бошқа кўринишидаги ахборотлар мажмуи. Интернетнинг мультимедиали дарсликий таъминоти – тармоққа уланган компьютерлар ва тармоқ воситаларини ягона стандарт асосида ишлаши, алоқа каналлари ëрдамида маълумотларни қидириш, қайта ишлаш, сақлаш ҳамда тармоқда ахборот хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқ вазифаларини амалга оширувчи мультимедиали дарсликлар мажмуи. Интернетнинг техник таъминоти – турли русумдаги компьютерлар, алоқа каналлари, тармоқ техник воситалари мажмуи. Коммуникация тизимлари – тармоқдаги компьютерлар орасида ахборотларни узатиш учун маршрутлаш ва боғланишларни коммутация қилиш вазифасини бажарадиган тизимлар. Компьютер дарслик – ўқув фани ëки унинг бўлимини мустақил ўзлаштириш имкониятини таъминлайдиган мультимедиали дарсликий– Методик мажмуа. Компьютер дарслиги ўзида оддий дарслик, маълумотнома, масалалар ва мисоллар тўплами, лаборатория амалиëтларининг хусусиятларини бирлаштиради. Компьютер тармоқлари – аппарат қурилмалари ва тармоқ мультимедиали дарслик таъминоти орқали ўзаро мувофиқ равишда ишлай оладиган компьютерлар мажмуи. Контент – курснинг барча ўқув материаллари, қўлланмалари, ҳужжатлари, вазифалари, тестлар ва назорат метериалларини қамраб олувчи курс мазмуни. Курс якунида ўтказиладиган тест – билимларни ўзлаштирганлик даражасини баҳолаш мақсадида курс ўрганилиб бўлгандан кейин ўтказиладиган тест синови. Курсни индивидуаллаштириш – ҳар бир талабанинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўқув материалларини тайëрлаш жараëни. Курсни ўрганиш йўли (траекторияси) – курснинг ўқувчини тайëргарлик даражасига боғлиқ равишда аниқланадиган ва ўқув жараëнига тадбиқ қилинадиган модуллари тузилиши ва тартиби. Маълумотлар базаси – реал объект ва унинг қисмлари ҳақидаги тизимлашган маълумотлар тўплами. Маълумотлар банки – маълумотларни йиғиш, сақлаш, излаш ва қайта ишлашни таъминлайдиган ахборот, техник, мультимедиали дарсликий ва ташкилий воситалар мажмуи. 137 Маълумотлар хавфсизлиги – маълумотларни тасодифий ëки атайлаб ўзгартириш, йўқ қилиш, ëйиш, шунингдек, рухсат этилмаган маълумотлардан фойдаланишдан муҳофаза қилиш. Методик таъминот – курсни ўрганишга қаратилган турли ахборот ташувчилардаги ўқув материаллар, методик тавсиялар ва маслаҳатлар. Мулоқот воситалари – телекоммуникация (интернет) орқали мулоқотни таъминлаш воситалари. Мультимедиа – ахборотни (матн, расм, анимация, аудио, видео) ифодалашнинг кўп имкониятли тақдим этилиши. Мультимедиали дарсликлар – мультимедиа технологияси ёрдамида ахборот-таълим ресурсларидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтирувчи дарслик. Овозли харита - овоз (мусиқа, овоз ва ҳ.к.) ё зиш ва эшитишни таъминлайдиган қурилма. Оралиқ тест синови – таълим жараëнида билимларни назорат қилиш шакли. Педагогик ахборот технологиялари – компьютер, тармоқ технологияси ва дидактик воситаларни фойдаланишга асосланган технологиялар. Принтер - матнли ёки график кўринишдаги маълумотларни қоғозга чиқариш учун мўлжалланган қурилма. Провайдер (provider) - компьютерларнинг тармоққа уланиш ва ахборот алмашишини ташкил қиладиган ташкилот. Сайт - графика ва мултимедия элементлари жойлаштирилган гипермедия ҳужжатлари кўринишидаги мантиқан бутун ахборот. Сервер (server) - маълумотларни ўзида сақловчи, фойдаланувчиларга хизмат кўрсатувчи, тармоқдаги принтер, ташқи хотира, маълумотлар омбори каби ресурслардан фойдаланишни бошқарувчи компьютер. Сервер – ахборот-таълим ресурсларини тармоқда жойлаштириш ва уни тарқатиш учун мўлжалланган компьютер қурилмалари мажмуи. Синхрон коммуникация – реал вақт режимидаги мулоқот (чат, видео-аудио конференциялар) қилиш имкониятини берадиган мулоқот шакли. Сканер – матнли, график, чизма ва расм кўринишдаги маълу мотларни компьютер экранига тасвирий равишда кўчириш имконини берадиган қурилма. Стример - магнитли лентали кассетага маълумотларни ёзиш қурилмаси. Сунъий