O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

51.1845703125 KB

Скачать

O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi
Reja:
Kirish
I.bob.XI-XV asrlarda Angliya
1.1. XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi
1.2. Angliyada parlamentning vujudga kelishi
1.3. Uot Tayler qo'zg'oloni
1.4. Qizil va oq gullar urushi
II.bob. O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi
2.1. Ingliz shaharlari tarixi XIII - XIV asrlar
2.2. Hunarmandchilik tashkiloti
2.3. XIV-XV-asrlarda Bristolda hunarmantchilikning tashkil etilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
O'rta asrlarda Angliya o'rtasidagi Angliya tarixini o'z ichiga oladi Norman
fathi 1066 yilda va vafoti Shoh Jon , ba'zilari tomonidan oxirgisi deb
hisoblangan Angliya Angevin qirollari , 1216 yilda. bahsli vorislik va
g'alaba Xastings jangi tomonidan Angliyaning fath qilinishiga olib
keldi Normandiyalik Uilyam 1066 yilda. Bu Angliya tojini Frantsiyadagi mol-
mulk bilan bog'ladi va yer egaligi, hukumat va cherkovda hukmronlik qilgan
mamlakatga yangi aristokratiyani olib keldi. Ular o'zlari bilan frantsuz tilini olib
kelishdi va qasrlar tizimi va a ni joriy qilish orqali o'z hukmronligini saqlab
qolishdi feodal yerga egalik qilish tizimi. 1087 yilda Uilyam vafot etganida,
Angliya anning eng katta qismini tashkil qildi Angliya-Norman imperiya, Angliya,
Normandiya va Uels bo'ylab yer egaligiga ega zodagonlar tomonidan boshqarilgan.
Uilyamning o'g'illari uning erlariga merosxo'rlik bilan bahslashdilar Uilyam
II Angliya va Normandiyaning ko'p qismida hukmdor sifatida paydo bo'ldi. 1100
yilda vafot etganida uning ukasi taxtni egallagan Genri I va akasini mag'lub
etdi Robert Angliya va Normandiyani birlashtirish uchun. Genri shafqatsiz, ammo
samarali qirol edi, ammo uning yagona erkak merosxo'ri vafotidan keyin Oq
kema fojia, u baronlarini qizini tan olishga ishontirdi Matilda merosxo'r sifatida.
Genri 1135 yilda vafot etganida uning amakivachchasi Bloislik Stiven nomi bilan
tanilgan fuqarolar urushiga olib borib, o'zini qirol deb e'lon qilgan edi Anarxiya .
Oxiri Stiven Matildaning o'g'lini tanidi Genri uning merosxo'ri sifatida va Stiven
1154 yilda vafot etganida, u Genri II o'rnini egalladi. Angliyaning birinchi Angevin
qiroli hisoblangan Genri Frantsiyada juda ko'p mulkka ega edi va Uels,
Shotlandiya va Irlandiya ustidan o'z vakolatlarini tasdiqladi. U Kanterberi
arxiyepiskopiyasi bilan o'z tayinlagan kishisi bilan to'qnashdi Tomas
Beket Natijada, Beket o'ldirildi va Genri tavba qilishning dramatik ko'rgazmasini
o'tkazdi. Uning hukmronligining keyingi qismida o'g'illari va bilan bog'liq isyonlar
hukmronlik qildi Frantsuz Filipp II bu uni o'g'lini qabul qilishga majbur
qildi Richard yagona merosxo'r sifatida. Richard 1189 yilda Genri vafot etganida
Angevin merosiga qo'shildi va deyarli darhol a Salib yurishi . Qaytish safarida u

Germaniyada garovga olingan va 1194 yilda ozod qilinishini ta'minlash uchun
katta to'lov to'langan. U o'z hukmronligining qolgan qismini 1199 yilda vafot etib
Frantsiyadagi erlarini tiklashga sarflagan. Uning ukasi Jon Angliyada muvaffaqiyat
qozongan, va Richardning jiyaniga qarshi muvaffaqiyatli urush olib
bordi Artur frantsuz egaliklarini nazorat qilish uchun. Jonning xatti-harakatlari
Norman va Angevin baronlari tomonidan qo'zg'olonlarga olib keldi, bu esa qit'a
mulklarini boshqarish huquqini buzdi. Uning Normandiya va Anjuni qaytarib
olishga urinishi mag'lubiyatga uchradi Bovinlar jangi . Bu uning Angliyadagi
mavqeini zaiflashtirdi, natijada shartnoma tuzildi Magna Carta , bu qirol
hokimiyatini cheklagan va Birinchi baronlar urushi . Uning 1216 yilda vafot
etganini ba'zi tarixchilar Angevin davrining oxiri va uning boshlanishi deb
hisoblashadi Plantagenet sulolasi .Normanlar ko'pchilikni qabul qildilar Angliya-
sakson hukumat institutlari, ammo feodal tuzum ko'proq hokimiyatni qirol va
kichik elita qo'lida to'plagan. Ayollarning huquqlari va rollari keskinroq aniqlandi.
Noblewomenlar muhim madaniy va diniy homiylar bo'lib qolishdi va siyosiy va
harbiy tadbirlarda muhim rol o'ynadilar. XII asrda g'oliblar va inglizlar o'rtasidagi
bo'linish barham topa boshladi va ular o'zlarini kelt qo'shnilaridan ustun deb
bilishni boshladilar. Istilo Norman va Frantsiya cherkov arboblarini hokimiyat
tepasiga olib keldi. Angliyaga yangi isloh qilingan diniy va harbiy buyruqlar
kiritildi. XIII asrning boshlariga kelib cherkov asosan davlatdan mustaqillik uchun
o'zining argumentini yutib, deyarli butunlay Rimga javob berdi. Haj
ziyoratlari mashhur diniy amaliyot bo'lib, to'planib qolgan yodgorliklar ambitsiyali
institutlar uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Angliya muhim rol
o'ynadi Ikkinchi , Uchinchidan va Beshinchi salib yurishlari .IX-XIII asrlar orasida
Angliya O'rta asrlarning iliq davri , kambag'al erlarni ishlov berishga imkon
beradigan uzoq vaqt davomida iliqroq harorat. Qishloq xo'jaligi erlari odatda
atrofida tashkil etildi manorlar . XI asrga kelib, a bozor iqtisodiyoti Angliyaning
katta qismida gullab-yashnagan, sharqiy va janubiy shaharlari esa xalqaro savdoda
katta ishtirok etgan. Ko'plab yangi shaharchalar, ularning ba'zilari rejalashtirilgan
jamoalar , yaratilishini qo'llab-quvvatlagan holda qurilgan gildiyalar va charter

yarmarkalari . Angliya-Norman urushi xarakterli edi eskirgan bosqinlar va
qal'alarni egallab olishning harbiy yurishlari. Dengiz kuchlari qo'shin va
materiallarni tashish, dushman hududiga reydlar va dushman flotiga hujum qilish
imkoniyatini berdi. Fathdan keyin normanlar yog'och qurdilar motte va
Beyli va ringwork XII asrdan beri tosh binolar bilan almashtirilgan ko'p sonli
qal'alar. Bu davr keng tarqalgan madaniyatda, shu jumladan ishlatilgan Uilyam
Shekspir spektakllari. Valter Skott ning joylashuvi Robin Gud Richard I davrida va
uning sakslar va normanlar o'rtasidagi ziddiyatga urg'u berishi keyinchalik
fantastika va filmlarga moslashish uchun shablonni yaratdi.
Hamma shaharlar kabi hodisaga o'rganib qolgan. Shu bilan birga, shahar
hayotining paydo bo'lish tarixi juda boy va antik davrga asoslangan. Bizga ma'lum
bo'lgan shaharlar nisbatan yaqinda paydo bo'lgan, ammo bu tushunchani ko'p
avlodlar davomida amalga oshirishga harakat qilingan. O'rta asrlar bu kontseptsiya
endigina paydo bo'la boshlagan vaqtinchalik misoldir. Albatta, haqiqiy shahar
hayoti haqida gap bo'lishi mumkin emas, lekin hududlarni o'ziga xos jamoaga
birlashtirishga urinish tarixchilarning e'tiborini kuchaytirdi. O'rta asrlar shahri
devor bilan mustahkamlangan qal'a bo'lib, uning hududida bozor tizimlarining
rivojlanishi, turli sinflarning rivojlanishi va umuman, biz shaharlarda ko'rishga
odatlangan barcha narsalar kabi kundalik hodisalar sodir bo'lgan. O'zgarishlar faqat
iqtisodiy va ishlab chiqarish munosabatlariga taalluqli bo'lib, mahalliy
hokimiyatdagi o'zgarishlarga ham ta'sir ko'rsatdi. Bunday shaharlarni, odatda,
mansabdor shaxslar, ya'ni badavlat kishilar yoki irsiy podshohlar boshqargan.Men
o'z ishimda nafaqat ingliz shaharlarining rivojlanishini, balki ularda
hunarmandchilikni tashkil qilishni ham chuqurroq o'rganmoqchiman.
Hunarmandchilikni tashkil etish ayniqsa Bristolda yaqqol namoyon bo'ldi.

I.bob.XI-XV asrlarda Angliya
1. 1. XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi
XI asrdagi o'rta asrlar Angliyasi tarixidagi eng yirik voqea Normandiya
gersogi Vilgelm boshlik fransuz-normand feodallari tomonidan Angliya istilosi
qilinishi bo'ldi. Bu istilo uchun Vilgelm Istilochi degan laqab oldi. 1066 yil 14
oktyabr Vilgelm La-Mansh bugozidan so'zib o'tib, qariyb 15 ming kishilik katta
ritsarlar qo'shini bilan Angliyaga bostirib kirdi. Vilgelm qo'shinida faqat
normandlargina emas, balki Fransiyaga qarashli boshqa viloyatlarning yer-mulk va
krepostnoylar izlovchi ritsarlari ham bor edi. Vilgelm ga r o’ baro chiqqan ingliz
qiroli Garold normandlarning h ujumini t o’ xtata olmadi. Bir qismi ritsarlardan,
boshqa bir qismi dehqonlarning piyoda lashkarlaridan iborat bo'lgan ingliz-saks
qo'shinlari Gastings shahri yonida jangda batamom mag'lubiyatga uchradi. Garold
o'ldirildi. Shundan keyin Vilgelm aylanma yo'l bilan Londonga qarab bordi, so'ng
Duvr, Kenterberi va Sautvork shaharlarini bosib oldi. Uning qo'shinlari Londondan
yuqoriroqda Temza daryosini kechib o'tdi. London shimoldan kesilib qoldi va u
taslim bo'lishi lozim edi.
Vilgelm Istilochi tomonidan Angliya aholisining ro'yxatga olinishi (1086)
XI asrdagi g'oyat katta tadbir edi. Angliyada hech qachon ko'rilmagan bu tadbirga
aholi qo'rqinch bilan qaradi. Ro'yxatga olish natijasida to'zilgan varaqalar xalq
orasida «Dahshatli sud kitobi» deb ataldi. Qirol xazinasi yer egaligining hajmi
to'g'risida endi aniq ma'lumotlarga ega ekan, aholi ro'yxati hukumatga «Daniya
puli» deb atalgan eski yer solig'ini ko'paytirilgan miqyosda undirish imkonini
berdi. Yangi normand-fransuz lordlarining ingliz qishlog'idagi krepostnoy ahvoli
rasmiylashtirishga intilishi ana shu ro'yxatda ravshan aks etdi. 1086 yilgi ro'yxatda
dehqonlar turli nomlar ostida gavdalandilar: ozod kishilar (kelajakda ular
frigolderlar yoki yerni erkin tasarruf qiluvchilar deb ataldilar), sokmenlar,
villianlar, bordarilar, kottarilar, shuningdek, ko'pgina mikdorida qullar ham
uchraydi. Ammo villanlar ro'yxatda tez-tez uchrab turadilar. XI-XII asrlar
sharoitida krepostnoy tabaqa xususiyatlariga ega bo'lgan dehqonlarning bu
kategoriyasi (feodal yer-mulki territoriyasida barshchina o'taydigan va shu yerga

