logo

O`RTA ASRLARDA ANGLIYA SHAHAR HUNARMANDCHILIGI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

377.978515625 KB
K afedra:  “ Jaxon Tarixi ”
KURS ISHI
MАVZU: O`RTA ASRLARDA ANGLIYA SHAHAR
HUNARMANDCHILIGI
SAMARQAND -202 2
1 MUNDARIJA
KIRISH
I. BOB .   O’RTA ASRLARDA ANGLIYA 
1.1  Qishloq va Urbanizatsiyalashuv sabablari ……….. ............. ......... 5-bet
1.2.  O`rta asr Shartnomalariga nazar ……. .................................. ......  8-bet
II. BOB .  ANGLIYA SHAHAR HUNARMANDCHILIGI
2.1. Shahar hunarmandchiligi va savdo masalalari  …………......... 12-bet
2.2. Angliya shahar hunarmandchiligi York shahri misolida  …….. 18-bet
III. BOB .  “O`rta asrlarda Angliya shahar hunarmandchiligi” mavzusini 
o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish
3.1  Noan’anaviy ta’lim texnologiyasi  … …………………................ 20-bet
3.2  “ BBB” metodi   ……………………………….............................. 23-bet
XULOSA
GLOSSARIY
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
2 KIRISH
Shaharnining   qishloqdan   hatto   bozori   mavjud   bo’lgan   qishlog'idan   ajratib
turuvchi   fazilatlardan   biri   shaharda   uchratish   mumkin   bo'lgan
hunarmandchilikning   xilma-xilligi   edi.   Ishlab   chiqarishning   deyarli   har   qanday
sohasi   bo'yicha   mutaxassisliklar   va   kichik   mutaxassisliklarni   shahar   markazida
topish mumkin edi. 
Qolaversa,   XII-XIII   asrlarda   Yevropa   iqtisodiyoti   kengayib   borar   ekan,   turli
hunarmandchilik   mahoratiga   talab   ham   oshib   bordi.   Olimlarning   fikricha
hunarmandchilik   turlarini   kuzatishning   bir   usuli   -   o'sha   paytda   endigina
ishlatilayotgan   familiyalardir,   ko'pgina   hunarmandlar   o'z   oilalarini   o'zlarining
hunarlari   bilan   nomlashgan;   masalan,   qurilishda   ishlaydigan   oilalarga   Smit,
Shmidt,   Faber,   Tinker,   Plumb,   Houseman,   Meyson,   Maurer,   Thatcher,   Glazer,
Turner,   Carpenter   va   Dauber   kiradi.   O'rta   asrlarda   jamiyat   asosan   qishloqlardan
iborat   bo'lib,   aholining   atigi   besh   foizga   yaqini   shaharlarda   yashagan.   O'rta   asr
shaharlari zamonaviy standartlarga ko'ra kichkina edi. Londonda taxminan 50 000
aholi bor edi; York shahrining aholisi atiga 8000 kishi bo’lgan. 
Shaharlar   odatda   qulay   bozor   yoki   ma'muriy   markaz   bo'lganligi   sababli
rivojlangan,   haftalik   bozor   chakana   savdoning   markazi   va   odamlar   hayotidagi
muhim voqea edi, chunki biz bilgan do'konlar yo'q edi.
London   Normand   istilosidan   oldin   Angliyaning   poytaxti   va   eng   yirik   shahri
bo'lgan.   Boshqa   ingliz   shaharlari   iqtisodiy   o'zgarishlar   shamoli   tufayli   qudrat
zinapoyasidan yuqoriga ko'tarildi yoki pastga tushd lekin 1066 yilga kelib Angliya
bosqinchi   Normandiya  gertsogi   Uilyam  tomonidan  bosib  olindi.  Asrlar  davomida
mahalliy aholiga zulm qilmagan Normanlar tezda ingliz jamiyatiga singib ketishdi.
Normand   qirollari   va   ularning   o rnini   egallagan   Anjevinlar   yoki   Plantagenetslarʻ
Fransiyada   katta   mulklarini   saqlab   qolishgan,   shuning   uchun   qirol   saroyida   va
umuman,   o qimishli   odamlar   orasida   frantsuz   tili   va   madaniyati   moda   bo lishda	
ʻ ʻ
davom   etgan.   O'rta   asrlarda   Angliyada   deyarli   har   bir   kishining   tabiiy   tili,   shu
jumladan, vaqt o'tishi bilan qirol ingliz tili edi; lekin frantsuz Angliyada rasmiy til
3 sifatida uzoq vaqt saqlanib qoldi. Angliyada kuchli milliy o'ziga xoslikning o'sishi
13-asrda boshlangan. 
Qit'ada   bo'lgani   kabi,   oilaviy   ishlab   chiqarish   tubida   paydo   bo'lgan
hunarmandchilik   Angliyada   anglo-sakson   davrida   11-asrda   rivojlanib   kuchayib
shaharlarning tez o'sishida muhim omil bo'ldi.
O'rta   asrlarda   Angliyada   shaharlar   asosan   daryolar   bo'yida   va   qirg'oq   bo'ylab
paydo   bo'lgan   dastlab   shaharlar   qishloq   xo'jaligi   markazlari   bo'lib,   ular   eksport
uchun   non   etishtirgan.   Savdogarlar   esa   o'z   mollarini   daryo   va   dengiz   yo'llari,
portlar   yordamida   amalga   oshirilgan.   Tashqisavdo   ichki   savdoga   qaraganda
foydaliroq bo’lgan.
Angliya   shaharlari   nomlari   haqida   malumotlarni   Domesday   Kitobidagi
malumotlar   asosida   o’rganiladi.   Domesday   Kitobi   ikkita   mustaqil   asarni   o’zida
jamlagan   bular   “Kichik   Domesday”   va   “Buyuk   Domesday”.   Domesday   kitobida
jami 268 984 kishi qayd etilgan, ularning har biri uy xo'jaligi boshlig'i edi. 13 418
ta   joyni   nomlaydi.   Uning   asosiy   qismini   tashkil   etuvchi   to liq   qishloq   joylaridanʻ
tashqari, Domesday ko pgina shaharlarga oid qiziqarli yozuvlarni o z ichiga oladi,	
ʻ ʻ
5624   tegirmon   ro'yxati   keltirilgan.   Kitobda,   shuningdek,   28   000   ta   qul   sanab
o'tilgan. 
O’rta   asrlarda   shahar   hunarmandchiligi   mavzusida   o’rgamnish   olib   boorish
jarayonida   asosan   Angliyalik   mualliflarning   asarlaridan   foydalandi   lekin   ushbu
asarlar va boshqa masalalarga bag'ishlangan adabiyotlar, afsuski, alohida toifalarga
ajratilmaydi.   Natijada,   keyingi   bo'limlardagi   ishlar   o'rtasida   katta   o'xshashliklar
mavjud bunga malumotlarni o’qish jarayonida tushunasiz. 
Bir   necha   asarlarni   o’rgangan   holda   O’sha   davr   haqida   maluotlarni   o’rganib
chiqib   O’rta   asrlarda   Anglyadagi   muhitni   shahar   hayotini   aholining   mehnat
faoliyatini   va   shahardagi   ishlab   chiqarish   jarayonlari   savdo-sotiq,   shaharlarning
iqtisodiy   ahvoli.   Bundan   tashqari   Anglyada   shaharlar   qay   tarzda   vujudga   kelgani
va   rivojlanish   sabablari,   qishloq   ahlining   aynan   shaharga   intilish   sabablarini
o’rgangan holda ushbu mavzuni yoritdim.