интеллект (artifical intelligence) - инсон интеллектининг баъзи хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган автоматик ва автоматлаштирилган тизимлар мажмауси. Тасвир –ўқувчилар томонидан кўриш орқали қабул қилишга мўлжалланган ахборот шакли. Таълим мақсади – тизимлаштирилган билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш, фаоллик ва мустақилликни ривожлантириш, бутун дунëқарашни шакллантириш ва ривожлантириш. Таълимнинг компьютер технологияси - компьютер техникаси, коммуникация воситалари, шунингдек, ахборотларни ифодалаш, 138 узатиш ва йиғиш, билиш фаолиятини назорат қилиш ва бошқаришни ташкил этиш бўйича ўқитувчининг вазифаларини моделлаштирувчи интерактив мультимедиали дарсликий маҳсулотлар асосида педагогик шаротини яратишнинг метод, шакл ва воситалари мажмуи. Телеанжуман – турли географик жойллаштирилган икки ва кўпроқ фойдаланувчилар гуруҳларини ўқитиш мақсадида тв–Технологиялари орқали ахборотлар алмашиниш шакли. Тизим (system) - ягона мақсад йўлида бир вақтнинг ўзида ҳам яхлит, ҳам ўзаро боғланган тарзда фаолият кўрсатадиган бир неча турдаги элементлар мажмуаси. Тугун (node) - компьютер, терминал ёки тармоқ алоқасини боғлайдиган қурилма. Тьютор - аудитория ва аудиториядан ташқари машғулотларнинг алоҳида турларини ўтказиб, ўқувчиларнинг мустақил ишлашларига раҳбарлик қиладиган, ўқувчилар томонидан ўқув режасини бажарганликлари ҳамда ўқув материалини ўзлаштирганликларини назорат қилувчи ўқитувчи – маслаҳатчи. Ўқитишнинг виртуал муҳити - таълим жараëнининг барча иштирокчилари орасида интерактив алоқани таъминлайдиган махсус ўзаро алоқадор ва доимий янгиланиб туриладиган ўқитиш воситаларининг мажмуасини ташкил этувчи очиқ тизим. Ўқув материалларни сақлаш технологиялари – ўқув материалларини ахборот ташувчиларда: чоп этилган маҳсулот, аудио ва видеокасеталар, дискеталар, дисклар, ftр ва www- серверларда сақлаш восита ва методлари мажмуи. Файл - маълумот сақланувчи дискнинг номланган соҳаси. Факс–Модем - оддий модем (матнли ахборотларни компьютердан узатиш кабелига ва кабелдан компьютерга тушунарли кўринишга ўтказувчи махсус электрон қурилма)нинг барча имкониятларига эга бўлиб, қўшимча расмли, телефакс маълумотларни компьютерлараро алмашиш имкониятини берадиган қурилма. Фильтр мультимедиали дарсликлар - компьютер ишлаш тизимига зарарни кўпайтириш ва зиён етказиш мақсадида вируслар томонидан операцион тизимга қилинаётган “ҳужум”(мурожаатлар)ни ушлаб қолиш ва улар хақида фойдаланувчига маълум қилиш вазифасини бажарувчи вирусга қарши мультимедиали дарсликлар. Фойдаланувчи интерфейси – фойдаланувчини тизим ëки тармоқ билан ўзаро таъсирини аниқлайдиган шакл. Фойдаланувчиларни қайд этиш –ахборот-таълим ресурсларига кириш ҳуқуқини олиш учун фойдаланувчи ҳақидаги маълумотларни киритиш жараëни. Форум – сайт орқали мулоқот қилиш шакли. Форумдаги ахборотларнинг ҳар бири муаллифи, мавзуи ва ўзининг мазмунига эгадир. 139 Чат – ахборот алмашиш реал вақтда олиб бориладиган интернетдаги мулоқот. Эксперт тизимлар - хулоса чиқариш қоида ва механизмлари йиғиндисига эга бўлган билимлар омборини ўз ичига олган сунъий интеллект тизими. Электрон алоқа - ахборот тармоқлари орқали фойдаланувчиларга хатларни етказишни таъминлашнинг муҳим тармоқли кўриниши. Электрон алоқа – компьютер тармоқлари орқали фойдаланувчиларга маълумотларни етказиб бериш. Электрон алоқа (electronic mail) - компьютер тармоғида маълумотларни сақлаш ва уларни фойдаланувчилар орасида ўзаро алмашишини таъминлайдиган тизим. Internetда телефон тармоғи орқали фойдаланувчилар орасида маълумот алмашиш имконини беради, маълумот матн ёки файл кўринишида бўлиши мумкин. Электрон дарслик – компьютер технологияларига асосланган ўқитиш методларидан фойдаланишга мўлжалланган ўқитиш воситаси. Электрон жадвал - номланган сатр ва устун кўринишидаги тартибланган ва турли типдаги ахборотларни қайта