biriktirib qo'yilgan) ingliz qishlog'ining feodal-krepostnoylik qiyofasini hammadan
ko'ra ochiqroq harakterlab beradi. Ammo Angliyaning shimoli-sharqiy qismida,
hatto 1086 yilgi ro'yxatda ham, dehqonlarning salkam yarim «erkin kishilar»,
qisman sokmenlar holatida qolaveradi.
XI asrda Angliya dehqonlarining asosiy qismini «Dahshatli sud kitobi»ga
ko’ra 30 akr yerga ega villanlar tashkil qilgan. Ular jamoa mulkidan ham
foydalangan ( yaylov, o’rmon, hovuz, daryo va h.). Villanlar barshchina o’tashgan,
lordga natural soliq to’lashgan. Villanlar manorlar hayotining asosini tashkil
etardi. Normandlar istilosidan oldin ham, ular o`zlarining mahsulotlarining bir
qismini xo`jayinlariga b е rar edi. Normandlar istilosidan k е yin, ularning
majburiyatlari aniq b е lgilandi. Bu majburiyatlar ikki ko`rinishda edi: barshchina va
hashar. Barhchina sifatida villan haftada uch yoki undan ortiq kun manor
xo`jaligida ishlab b е rish majburiyati edi. Mahsulot obrogi ham to’lagan. Hashar
esa qo`shimcha majburiyat turi bo`lib, uni xohlagan vaqtida talab qilishar edi.
Yuqoridagi soliqlardan ikkinchisi, ayniqsa malol k е ladigan bo`lib, uni villanlar
oila a'zolari bilan birgalikda (qo`y qirqish, g`allani o`rish pallalarida) bajarar edilar.
Shuningd е k, villanlar qizlarini erga b е rsalar «nikoh boji» d е b atalgan to`lov
to`lardilar. D е hqonlar bundan tashqari ch е rkovlarga ham «o`limdan k е yingi
yig`im» d е b atalgan soliq to`lar edilar.
Genrix II davrida (1154-1189) ingliz qirolligining chegaralari g'oyatda
kengaydi. O'zining ko'p sonli mulklaridagi moddiy resurslariga tayanib,
shuningdek, feodallar o'rtasida bundan oldin yuz bergan o'zaro urushlaridan aholi
ichidagi o'rta sinflarning norozi bo'lganligidan foydalanib, Genrix II qirol
hokimiyatining obro'-e'tiborini yanada ko'tara oldi. O'z qirolligining boshidanoq u
grafliklarga barcha sheriflarini (Angliya grafligida oliy ma'muriy va sud
lavozimidagi shaxs) o'zgartirib, ularning o'rniga o'ziga ishonchliroq bo'lgan yangi
odamlarni tayin etdi. G'alayonlar mahalida feodallar tomonidan o'zboshimchalik
bilan qurilgan «qonunsiz» qasrlarning ko'pchiligi yo'q qilib tashlandi. Ayni
zamonda mamlakatda qirollik sudining ahamiyati ortdi. Genrix II ning sud
sohasidagi asosiy islohoti sud maslahatchilarining o'rnatilishi edi. Qirol har bir

ritsarga, har bir shaharlik va erkin dehqonga feodal va baronlarning sudlariga
emas, balki qirollik sudiga murojaat etish huquqini berdi. Genrix II doimiy qo'shin
tuzmoqchi bo'ldi. Chunki vassallarning ritsarlik xizmati bir yilda ma'lum kunlar
bilan cheklangan bo'lardi, bu esa quruqlikda uzoq urushlar olib borishda
o'ng'aysizlik tug'diradi. Shu sababli Genrix II ritsarlarning bir qismini harbiy
xizmatdan bo'shata boshladi. Bunday ritsarlar shaxsiy xizmat qilish o'rniga harbiy
yoki qalqon solig'i to'lashlari rozi bo'lgan ritsarlarni yoniga yollashi mumkin edi.
Qalqon pulining joriy qilinishi muhim ijtimoiy oqibatlarga ega bo'ldi. Bu tadbir
tufayli ingliz ritsarlari harbiy-feodal xizmatdan ertaroq ozod bo'lib, tinch qishloq
xo'jayinlariga aylana boshladilar. Kelgusida bu holat quyi ingliz dvoryanlarini
shahar burjuaziyasi bilan yaqinlashtirishda katta rol o'ynadi.
Genrix II ning o'g'illari Richard I Sheryurak (1189-1199) va Ioann Yersiz
(1199-1216) davrlarida qirol hokimiyati zaiflashib qoldi. Richard deyarli
Angliyada yashamadi ham, chunki hamisha yoki Sharqda salib yurishi bilan, yo
Fransiyadagi urushlar bilan band bo'ldi. Ioann Yersiz Filipp II Avgust bilan
ko'rashda doimo muvaffaqiyatsizlikka uchradi va pirovardida, Normandiyani,
Anjuni va Fransiyadagi boshqa bir qancha mulklarni qo'ldan boy berdi. Bundan
tashqari, yangi Kenterberi arxiyepiskopini saylash masalasiga aralashib, papa
Innokentiy III bilan to'qnashib qoldi. Papa Ioanni cherkovdan quvib, butun
Angliyada ibodat qilishni man etdi (1208). Taxtdan ajralish xavfi ostida qolgan va
jamiyatning yetarlicha qo'llab-quvvatlashga ko'zi yetmagan qirol taslim bo'lishga
majbur bo'ldi. U o'zini papaning vassali deb tan oldi va har yili papaning
xazinasiga bir ming funt sterling xiroj to'lash majburiyatini oldi. (1213).
1. 2.Angliyada parlamentning vujudga kelishi
Papa bilan to'qnashuvdagi muvaffaqiyatsizlik mamlakatda qirolning obro'-
e'tiborini juda tushirib yubordi. Ioann va uning amaldorlari qo'llab kelgan har xil
ta'magirliklar, nohaq yig'imlar yig'ilishi va zo'ravonliklar qilinishi faqat baronlar va
yepiskoplar orasidagina emas, balki ritsarlar va shaharliklar orasida ham qirolga
qarshi norozilik tug'diradi. 1215 yilgi Hartiya 63 moddadan iborat katta siyosiy
hujjat edi. U lotin tilida tuzilgan edi. Hartiya asosan feodallar sinfining

manfaatlarini ko'zda tutuvchi ko'pdan-ko'p yon berishlar va imtiyozlarni o'z ichiga
olgan edi. U baronlarga va feodallarga o'z feodlarini meros qilib qoldirishni va
«odatga ko'ra» mo''tadil vassalik to'lovlari to'lashni ta'minlar edi. Ular uchun
imtiyozli bo'lgan «Tenglar sudi»ni topshirib ko'yildi. Tenglar sudining qonuniy
hukmidan va mamlakat qonunlaridan tashqari, Angliyada birorta erkin kishi
qamoqqa olinmaydi, avaxtaga qamalmaydi. Feodallar hujjati bo'lgan va avvalo
yirik baronlarning manfaatlarini ta'minlagan Buyuk erkinlik hartiyasi, har holda,
progressiv ahamiyatga ega edi. Hartiya baronlar ayrim gruppasining talabi
bo'lmasdan, balki siyosiy markazlashish printsipini endi rad etmagan, bu prinsip
bilan hisoblashgan va davlatni idora qilishni ma'lum darajada tartibga tushirishiga
intilgan, umuman, feodal dvoryanlar barcha toifasining ham talabi edi.
Buyuk erkinlik hartiyasining shaharliklar talabini hisobga olishi juda muhim
bo'ldi. Angliyadagi uchinchi toifa birinchi marta shu yerda siyosiy kuch sifatida
maydonga chiqdiki, feodallar u bilan hisoblashishga majbur bo'ldilar. Buyuk
qirollik kengashi yoki hartiyada eslatib o'tilgan baronlar va ritsarlar parlamenti tez
orada (shu XIII asrda) ingliz parlamentiga aylandi. Bu parlamentda fransuzlarning
General shtatlaridagiga o'xshash qirollikda uchta toifaning vakillari bor edi.
XIII asr mobaynida Angliyada qishloq xo'jaligi ham, sanoat ham zo'r berib
taraqqiy etdi. Yerni ishlash takomillashdi, bu vaqtda agronomiyaga doir turli
traktat (ilmiy asar)larning bosilib chiqishi shuni ko'rsatadi. Ikki dalali tizim o'z
o'rnini ko'proq uch dalali tizimga bo'shatib beradi. Qoramol ko'proq urchitila
boshlashi munosabati bilan dalalarni go'nglash keng ko'llaniladigan bo'ldi.
Angliyada ko'ychilik ayniqsa ko'p rivojlana bordi. XII asrda Angliyada
dehqonchilik sohasida erishilgan yutuqlarni ana shu fakt ko'rsatib beradiki, bu
asrda Angliyada Yevropa qit'asiga ko'p g'alla olib ketilar edi.
Mamlakatdagi ishlab chiqarish kuchlarining umumiy o'sishi va uning
iqtisodining mustahkamlanishi sharoitida XIII asrda rivojlanib borayotgan feodal
jamiyatning ijtimoiy ziddiyatlari g'oyat keskinlashdi. Ziddiyatlarning bir yo'li
feodallar bilan dehqonlar o'rtasida bordi. Ingliz dehqonlari XIII asrdan boshlab
og'ir davrni boshidan kechirar edi. XIII asrda ingliz qishlog'ida asosiy siymo

hisoblangan villanlar turar joyiga biriktirilgan bo'lib, xaftalik barshchinani utashga
majbur bo'lgan, Lordga nikox solig'i va boshqa boshqa nohaq soliklar tulagan,
uning sudiga buysundirilgan tamomila krepostnoy kishi edi. XIII asrdagi ingliz
dehqoni aslida villangan emas, balki servga o'xshab ketardi. Ingliz yuristlari «rim
huquqi»ni dalil keltirib, villanlar Rim qulining bir turi deb ochiq-oydin fikr
bildirgan edilar. Dehqonlarning tez-tez qochishlari, butun jamoa dehqonlarining
lord uchun majburiyatlarni bajarishdan bosh tortishlari bejiz emas edi. XIII asrda
Angliyadagi ijtimoiy ziddiyatlarning boshqa bir yo'li bir tomondan, yirik feodallar,
ya'ni lordlar, yepiskoplar, yirik monastirlarning abbatlari o'rtasida yuz bergan
bo'lsa, ikkinchisi-mayda ritsarlar o'rtasida kelib chiqdi. Yuqorida aytib o'tilgan
yirik feodallar mamlakatdagi yerlarning ko'pchilik qismini eg'allab olgan edilar.
Bularning hammasi ritsarlar bilan shaharliklarning birgalikda siyosiy
chiqishlar qilish uchun sharoit yaratib berdi. XIII asrning ikkinchi yarmidagi
siyosiy voqealar xuddi shuni ko'rsatadi. Ioann Yersiz Buyuk erkinlik hartiyasini
imzolar ekan, haqiqatda uni bajarmoqchi emas edi. Ioann Yersizni o'zi ichgan
qasamiga rioya qilish majburiyatidan xalos etgan papa Innokentiy III ham qirol
tomoniga o'tdi. Ioann baronlar bilan yangi urushga tayyorlana boshladi ham, ammo
urush harakatlari ayni qizib turgan paytda qirol o'ldi. Uning vorisi kichik yoshli
o'g'li Genrix III (1216-1272) baronlar oligarxiyasi qo'lida uzoq vaqtgacha qirol
bo'lib qoldi. Fransiyadan Angliyaga kelgan qarindosh urug'lari va ularning
do'stlarini ingliz baronlariga qarshi qilib qo'ymoqchi bo'ldi. Bu esa ingliz baronlari
o'rtasida qahr-g'azab uyg'otdi. Dastlabki paytda baronlar ritsarlar bilan kelishib
harakat qildilar. Ammo baronlar hokimiyatni faqat o'zlari uchun bosib olishga
intilayotganliklari, ritsarlar masalasida noaniq va'dalar berish bilan
cheklanayotganliklarini ritsarlar tezda payqadilar. Ular norozilik bildirdilar.
Harakat keyinchalik shaharliklar va bir qancha joylarda dehqonlar, qisman
frigolderlar, qisman villanlar kelib qo'shildilar. Baronlar to'dasi bo'linib ketdi.
Demokratik elementlarning aktivligidan, xususan, boshlanib ketgan dehqonlar
harakatidan qo'rqib ketgan baronlarning ko'pchiligi tezda qirol tomoniga o'tdi.
1264 yil bahorida Simon qirolning tarafdorlari bo'lgan baronlarni yakson qilib,