4 I. BOB .  O’RTA ASRLARDA ANGLIYA
1.1  Qishloq va Urbanizatsiyalashuv sabablari
Aksariyat   hunarmandchilik   an'anaviy   ravishda   shahar   mashg'ulotlari   sifatida
qaralgan, ammo ular  qishloqda boshlanib shaharga ko’chgan, ba'zi  ma'lumotlarda
hatto   qishloqda   ham   qolgan   zamonaviy   davrda.   Ba'zilari,   masalan,   tog'-kon
sanoati,   metallurgiya   sanoati,   qazib   oluvchi,   yoqilg'i   va   katta   hajmdagi   foydali
qazilmalarga bog'liq bo'lgan sanoat tarmoqlari, xomashyo tabiatidan qishloqda edi;
boshqalar,  masalan,  frezalash   va to'la  mato,  mexanizmlar  ularning ishlashi   uchun
oqayotgan suvga bog'liq bo’ldi. Masalan, yigiruv va ma'lum darajada to'quvchilik
qishloq ya’ni uy hunarmandchiligi bo'lib qoldi,   ularni qishloq xo'jaligi taqvimiga
kiritilishi   mumkin.   Qolaversa   qishloq   maishiy   hunarmandchilik   ish   bilan
ta'minlangan, odatda qishloq sharoitida ayollar kam ish bilan band bo'lgan.
Shunday   qilib   shaharlik   hunarmandlarining   qishloqlik   ustalardan   farqi
ularning   mashq   qilishlari   ortidan   hunarmandchilik   tarmoqlarining   takomillashuvi
va hunarmandlarning o'sib borayotgan kasbiy mahoratining o’sishi, shaharlarining
tajribali   to'quvchilari   tomonidan   nozik   bilan   to'qilgan   elita   matolar,   professional
hunarmandlar   sinfi   o'z   navbatida   shaharlaning   yuksalishiga   sabab   bo'ldi,   sifatli
mahsulot   uchun   pul   to'lashga   qodir   va   tayyor   aristokratik   sinf   mavjud   bo’lishi,
shahar mahsulotlari eng yuqori sifatga yetishiga sabab bo’ldi.
O'rta   asrlarda   shahar   hunarmandchiligining   soni   ko'paydi   chunki   ilgari
birlashgan   ishlab   chiqarishlar   alohida   jarayonlarga   bo'lingan,   ma'lum   bir
hunarmand   bitta mas'uliyat ostida faolyat olib brogan bo’lsa, har bir jarayon bilan
alohida   hunarmandlar   ishlagan.   Masalan   pichoq   yasaovchilarning   ish   taqsimoti:
temirchi,   tutqichlarni   o'rnatuvchilar,   ularni   olib   yurish   uchun   teri   g'iloflar
tikuvchilardan tashkil topgan guruhlarga ajralgan.
Kiyim   tikishda   talab   qilinadigan   noziklik   darajasiga   ko'ra   ko'plab   alohida
hunarmandchilikni   o'z   ichiga   olgan,   ip   yigiruvchilardan   tashqari   taroqchilar,
5 bo yoqchilar,   to quvchilardan   iborat.   Ushbu   hunarmandlarning   ba'zilari   nomlariʻ ʻ
bilan abadiylashtirilgan. 
Bitta buyumni ishlab chiqarish bir nechta hunarmandlarning xizmatlarini talab
qilgan,   bu   maqsadga   muvofiq   edi   chunki   hunarmandlar   uchun   ish   o’rinlari
yaratilgan agar iloji bo'lsa hunarmandlar  bir-biriga yaqin yashashar edi. 1
 
Shundan   xulosa   qilsak   bo’ladiki   bu   ish   jarayoni   hunarmandchilikning   yanada
rivojlantirishi   bilan   o’sha   hunarmadchilik   sohasining   yuksak   darajaga
ko’tarilishiga sabab bo’lgan.
Yuz   minglab   muhojirlarning   hech   biri   o'zlarining   ko'chib   o'tishlari   to'g'risida
shaxsiy   yozuv   qoldirmagan,   ammo   biz   ularning   sabablarini   tushunishga   harakat
qilishimiz mumkin. Qishloq iqtisodiyoti hammaga munosib turmush tarzini yaratib
bera olmadi. Kam ta'minlanganlar masalan, ko'plab yoshlar va kichik mulkka ega
bo'lganlar, allaqachon ishchi kuchi bilan yaxshi ta'minlangan va yer tanqis bo'lgan
qishloqlarda   uzoq   muddatli   qashshoqlikka   duch   kelishdi.   Vaqti-vaqti   bilan   oziq-
ovqat   tanqisligi   tahdidi   ostida   bo'lgan   gavjum   qishloq   o'z   aholisini   tark   etishga
majbur   qildi,   ammo   odamlar   nosog'lom   turmush   sharoitiga   qaramay,   shaharlarga
to'planishdi,   chunki   shaharlar   ham   ularga   ijobiy   afzalliklarni   taklif   qilib,   yangi
kelganlarni jalb qildi. 
Shaharlarni qishloq xo'jaligidan tashqari turli xil kasblar bilan shug'ullanadigan
kasblar ham mavjud bo’lgan hunarmandchilik ustunlik qiladigan ammo ma'murlar,
ruhoniylar,   maktab   o'qituvchilari,   va   boshqa   mutaxassislarni   o'z   ichiga   olgan.
Muhojir bo'lmoqchi bo'lganlar uchun shaharlarda turli ko'nikmalar va iste'dodlilar
uchun  imkoniyatlar  yaratganligi  sababli   shahar  ularni   o’ziga   chorladi.   Aynan  shu
narsa shaharlarning mamlakat aholisining 1086 yildagi 10% dan 1300 yilga kelib
20% ga yaqinlashishiga olib keldi. 2
1
  Norman Pounds. “THE MEDIEVAL CITY” , London-2005,  P –  119. 
2
  Christopher Dyer.   The new economic history of Britain  “ Making a Living in the Middle Ages  the people 
of britain 850–1520”,  London-2016,  P – 201 - 209 .
6 Angliyaning shahar aholisi jami foiz sifatida
Yillar Aholi jami Shahar jami Shahar foizda
1086 1-1.5 mil 66-82,000 5.5-6.5
1377 1,2-2 mil 90,000 8.5-10
1377   yilga   kelib   Londonda-taxminan   50   000   aholisi   bo'lgan   bu   shahar
Angliyaning   boshqa   shaharlaridan   ancha   katta   edi.   Undan   ancha   pastda   Bristol,
Koventri, Norvich va Yorkning to'rtta shaharlari joylashgan bo'lib, ularning aholisi
8 000 dan 15 000 gacha edi, Linkoln kabi keyingi darajadagi shaharlar aholisi 5000
dan   8000   gacha   bo'lgan.   Keying   darajadagi   shaharlarning   aholisi   2000   dan   5000
gacha   bo'lgan   Stamford   (Linkolnshir)   kabi   27   ta   shahardan   iborat   edi.   Nihoyat   ,
Grimsby  (Linkolnshir) yoki Stow-on-Wold (Gloucestershire) kabi shaharlar aholisi
2000 dan kam bo'lgan 3
Shaharga   yangi   kelganlarga   yer   uchastkasini   olib   uy   qurib,   biznes   yo'lga
qo'yish vaqtida ularga ijara haqini to'lash uchun besh yil muhlat imtiyozi berilgan.
Qirol   va   uning   vorislari   qirollik   hukmronligi   mustahkam   o'rnatilgan,   qirollikning
sharqiy qismida o'z burg'ularining ko'pchiligiga asos solgan. Burglar qal'alar bilan
bog'langan   va   ular   yangi   shirlarning   markazlariga   aylantirilgan   va   shu   bilan
shaharlarga   siyosiy   va   ma'muriy   ahamiyatga   ega   bo'lgan.   Keyinchalik   ular   XIII
asrda   yirik   shaharlarda   tashkil   etilgan   friar   kabi   diniy   uylarga   ega   bo'lishdi.