ишлайдиган мультимедиали дарслик. Электрон кутубхона – электрон ахборот-таълим ресурслари мажмуаси. Электрон почта – компьютер тармоқлари асосида фойдаланувчилар ўртасида электрон шаклдаги матн, тасвир, овоз, видео ва бошқа ахборотларни узатувчи ва қабул қилувчи восита. Электрон ўқув қўлланма - бу давлат таълим стандартининг мутахасссислик ва йуналишлар бўйича фанларнинг алоҳида муҳимроқ бўлимлари бўйича тайёрланган электрон нашрлар, намунавий ва ишчи режалар, шунингдек, машқлар ва масалалар тўпламлари, харита ва схемалар альбомлари, тузилма атласлари, фанлар бўйича хрестоматиялар, диплом лойиҳаси бўйича кўрсатмалар, маълумотномалар акс этган электрон манбадир. Электрон мультимедиали дарслик - замонавий ахборот технологиялари муҳитида ўқитишнинг дидактик, мультимедиали дарслик ва техник интерактив мажмуасидан ташкил топади ва улар ўқув материалларини компьютер технологиялари ҳамда аудио-видео воситалар асосида яратиш, тизимлаштириш, сақлаш, қайта ишлаш ва улардан фойдаланиш имкониятини берувчи манбадир. 140 2-илова Сўров варақаси (Тажриба синов ишлари аввалида) “Таълимда ахборот технологиялари” фани бўйича мультимедиали дарсликни яратиш ва ундан таълим жараёнида фойдаланишга (дарс жараёнига ва талабаларнинг мавзуни ўзлаштиришига) муносабатингиз қандай? 1. Мультимедиали дарсликдан фойдаланиб таълимни ташкил этиш зарур ва фойдали, талабаларни билимларини чуқур ўзлаштиришни таъминлайди. 2. Талабалар ни билимларни муста қ ил ў злаштиришларида аҳамияти бор. 3. Мураккаб мавзуларни ў злаштиришга ёрдам беради. 4. Мультимедилаи воситалардан асосан дарсдан таш қ ари пайтларда фойдаланиш керак. 141 3- и лова Ўқитувчилар учун сўров варақаси Ф.И.Ш _____________________________________________________ Иш стажингиз _______________________________________________ Маълумотингиз ______________________________________________ Иш жойингиз________________________________________________ 1. Мультимедиали дарслик дан қандай ҳолларда фойдаланасиз? 2. Пассив талаба лар билан қандай ишларни олиб борасиз? 3. Дарсга талаба ларни қ изиктириш ва касбга й ў налтириш учун нималар қ иласиз? 4. Талаба ларга билим беришда қ андай методлардан фойдаланасиз ? 5. Иш тажрибангиздаги қ айси жиҳатларингизни оммалаштиришларини истар эдингиз? 10. Мультимедиали дарслик дан фойдаланишда қ андай қ ийинчиликларга учраяпсиз? –Методик (услубий) қў лланмалар етарли ми ? –Мультимедиали дарслик қ ачон ва қ андай фойдаланиш ҳакида ани қ тавсиялар й ўқ . –Мультимедиали дарслик дан фойдаланиш ва у орқали дарсни ташкил этиш технологиясини билмайман. –Мультимедиали дарслик технологиясини ишлаб чи қ ишда қ ийинчиликларга учрайман. 142 4-и лова С ў ров вара қ аси Т А Л А Б А Л А Р У Ч У Н 1. Факультетингиз ва гуруҳин гиз? _________________________________________________________ 2. “Таълимда ахборот технологиялари” фанига муносабатингиз? _________________________________ 3. Мультимедиали дарслик орқали дарс ташкил этишг а муносабатингиз? ______________________________________________________ 4. Қ айси мультимедиали дарслар сизга ё қ ди? Нима учун? _____________________ 5. Қ андай шароитда сиз янги мавзуни т ў ли қ ў рганиб олдингиз? – ўқ итувчи тушунтирганда; – Муста қ ил шуғулланганда ; – Мультимедиали дарслик асосида дарс ташкил этилганда ; 6. “Таълимда ахборот технологиялари” фани м ультимедиали дарсли гида файси д арсни қ изикарли деб ҳисоблайсиз? Нима учун ? 11. Фан ўқ итувчиларидан кимларни дарс бериш усулини ё қ тирасиз? 13. Устозларингиздан дарс жараёнида олган билимларингизни етарли даражада деб ў йлайсизми? 14. Энг маҳоратли, билимли касб эгаси б ў лиш учун қандай билим олиш керак ? 143 5-и лова Сўров варақаси Ўқитувчилар учун (Тажриба-синов ишлари якунида) 1. Таклиф этилган мультимедиали дарслик ёрдамида ўтказилган дарсдан кейин талабаларнинг “Таълимда ахборот технологиялари” дарсларига муносабатида қандай ўзгаришлар рўй берди? – қўшимча адабиётларга қизикиш ошди; – Талабалар гуруҳда фаолроқ ишлади; – дарсда интизом муаммоси камайди; – Т алабал арнинг ў злаштириши яхшиланди. 