Genrix III ni va uning katta o'g'li shahzoda Eduardni asir qilib oldi. 1265 yili
boshida u keng tarkibda parlament chaqirdi: parlamentga baron va yepiskoplardan
tashqari, ritsarlarning va shaharlarning vakillari taklif qilindi. Shunday qilib,
fransuz General shtatlariga o'xshash, Angliyada birinchi marta uch toifa
vakillaridan iborat parlament chaqirildi.
Eduard I (1272-1307) 50-60 yillardagi «g'alayondan» katta saboq olgan
hiyla g'ayratli qirol edi. Ayni zamonda 1258-1265 yillardagi baronlar urushi
mahalida o'rta va quyi sinflarning harakatidan qo'rqib qolgan feodallar endi qirollik
toj-taxt tevaragida mustahkamrok zichlashdilar. Eduard I o'z mavkeini yanada
kuchaytirish uchun bir qancha istilochilik urushlari qildi. Eduard I Uelsni istilo
qildi (1282) va Shotlandiya bilan uzoq urush olib bordi. Shotlandiya bilan olib
borilgan urush og'ir bo'ldi. Urushni davom qildirish uchun yetarlicha mablag'i
bo'lmagan qirol juda mushkul bir ahvolga tushdi. 1295 yili qirolning o'zi umum
toifaviy parlament chaqirdi. Bu parlamentning tarkibi kelajakda ana shunday
yig'ilishlar uchun namuna bo'lganligidan, uni keyinchalik «namunali parlament»
deb atadilar.
Fransiya bilan boshlanib ketgan Yuz yillik urush hukumatdan katta pullar
talab qildi. Pulga muhtoj bo'lgan qirol har safar parlamentga murojaat etib, undan
«subsidiya» yoki «ko'mak» so'rashga majbur bo'ldi. XIV asr ingliz parlamentining
huquqi ham asosan rasmiylashdi. 1343 yildan e'tiboran parlament ikki palataga
bo'lindi. Yuqori palata l o r d l a r palatasi deb atalib, u ruhoniy lordlar,
arxiyepiskoplar, eng yirik monastirlarning abbatlari va dunyoviy lordlar
(baronlar)dan iborat bo'lardi. U m u m p a l a t a s i deb atalmish quyi palata
grafliklarning vakillari bo'lgan ritsarlar va shaharliklardan iborat bo'lardi.
XIV-XV asrlarda Angliyadagi shahar idorasi tobora ko'proq yopiq sex-
oligarxiya harakteriga ega bo'ldi. XIV asrdan boshlab ritsarlar grafliklardagi
hokimiyatni o'z qo'llariga kiritib olib, bu vaqtga kelganda endi bozor, savdo-sotiq
bilan, ba'zan esa sanoat bilan ham yaqindan bog'langan qishloq xo'jayinlariga
aylangan edilar. XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab tuzilgan murosaga

keltiruvchi sudyalar degan yangi mansab, ritsarlarning joylardagi siyosiy
hokimiyatning ifodasi edi. Ritsarlar bu mansabni bepul bajarar edi.
XIII asrning ikkinchi yarmida va xususan XIV asrda Angliya o'z iqtisodida
yana ancha katta siljishlarni boshidan kechirdi. Flandriya bilan va quruqlikdagi
boshqa mamlakatlar bilan olib borilgan qizg'in savdo-sotiq munosabatlari ingliz
qishlog'ini keng bozor aloqalariga tortdi. Angliya shaharlarning, avvalo
Londonning o'zining o'sishi, Fransiya shaharlaridagi singari qishloq xo'jaligining
boshqa mahsulotlariga – g'alla, go'sht, sut mahsulotlari, teri va hokazolarga
bo'lgan talabni tobora oshirdi. Pul xo'jaligining rivojlanishi Angliyadagi
krepostnoy yer –mulkining – manorning yemirilishiga sabab bo'ldi. Lordlar
barshchinani pul obrogi bilan ayirboshlashni foydaliroq deb bilardi. Bunday
paytda ular o'zlariga qarashli yerlarni (domenlarni) kam yerli dehqonlar orasidan
chiqqan yollanma ishchilar mehnati bilan ishlaydigan bo'ldilar. Ba'zi bir lordlar
hech kanday xo'jalik yurgizmay, yillik pul rentasi olishni afzal ko'rib, o'z
domenlarini ijaraga berardilar.
Kommutatsiya XIII asrdayo q katta yutuqlarga erishdi. XIV asrning birinchi
yarmida bir qancha tumanlarda kommutatsiya barshchinani batamom siqib
chiqardi. Kommutatsiya birinchi galda eng badavlat dehqonlar uchun foydali edi.
XIII asr boshida o'rta hol dehqonlar kommutatsiyadan ko'pincha voz kechar edilar.
Chunki ularning pul topishlari qiyin edi. Vaqt o'tishi bilan, qishloqda pul miqdori
ko'payishi bilan o'rta hol dehqonlar ham kommutatsiya o'z ahvollarini
yaxshilashishi bilib, unga boshqacha nazar bilan qaraydigan bo'lishdi. Ammo lord
belgilangan pul rentasining g'oyat yuqori ekanligidan dehqonlar norozi edilar.
Ba'zi bir grafliklarda, chunonchi, Kent grafligida dehqonlar kam yerlikdan qattiq
jafo chekar edilar. Lordlar bekor yotgan yerlarni bosib olib va dehqonlarni
foydalanib turgan yaylovlaridan siqib chiqarib, jamoa o'tloqlarini qisqartirmoqda
edi. Bularning hammasi dehqonlar orasidagi norozilikning tobora kengroq o'sib
borishiga sababchi bo'ldi.
1348 yilda Angliyada dahshatli vabo epidemiyasi (yuqumli kasallik) avj
oldi, zamondoshlar uni «qora o'lat» deb atashdi. Shu yuqumli kasallik natijasida

mamlakat aholisining qariyb to'rtdan uch qismi halok bo'ldi. Ishchi qo'llarning
kamayishi shaharning ham, qishloqning ham ahvoliga yomon ta'sir ko'rsatdi. Ishchi
qo'llar ancha qimmatlashdi. Yuz yillik urushdagi muvaffaqiyatsizlik munosabati
bilan XIV asrning 60 – 70 yillaridagi Angliyaning ahvoli mushkullashdi.
Eduard III (1327-1377 yy.) hukumati 1349 yil chiqargan «Ishchi qonunlari
to`g`risida ordonans»ga ko’ra, har bir 12 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkak va
ayol o’z yeri va yashahs uchun boshqavositasi bo’lmasa, epidemiya tarqalishidan
avvalgi maosh bilan ish taklif qilgan kishiga yollanishga majbur edi.
Bo’ysunmaslik yoki muddatidan avval ketib qolish uchun qamoq jazosi
qo’llanilgan. Ishga yollovchilar ham yuqori maosh tayinlashsa, jarima to’laganlar.
«Ishchi qonunlari to`g`risida ordonans»da ishlamasdan tilamchilik va o`g`irlik
qilib yurish taqiqlanadi. Hatto, tilamchilarga sadaqa qilganlarga ham qamoq jazosi
bеriladi. Ammo bu ordonans joylarda bajarilmadi, dеhqonlar va hunarmandlar bir
grafliklardan ikkinchi grafliklarga qochib o`tishni davom ettirdi. Yirik feodallar
barshchinani tiklash evaziga ishchi kuchini saqlab qolishga harakat qilganlar.
«Ishchi qonunlar» va feodal zulm aholining noroziligiga, sinfiy kurashning
keskinlashuviga sabab bo’ladi. 1377 yil parlament 14 yoshdan oshgan har bir kishi
jon solig’I to’lashi haqida qaror qabul qiladi. Bu aholining qattiq noroziligiga olib
keladi va 1381 yilgi qo’zg’olonga bahona bo’ladi. Bu qo`zg`olon tarixda Uot
Tayl е r qo`zg`oloni nomi bilan ma'lum.
1. 3.Uot Tayler qo'zg'oloni
1380 yilning noyabr oyida parlamеnt qirol Richard II ga armiyani ta'minlash
uchun va qirollikni himoya qilish uchun har bir 15 yoshdan yuqori bo`lgan erkak
va ayoldan jon boshiga (gadoylardan tashqari - P.Sh.) uch grotdan soliq undirishga
ruxsat bеrdi (3 grot funtning 1/20 qismiga tеng bo`lgan). Shu yo`l bilan parlam е nt
100 ming funt st е rling pul yig`moqchi edi. Richard II tomonidan e'lon qshshngan
jon solig`i xalqning sabr kosasini to`ldi-rib yubordi. Bu soliq qishloqlarda
d е hqonlarning qahr g`azabini kuchaytirdi va 1381 yilgi qo`zg`olonga y е taklagan
so`nggi bahona bo`ldi.

1381 yilgi qo'zg'olondan avvalgi yillarda ingliz qishlog'ida va'zxonlar paydo
bo'lib, ular o'zlarini «faqir poplar» deb atardilar. Bular ingliz cherkovining
mashhur reformatori Jon Viklefning shogirdlari edilar. Pop va Oksford
universitetining professori Jon Viklef (1320-1384) XIV asrning 60-70 yillarida
cherkovni reforma qilish kerak, degan talab bilan chiqdi. Cherkov papasiz
yashay olmaydi va papa hokimiyati qirollik hokimiyatidan yuqori turishi lozim
degan o'rta asr katolitizmi ta'limotini J.Viklef rad qildi. Viklefning chiqishi
ideologiya jixatdan katta ahamiyatga ega bo'ldi. Viklef XVI asrda Yevropada yuz
bergan Yevropa reformatsiyasi muxlisilaridan biri edi. Yuz yillik urush mahalida
Angliya papalikka nisbatan g'oyat dushmanlik munosabatlarida bo'ldi, bu vaqtda
fransuz qirollari ta'sirida bo'lgan Avinon papalari Angliyaga qarshi fransuz
hukumatiga har qanaqa qilib bo'lsa ham yordam berardilar. Viklef reformasi
London shahri aholisi orasida ham zo'r shuhrat qozondi. Cherkov diniy
marosimlari soddalashtirilishi va arzonlashtirilishi kerak hamda cherkov biror-bir
ajnabiy kuchga qaram bo'lmagan mustahkam milliy tashkilotga aylanishi lozim,
degan Viklefning chaqiriqlari Londonda, shuningdek, boshqa joylarda xususan
Angliyaning eng rivojlangan janubida va janubi-sharqida unga ergashgan bir guruh
muxlislarni keltirib chiqardi. Viklefning Angliyadagi muxlislari lollardlar deb
atalardi.
Uot Tayler qo'zg'oloni 1381 yil may oyining oxirida janubiy-sharqiy Esseks
grafligida boshlandi. Dehqonlar bu yerda jon solig'i yig'uvchilarni haydab
yubordilar va ulardan ba'zilarini o'ldirdilar. Shundan keyin villanlar manor
egalariga qarshi ko'tarildilar. Qo'zg'olon Esseksdan qo'shni grafliklarga-Kent,
Sefolk, Norfolk va boshqa graliklarga ko'chdi. Qisqa bir fursat ichida qo'zg'olon
Angliya grafliklarining katta bir qismiga yoyildi. Dehqonlar dunyoviy va ruhoniy
lordlarga qarashli manorlarni yakson qildilar, ulardagi g'alla, chorva mollari va
boshqa mol-mulklarni bosib oldilar, manor arxivlarida saqlangan barshchinaga va
obrok majburiyatlariga doir ro'yxatlarni yondirib tashladilar. Qo`zg`olonga Kеntlik
tunukasoz Uot Taylеr boshchilik qildi. Ko`zg`olonchilar soni tеzda 110 ming
kishiga еtdi. Shundan 50 ming kishi kеntliklar, 60 ming kishi essеksliklar edi.