Shaharlar,   shuningdek,   rivojlangan   qishloq   xo'jaligiga   ega   bo'lgan   mintaqaning
afzalliklaridan   bahramand   bo'lishdi   va   bozorlar,   yarmarkalarni   o'tkazish
imtiyozlarining   qirollik   grantlari   ularni   atrofdagi   qishloqlarning   savdo   markaziga
aylantirdi.   Eng   muvaffaqiyatli   soliq   chet   el   savdagorlaridan   olingan   bo’lib   ular
undan   yaxshi   foydalana   oladiganlar,   xususan   Bervik,   Edinburg,   Pert   va   Aberdin
shaharlarini misol qilib olsak bo`ladi. 
3
  Rupert Willoughby. “Life in Medieval England 1066-1485”. P  –  24.
7 1.2.  O`rta asr Shartnomalariga nazar
HUJJAT 7
Shogirdlik shartnomasi
Men   Piter   Bor,   o'g'lim   Stivenni   siz   to'quvchi   Piter   Feyssakga   to'quvchilik
hunarini   o'rganishi   uchun   ishonib   topshiraman.   U   sizning   uyingizda   to'rt   yil
davomida   yashashi   kerak   keyingi   Pasxa   bayramidan   boshlab   siz   uchun   ishlaydi.
O'g'lim   siz   uchun   ishlashini   va   hamma   narsada   sodiq   va   ishonchli   bo'lishini   va
shogirdligi   tugaguniga   qadar   sizdan   o'g'irlik   qilmasligini   va   hech   qanday   sabab
bilan qochib ketmasligini zimmamga olaman. 
Men, Piter  Borre shuni  kafolat beramanki  yuzaga kelishi  mumkin bo'lgan har
qanday   yo'qotish   yoki   zarar   uchun   sizga   o'z   navbatida   Piter   Feyssak   Borrening
o'g'liga sodiqlik bilan ko'rsatma berishga va uni oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan
ta'minlashga majburyatini o’z zimmamga olaman. [1248 yil sanasi.]
8 Manba: Louis Blancard, ed., Documents Inédits sur le Commerce de Marseille
au Moyen yoshi, jild.  2 (Marsel: Barlatier-Feissat, 1884). 4
DOCUMENT 8
Urban Conditions Information on urban housing is most readily obtained from
the contracts made between householders and the builders – masons and carpenters
–   who   had   contracted   to   build   their   houses.   The   following   extracts   are   from
contracts published in L. F. Salzman’s Building in England, Appendix B. Most are
in Latin, and have been translated or summarized by the author.
Housing
  Simon of Canterbury undertakes in the presence of the Mayor and Aldermen
to build for William  de Hangitone, using his own materials, “a hall  and chamber
together   with   a   small   chamber,   and   a   larder   between   the   aforesaid   hall   and
chamber; also a solar above the chamber with a fireplace; there is to be a gallery at
the upper end of the hall [in capite aule] and an outside staircase from the ground
to   the   gallery,   and   two   compartments   in   the   cellar   under   the   hall,   and   one
compartment   crosswise   under   the   hall   for   the   drain   [toilet,   cloaca]   and   two
conduits for the said drain, and a stable of the length between the said hall and the
[illegible in manuscript]. 
London, 1308. No. 
3 Source: L. F. Salzman, Building in England down to 1540: A Documentary
History (Oxford: Clarendon Press, 1967), pp. 417–18  5
HUJJAT 8
Shahar sharoitlari
Shahar uy-joylari to'g'risidagi ma'lumotlar eng oson shartnomalardan olinadi.
4
  Norman Pounds. “THE MEDIEVAL CITY” , London-2005,  P – 1 97 .
5
  Norman Pounds. “THE MEDIEVAL CITY” , London-2005,  P – 1 98 .
9 Uy egalari, quruvchilar va duradgorlar o'rtasida qilingan uylarini qurish uchun
shartnoma   tuzdilar.   Quyidagi   parchalar   L.   F.   Salzmanning   Angliyadagi   binosida
chop etilgan shartnomalardan olingan.
Ularning aksariyati lotin tilida bo'lib, muallif tomonidan tarjima qilingan yoki
umumlashtirilgan.
Uy-joy
Kenterberidagi   Saymon   mer   va   Aldermenlar   ishtirokida   Uilyam   de   Xingtone
uchun o'z materiallaridan foydalangan holda "zal" qurishni o'z zimmasiga oladi va
xona  kichik  xona  bilan  birga  yuqorida  ko'rsatilgan   zal  va  kamera,  zalning  yuqori
qismida   galereya   bo'lishi   kerak,   galereyaning   zinapoyaning   tak   qismidan   yer
to`laga   yo`lak   bo`lishi   kerak   bundan   tashqari   [hojatxona,   qo'lyozmani   saqlash
xonasi] mavjud bo`lishi kerak
London, 1308. № 3
Manba: L. F. Salzman, Angliyada 1540 yilgacha bo'lgan bino: Hujjatli tarix
(Oksford: Clarendon Press, 1967), 417-18-betlar.
Contract to Build the Boar Inn on the Market Place
  An   indenture   between   William   Ludlowe   and   John   Fayrebowe,   carpenter   of
Busshopestrowe, Wiltshire witnesseth that John “will make for the said William a
house within the Bore [tavern] adjoining the Market Place . . . containing in length
63 feet and within the walls 20 feet. The grounsills* are to be 15 inches wide and
10 inches thick. There are to be 14 principal posts, every post 16 feet long and 13
inches   wide   and   12   inches   thick.   Every   ‘somer’**   to   be   16   inches   wide   and   15
inches thick. And every joist 8 inches thick and 9 inches wide. There are to be 10
inches  between every joist. Every ‘byndyngbeme’*** is to be 9 inches  thick and
15 inches wide, and every wallplate, 8 inches thick and 9 inches wide, and every
rafter 4 inches thick at the top and 5 inches at the foot. The rafters are to be spaced
at   9   inch   intervals.   The   house   is   to   be   well   and   truly   made   of   sufficient   timber,
clean and without sap or windshake, ready to be set up and reared by the feast of
the Nativity next. The said John shall  find all timber for  doors and windows and
10 studs for the walls. And William shall find all nails, wattle [withies or osiers to be
daubed   with   clay;   see   Glossary],   roofing   and   mason’s   work   necessary,   and   also
meat   and   wages   for   two   men   working   with   the   said   John   for   seven   days   at   the
rearing of the house, and also the meat and wages for the men carting the timber to
Salisbury. William will also pay 20 li [livres, i.e., pounds] for building the house
and finding the timber, to be paid in three installments.” 6
 Salisbury, 1444. No. 73.
 Source: Salzman, Building in England, pp. 516–17.
6
  Norman Pounds. “THE MEDIEVAL CITY” , London-2005,  P – 1 99 .
11 II. BOB .  ANGLIYA SHAHAR HUNARMANDCHILIGI
2.1. Shahar hunarmandchiligi va savdo masalalari
O'rta   asrlar   shaharchasining   ikkinchi   asosiy   vazifasi,   uning   o'lchamidan   qatiy
nazar   savdo   edi,   chunki   hunarmandlarni   savdo   sotiqdan   ajratish   mumkin   emas.
Hunarmandchilik sanoati asosan ixtisoslashgan bo'lib, ular bilan shug'ullanganlarni
qo'llab-quvvatlash  uchun o'z  mahsulotlarini   sotishlari   kerak  edi.  Bundan  tashqari,
ishlab chiqarish birliklari kichik edi va har bir hunarmand o'z xalqi bilan bevosita
savdo   qilgan.   Etiborli   jihati   shundaki   uning   o'zi   ham   ishlab   chiqaruvchi   ham
savdogar edi. Yana bir nechta nozik mahsulotlardan tashqari, ko'proq qimmat baho
matolar  va sharqona ziravorlar, hech qanday vositachilar  yo'q edi  o'rta asr  shahar
savdosi   ishlab   chiqaruvchi   to'g'ridan-to'g'ri   iste'molchiga   o’rtasida   amalga
oshirilgan.   Faqat   Flandriya   shaharlaridan   va   Boltiq   bo'yi   shaharlari     kabi   uzoq
mintaqalardan keltirilgan  tovarlar uchun savdogar aralashgan hisoblanadi.