2. Мультимедиали дарслик орқали таълимни ташкил этишд а сиз қ андай қ ийинчиликлар ва муаммоларга дуч келдингиз ? – гуруҳ ни дарсга тайёрлашда қў шимча ва қ т керак б ў лди; – мавзуни тушунтиришда қ ийинчилик ва муаммолар б ў лди; – дарснинг якуний қ исмини баҳолаш, хулосалашда қ ийинчиликлар б ў лди. 3. Мультимедиали дарслик орқали дарс ташкил этишда ўқи тувчи ва талаба ларнинг дарсдаги фаолиятида ў згаришлар б ў лдими? – ўқув чилар муста қ илро қ б ў лишди; – Т алаба маъруза, амалиёт топшириқларини тайёрлашга катта эътибор бера бошлади; – ўқ итувчи ўқ увчиларнинг ижодида й ў налтирувчи ва ташкилотчи ролини бажарди. 4. Мультимедиали дарслик орқали дарс ташкил этишдан с ў нг ўқ ув жараёнини ташкил қ илишга муносабатингиз ў згардими? 5. Мультимедиали дарслик орқали дарс ни ташкил этишда, сизга энг қ ийин б ў лган бўлим ? Нимага? _____________________________________________________ 144 6-илова. 1-дарс ишланмаси. « Халқаро тармоқ. Интернет тармоғи ва қидирув тизимларида мутахассиликка доир маълумотларни излаш, сақлаш ва фойдаланиш технологиялари» маъруза машғулотининг технологик харитаси Босқичлар, вақти Фаолият мазмуни Ўқитувчи Талаба 1 босқич. Кириш (10 дақиқа ) 1.1. Ўқув машғулотининг мавзу ва режасини маълум қилади. Эришадиган натижалар билан таништиради. Мазкур машғулот муаммоли тарзда ўтишини эълон қилади. 1.1. Эшитадилар ва ёзиб оладилар. 2 босқич. Асосий (60 дақиқа) 2.1. Талабалар эътиборини режадаги саволлар ва улардаги тушунчаларга қаратади. Блиц- сўров ўтказади. 2.2. Билимларни янада аниқлаштириш мақсадида Б .Б.Б жадвалини дафтарга ёзаиш( чизиш ) ни таклиф этади . 2.3. Муаммоли саволларни ўртага ташлайди ва уларни биргаликда ўқишга чорлайди: Интернетнинг қандай қидирув тизимларини биласиз? Браузер нима? Браузер дастурларни вазифалари? Қандай браузер дастурларни биласиз? Адрес қатори нима, унинг вазифаси? Қ идирув тизимлари нима? Уларнинг имкониятлари, афзалликлари ? Қандай Ўзбекистон қидирув тизимларидан фойдаланасиз ? 2.1. Эшитади. Навбат билан бир-бирини такрорламай атамаларни айтади, дафтарларига ёзади, жадвалнинг 1 ва 2 устунларини тўлди- радилар. 2.2. Ўйлайди, жавоб беради ва тўғри жавобни эшитади. 2.3. Эслаб қолади, ёзади. Ҳар бир саволга жавоб беришга ҳаракат қилади. 2.4. Таърифни ёзиб олади, 3 босқич. Якуний (10 дақиқа) 3.1. Мавзуга хулоса қилади. 3.2. Режадаги натижага эришишда фаол иштирокчиларни рағбатлантиради. 3.1. Эшитадилар, ўзларини тўғрилайдилар. 3.2. Рағбатлантирилади. 145 7-илова. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Intellektual mulk agaentligadan olingan guvohnoma nusxasi 146

НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ МУНДАРИЖА КИРИШ ..................................................................................................... 3 I БОБ. ОТМЛАРНИНГ НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНА- ЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ- ДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАР- НИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1. 1. Мультимедиали дидактик воситалар яратиш методикасини такомиллаштириш –педагогик муаммо сифатида …….............. 12 1.2. Олий таълим муассалари ўқув жараёнида мультимедиали воситаларидан фойдаланишнинг педагогик имкониятлари...... 31 1.3. Номутахассис таълим йўналишлари учун ахборот технологияларидан мультимедиали дидактик воситаларни шакллантириш ва фойдаланиш асослари ......................................................................................... 40 I БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР ............................................................ 