Uot Tayler g'ayratli boshliq bo'lib chiqdi. U qiroldan dehqonlar talabini
qondirishga erishmoq uchun qo'zg'olonchilarni qirollik poytaxti Londonga olib
borishga qaror qildi. Londonga borishning o'zini u to'g'ri o'yladi va bu chora tez
amalga oshirildi. London shahri ma'murlari dehqonlarning London ko'prigidan
o'tib, shahar darvozasi orqali London Sitisiga kirishlariga monelik qilmadilar.
Uch kun mobaynida, ya'ni 1381 yilning 13,14 va 15 iyun kunlari
qo'zg'olonchi dehqonlar Angliya poytaxtining xo'jayinlari bo'lib qoldilar. Qirollik
ministrlarining ba'zilari-ular orasida qirollik kantsleri Simon Sedberi va lord-
xazinachi Xeyls-qatl qilindilar. Londondagi turmalarning hammasi ag'dar-to'ntar
qilindi. Qo'zg'olonchilar London sudining asosiy arxivini bosib olib, uni o'tda
yoqib yubordilar. Yirik binolardan qirolning amakisi, Lankasterskiy gersogining
saroyi vayron qilib tashlandi.
Uot Tayl е r boshchigidagi d е hqonlar qo`zg`oloni davomida d е hqonlar talabi
ifoda etilgan ikkita programma mavjud edi va ular qo`zg`olonchilarning Mayl-End
va Smitfildda qirol bilan uchrashuvlarida oldinga surildi. Bu talablar tarixda
«Mayl-End» va «Smitfild programmalari» d е gan nom olgan. 1381 yilning 14
iyunida Mayl-End d е gan London ch е kkasidagi kichkina bir joyda qo`zg`olonchilar
talablarini qirol Richard II ga tutqazib, bu talablar yozilgan qog`ozni imzolashni
talab qildilar. Bu talablar quyidagilardan iborat edi: 1)Angliada birorta villan
bo`lmasligi, ya'ni kr е postnoylik b е kor qilinishi; 2)Qirol tomonidan qo`zg`olonda
ishtirok etganlarga umumiy avf b е rilishi; 3)Barchaga savdo yuritish erkinligi
b е rilishi; 4)7 akrgacha bo`lgan y е rni sotib olishda uning b е lgilangan narxdan (4
p е nsdan) qimmat sotilishiga yo`l qo`yilmasligi k е rak.
Bu talablarda siyosiy xususiyatga ega talablar yo`q edi. Qirol bu talablarni
qondirishni bildirdi va qo`zg`olonchilarni har qaysi qishloqdan 2-4 kiitadan vakil
qoldirib, tarqalishlarini so`radi. Qolgan vakillarga yuqoridagi talablarning
qondirilganligi to`g`risidagi yorliqni topshirishni bildirdi. Ess е ks aholisi
villanliqtsan ozod qiluvchi yorliq bilan ch е garalanib, uylariga tarqab k е tdilar.
Londonda faqat Uot Tayl е r, Jon Boll rahbarligi ostidagi k е ntliklar qolishdi.
K е ntliklar ess е ksliklarning radikal xarakt е rda bo`lmagan bir taraflama talablaridan

qanoatlanmagan edilar.
K е ntliklar o`zlarining talablarini qirol oldiga Smitfild d е gan joyda
tutqazdilar. Unda quyidagi radikal talablar oldinga surilgan edi:
1) Ch е rkov y е rlari s е kulyarizatsiya qilinsin;
2) Qirollikda bitta y е piskopliqdan boshqa umuman y е piskoplik bo`lmasin;
3) Angliyada villanlik bo`lmasin;
4) Qiroldan boshqa barcha kishilarning huquqi t е ng va o`zlari ozod bo`lsinlar, ya'ni
toifaviy tafovutlar yo`qotilsin;
5) O`rmon va daryolardan hamma t е ng foydalansin. O`rmonlarda boy s е norlar
va amaldorlar singari odtsiy xalq ham ov qilish huquqiga ega bo`lishi
k е rak va h.k.
Qirol bu talablarni ham bajarishga rozi bo`ldi, ammo qirol bilan ikkinchi
uchrashuv chog`ida Uot Tayl е r London shahrining meri tomonidan o`ldirildi. Uot
Tayl е r o`ldirilgach, rahbarsiz qo`zg`olonchilarni tor-mor qilish uncha qiyin
bo`lmadi. Qirollik tomonidan tashkil qilingan jazo guruhlari qo`zg`olon
qatnashchilarini shafqatsizlarcha qirg`in qildilar. Shu tariqa Angliyadagi eng yirik
d е hqon qo`zg`olonlaridan biri qonga botirildi. Bunga sabab, odatdagi
uyushqoqsizlik, kuchlarning bo'linib ketganligi, dasturning yetarli darajada aniq
bo'lmaganligi va qo'pol taktik xatolarga yo'l qo'yilishi bo'ldi. Ingliz dehqonlari
qirol bizning tarafamizni oladi, deb soddadillik bilan ishonardilar. Dehqonlar
o'zlari eng yomon ko'rgan amaldorlarning adabini berib, hatto o'z hukumatlarini
tuzishga intilib ham ko'rmadilar.
1381 yilgi qo'zg'olon mag'lubiyatga uchragan bo'lishiga qaramay, u ingliz
dehqonining bunday keyingi taqdiriga har holda katta ta'sir ko'rsatdi. Qo'zg'olon
ancha katta va qudratli bo'ldi, bu qo'zg'olondan keyin esa pomeshchiklarga
barshchinani jiddiy suratda qaytadan tiklash haqida o'ylashga endi to'g'ri kelmadi.
1382 yilda va undan keyingi yillarda ayrim grafliklardagi dehqonlar feodallarga
qarshi qaytadan qo'zg'olon ko'tarishga urindilar. Lordlar yon berishga majbur
bo'ldilar. Shu sababli, 1381 yildan keyin kommutatsiya jarayoni yanada kuchaydi.

Qo'ychilik tobora kuchayib, unda barshchina keraksiz bo'lib qoldi. XV asrda
yanada ko'proq mustaqil xo'jalik yurgizuvchi erkin dehqonlardan iborat edi.
XV asr mobaynida Angliyada feodalizmning yemirilishi yanada zo'raydi.
Mamlakatning umumiy xo'jaligida sanoatning ahamiyati kuchaydi. Angliyada
movut sanoati ayniqsa katta yutuqlarga erishdi. Angliyada yuqori sifatli movut
navi yetishtirilib, uning bir qismi chet ellarga ko'plab chiqariladigan bo'ldi. Jun
yigirish va to'qish, shaharlardan tashqari, kustarchilik kasbi formasida qishloqlarga
ham keng tarqaldi. XV asrda ingliz savdogarlari turli dengizlarda o'z savdo-sotiq
ishlarini keng yoya boshladilar. Shu munosabat bilan ingliz kemasozligi zo'r berib
rivojlana bordi. Dengizlarning narigi tomonlariga borib savdo qiluvchi yirik
savdogarlarning bir qismi XV asrning 70-yillarida savdogar avantyuristlarning
birinchi dengiz savdo kompaniyasini tuzdi. Bu savdo kompaniyasi, avvalo La-
Mansh va shimoliy dengizdagi movut savdosini o'z qo'liga monopoliya qilib oldi.
1.4.Qizil va oq gullar urushi
Eski feodal aristokratiyasi XV asr mobaynida hukmron sinf hisoblanar edi.
Uning ko'pincha an'anaviy to'lovlar tarzida yerlardan oladigan daromadlari o'smay,
balki pulning asta-sekin qadri ketishi bilan ular amalda kamayib borganligidan,
aristokratiya davlat mansablarini bosib olish yo'li bilan o'z zararlarining o'rnini
qoplashga harakat qildi. Bu aristokratiya Fransiya bilan olib borilgan Yuz yillik
urushdan ham katta umidvor edi. Aristokratiya Fransiyadagi yangi yerlar va har
qanaqangi harbiy o'ljalar olishga ishongan edi. 1399 yilda Plantagenetlar o'rniga
kelgan yangi Lankasterlar dinastiyasi, aristokratik siyosatning kuroliga aylandi.
Lankasterlar siyosatidan, jumladan soliqlarning o'sib borishidan, ular
ma'muriyatining suiiste'mollaridan, Yuz yillik urushdagi muvaffaqiyatsizliklardan
va Angliya savdosining izdan chiqishidan bo'lgan norozilik Angliyaning eng
taraqqiy etgan dengiz sohili grafliklaridan biri bo'lgan Kent grafligida xalq
harakatining ancha avj olishida ifodalanadi. Gersog York vassalaridan biri bo'lgan
Jek Ked boshchiligida 1450 yilda Kentda qo'zg'olon bo'ldi. Kentning ko'pgina
mayda dehqonlari, shuningdek, shaharliklarning bir qismi qo'zg'olonda ishtirok
etdi. Ammo harakatga asosan ritsar elementlari rahbarlik qildi. Qo'zg'olonchilar

(1550 yil 2 iyun) Londonga kelib, unda hukumat oldiga bir qancha talablar
qo'yishdi. Bu talablar, asosan, qirolning telba maslahatchilarini tartibga solish,
lordlarning joylarda o'zboshimchalik qilishiga, zulm o'tkazishga chek qo'yish
talablaridan iborat edi.
Xalq ommasining Lankasterlar dinastiyasiga bo'lgan nafratidan foydalangan
gersog Yorkskiy tarafdorlari mumkin qadar tezroq hokimiyatni o'z qo'llariga
olishga intildilar. Genrix VI betobligi sababli 1455 yilda Richard Yorkskiy qirollik
regenti deb e'lon qilindi. Biroq Lankasterlarning muxlislari (qoloq g'arb va janubi-
g'arb ularning asosiy tayanch joylari edi) tez orada Richard Yorkskiyni regentlik
vazifasidan olib tashlashdi. Lankasterlar sulolasidan mamlakatda norozilik
kuchayganligidan foydalanib, Yorklar hokimiyatni o’z qo’llariga olishga harakat
qiladilar. Angliyani Shimolidagi yirik feodallar Lankasterlarni qo’llaydi. Yorklarni
esa mamlakatning iqtisodiy rivojlangan janubi - sharqidagi yirik feodallar, ularning
qarindoshlari va kuchli qirol hokimiyatidan manfaatdor yangi dvoryanlar va
shaharlklar qo’llaganlar. Xuddi shu yili Lankasterlarning Yorklarga qarshi
boshlagan urushida dastlab Lankasterlar tarafdorining qo'li baland keldi. Boy
berilgan janglardan birida, 1460 yilda Richard Yorkskiy o'ldirildi. Ammo
o'ldirilgan Richard Yorkskiyning o'g'li Eduard Yorklar to'dasiga boshchilik qildi, u
lankasterlarni 1461 yilda ikki marta mag'lubiyatga uchratib, Londonni egallaydi va
qirol deb e`lon qilinadi (1461 –1483 yy.). Genrix VI esa Tauer zindoniga qamab
qo'yildi. York to'dasi hokimiyatni uzoq muddatga o'z qo'lida ushlab turdi. 1470-
1471 yillarda Lankasterlar o'z tomonlariga o'tgan yirik feodal Uorvik ko'magida
hokimiyat tepasiga Genrix VI ni qaytadan tiklamoqchi bo'ldilar. Lekin buning
uddasidan chiqa olmadilar.
Eduard IV o’rta va mayda dvoryanlarga Lankasterlarning musodara qilingan
yerlari hisobiga mulklar va unvonlar berib o’ziga yaqinlashtiradi, ularga tayanib
o’zboshimcha baronlarni ayovsiz jazolaydi. Eduard IV mamlakat savdo va
sanoatini rivojlantirishga harakat qiladi. Movutsozlikni rivojlantirish uchun xom-
ashyoni eksport qilishni ta`qiqlaydi. Yevropa davlatlariga Angliya movutini