Savdoni   ikki   turga,   shahar   ichidagi   va   shahar   tashqarisi   sifatida   ajratish
mumkin.   Birinchisiga   kelsak,   hunarmandlar   o'zlarining   mahsulotlarini   ichki
bozorda     sotishgan,   mahalliy   iste'mol   uchun   ishlab   chiqargan   novvoylar   va
qassoblar va boshqalarni shular sirasiga kiritsak bo’ladi.
Ikkinchisi   esa   tashqi   savdo   uchun   ham   mahsulot   ishlab   chiqarishgan
hisoblanadi   bu   biznesining   muhim   qismi   boshqa   mamlakatdan   kelganlar   bilan
bo'lgan   uning   mollarini   sotib   olish   uchun   qishloqdan   yoki   boshqa   shaharlardan
kelishgan.
 Bu ikkisi o'rtasida muvozanat bo'lishi kerak edi, hech bir shahar o'zining ichki
ishlab  chiqarishi  va   savdosi   bilan  kun  kechira  olmadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,
hech bir shahar o'zini-o'zi  ta'minlay olmaydi shu sababli  kerak edi tashqi savdoni
olib   borish.   Bu   savdo   asosan   shahardan   tashqari   olib   borilgan   mahalliy   bozor
orqali.
Savdoning  rivojlanib  borishi  orqali   ba'zi  tovarlar  uchun   ehtiyoj   orta  boshladi,
xususan har kuni talab qilinadigan tovarlar katta miqdorda edi ammo shahar  bozor
12 maydoni   kichik   edi,  ishlab   chiqarish   va   savdo   hatto  eng   kichik   shaharchada   ham
mavjud, shu sababli ularning bozor maydoni kengaytira boshladilar.
Shaharlar   o'sib   ishlab   chiqarishni   diversifikatsiya   qilgani   sayin   ular   ishlab
chiqargan narsaga  mos  keladigan  maxsulot  ishlab  chiqdilar. .  Shahar   savdosining
asosiy tuzilmalari uchta edi. Birinchidan hunarmand-ishlab chiqaruvchi do'kon bor
edi   mijozlari   bilan   yuzma-yuz   uchrashib,   narxlar   bo‘yicha   muzokaralar   olib
borishgan.   Ikkinchidan   bozor   bor   edi   odamlar   asosan   atrofdagi   qishloqlardan
dehqonlar   olib   kelishgan   fuqarolarga   sotish   uchun   o'z   fermer   xo'jaligi   va   bog'lari
mahsulotlari,   bunday   tovarlarni,   asosan,   shahar   hunarmandlarining   mahsulotini
sotib olgan. chunki ular o'z qishloqlarida erisha olmadilar. Uchinchi tuzilma tijorat
tizimi   yarmarka   edi,   lekin   ko'pincha   qisman   qimmatroq   tovarlar   bilan   savdo
qiladigan   uzoq   masofalardagi   savdogarlarni   jalb   qilingan.   Shaharliklar   shaharlar
paydo bo'lgandan beri bir-birlari bilan savdo qilishgan.
Shaharga asos solgan yoki unga qo'shilgan har bir nizom  bozor uchun sharoit
yaratgan,   chunki   bozorsiz   u   shahar   emas   edi,   chunki   shaharning   asosiy   vazifasi
tovarlarni   sotish   va   sotib   olishni   ta'minlash   edi.   Hokimiyat   -   qirol,   gersog   yoki
hudud   xo'jayini   odatda   shahar   nizomida   belgilangan   ushbu   imtiyozni   bergan:
Bozor odatda haftada bir marta va ma'lum bir kunda o'tkazilishi  kerak edi bu esa
muqarrar   ravishda   qandaydir   darajada   raqobat   bo'lishi   kerak   edi   lekin   bozorlarga
hech qanday zarar keltirmasligi kerak.
O'rta   asrlarda   Angliyada   va   qit'aning   ko'p   qismida   deyarli   barcha   shaharlar
odatda shahar markaziga yaqin joyda bozoriga ochiq joy ajratib ta'minlashgan.
Yarmarka: Podshoh haftalik bozor o'tkazish huquqini berganida, u odatda yillik
yarmarka   o'tkazish   imtiyozini   birlashtirgan.   Yarmarkalar   bozorlardan   tubdan   farq
qiladi, ular kamroq bo'lgan tovarlarning assortimenti ancha kengroq bo'lgan va ular
tez-tez   savdogarlar   tomonidan   bo'lgan   uzoqroq   masofalardan   Yevropaning   turli
burchaklaridan kelgan yuzlab savdogarlar o'zlari ishlagan tovarlarga ixtisoslashgan
mato,   sharobda,   yoki   ziravorlarda   olib   kelisgan.   Bundan   tashqari,   yarmarka   bir
necha   kun   davom   etishi   mumkin   edi.   O'rta   asrlarning   oxirlarida   Angliyada   Cam
daryosi qirg'oq bo'ylab eng katta Yarmarka tashkil etilgan.
13   O'rta   asr   ustalari   do'kon   tepasida   yashagan   va   maishiy   va   ishlab   chiqarish
kvartallari   hech   qachon   aniq   farqlanmagan.   Aksariyat   g'arbdan   tashqari
madaniyatlarda hunarmand yoki chakana sotuvchi bir joyda yashaydi va o'z ishini
davom   ettiradi   boshqasida   biznesini.   O'rta   asrlarda   Evropada   bu   ikki   faoliyat
deyarli har doim birlashtirilgan edi. Natijada, hunarmandlar uchun hech qachon ish
jarayonida   savdoda   muammo   bo’lmagan.   Aksariyat   tovarlar   uchun   ustaxona   ham
joy edi ish joyi va ham savdo nuqtasi edi.
Bugun sanoat integratsiyasi, qandaydir birlashma haqida gapiriladi
ishlab   chiqarishning   bir   tarmog'i   bilan   shug'ullanadigan   barcha   birliklarning
birlashmasi  Mato ishlab chiqarish bilan bog'liq qo'ylarni qirqishdan tortib, matoni
qirqish   va   tugatishgacha   bo'lgan   bir   qator   ketma-ket   bosqichlar.   Mato   qanchalik
nozik bo'lsa, shunchalik qimmat bo'ladi. 7
Mahsulotlar
To’qimachilik London,   Oksford,   Nottingem,   Beverli,   Skarboro,
Stamford va boshqalar
Duradigorlik London, Oksford, v.b
Vinochilik Vinchestr, London, Oksford
Teriga ishlov berish Oksford, Linkoln, Vinchester, Burford
Kiyim tikish London, York, Kembrij, Lester v.b
XVI asr o’rtalarida Angliya Flandriya va Florensiyadagi movut sanoatiga xom
ashyo  – jun  yetkazib  beradigan  mamlakatdan  ichki   va tashqi  bozorga  o’zi   movut
chiqaradigan   mamlakatga   aylandi.   Angliyada   XVI   asrga   kelib   jun   eksportining
kamayganligini quyidagi misolda ham ko’rish mumkin: 1354 yilda Angliyada bir
7
 Emilie Amt And Katherine Allen Smith, “MEDIEVAL ENGLAND 500–1500 A READER SECOND EDITION” , University 
of Toronto Press – 2018, P-87.