49 II БОБ. НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ 2.1. “Таълимда ахборот технологиялари” мультимедиали электрон дарслигини яратишни педагогик лойиҳалаш ва уни яратиш босқичлари ................................ ....... ................................ 50 2.2. Тaълимда мультимедиали ўқитиш воситаларидан фойдаланишнинг амалий - услубий хусусиятлари .................... 69 2.3. ОТМларда “Бошланғич таълим” ва “Мактабгача таълим” йўналишлари бўйича мутахассисларни тайёрлашда “Таълимда ахборот технологиялари” курси мазмунига қўйиладиган талаблар................................................................... 74 2. 4 . Олий таълимда “Таълимда ахборот технологиялари” фанидан мультимедиали электрон дарслик яратиш ва ундан фойдаланиш методикаси........................................................ ....... 86 II БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР ………………................................... 105 III БОБ. “ТАЪЛИМДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ”ДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАР АСОСИ ДА ПЕДАГОГИК–ТАЖРИБА СИНОВ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ АНИ Қ ЛАШ 3.1. Тажриба-синов ишларининг қўйилиши ва асосий босқичлари мазмуни ………… .......................................................................... 106 3.2. Тажриба-синов ишлари таҳлили ва самарадорлиги ………….. 108 III БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСАЛАР ......................................................... 114

УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР .......................................................................... 116 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ................................ 119 ИЛОВАЛАР ................................................................................................. 135 2

КИРИШ (фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси аннотацияси) Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда жамият ахборотлашуви тенденцияларига мос равишда замонавий дидактик воситаларни таълим жараёнига кенгроқ жорий этиш ва уларнинг самарадорлигини янада оширишга алоҳида йўналиш сифатида қаралмоқда. Ривожланган мамлакатларга хос глобал таълим муҳитини шакллантиришга илмий ёндашувлар контекстида таълимнинг узлуксизлиги ва амалий йўналганлигини таъминлаш, мустақил таълим олиш, ижодий ривожланишга йўналтириш асосий омил ҳисобланади. Шу жиҳатдан, илғор таълим муассасалари томонидан ўқитишнинг янги шаклларини ривожлантиришда замонавий дидактик воситаларни яратиш ва улардан фойдаланиш механизмларини такомиллаштириш муаммоларига алоҳида ёндашиш кузатилади. Дунё миқёсида мультимедиа технологияларини жадал ривожлантириш, турли узлуксиз ахборотларни жамлаш, уларни таълим элементлари билан бойитиш, ахборот технологияларининг назарий масалалари, турли соҳаларда қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари, ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш механизамлари, электрон дарсликлар яратишни такомиллаштириш омилларига оид изланишлар амалга оширилмоқда. Шунинг билан биргаликда мультимедиа воситаларидан амалий фойдаланиш, таълимнинг барча турларига замонавий дидактик воситаларни тадбиқ этиш лойиҳа ва илмий тадқиқотлар нафақат ахборот маконининг кўринишини ўзгартиришга, балки сифатли ҳамда мақсадли ўқув жараёнини тўғри ташкил этилишига имкониятлар яратмоқда. Мамлакатимизда олий таълим муассасаларида таълимни ташкил этишнинг дастурий-методик таъминоти, бўлажак педагогларни тайёрлашнинг миллий ва жаҳон таълим тажрибасига асосланган ташкилий- педагогик механизмларини такомиллаштириш орқали мамлакатимиз интеллектуал ресурслари потенциалини ошириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш 3

бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “Узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш, сифатли таълим хизматлари имкониятларини ошириш, меҳнат бозорининг замонавий эҳтиёжларига мос юқори малакали кадрлар тайёрлаш, таълим ва ўқитиш сифатини баҳолашнинг халқаро стандартларини жорий этиш” 1 каби устувор вазифалар белгиланган. Шу жиҳатдан, республикамиз олий таълим муассасаларида номутахассис таълим йўналишлари учун мавжуд мультимедиали дидактик воситаларнинг илмий- методик жиҳатларини тадқиқ этиш, ўқитишнинг замонавий дидактик воситаларини яратиш ва қўллаш технологияси асослари ва тамойилларини, уларнинг умумий тузилмаси ҳамда ўзига хос хусусиятларини аниқлаштириш, электрон дарсликлар яратиш ва улардан фойдаланиш тавсияларини ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ - 4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”, 2018 йил 19 февралдаги ПФ-5349-сон “Ахборот технологиялари ва коммуникациялари соҳасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”, 2019 йил 29 апрелдаги ПФ- 5712-сон “Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”, 2 019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847-сон “Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги фармонлари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 24 июлдаги 571-сон “ Самарқанд давлат университети фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори ва мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади. 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ–4947-сонли Фармони. – Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда; 20-сон, 354-модда; 23-сон, 448-модда. 4

Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Тадқиқот республика фан ва технологиялари ривожланишининг I. «Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. МДҲ ва Россия Федерацияси олимлари Т.А.Гудкова, Г.Л.Абдулгалимов, М.М. Абдуразаков ларнинг докторлик диссертацияларида бўлажак информатика фани ўқитувчисини тайёрлаш методикаси масаласи кенг ёритилган. Бугунги кунда МДҲ ва Россия Федерациясида кенг фойдаланиб келинаётган ўқув адабиётлари, жумладан дарслик ва ўқув қўланмалар М.А.Абросимова, И.Г.Акперов, Л.И.Алешин, В.С.Алиев, К.В.Балдин, В.М.Вдовин, М.В.Гаврилов, М.А.Венделева, А.М Ветитнев каби олимлар томонидан яратилган. Мазкур ўқув қўлланмалар ва дарсликларда ахборот технологияларининг назарий масалалари, турли соҳаларда ахборот технологияларини қўллашнинг ўзига хос хусусиятлари очиб берилган. Хусусан, М.А.Абросимова давлат бошқарувида ахборот технологияларини, И.Г.Акперов ва К.В.Балдин менежмент соҳасида ахборот технологияларини, М.А.Венделева бошқарувда ахборот технологияларини, В.М.Вдовин солиқ соҳасида ахборот технологияларини, М.В.Гаврилов бозор иқтисодиётида ахборот технологияларини, А.М.Ветитнев ижтимоий-маданий ва туризм соҳасига ахборот технологияларини жорий этиш масалаларини ўрганган. Таълимда ахборот технологиялари, интерфаол усуллар ва мультимедиадан фойдаланиш масалаларини тадқиқ этишга россиялик Б.Б.Андресен, Г.М.Киселев, В.М.Красильникова каби олимларнинг ишлари бағишланган. Республикамизда таълим тизими учун ўқув адабиётларининг янги авлодини яратиш, электрон дарсликлар яратиш масалалари билан Н.И.Тайлаков, Г.А.Расулова, Қ.Т.Олимов, М.Н.Цой, Р.Х.Джураев каби 5

Похожие

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЛАБОРАТОРИЯ ВА АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАРНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИ МУЛЬТИМЕДИАЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
НОФИЛОЛОГИК ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШИ ТАЛАБАЛАРИНИ ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ЎҚИТИШДА КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
УМУМИЙ ЎРТАТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ОРГАНИК КИМЁ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
TALABALARGA CHIZMACHILIK DARSINI O’QITISHDA ANIMATSION EFFEKTLARDAN FOYDALANISH METODIKASI
Мустақиллик йилларида давлат бошқаруви тизимида амалга оширилган ислоҳотлар мавзусини оъқитиш методикаси