eksport qilishda Ganza va Venetsiya savdogarlari vositachiligiga chek qo’yish
uchun choralar ko’radi.
Eduard IV vafot etgach, uning ukasi Richard Eduardning ikki yosh o’g’lini
Tauerda qatl etib taxtni egallaydi. Richard III ning siyosati Lankasterlar va
Yorklarning noroziligiga sabab bo’ladi. Ular birlashib Lankasterlardan bo’lgan
Genrix Tyudorni taxtga surishadi. 1485 yil Bosvort jangida Richard halok bo’ladi.
Shu urush bilan Oq va Qizil Atirgul urushiga ch е k qo`yiladi. 1485 yilga k е lib
tugagan bu urushda Angliya o`z aholisining 1/4 qismini yo`qotgan edi. Genrix VII
Tyudor Eduard IV ning qizi Yelizavetaga uylanib, gerbida oq va qizil gul tasvirini
birlashtiradi.
Urushning og`irligi ingliz quyi va o`rta tabaqasiga tushib qolmasdan, ingliz
aristokratlariga ham jiddiy talofat y е tkazdi. Urushning oxiriga k е lganda qirol
xonadoniga qarindoshligi bo`lgan 80 ta baronlar o`ldirilgan edi. Juda ko`p yirik
f е odallarning nomlari mutlaqo o’chib k е tdi. Oldingi normandiyalik aristokratlar
yo`q qilindi, uning o`rnini anglo-saks xonadonidan bo`lganlar to`ldira boshladilar.
Genrix VII (1485 – 1603yy.) yangi dvoryanlarga tayanib qirol hokimiyatini
mustahkamlash uchun baronlarga qarshi kurash olib boradi. Bu vazifani bajarish
Genrix VII ga shu bilan osonlashganki, o`ttiz yil davom etgan «Oq va Qizil atirgul
urushi» davrida feodal aristokratlarning katta qismi bir - birlarini qirib yuborib,
ularning o’rnini yangi dvoryanlar va qirol hokimiyatini kuchayishidan manfaatdor
burjua elementlari egallashgan edi.
XV asrning ikkinchi yarmida feodallar to's-to'poloni Angliyaning siyosiy
taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo'ldi. XIV-XV asrlarda Angliyada ingliz
millatining tarkib topa boshlashi uchun shart-sharoit vujudga kelmoqda edi. 1066
yilgi normandlar istilosidan boshlab, avvalgi paytda ingliz jamiyatining turli milliy
tarkibini aks etirgan ikki tildan foydalanib kelindi. Qirol saroy zodagonlarining
katta qismi fransuz tilida so'zlashardi. Aholining asosiy ommasi – dehqonlar va
shaharliklar, o'rta va mayda feodallar ingliz tilida gaplashardilar. Ingliz tili yana bir
qancha shevalarga bo'linib, ular orasida London shevasi yetakchi shevalardan edi.
Aholi ko'pchiligining tili bo'lgan ingliz tili fransuz tilini xonadon hayotidan ham,

jamiyat hayotidan ham asta-sekin siqib chiqardi. 1258 yildayoq qirol Genrix III
Angliya aholisiga ingliz tilida bayonnoma bilan murojaat qilishi lozim bo'ldi. 1362
yilda Eduard III London shahrining petitsiyasiga javoban, «fransuz tili uncha
ma'lum bo'lmaganligi» tufayli sudlardagi ishlar ingliz tilida olib borilsin, deb qaror
chiqardi.

II.bob. O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi
2.1.Ingliz shaharlari tarixi XIII - XIV asrlar
Uzoq vaqt davomida Angliyada bunday shaharlar bo'lmagan. Buning sababi
shundaki, shaharning mavjudligi uchun iqtisodiy baza, ijtimoiy-iqtisodiy shartlar
yo'q edi: aholining zarur kontsentratsiyasi, ijtimoiy mehnat taqsimotining tegishli
darajasi mavjud emas edi. Shuning uchun shaharlar asosan X-XI asrlarda paydo
bo'lgan. O'rta asrlardagi Angliyaning ko'plab shaharlari o'z hududida
o'tmishdoshlari bo'lgan - Rim davridan oldin keltlarning mustahkam turar-joylari
va qorong'u asrlar. Rimliklar tomonidan o'zlarining lagerlari va munitsipalitetlarini
sobiq Keltlar qabilaviy va mintaqaviy markazlari va oddiygina mustahkamlangan
punktlari joylashgan joyda joylashtirish odatiy hol edi, keyinchalik ularning
ba'zilari Anglo-Sakson burghlariga aylandi: York, Vinchester, Linkoln, Kenterberi,
Gloster, Solsberi. , xususan, o'zgarishlar zanjiri orqali o'tdi, Kolchester , Sent-
Albans va boshqa ingliz shaharlari. Bu vaqtda yangi joylarda ham, eski aholi
punktlari o rnida ham nafaqat burg ular, balki savdo imtiyozlariga ega bo lganʻ ʻ ʻ
portlar ham paydo bo ldi, ularning aholisi huquqiy jihatdan nihoyatda xilma-xil
ʻ
bo lib, ko plab guruhlar va qatlamlarga bo lingan: vazirlar, erkinlar, savdo a zolari.
ʻ ʻ ʻ ʼ
gildiyalar, villalar va boshqalar.
birinchi hujjatli dalillari Uilyamning buyrug'i bilan amalga oshirilgan ishlar
natijasida olingan ma'lumotlarni jamlagan mashhur "Domesday Book" (1086) da
mavjud.
XI-XII asrlarda. eski shaharlar kuchayib bormoqda va ularning yonida tobora
ko'proq shahar markazlari mavjud . Bu jarayon 1150-1250 yillar oralig ida misli
ʻ
ko rilmagan miqyosga ega bo ldi , bu o rta asr urbanizatsiyasining cho qqisi
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Shunday qilib, shaharlarda ichki makon qayta tashkil etildi, butunlay
o'ziga xos ijtimoiy va madaniy muhit shakllandi.
shahar posyolkalarining alohida turi yangi yoki tashkil etilgan shaharlar deb
ataladigan, ya'ni yirik yer egalari - feodallarning va birinchi navbatda -

inglizlarning muntazam va maqsadli shaharsozlik faoliyati natijasida paydo bo'lgan
shaharlar edi. Yangi shaharlarning 1/8 qismini Angliyada va 1/3 qismini Uelsda
tashkil etgan qirollar. Gap 1066 yilda Normand istilosidan keyin tashkil etilgan
shaharlar haqida bormoqda. XIII asr oxiriga kelib. Angliyada turli okruglarda
joylashgan va ingliz va xorijiy savdogarlarga yaxshi ma'lum bo'lgan 120 dan ortiq
shaharlar mavjud edi. Oldindan mavjud bo lgan aholi punktlaridan shaharlarningʻ
uzviy rivojlanishi uchun hal qiluvchi bo lgan o sha iqtisodiy omillar (qishloqlarda
ʻ ʻ
ishlab chiqarish va aholining ko payishi, ayirboshlashning rivojlanishi) lordlarni,
ʻ
shu jumladan qirolni ham yangi shaharlar qurishga undadi. Aynan doimiy
demografik o'sish tumanni vayron qilmasdan juda qisqa vaqt ichida yangi
shaharlarni joylashtirish imkonini berdi.
va ingliz yer egalarining yangi shaharlar barpo etishdagi faoliyati jiddiy moddiy
manfaatdorlikka asoslangan edi. Qariyalar tashkil etilgan shaharlardan savdo
bojlari, shahar ijarasi va sud jarimalari shaklida qo'shimcha daromad oldilar.
Shahar aholisi maqomini olgan fuqarolarning yangi kontingenti tufayli qirol
g'aznasiga tushumlar ham sezilarli darajada oshdi, chunki shahar aholisining
ko'char mulkiga soliq kvotasi (qishloq aholisiga nisbatan) ko'tarildi, ular qirollik
tarkibiga kirsinmi, barcha shaharlarga tarqaldi. domen yoki senyoriy erlarda
joylashgan. Bundan tashqari, shaharlarning barpo etilishi shahar devorlaridan
tashqarida keksalar byudjetiga tushumlarga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Mahalliy
iqtisodiyotning xususiyatlaridan qat'i nazar, yangi shahar o'z tumanidagi ichki
mustamlakachilikka hissa qo'shdi: birinchidan, shahar qishloq xo'jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarishni rag'batlantirdi, ikkinchidan, uning o'zi hududlarni
kengaytirishda va ko'pincha faol ishtirok etishi mumkin edi. ekin maydonlari, shu
tariqa o'z maydonlariga ega bo'lish.
Taxminan 1360 yilda tuzilgan Angliya xaritasi butun mamlakat bo'ylab turli
yo'nalishlarda o'tadigan juda zich yo'llar tarmog'ini ko'rsatadi. Uning ustidagi
London markaz bo'lib, undan nurlar kabi asosiy yo'llar har tomonga ajralib turadi.
Ushbu yo'llar tizimi Angliyaning ko'plab uzoq shaharlari, portlari va ichki

bozorlarini bog'ladi , agar ular doimiy bo'lmasa, hech bo'lmaganda ular o'rtasida
muntazam aloqani ta'minladi. Yo'llarning holati, masalan, Oksforddan Londonga
yozda bir kunda, qishda esa ikki kunda borish imkonini berdi.
Xuddi shu tarixiy xaritada shaharlarning o'zlari - zamondoshlar o'z mamlakatlari
hayotidagi o'z mavqei va rolini qanday tushunganiga qarab - uch turdagi
piktogramma bilan belgilangan . London va York nomlari oltin harflar bilan
yozilgan . Ikkinchi toifadagi shaharlar sifatida 38 ta shahar belgilangan: Bristol,
Kenterberi, Karlayl, Durem, Gloster, Linkoln, Lyudlou, Nyukasl, Norvich,
Nottingem , Rochester va boshqalar. Qolganlari uchinchi toifaga kiradi.
juda qisqa masofada joylashgan bozorlar va kichik yarim qishloq xo'jaligi
shaharlari kundalik tovar ayirboshlashni amalga oshirishda hal qiluvchi tashkiliy
rol o'ynagan. Kichik va o'rta shaharlardan farqli o'laroq, ingliz provinsiya
markazlari va birinchi navbatda grafliklarning "poytaxtlari" haqiqatan ham ko'p
funktsiyali bo'lib, ular ushbu yirik hududiy tumanlar aholisiga iqtisodiy, ma'muriy,
ma'naviy va diniy sohalarda keng qamrovli xizmatlarni taklif qildilar. . Ular
orasida keng immunitetga ega bo'lgan episkoplar va dunyoviy magnatlarning
qarorgohlari joylashgan shaharlar alohida o'rin egalladi .
Qoidaga ko'ra, o'rta asrlardagi ingliz shaharlarining aksariyati qirollik xartiyalarini
oldilar, to'g'rirog'i, sotib oldilar, bu ularga muhim iqtisodiy imtiyozlar, masalan,
soliq va bojlardan va turli savdo monopoliyalaridan ozodlikni ta'minladi. Dunyoviy
feodallarga, xususan, yepiskoplik va abbeylarga qarashli kichik shaharlar, qoida
tariqasida, faqat ma'lum iqtisodiy imtiyozlar bilan qanoatlanardi. Ammo, bundan
tashqari, shaharlar imtiyozli korporatsiyaga ega bo'lish huquqini ham sotib oldilar -
Gilda mercatoria (savdogarlar gildiyasi), aslida shahar hokimiyati ustidan nazoratni
amalga oshiruvchi tashkilot. Uning a'zolariga savdo monopoliyasi berildi va
nafaqat savdoda qatnashgan shahar aholisi, balki unga qo'shni tumanda va hatto
butun okrugda yashovchi shaxslar (jumladan, janoblar va dehqonlar) ularga
kirishlari mumkin edi: kirish to'lovini to'lash orqali. , ular shahar bozorida savdo
qilish huquqini oldilar.