14 yilda   32   ming   xalta   jun   chiqarilgan   bo’lsa,   bu   ko’rsatkich   Genrix   VIII   davrida
(1509-1547) 5-6 ming xaltaga tushib qoldi. O’z navbatida tayyor movut chiqarish
to’xtovsiz o’sib bordi. Masalan, 1354 yilda chetga 5 ming o’ram movut chiqarilgan
bo’lsa, XVI asr o’rtalariga kelib uning miqdori 122 ming o’ramga yetdi. XVI asr
oxiriga kelib Angliya bir yilda 200 ming o’ram movut ishlab chiqaradigan darajaga
erishdi.   Movut   va   jundan   tayyorlangan   buyumlar   Angliya   umumiy   eksportining
81,6 % ni tashkil qildi
XVI   asrga   kelib   ingliz   sanoatining   boshqa   turlari   ham   sezilarli   yutuqqa
erishadi.   Norich,   Yorkshir,   Dorsetshir,   Devonshir   va   Kolchesterda   shoyi   va   ip
gazlamalar,   Birmingam   va   Sheffilda   qulflar,   mixlar,   pichoq   va   boshqa
duradgorchilik   asboblari   ishlab   chiqarish   yaxshi   yo’lga   qo’yildi.   XVI   asrda
Angliyaning   iqtisodiy   taraqqiyoti   ichki   va   tashqi   savdoning   rivojlanishi   tufayli
ham yuz berdi. Yagona milliy bozor tashkil  topdi. XIV-XV asrlarda Angliyaning
Italiya   va   Sharq   mamlakatlari   bilan   savdosi   asosan   venesiyaliklar   vositachiligida
olib   borilar,   Shimoliy   Yevropa   davlatlari   bilan   savdo   esa   Ganza   ittifoqiga   kirgan
nemis   savdogarlari   qo’lida   edi.   XVI   asrga   kelib   yuqoridagilarning   ikkalasining
ham   savdo   sohasidagi   monopoliyasi   qo’ldan   ketdi   va   Angliyaning   butun   savdo
sohasi  ingliz savdogarlarining kompaniyalari qo’liga o’tdi. Angliyada kemasozlik
ham juda tez sur’atlar bilan o’sdi.
1524-yildagi 20 ta eng boy ingliz shaharlari, 1334-yildan beri reytingdagi
o'zgarishlar
Shahar 1524 yildagi martaba 1334 yildagi martaba
London 1 1
Norwich 2 6
Bristol 3 2
15 Newcastle 4 4
Coventry 5 10
Exeter 6 28
Salisbury 7 12
Lynn 8 11
Ipswich 9 19
Canterbury 10 15
York 11 3
Reading 12 40
Colchester 13 53
B ury St Edmunds 14 26
Lavenham 15 -
Worcester 16 36
Maidstone 17 -
Totnes 18 -
Gloucester 19 18
Yarmouth 20 7
Manba:   R.   H.   Britnell,   "Britaniya   shaharlarining   iqtisodiyoti,   1300-1540",   D.   M.
Palliser,   tahr.,   The.   Britaniyaning   Kembrij   shahar   tarixi,   I:   600–1540   (Kembrij,
2000), 329-bet. 8
8
 ROSEMARY HORROX and W. MARK ORMROD. “A SOCIAL HISTORY OF ENGLAND, 1200–
1500”, Cambridge University Press-2006. –P.154.
16                            Qishloq va shaharlarda  tegirmonlar ulushi
                        Rural – Qishloq   Urban – Shahar 
Eslatma:   %   G   =   don   tegirmonlarining   ulushi;   %   I   =   sanoat   tegirmonlarining
ulushi. 9
9
  John Langdon, “MILLS IN THE MEDIEVAL ECONOMY England 1300-1540” Oxford University 
Press, P-49 .
17 2.2. Anglya shahar hunarmandchiligi York shahri misolida
Malumotlarga   tayanadigan   bo’lsak   O'rta   asrlarda   Yorkda   har   kim   savdo   qila
olmasdi - agar siz shaharda tovar sotmoqchi bo'lsangiz, siz erkin odam bo'lishingiz
kerak   edi   .   Imtiyozni   sotib   olishingiz,   uni   meros   qilib   olishingiz   yoki   shogirdlik
orqali ishlashingiz mumkin.
Maishiy xizmat Yorkdagi ayollar uchun eng keng tarqalgan kasb edi. Faqat bir
nechta ayollarga shahar erkinligi berildi, ko'pchilik tikuvchi va uy bekasi. 
1272 yildagi birinchi reestrda 452 kishining kasbi quyidagicha ko'rsatilgan:
 Charm savdosi - 30 foiz;
 Provizionlar – 29 foiz
 Metall hunarmandchilik - 17 foiz
 Savdo va yuk tashish - 10 foiz
 To'qimachilik hunarmandchiligi, asosan tikuvchilik - 7 foiz
 Qurilish hunarmandchiligi - 2 foiz
 Boshqalar - 5 foiz.
15-asrga kelib, shahar gullab-yashnagan va Frimanning reestri boshqa hujjatlar,
jumladan,   soliq   yozuvlari   va   vasiyatnomalar   bilan   birga   York   iqtisodiyotining
yorqin tasvirini beradi.
 Jun   to'qimachilik   sanoati   –   shahardagi   erkak   soliq   to'lovchilarning   deyarli
to'rtdan   bir   qismi   u   yoki   bu   tarzda   mato   sanoati   bilan   shug'ullangan.   1386
yilda   birgina   Yorkda   128   ta   usta   tikuvchi   bor   edi.   Shaharning   bu   sanoatga
qaramligi zaifligini isbotlash uchun edi.
 Charm   sanoati   –   o'n   foizi   teri   tikuvchi,   ko'nchi,   egarchi   yoki   poyafzal
yasashda ishlagan. York mamlakatdagi yuqori sifatli charm buyumlar ishlab
chiqarishning asosiy  markaziga aylandi. Ko'nchilik juda hidli biznes edi va
bu   bilan   shug'ullanadiganlar   odatda   daryoning   narigi   tomonida   hali   ham
Tanner's Row deb nomlanuvchi joyda ishlashlari kerak edi.
18  Ta'minot  –  yana o'n foizi oziq-ovqat va ichimlik bilan ta'minlashda ishlagan.
O'rta   asrlarning   har   qanday   shahrida   novvoylar,   qassoblar   va   baliq
sotuvchilari   bilan   bir   qatorda,   tashrif   buyuruvchilarning   ko'pligi   tufayli
Yorkda   ham   ko'plab   baqqollar,   ziravorlar,   tuzlar   va   souslar   bor   edi.
Shaharning   mintaqaviy   ahamiyati   ko'plab   tavernalar   va   mehmonxona
egalarida ham namoyon bo'ladi.
 Metall   hunarmandchilik   –   erkin   odamlarning   yana   o'ndan   bir   qismi   metall
sanoatida   ishlagan.   Ko'pchilik   juda   oddiy   darajada   edi   –   temirchilar,
kesuvchilar,   pin-yayuvchilar   va   boshqalar.   Ammo   Yorkda   zargarlar   soni
juda ko'p edi. Odamlar kalaydan yasalgan idishlarning eng so'nggi turlarini,
yaxshi   tayyorlangan   idish-tovoq   va   qurol-yarog'larni,   qo'ng'iroq   chalishni,
eng talabchan mahoratni olish uchun Yorkga murojaat qilishardi.
 Qurilish ishlari  –  o'rta asrlar shaharchasi ko'rinishiga shunday hissa qo'shgan
tosh   ustalari   va   duradgorlarini   o'z   ichiga   oladi   va   yana   ko'plab   ishchilar
noma'lumlikdan mahrum bo'lgan.
 Ixtisoslashgan   hunarmandlar   –   eng   muhimi,   Minster   va   ko'plab   cherkov
cherkovlarida derazalarni loyihalashtirgan usta oynachilar.
Xalqaro savdo.   An'anaviy hunarmandchilik gullab-yashnagan bo'lsada, import
va   eksport   qiluvchi   savdogarlar   undan   ham   ko'proq   pul   ishlab,   Xall   porti   orqali
kemalarni   xorijga   jo'natishdi,   u   erdan   kichikroq   qayiqlar   Yorkgacha   keladi.
Mahalliy   eksportning   asosiy   qismi   don   va   jun   edi.   Asosiy   chet   el   bozorlari   past
mamlakatlar, Germaniya, Frantsiya va Boltiqbo'yi bo'lgan.
Vino   avval   Frantsiyadan,   keyin   esa   uzoqroqdan   olib   kelingan.   Bu   davrga   oid
frantsuz ko'zalari, nemis stakanlari va gollandiyalik oshpazlik idishlari topilgan.
Taxminan   1155   yilda   Genrix   II   Angliya   va   Normandiyada   shahar
savdogarlarining   savdo   huquqlarini   Tomas   Beket   tomonidan   tasdiqlangan   nizom
bilan tasdiqladi, bu York shahri arxividagi eng qadimgi hujjatdir. Keyinchalik salib
yurishi   uchun   mablag'ga   muhtoj   bo'lgan   Richard   I   ("Arslon   yurak")   133   funt
sterling evaziga Yorkga qimmatli savdo imtiyozlarini berdi-bu juda yaxshi summa.
19 York   port   sifatida:   1203-4   yillarda   York   janubiy   va   sharqiy   qirg'oq   portlari
orasida   ahamiyati   bo'yicha   ettinchi   o'rinni   egalladi.   O'rta   asrlarda   daryo   bo'yida
do'konlar  va  do'konlar  mavjud  edi. Qazishmalar  shuni  ko'rsatdiki,  daryo bo'yidan
yog'och   va   toshdan   saqlovchi   devorlar   qanday   qurilgan   va   ular   axlat   bilan
to'ldirilgan.   Biroq,   suv   toshqini   Yorkga   qarshi   ishladi:   agar   yilning   ma'lum
vaqtlarida suv oqimi o'tkazib yuborilsa, qayiq shaharda ikki hafta davomida qolib
ketishi   mumkin   edi.   Bu   XIII   asrda   Xullning   asosiy   port   sifatida   ahamiyatini
oshirdi.   York   o'zining   kemasozlik   sanoatini   saqlab   qoldi   va   1294   yilda
mamlakatning   boshqa   joylariga   qaraganda   ko'proq   –   69   ta   kema   ishlab
chiqaruvchisi bor edi. 10
10
 http://www.historyofyork.org.uk/themes/trade-in-the-medieval-city
20 Noan’anaviy ta’lim texnologiyasi
O`yinli   texnologiyalar   ta’lim   jarayonining   samaradorligini   ta’minlash,
talabalarda   muayyan   faollikni   yuzaga   keltirish,   shuningdek,   bilim,   ko`nikma   va
malakalarni   hosil   qilishga   xizmat   qiluvchi   vaqt   oralig`ini   qisqartirish,   ta’limni
jadallashtirishga yordam beradi .
O`yinli   texnologiyalardan   foydalanishda   bir   qator   psixologik   xususiyatlar
ham   namoyon   bo`ladiki,   buning   oqibatida   har   bir   talaba   o`zining   shaxsiy
imkoniyatlarini   namoyish   eta   oladi,   ijtimoiy   hayotda   o`zi   egallagan   o`rinni
barqarorlashtiradi,   o`z-o`zini   boshqarish   ko`nikmalarini   hosil   qiladi.   O`yinli
texnologiyalar   nafaqat   nazariy   bilimlarni   mustahkamlash,   ularning   amaliy
ko`nikma   va   malakalarga   aylanishini   ta’minlabgina   qolmay,   balki   talabalarda
muayyan axloqiy, irodaviy sifatlarni ham tarbiyalashga yordam beradi.
O`yinlarni tashkil etishda quyidagi maqsadlar ko`zda tutiladi:
 ta’limiy (didaktik) maqsad;
 tarbiyaviy maqsad;
 faoliyatni rivojlantirishga yo`naltiruvchi maqsad;
 ijtimoiy maqsad.
Uyga vazifa berish jarayoni
I.  O’yin mazmuni tushuntiriladi
II.   Mavzu   boyicha   keyigi   darsda   tashkillashtiriladigan   o’yindagi   savollarning
javoblari beriladi (20~50)dona ( Savollar 2 yoki 3 toiyfaga bio’lib tuziladi)
III.   O’quvchilar   mavzuni   O’qish   jarayonida   shu   javoblar   to’g’ri   kelishi
mumkin bo’lgan savollar analiz qilinadi.
Mavzu:  O’rta asrlarda Anglya Shahar hunarmandchiligi
I. Guruh o’quvchilari 4 ta guruhga bo’linadi 
II. Doska   ikki   qisimga   ajratiladi   berilgan   javoblar   ikki   tomonga
ko’chiriladi.
1086, 20%, Yarmarka 1086, 20%, Yarmarka
1. Anglyada   nechanchi   yilga   kelib   mamlakat   aholisining   10%   shaharliklar
tashkil   etgan   va   bu   shaharlashuv   jarayoni  1300  yilga   kelib   necha   foizga   yetadi .
21 2. Qirol   yoki   Shahar   Lordlari   tamonidan   tashkillashtirilib   bazan   birnechakun
davom etadigan jarayon bu?
III.   Doskaga   har   bitta   guruhdan   bittadan   qatnashchi   chaqiriladi   va   ikki   talaba
javoblar   yozilgan   birinchi   qismini   egallaydi   keyingi   ikki   talaba   esa   ikkinchi
qismini egallaydi ular doskaga teskari holatda turishadi. 
IV. Savollarning Tasnifiga  qarab (3~5) tagacha savol o’qiladi.
V. Savol   o’qilganidan   so’ng   ruhsat   berilishi   bilan   talabalar   doskadagi
javoblarga qaraydi va birinchi bo’lib topib javobning ustiga chizgan talabalarga bal
beriladi.
Bu   jarayonda   talaba   ikkita   vazifani   tezlik   ila   ketma   ketlikda   bajarishi   kerak   1)
javobni aniqlash va 2) doskadagi javoblar orasidan uni toppish kerak.  
22   BBB” metodi
“BBB"   metodi   bu   B-B-B   sxemasi   bo'yicha   o'quvchilar   bilan   mavzuni
mustahkamlash uchun ijodiy ishlash metodi.
Ushbu   metod   o‘quvchilarga   muayyan   mavzular   bo‘yicha   bilimlari   darajasini
baholay   olish   imkonini   beradi.   Metodni   qo‘llash   jarayonida   o‘quvchilar   bilan
guruhli   yoki   ommaviy   ishlash   mumkin.   Guruh   shaklida   ishlashda   mashg‘ulot
yakunida   har   bir   guruh   tomonidan   bajarilgan   faoliyat   tahlil   etiladi.   Guruhlarning
faoliyatlari quyidagicha tashkil etilishi mumkin: 
1.   Har   bir   guruh   umumiy   sxema   asosida   o‘qituvchi   tomonidan   berilgan
topshiriqlarni bajaradi va mashg‘ulot yakunida guruhlarning munosabatlari loyiha
bandlari bo‘yicha umumlashtiriladi. 
2.   Guruhlar   umumiy   sxemaning   alohida   bandlari   bo‘yicha   o‘qituvchi
tomonidan   berilgan   topshiriqlarni   bajaradi.   O‘quv   faoliyati   bevosita   sinf   doskasi
yoki ish qog‘ozida o‘z aksini topgan quyidagi jadval (1) asosida tashkil etiladi.
1-jadval
Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim
York shahri 
hunarmanchilik 
sohalarini bilar edim York shahri tashqi 
savdoda qaysi davlatlar 
bilan aloqa qilgan York shahri 
hunarmanchilik sohalari 
ulushi
Metodan foydalanish 3 bosqich asosida amalga oshiriladi. 
1.   O‘quvchilarning   o‘rganilishi   rejalashtirilayotgan   mavzu   bo‘yicha
tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi. 
2. O‘quvchilar mavzuga oid ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladilar.
3.   O‘quvchilarning   mavzu   bo‘yicha   mavjud   bilimlarini   boyitishga   bo‘lgan
ehtiyojlari   o‘rganiladi.   (bo‘shliqlar,   darslar   jarayonida   to‘ldirib   boriladi   )
Bosqichlar bo‘yicha amalga oshirilgan harakatlarning to‘liq tavsiloti quyidagicha: 
23 1. Sinf o‘quvchilarning (individual guruhlarda) ishlashlari e’lon qilinadi. 