Ko'pgina shaharlar firma huquqini ham qo'lga kiritdilar , bu esa ularni og'ir feodal
to'lovlaridan ozod qildi, bu esa har yili shahar aholisi o'rtasida o'rnatilgan va
mustaqil ravishda yig'iladigan pul miqdorini xo'jayinga to'lash orqali ozod qildi.
Qirollik domenining deyarli barcha muhim shaharlari 12—13-asrlarda o zʻ
tarkibiga kirgan . Umuman olganda, XIII asr boshlarida. XIV asr boshlarida
saksonga yaqin shahar bor edi. - allaqachon 192 va 15-asr boshlarida. - 234 ta
shahar. Iqtisodiy imtiyozlar bilan bir qatorda ular sud va ma'muriy xarakterdagi
qo'shimcha erkinliklarga ham ega bo'ldilar, bu esa o'z egalariga turli darajadagi
avtonomiyalarni ta'minladi: shahar sudiga ega bo'lish huquqi, o'z mansabdor
shaxslarini saylash huquqi, o'zini o'zi tanlash huquqi. davlat organlari: shahar
kengashi, shahar hokimi va deputatlar va boshqalar. Angliyaning eng rivojlangan
va boy shaharlari qirollik domeni hududida joylashgan bo'lib, ularning xo'jayini
qirolning o'zi edi. Bu shahar aholisining siyosiy avtonomiya uchun kurashini
murakkablashtirdi , chunki bunday o'ta qudratli lordga qarshilik ko'rsatish
individual, hatto ingliz miqyosidagi yirik shaharlarning kuchidan tashqarida edi.
Shaharlarning o'sishi bilan ikkinchisi moliyaviy ekspluatatsiyaning muhim
ob'ektiga aylanadi. Qirol hokimiyati shaharlarda to‘plangan boylikdan xazinani
to‘ldirish uchun turli usullardan foydalangan . Ulardan eng qulayi shahar
aholisining ko'char mulkiga to'g'ridan-to'g'ri parlament soliq solish bo'lib, u asta-
sekin shaharlar tomonidan nafratlangan o'zboshimchalik bilan o'rnini bosdi -
tojning hukmron mulkidan eski feodal tovlamachilik. Ba'zan shaharning o'zini o'zi
boshqarish huquqidan mahrum qilinishi shahar aholisi va markaziy hokimiyat
vakillari o'rtasida qurolli to'qnashuvlarga olib keldi. Buning yorqin misoli 1313
yildagi mashhur Bristol qo'zg'oloni bo'lib, u shahar aholisining nohaq g'azabi,
ularning fikricha, shahar jamoasi va shahar aholisi o'rtasidagi ziddiyatni tekshirgan
qirollik sudyalari komissiyasining qarori natijasida boshlangan. oligarxik "o'n to'rt
kishilik kengash".

2.2.Hunarmandchilik tashkiloti
Ilk o'rta asrlardayoq ingliz shaharlari yuqori darajaga ko'tarildi va
keyinchalik metallga ishlov berish, qurilish, tosh va yog'ochni qayta ishlash, teri va
mo'yna jadal rivojlanishda davom etdi. Zargarlik Angliyaning barcha yirik
shaharlarida va ayniqsa XIV asrda Londonda gullab-yashnagan. zargar ustalari
soni 14 kishidan 186 kishiga yetdi. Kenterberi va Yorkning quyma ustalari butun
mamlakat bo'ylab mashhur edi. Bir qator ingliz shaharlari 10—11-asrlardayoq o zʻ
matolari bilan mashhur bo lgan. XII-XIII asrlarda. u allaqachon kamida 40 ta
ʻ
shaharda, jumladan, London, Vinchester, York, Linkoln, Kembrij, Norvich, Lester,
Vusster, Gloster, Oksford, Nottingem va boshqalarda keng tarqalgan.XIV asr
oxiriga kelib. Ushbu sanoatda ishlab chiqarish bo'yicha birinchi o'rinda Solsberi,
keyin Bristol, keyin York va Koventri turadi.
aholining 50% gacha qishloq xo'jaligi bilan shug'ullangan. O rta shaharlarning
ʻ
xo jalik tuzilishi ancha murakkab bo lib, aholining katta guruhlari
ʻ ʻ
hunarmandchilik, savdo va “xizmat ko rsatish sohasi”da band edi. Katta
ʻ
shaharlarda uzoq masofali savdo, ba'zan eksport tarmoqlari allaqachon muhim rol
o'ynagan. Eng muhim ingliz portlari tashqi savdoning muayyan yo'nalishlari va
tarmoqlariga ixtisoslashgan. Sautgempton janubiy qirg'oqning asosiy porti edi, u
janubiy mamlakatlar bilan savdo tufayli o'sib bordi va mavjud bo'lgan va hech
qachon yirik ishlab chiqarish markazi bo'lmagan. Undan keyin Dartmut , Plimut,
Vinchelsi , Veymut va Besh port konfederatsiyasi (Dover, Sandvich, Xastings , Xit
va Romni) joy oldi. Ular Fransiya, Ispaniya va Italiya bilan savdo aloqalari orqali
bog'langan. Sharqiy portlar - Boston, Xall, Lin, Yarmut Flandriya , Brabant,
Gollandiya va Zelandiya, shuningdek, Germaniya shaharlari bilan savdo-sotiq
bilan shug'ullangan. Shimolda York Boltiqbo'yi mamlakatlari bilan savdo markazi,
Nyukasl qirg'oq bo'yi (Sautgemptongacha) ko'mir savdosi edi. G'arbda Bristol
eksport-import operatsiyalari bilan ajralib turardi. XIV asrning ikkinchi yarmida.

Bu Angliyaning gazlama eksporti uchun asosiy porti bo'lgan, temir va yog'och ham
Bristol orqali eksport qilingan, vino, tuz va boshqa tovarlar import qilingan.
XII asrdan boshlab. o'rta va yirik shaharlarda ishlab chiqarishning o'sishi va
mehnat taqsimoti natijasida yangi ixtisoslashgan savdo va hunarmandchilik
korporatsiyalari paydo bo'ladi, ularning har biri o'z a'zolarining hayotiy iqtisodiy
manfaatlarini himoya qilib, u yoki bu hunarmandchilikni (yoki) egallashni
monopoliya qiladi. savdo tarmog'i) shaharda ishlab chiqariladigan va mahsulot
sifatini, ish vaqtini, shogirdlar va kotiblarning narxlari va ish haqini, shogirdlik
tizimini tartibga soladi, shuningdek, aloqa va o'zaro yordamning asosiy ijtimoiy
funktsiyalarini bajaradi. Gildiyaning to'liq a'zosi bo'lish uchun etti yillik
shogirdlikni tugatib, kirish to'lovini to'lash kerak edi. Alderman boshchiligidagi
kengash gildiya nizomlarining bajarilishini nazorat qildi va ularni buzganlik uchun
jarimalar belgiladi. Jamg'armalar va jarimalar umumiy fondni tashkil etdi, undan
nafaqat ustaxonaning joriy xarajatlari qoplandi, balki cherkovlar tashkil etildi,
ommaviy buyurtmalar berildi, muhtojlarga yordam ko'rsatildi. Shaharda savdo va
hunarmandchilik qanchalik faol bo'lsa, ixtisoslashgan hunarmandchilik
ustaxonalari shunchalik tez vujudga keldi va savdo gildiyasining parchalanishi,
keyinchalik esa hunarmandchilikning butun sanoatini qamrab olgan yirik
korporatsiyalar vujudga keldi. Umuman olganda, turli xil kasblar hatto unchalik
katta bo'lmagan o'rta asr shaharlari aholisining kasbiy tarkibida juda keng tarqalgan
hodisa ekanligini yodda tutish kerak: masalan, 14-asr boshlarida. Chester va
Kembrij shahar hujjatlarida 50 dan ortiq kasblar, Kenterberida 70 ga yaqin va
Bristol va Londonda 120 dan ortiq kasblar eslatib o'tilgan, xuddi asrning oxiriga
kelib Yorkda bo'lgani kabi.
O rta asr shaharlaridagi hunarmandlar uyushmasining asosiy shakli ustaxonalarʻ
bo lgan. Angliyada ularni gildiyalar ( boshqa nemis gildasidan - ittifoq,
ʻ
assotsiatsiya) deb atashgan. Bu atama etarlicha keng tarqalgan edi: savdogarlar
gildiyalari mavjud edi ( gilda mercatoria ), diniy jamoalar, mudofaa uyushmalari
va boshqalar gildiya deb atalgan.Shuning uchun Angliya uchun “hunarmandchilik

gildiyasi” va “hunarmandchilik ustaxonasi” tushunchalari bir-birini almashtiradi.
farmoyishlarning asosiy qismi gildiyalarga birlashgan kichik ishlab
chiqaruvchilarning tashabbusi bilan qabul qilingan. Bu esa ularga ishlab chiqarish
sohasida monopoliyani saqlab qolish va mahsulotlarni barqaror sotishni ta’minlash
imkonini berdi. Ammo munitsipalitet hunarmandchilik gildiyalariga nisbatan o'zini
butunlay passiv tutdi deb o'ylamaslik kerak. Odatda, shahar hokimi va shahar
Kengashiga qabul qilingan qarorlarga o‘zgartirish kiritish huquqi berildi. Shahar
hukumati turli sabablarga ko'ra hunarmandchilik ustidan qattiq nazoratdan
manfaatdor edi. Shahar g'aznasiga tushum ko'p jihatdan bunga bog'liq edi -
qoidalarni buzganlik uchun barcha jarimalar odatda do'konlar va shahar jamoasi
o'rtasida teng taqsimlangan. Bunday nazorat politsiya funktsiyalarini bajarishga
yordam berdi. Bundan tashqari, shahar Kengashining ko'plab a'zolari ham
hunarmandchilik uyushmalariga a'zo bo'lgan, shuning uchun ular qabul qilingan
qarorlarga befarq bo'lishsa yoki ularni ishlab chiqishda hech qanday ta'sir
ko'rsatmasa, juda g'alati bo'lar edi.
Seminarlarning vazifalariga quyidagilar kiradi: xom ashyoga alohida e'tibor
berildi, qat'iy texnologiya qoidalari, asboblar shaklini nazorat qilish va boshqalar.
va tayyor mahsulot sifatiga qo'shimcha ravishda ish vaqti, asbobning joylashuvi,
shogirdlar va xodimlarning ish haqi miqdori, ishga qabul qilish shartlari va
boshqalar qat'iy belgilangan.
Turli gildiyalar o'rtasida mustaqillik darajasi va ularning huquqlari doirasi bo'yicha
katta farq bor edi . Gildiya qanchalik ko'p va boy bo'lsa, uning a'zolariga nisbatan
ko'proq huquqlar mavjud edi . Har yili barcha ustalar umumiy yig'ilishlarga
chaqirilib, unda turli masalalar muhokama qilindi. Gildiya yig'ilishlarida nafaqat
do'kon ichidagi, balki butun shahar miqyosidagi masalalar ham muhokama qilindi:
bayramlar va yurishlarni tashkil etish, shaharni obodonlashtirish va himoya qilish,
umumiy ehtiyojlar uchun badal yig'ish. Bu erda gildiya amaldorlari ham
saylangan: usta, hakamlar hay'ati, vasiylar, vasiy yordamchilari (turli
hunarmandchilikda amaldorlar boshqacha chaqirilgan). Ular hunarmandchilik

tashkilotining eng nufuzli a'zolari edi. Tabakalanish etarlicha uzoqqa ketgan eng
boy ustaxonalarda mansabdor shaxslar endi umumiy yig'ilishda saylanmadi.
Amaldorlarning yil davomida bajargan vazifalari keng va ancha og'ir edi: ular
ishlab chiqarish va sotishni nazorat qildilar, shogirdlar va shogirdlarni yolladilar,
ustalar o'rtasidagi kelishmovchiliklarni hal qildilar va jamoat axloqini nazorat
qildilar. Ko'pgina qarorlarda vasiylarning (hakamlarning) kundalik vazifalari
haqida ma'lumotlar mavjud. Balki, qo‘riqchilar ba’zan o‘z huquqlarini suiiste’mol
qilgandir.