2.   O‘quvchilarning   yangi   mavzu   bo‘yicha   tushunchalarga   egalik   darajasi
o‘rganiladi   va   ular   tomonidan   bayon   etilgan   tushunchalar   jadvalning   1-bandiga
yozib boriladi. 
3.   O‘quvchilarning   yangi   mavzu   bo‘yicha   mavjud   bilimlarini   boyitishga
bo‘lgan ehtiyojlari o‘rganiladi va bu ehtiyojlar jadvalning 2-bandiga yoziladi. 
4.   O‘qituvchi   yangi   mavzuga   oid   umumiy   ma’lumotlar   bilan   o‘quvchilarni
xabardor qiladi.  O‘zlashtirilgan yangi tushunchalar aniqlanadi va ular jadvalning 3-
bandiga yoziladi.
24 Xulosa
Aksariyat   odamlar   butun  umri   davomida   bir   qishloqda   yashagan   dehqonlar
edi.   Ba'zilar ozod odamlar o'z erlariga egalik qilishgan, lekin ko'plari qaysidir yer
evaziga   xo‘jayiniga   ishlaganlar.   Aksariyat   odamlar   o'zlari   o'stirgan   narsalarni
istemol qilgan.   Ularga kerak bo'lgan boshqa narsalarni   o'zlari tayyorlashgan yoki
mahalliy   bozorlardan   sotib   olishardi.   Tovarlarni   ishlab   chiqarish   va   sotish
hunarmandchilik gildiyalari juda ko'p kuchga ega bo’lishiga sabab bo’ldi.   Hamma
narsa qo'lda qilingan va rassomlar va hunarmandlar juda qadrlangan.
Angliyada   asosan   asosiy   iqtisodiyoti   xomashyo   ishlab   chiqarish   edi.   Uning
eng   qimmatli   eksporti   yuqori   sifatli   jun   bo'lgan..   Urushlarga   qarshi   kurashish
uchun   boyliklarini   ko'paytirmoqchi   bo'lgan   qirollar   Angliyaga   kirib-chiqadigan
tovarlarga   soliq   solishgan.   Agar   odamlar   o'zlari   nozik   jun   mato   to'qishni   va   uni
chet   elga   sotishni   o'rganishsa,   Angliya   va   toj   yanada   boy   bo'lishini   ular   tushunib
yetishgan.
    Angliyaning   o'rta   asrlar   davrida     5-asr   oxiridan   1485-yilgacha
bo'lgan   ilk   zamonaviy   davrining   boshqacha   bo'lgan   tarixiga   ega   chunki   bu   davr
boshlarida   shaharlar   tashlab   ketilgan.   Bir   necha   asrlik   german   immigratsiyasidan
so'ng  yangi  o'ziga xosliklar  va madaniyatlar  paydo bo'la  boshladi, ular  hokimiyat
uchun   raqobatlashadigan   qirolliklarga   aylandi.   Anglo - sakslar   davrida   boy   badiiy
madaniyat   gullab   yashnagan   ,   Beovulf   kabi   epik   she ' rlar   va   murakkab   metall
buyumlar   ishlab   chiqarilgan .     Anglo-sakslar 7-asrda nasroniylikni qabul qildilar va
Angliya   bo ylab  ʻ   monastirlar   tarmog ini   qurishadi.	ʻ   8   va   9-asrlarda   Angliya
vikinglarning shiddatli  hujumlariga duch keldi   va   janglar o'n yillar  davom etdi  va
oxir-oqibat   Uesseksni   eng   kuchli   qirollik   sifatida   o'rnatdi   va   inglizlarning   o'ziga
xosligining   o'sishiga   yordam   berdi.   11-asr   boshlarida   takroriy   vorislik   inqirozlari
va   Daniyaning hokimiyatni egallab olishiga qaramay, 1060-yillarga kelib Angliya
kuchli   harbiy   va   muvaffaqiyatli   iqtisodiyotga   ega   bo'lgan   qudratl,   markazlashgan
davlat bo'lganligini ham ta'kidlash mumkin.  
25   Angliya   aholisi 12-13-asrlar   davomida   ikki   baravardan   ko'proqqa   ko'paydi,
bu   Shimoliy Evropa bo'ylab   tarqala boshladi.
GLOSSARIY
Rural  – Qishloq   
Urban  – Shahar 
Diversifikatsiya   -   korxonada   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulot   turlarini
kengaytirish,   yangi   ishlab   chiqarish   maydonlarini   yaratish,   bankrotlikning   oldini
olish usullaridan biri.
Assortiment -     bu     istemol,     savdo     yoki     ishlab     chiqarishdagi     aniq     bir  
belgilariga     mos     holda     birlashtirilgan     har     xil     ko„rinishdagi,     turdagi  
tovarlarning     majmuasidir.  
Movut   —   jun   tolalardan   yoki   ularga   boshqa   tolalar   aralashtirib   to qiladigan   junʻ
yoki yarim jun gazlama.
Dokcument –   hujjat, ikki shaxs o’rtasida  tuzilgan    shartnomaga aytiladi.
Suv Tegirmoni-  Suv kuchi orqali ishlaydigan tegirmon.
Urbanizatsiya   –   ( frans.   urbanisation,   ing.   urbanization,   lot.   urbanus   —   shaharga
mansub, urbs — shahar) — jamiyat hayotida shaharlar rolining ortib borishi; ishlab
chiqaruvchi   kuchlarning   joylashuvi,   aholining   ijtimoiy,   demografik   tarkibi,
turmush   tarzi   va   madaniyatidagi   o zgarishlar   bilan   bog liq.   U.   —   tarixiy	
ʻ ʻ
rivojlanish   asosida   shakllangan   jamiyat   bosqichlari   va   hududiy   mehnat   taqsimoti
natijasida   sodir   bo lgan   ko p   qirrali   geografik,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   demografik	
ʻ ʻ
jarayondir.
26 Foydalangan Adabiyotlar
1.   Norman Pounds. “THE MEDIEVAL CITY” , London-2005 .
2.   Christopher Dyer.  The new economic history of Britain  “ Making a Living in the
Middle Ages the people of britain 850–1520”, London-2016.
3. Rupert Willoughby. “Life in Medieval England 1066-1485”.
4. John Langdon, “MILLS IN THE MEDIEVAL ECONOMY England 1300-1540”
Oxford University Press.
5. Rosemary   Horrox   and   Mark   “A   SOCIAL   HISTORY   OF   ENGLAND,   1200–
1500”, Cambridge University Press-2006.
6. Emilie Amt And Katherine Allen Smith, “MEDIEVAL ENGLAND 500–1500 A
READER SECOND EDITION” , University of Toronto Press – 2018.
7. James   Davis     “Medieval   Market   Morality   Life,   Law   and   Ethics   in   the   English
Marketplace, 1200–1500” Cambridge University Press – 2012. 
27

K afedra: “ Jaxon Tarixi ” KURS ISHI MАVZU: O`RTA ASRLARDA ANGLIYA SHAHAR HUNARMANDCHILIGI SAMARQAND -202 2 1

MUNDARIJA KIRISH I. BOB . O’RTA ASRLARDA ANGLIYA 1.1 Qishloq va Urbanizatsiyalashuv sabablari ……….. ............. ......... 5-bet 1.2. O`rta asr Shartnomalariga nazar ……. .................................. ...... 8-bet II. BOB . ANGLIYA SHAHAR HUNARMANDCHILIGI 2.1. Shahar hunarmandchiligi va savdo masalalari …………......... 12-bet 2.2. Angliya shahar hunarmandchiligi York shahri misolida …….. 18-bet III. BOB . “O`rta asrlarda Angliya shahar hunarmandchiligi” mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish 3.1 Noan’anaviy ta’lim texnologiyasi … …………………................ 20-bet 3.2 “ BBB” metodi ……………………………….............................. 23-bet XULOSA GLOSSARIY FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 2

KIRISH Shaharnining qishloqdan hatto bozori mavjud bo’lgan qishlog'idan ajratib turuvchi fazilatlardan biri shaharda uchratish mumkin bo'lgan hunarmandchilikning xilma-xilligi edi. Ishlab chiqarishning deyarli har qanday sohasi bo'yicha mutaxassisliklar va kichik mutaxassisliklarni shahar markazida topish mumkin edi. Qolaversa, XII-XIII asrlarda Yevropa iqtisodiyoti kengayib borar ekan, turli hunarmandchilik mahoratiga talab ham oshib bordi. Olimlarning fikricha hunarmandchilik turlarini kuzatishning bir usuli - o'sha paytda endigina ishlatilayotgan familiyalardir, ko'pgina hunarmandlar o'z oilalarini o'zlarining hunarlari bilan nomlashgan; masalan, qurilishda ishlaydigan oilalarga Smit, Shmidt, Faber, Tinker, Plumb, Houseman, Meyson, Maurer, Thatcher, Glazer, Turner, Carpenter va Dauber kiradi. O'rta asrlarda jamiyat asosan qishloqlardan iborat bo'lib, aholining atigi besh foizga yaqini shaharlarda yashagan. O'rta asr shaharlari zamonaviy standartlarga ko'ra kichkina edi. Londonda taxminan 50 000 aholi bor edi; York shahrining aholisi atiga 8000 kishi bo’lgan. Shaharlar odatda qulay bozor yoki ma'muriy markaz bo'lganligi sababli rivojlangan, haftalik bozor chakana savdoning markazi va odamlar hayotidagi muhim voqea edi, chunki biz bilgan do'konlar yo'q edi. London Normand istilosidan oldin Angliyaning poytaxti va eng yirik shahri bo'lgan. Boshqa ingliz shaharlari iqtisodiy o'zgarishlar shamoli tufayli qudrat zinapoyasidan yuqoriga ko'tarildi yoki pastga tushd lekin 1066 yilga kelib Angliya bosqinchi Normandiya gertsogi Uilyam tomonidan bosib olindi. Asrlar davomida mahalliy aholiga zulm qilmagan Normanlar tezda ingliz jamiyatiga singib ketishdi. Normand qirollari va ularning o rnini egallagan Anjevinlar yoki Plantagenetslarʻ Fransiyada katta mulklarini saqlab qolishgan, shuning uchun qirol saroyida va umuman, o qimishli odamlar orasida frantsuz tili va madaniyati moda bo lishda ʻ ʻ davom etgan. O'rta asrlarda Angliyada deyarli har bir kishining tabiiy tili, shu jumladan, vaqt o'tishi bilan qirol ingliz tili edi; lekin frantsuz Angliyada rasmiy til 3

sifatida uzoq vaqt saqlanib qoldi. Angliyada kuchli milliy o'ziga xoslikning o'sishi 13-asrda boshlangan. Qit'ada bo'lgani kabi, oilaviy ishlab chiqarish tubida paydo bo'lgan hunarmandchilik Angliyada anglo-sakson davrida 11-asrda rivojlanib kuchayib shaharlarning tez o'sishida muhim omil bo'ldi. O'rta asrlarda Angliyada shaharlar asosan daryolar bo'yida va qirg'oq bo'ylab paydo bo'lgan dastlab shaharlar qishloq xo'jaligi markazlari bo'lib, ular eksport uchun non etishtirgan. Savdogarlar esa o'z mollarini daryo va dengiz yo'llari, portlar yordamida amalga oshirilgan. Tashqisavdo ichki savdoga qaraganda foydaliroq bo’lgan. Angliya shaharlari nomlari haqida malumotlarni Domesday Kitobidagi malumotlar asosida o’rganiladi. Domesday Kitobi ikkita mustaqil asarni o’zida jamlagan bular “Kichik Domesday” va “Buyuk Domesday”. Domesday kitobida jami 268 984 kishi qayd etilgan, ularning har biri uy xo'jaligi boshlig'i edi. 13 418 ta joyni nomlaydi. Uning asosiy qismini tashkil etuvchi to liq qishloq joylaridanʻ tashqari, Domesday ko pgina shaharlarga oid qiziqarli yozuvlarni o z ichiga oladi, ʻ ʻ 5624 tegirmon ro'yxati keltirilgan. Kitobda, shuningdek, 28 000 ta qul sanab o'tilgan. O’rta asrlarda shahar hunarmandchiligi mavzusida o’rgamnish olib boorish jarayonida asosan Angliyalik mualliflarning asarlaridan foydalandi lekin ushbu asarlar va boshqa masalalarga bag'ishlangan adabiyotlar, afsuski, alohida toifalarga ajratilmaydi. Natijada, keyingi bo'limlardagi ishlar o'rtasida katta o'xshashliklar mavjud bunga malumotlarni o’qish jarayonida tushunasiz. Bir necha asarlarni o’rgangan holda O’sha davr haqida maluotlarni o’rganib chiqib O’rta asrlarda Anglyadagi muhitni shahar hayotini aholining mehnat faoliyatini va shahardagi ishlab chiqarish jarayonlari savdo-sotiq, shaharlarning iqtisodiy ahvoli. Bundan tashqari Anglyada shaharlar qay tarzda vujudga kelgani va rivojlanish sabablari, qishloq ahlining aynan shaharga intilish sabablarini o’rgangan holda ushbu mavzuni yoritdim. 4

I. BOB . O’RTA ASRLARDA ANGLIYA 1.1 Qishloq va Urbanizatsiyalashuv sabablari Aksariyat hunarmandchilik an'anaviy ravishda shahar mashg'ulotlari sifatida qaralgan, ammo ular qishloqda boshlanib shaharga ko’chgan, ba'zi ma'lumotlarda hatto qishloqda ham qolgan zamonaviy davrda. Ba'zilari, masalan, tog'-kon sanoati, metallurgiya sanoati, qazib oluvchi, yoqilg'i va katta hajmdagi foydali qazilmalarga bog'liq bo'lgan sanoat tarmoqlari, xomashyo tabiatidan qishloqda edi; boshqalar, masalan, frezalash va to'la mato, mexanizmlar ularning ishlashi uchun oqayotgan suvga bog'liq bo’ldi. Masalan, yigiruv va ma'lum darajada to'quvchilik qishloq ya’ni uy hunarmandchiligi bo'lib qoldi, ularni qishloq xo'jaligi taqvimiga kiritilishi mumkin. Qolaversa qishloq maishiy hunarmandchilik ish bilan ta'minlangan, odatda qishloq sharoitida ayollar kam ish bilan band bo'lgan. Shunday qilib shaharlik hunarmandlarining qishloqlik ustalardan farqi ularning mashq qilishlari ortidan hunarmandchilik tarmoqlarining takomillashuvi va hunarmandlarning o'sib borayotgan kasbiy mahoratining o’sishi, shaharlarining tajribali to'quvchilari tomonidan nozik bilan to'qilgan elita matolar, professional hunarmandlar sinfi o'z navbatida shaharlaning yuksalishiga sabab bo'ldi, sifatli mahsulot uchun pul to'lashga qodir va tayyor aristokratik sinf mavjud bo’lishi, shahar mahsulotlari eng yuqori sifatga yetishiga sabab bo’ldi. O'rta asrlarda shahar hunarmandchiligining soni ko'paydi chunki ilgari birlashgan ishlab chiqarishlar alohida jarayonlarga bo'lingan, ma'lum bir hunarmand bitta mas'uliyat ostida faolyat olib brogan bo’lsa, har bir jarayon bilan alohida hunarmandlar ishlagan. Masalan pichoq yasaovchilarning ish taqsimoti: temirchi, tutqichlarni o'rnatuvchilar, ularni olib yurish uchun teri g'iloflar tikuvchilardan tashkil topgan guruhlarga ajralgan. Kiyim tikishda talab qilinadigan noziklik darajasiga ko'ra ko'plab alohida hunarmandchilikni o'z ichiga olgan, ip yigiruvchilardan tashqari taroqchilar, 5