2.3.XIV-XV-asrlarda Bristolda hunarmantchilikning tashkil etilishi
Zamonaviy Angliyaning eng yirik shaharlaridan biri Bristol bo'lib,
mamlakatning janubi-g'arbiy qismida joylashgan. XIV-XV asrlarda, Birmingem,
Manchester, Liverpul, Lids kabi markazlarning gullab-yashnashidan ancha oldin ,
Bristol ham boyligi, ham aholisi bo'yicha Londondan keyin ikkinchi shahar edi.
1188 yilgi Ioann (o'sha paytda Morton grafi ) nizomi bristoliyaliklarga juda katta
huquqlar berdi: ular feodal yurisdiksiyadan xalos bo'ldilar, savdogarlar
gildiyasining mavjudligini tasdiqladilar, fuqarolarning mulkiy huquqlarini va
ularning shaxsiy holatini belgilab berdilar. Ular eng og'ir to'lovlar va nazoratdan
ozod qilindi.
Bristol kanalida boshqa mos port yo'q edi va shahar o'rta asrlarning boshidanoq
Severn daryosi bo'yida savdo markazi sifatida gullab-yashnagan , u uzoq vaqtdan
beri mamlakatning eng gavjum suv yo'llaridan biri bo'lgan. Biroq, shaharning
gullab-yashnashi nafaqat savdoga asoslangan edi, Bristol Angliyaning eng qadimgi
sanoat markazlaridan biridir. Portning mavjudligi turli hunarmandchilikning
rivojlanishiga yordam berdi, chunki u ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun keng
bozorni ta'minladi. Shaharda qadimdan to quvchi, to qimachilik, kooperator,ʻ ʻ
temirchi va boshqa hunarmandlar yashagan.

Birinchi bo'lib to'quvchi va to'qimachilar gildiyalari paydo bo'ldi . Bu tabiiydir,
chunki har doim matoga juda katta talab bo'lgan, bu ko'p odamlarga o'zlarini
butunlay bu ishga bag'ishlashga imkon berdi. Bristol Fullers gildiyasining 1346
yildagi farmonida 12 ta eng "hurmatli" va 76 ta boshqa a'zolar haqida so'z
yuritilishi uning ahamiyatidan dalolat beradi. 14-asrda Bristolda to quvchi vaʻ
to qimachilardan tashqari bo yoqchilar, tikuvchilar, kordonchilar, ko nchilar ,
ʻ ʻ ʻ
tunukachilar, kupperlar, temirchilar va boshqalarning o z kasbiy tashkilotlari bor
ʻ
edi. Avvalo, barcha sexlarda hunarmandlar ishlagan xomashyoga alohida e’tibor
qaratildi. To quvchilar uyushmasi o rta va chetlari bo ylab o ralgan iplar va
ʻ ʻ ʻ ʻ
gazlamaning o zini, bo yoqchilar - yog och sifatini, shuningdek, uni tayyorlash va
ʻ ʻ ʻ
saqlash texnologiyasini, ko nchi va ko nchilchilarning sifatini nazorat qilgan. teri
ʻ ʻ
va terilar. Xom ashyoga bunday e'tibor juda tushunarli: ishning yakuniy natijasi
ko'p jihatdan unga bog'liq edi.
Nizomlar gildiyalarning o'z xo'jayinlarining u yoki bu hunarmandchilik bilan
shug'ullanishi uchun monopoliyani saqlab qolish istagini aniq ko'rsatib beradi.
Gildiyalar o'z a'zolarini begona hunarmandlar raqobatidan himoya qildilar , bu,
masalan, to'laqonli fuqarolar bo'lmagan odamlar uchun to'qishni taqiqlashni
tushuntirdi. Funksiyalari jihatidan ingliz shaharlaridagi hunarmandchilik
gildiyalari nemis yoki frantsuzlardagidan unchalik farq qilmagan, ammo Bristolga
nisbatan bir xususiyatni ta'kidlash kerak: XIV - XV asrlardagi Bristol ustaxonalari
qoidalarida. tenglashtirish talablari deyarli yo'q. Kasbiy birlashmalarning yana bir
burchi: bayram yurishlari va tomoshalarni tashkil etish. Eng boy va eng ta'sirli
ustaxonalar Korpus Kristi bayrami paytida bir qator teatrlashtirilgan spektakllarda
rasmlardan birini sahnalashtirishni tashkil qilishdi va spektakl sahnalashtirilmagan
joylarda tantanali yurishlarni tashkil qilishdi. Bularning barchasi katta xarajatlarni
va shuning uchun gildiya a'zolarining badallarini talab qildi. Shu sababli, umumiy
xarajatlarda ishtirok etmaganlarning hunarmandchiligini taqiqlash talabi aniq
bo'ladi.

XIV asrda ekanligi haqida. shogirdlar “abadiy” shogirdlarga, aslida esa yollanma
ishchilarga aylanganligi ularning kasbiy tashkilotlarining, masalan, Bristoldagi
ko‘nchillarning xizmatkorlari orasida paydo bo‘lishidan dalolat beradi.
Zamondoshlar bu ishchilar va shogirdlar yoki shogirdlar o'rtasidagi farqni aniq
ko'rdilar. Masalan, 1406 yilda Bristollik to'lovchilar ish haqini belgilashda shunday
deb yozgan edilar: "ismli xizmatchilar va ishchilar avvalgi davrlardagidan ko'proq
ish haqi olmaydilar". Agar xizmatchilar, biz ta'kidlaganimizdek, shogirdlar deb
atalgan bo'lsa, ikkinchi atama yollanma ishchilarni aniq ko'rsatdi.
yangi atamalar rasmiy shahar hujjatlarida paydo bo'ladi. 14-asrda Bristol shahar
kengashi tomonidan chiqarilgan farmonda . Savdo va shaharni obodonlashtirish
masalasiga kelsak, qurilish hunarmandlari orasida duradgorlar, tom yopishchilar,
suvoqchilar va boshqalar ham malakali, ham malakasizlar borligi qayd etilgan.
Malakasiz ishchilardan foydalanish masalasi kasblarning "birlashmasi" kabi hodisa
bilan bog'liq. Kombinatsiya, birinchidan, turdosh kasblar hunarmandlari o'rtasida,
ikkinchidan, turli soha vakillari o'rtasida kuzatildi. Ko'rinishidan, temirchilar
kesuvchi yoki chilangar, yigiruvchilar "oy yarim kunlik" taroqchi, to'quvchi esa
yigiruvchi sifatida ishlay boshlaganida, bu variantni oila byudjetini to'ldirish usuli
va asosiy ixtisoslik etarli darajada ta'minlashni to'xtatganligidan dalolat qilish
mumkin. hunarmandning mavjudligini anglatadi,
Kasb-hunarni birlashtirishning ikkinchi varianti hunarmandchilik ishlab
chiqarishni tashkil etishdagi o'zgarishlarni aks ettiradi. Gildiya cheklovlarini saqlab
qolishga qiziqish birinchi navbatda o'z mustaqilligini yo'qotishni istamagan va
ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatiga ega bo'lmagan hunarmandchilik
uyushmalarining oddiy a'zolari tomonidan namoyon bo'ldi. Bristol shahar
kengashiga tikuvchilar, bo'yoqchilar, to'ldiruvchilar, kordovanlar, ko'nchilar,
kuperlar, temirchilar va boshqa hunarmandlardan gildiya a'zosi bo'lmaganlar u
yoki bu hunarmandchilik bilan shug'ullanganligi haqida ko'plab shikoyatlar kelib
tushdi. Hunarmandlar hunarni yaxshi bilmaydigan ishga qabul qilinganlardan ham,
“hunarni bilmagan” odamlarni ishga olganlardan ham norozi bo'lganligi sababli,

shikoyatchilar kichik mustaqil ishlab chiqaruvchilar edi, degan xulosaga kelish
mumkin. Ular uchun ishlab chiqarishda gildiya monopoliyasini saqlab qolish
tadbirkorlar bilan kurashda omon qolishning yagona yo'li edi.

Xulosa
Ingliz millatining tarkib topa boshlashi. XIV-XV asrlarda Angliyada ingliz
millatining tarkib topa boshlashi uchun shart-sharoit vujudga k е lmoqda edi.
T е rritoriyaning umumiyligi va ekonomikaning umumiyligi ana shu vaqtlarda endi
е tarlicha aniq namoyon bo’ldi. XIV-XV asrlarda Angliyada k е ng milliy bozor
tashkil topib London mamlakatdagi savdo-sotiq oborotlarining kattagina qismini
o’ziga jalb qilgan edi. XIV-XV asrlarda ingliz adabiy tilining rivoji katta
yutuqlarni qo’lga kiritgan edi; ingliz adabiyoti jahonga nom chiqargan bir qancha
ajoyib asarlar b е rdi. 1066 yilgi normandlar istilosidan boshlab, avvalgi paytda
ingliz jamiyatining turli milliy sostavini aks ettirgan ikki tildan foydalanib k е lindi.
Qorol saroy zodagonlarining katta bir qismi fransuz tilida so’zlashardilar.
Aholining asosiy ommasi -d е hqonlar va shaharliklar, o’rta va mayda f е odallar
ingliz tilida gaplashardilar. Ingliz tili yana bir qancha lahja (sh е va)larga bo’lingan
bo’lib, ular orasida London sh е vasi е takchi sh е va edi. Qonunlar (farmonlar)
fraktsuz tilida tuzilardi, yuristlar sud ishlarida ana shu fransuz tilidan
foydalanardilar, maktablarda dars b е rishda fransuz tili latin tili bilan birgalikda
qo’llanilardi. Aholi ko’pchiligining tili bo’lgan ingliz tili fransuz tilini xonadon
hayotidan ham, jamiyat hayotidan ham asta-s е kin siqib chiqardi. 1258 yildayoq
qirol G е nrix III Angliya aholisiga ingliz tilida (london sh е vasida) bayonnoma bilan
murojaat qilishi lozim bo’ldi. 1362 yilda Eduard III London shaharining
p е titsiyasiga javoban, «fransuz tili uncha ma'lum bo’lmaganligi» tufayli,
sudlardagi ishlar ingliz tilida olib borilsin, d е b qaror chiqardi. XIV asrning
ikkkichi yarmida Angliyada eng yirik asarlar paydo bo’lib, ularda London sh е vasi
asosida rnvojlangan ingliz tili o’ziga xos barcha lug’aviy-grammatik xususiyatlari
bilan milliy adabiy til sifatida maydonga chiqdi. Vikl е fning inglizcha asarlaridan
tashqari, mashhur shoir J е fri-Chos е rning (1340-1400) asarlari, xususan uning XIV
asr oxirida (90- yillar) yozilgan «K е nt е rb е ri hikoyalari» ingliz adabiy tilining
shakllanishida katta ahamiyat kasb etdi. «K е nt е rb е ri hikoyalari» optimizm, nozik
yumor, xalq ommasiga xayrixohlik bildirish va hokim f е odallar sinflari vayilla-rini
esa satirik (masxara qilish) ruhi bilan sug’orilgan. "Chos е r ijodi R е n е ssans (yoki

Uyg’onish) davri yangi madaniyatining vujudga k е lishidan iborat bo’lib, bu yangi
madaniyat Angliyada Italiyaning Uyg’onish davri madaniyati bilan d е yarli bir
vaqtda ravnaq topdi. XV asrdagi ingliz madaniyatni rivojlantirishda Vilyam
Kekston (1422-1491) katta ahamiyat kasb etdi. Kekston savdogar, tarjimon,
matbaachi va noshir bo’lgan edi. Angliyada kitob chop qilish shu odam nomi bilan
bog’langan (1477 yildan). Kekston 100 ta kitob bosib chiqargan, bu kitoblarning
ko’pchiligi ingliz tilida edi. Shular orasida Chos е rning “K е nt е rb е ri hikoyalari”,
latin klassiklari Sits е ron, Ovidiy va V е rgiliyning inglizcha
Gildiya tizimining hunarmandchilikdagi rolini aniq belgilash mumkinmi?
Albatta yo'q. Savol ma'lum bir vaqtni hisobga olgan holda va muayyan vaziyat
bilan bog'liq holda ko'rib chiqilishi kerak. Taxminan XIV asrning o'rtalariga qadar.
ishlab chiqarishni gildiya tashkil etish jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining
rivojlanish darajasiga to'liq mos kelardi. Va ustaxonalar 16-asrda ham mavjud
bo'lganligi. va kichik mustaqil ishlab chiqaruvchilarning ko'pchiligi ularni saqlab
qolish tarafdori bo'ldi, ya'ni ular o'z vazifalarini muvaffaqiyatli bajardilar. Biroq,
XIV asrda, asosiy tovarlar bozori sezilarli darajada kengayganida, ishlab
chiqarishni kengaytirish dolzarb ehtiyojga aylandi. Ammo buni kichik ishlab
chiqarish miqyosida amalga oshirish mumkin emas edi . Iqtisodiyotning obyektiv
ehtiyojlari esa mayda hunarmandlar manfaatlariga zid keldi. O'sha paytdan
boshlab, ustaxona sanoat rivojlanishining tormozi bo'ldi va ikki va hatto undan
ko'proq asrlar davomida sanoat inqilobi shu qadar uzoq davom etgunga qadar eski
ustaxona tizimini ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllariga sekin va
bosqichma-bosqich almashtirish sodir bo'ldi. jarayon.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Roger B. Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C. Naylor, Dahia Ibo
Shabaka " World history: patterns of interaction". McDougle Little, USA, 2009
2. Salimov Т . O’rta asrlar tarixi . – Toshkent , 2006.
3. O’rta asrlar tarixi. V.P.Semenov. – T., “O’qituvchi”. 1973.
4. История средних веков. Под ред. С.П.Карпова. част ИИ М. МГУ. 2001
5. История средних веков. Под ред. З.В.Удалцовой и С.П.Карпова. 1-2 ч. М.,
Высшая школа. 1991.
6. Курбангалиева Р.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т.,
Учпедгиз. 1991.
7. Levitskiy Ya.A. Angliyada shahar va feodalizm - M., 1987 yil
8. Shtokmar V.V. O'rta asrlarda Angliya tarixi - L., 1973 yil
9. Yabrova M.M. Ingliz shahrida ilk kapitalistik munosabatlarning kelib
chiqishi (London XIV - XVI asr boshlari) - Saratov, 1983 yil
10. Kenningem V. Ingliz sanoatining o'sishi.
11. O'rta asrlar tarixi, ed. Z.V.Udaltsova , S.P. Karpov 1-qism - M., 1991 yil
12. Jukov E.M. Jahon tarixi 10 jildda. 3-jild – M., 1957 yil

O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi Reja: Kirish I.bob.XI-XV asrlarda Angliya 1.1. XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi 1.2. Angliyada parlamentning vujudga kelishi 1.3. Uot Tayler qo'zg'oloni 1.4. Qizil va oq gullar urushi II.bob. O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi 2.1. Ingliz shaharlari tarixi XIII - XIV asrlar 2.2. Hunarmandchilik tashkiloti 2.3. XIV-XV-asrlarda Bristolda hunarmantchilikning tashkil etilishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish O'rta asrlarda Angliya o'rtasidagi Angliya tarixini o'z ichiga oladi Norman fathi 1066 yilda va vafoti Shoh Jon , ba'zilari tomonidan oxirgisi deb hisoblangan Angliya Angevin qirollari , 1216 yilda. bahsli vorislik va g'alaba Xastings jangi tomonidan Angliyaning fath qilinishiga olib keldi Normandiyalik Uilyam 1066 yilda. Bu Angliya tojini Frantsiyadagi mol- mulk bilan bog'ladi va yer egaligi, hukumat va cherkovda hukmronlik qilgan mamlakatga yangi aristokratiyani olib keldi. Ular o'zlari bilan frantsuz tilini olib kelishdi va qasrlar tizimi va a ni joriy qilish orqali o'z hukmronligini saqlab qolishdi feodal yerga egalik qilish tizimi. 1087 yilda Uilyam vafot etganida, Angliya anning eng katta qismini tashkil qildi Angliya-Norman imperiya, Angliya, Normandiya va Uels bo'ylab yer egaligiga ega zodagonlar tomonidan boshqarilgan. Uilyamning o'g'illari uning erlariga merosxo'rlik bilan bahslashdilar Uilyam II Angliya va Normandiyaning ko'p qismida hukmdor sifatida paydo bo'ldi. 1100 yilda vafot etganida uning ukasi taxtni egallagan Genri I va akasini mag'lub etdi Robert Angliya va Normandiyani birlashtirish uchun. Genri shafqatsiz, ammo samarali qirol edi, ammo uning yagona erkak merosxo'ri vafotidan keyin Oq kema fojia, u baronlarini qizini tan olishga ishontirdi Matilda merosxo'r sifatida. Genri 1135 yilda vafot etganida uning amakivachchasi Bloislik Stiven nomi bilan tanilgan fuqarolar urushiga olib borib, o'zini qirol deb e'lon qilgan edi Anarxiya . Oxiri Stiven Matildaning o'g'lini tanidi Genri uning merosxo'ri sifatida va Stiven 1154 yilda vafot etganida, u Genri II o'rnini egalladi. Angliyaning birinchi Angevin qiroli hisoblangan Genri Frantsiyada juda ko'p mulkka ega edi va Uels, Shotlandiya va Irlandiya ustidan o'z vakolatlarini tasdiqladi. U Kanterberi arxiyepiskopiyasi bilan o'z tayinlagan kishisi bilan to'qnashdi Tomas Beket Natijada, Beket o'ldirildi va Genri tavba qilishning dramatik ko'rgazmasini o'tkazdi. Uning hukmronligining keyingi qismida o'g'illari va bilan bog'liq isyonlar hukmronlik qildi Frantsuz Filipp II bu uni o'g'lini qabul qilishga majbur qildi Richard yagona merosxo'r sifatida. Richard 1189 yilda Genri vafot etganida Angevin merosiga qo'shildi va deyarli darhol a Salib yurishi . Qaytish safarida u

Germaniyada garovga olingan va 1194 yilda ozod qilinishini ta'minlash uchun katta to'lov to'langan. U o'z hukmronligining qolgan qismini 1199 yilda vafot etib Frantsiyadagi erlarini tiklashga sarflagan. Uning ukasi Jon Angliyada muvaffaqiyat qozongan, va Richardning jiyaniga qarshi muvaffaqiyatli urush olib bordi Artur frantsuz egaliklarini nazorat qilish uchun. Jonning xatti-harakatlari Norman va Angevin baronlari tomonidan qo'zg'olonlarga olib keldi, bu esa qit'a mulklarini boshqarish huquqini buzdi. Uning Normandiya va Anjuni qaytarib olishga urinishi mag'lubiyatga uchradi Bovinlar jangi . Bu uning Angliyadagi mavqeini zaiflashtirdi, natijada shartnoma tuzildi Magna Carta , bu qirol hokimiyatini cheklagan va Birinchi baronlar urushi . Uning 1216 yilda vafot etganini ba'zi tarixchilar Angevin davrining oxiri va uning boshlanishi deb hisoblashadi Plantagenet sulolasi .Normanlar ko'pchilikni qabul qildilar Angliya- sakson hukumat institutlari, ammo feodal tuzum ko'proq hokimiyatni qirol va kichik elita qo'lida to'plagan. Ayollarning huquqlari va rollari keskinroq aniqlandi. Noblewomenlar muhim madaniy va diniy homiylar bo'lib qolishdi va siyosiy va harbiy tadbirlarda muhim rol o'ynadilar. XII asrda g'oliblar va inglizlar o'rtasidagi bo'linish barham topa boshladi va ular o'zlarini kelt qo'shnilaridan ustun deb bilishni boshladilar. Istilo Norman va Frantsiya cherkov arboblarini hokimiyat tepasiga olib keldi. Angliyaga yangi isloh qilingan diniy va harbiy buyruqlar kiritildi. XIII asrning boshlariga kelib cherkov asosan davlatdan mustaqillik uchun o'zining argumentini yutib, deyarli butunlay Rimga javob berdi. Haj ziyoratlari mashhur diniy amaliyot bo'lib, to'planib qolgan yodgorliklar ambitsiyali institutlar uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Angliya muhim rol o'ynadi Ikkinchi , Uchinchidan va Beshinchi salib yurishlari .IX-XIII asrlar orasida Angliya O'rta asrlarning iliq davri , kambag'al erlarni ishlov berishga imkon beradigan uzoq vaqt davomida iliqroq harorat. Qishloq xo'jaligi erlari odatda atrofida tashkil etildi manorlar . XI asrga kelib, a bozor iqtisodiyoti Angliyaning katta qismida gullab-yashnagan, sharqiy va janubiy shaharlari esa xalqaro savdoda katta ishtirok etgan. Ko'plab yangi shaharchalar, ularning ba'zilari rejalashtirilgan jamoalar , yaratilishini qo'llab-quvvatlagan holda qurilgan gildiyalar va charter

yarmarkalari . Angliya-Norman urushi xarakterli edi eskirgan bosqinlar va qal'alarni egallab olishning harbiy yurishlari. Dengiz kuchlari qo'shin va materiallarni tashish, dushman hududiga reydlar va dushman flotiga hujum qilish imkoniyatini berdi. Fathdan keyin normanlar yog'och qurdilar motte va Beyli va ringwork XII asrdan beri tosh binolar bilan almashtirilgan ko'p sonli qal'alar. Bu davr keng tarqalgan madaniyatda, shu jumladan ishlatilgan Uilyam Shekspir spektakllari. Valter Skott ning joylashuvi Robin Gud Richard I davrida va uning sakslar va normanlar o'rtasidagi ziddiyatga urg'u berishi keyinchalik fantastika va filmlarga moslashish uchun shablonni yaratdi. Hamma shaharlar kabi hodisaga o'rganib qolgan. Shu bilan birga, shahar hayotining paydo bo'lish tarixi juda boy va antik davrga asoslangan. Bizga ma'lum bo'lgan shaharlar nisbatan yaqinda paydo bo'lgan, ammo bu tushunchani ko'p avlodlar davomida amalga oshirishga harakat qilingan. O'rta asrlar bu kontseptsiya endigina paydo bo'la boshlagan vaqtinchalik misoldir. Albatta, haqiqiy shahar hayoti haqida gap bo'lishi mumkin emas, lekin hududlarni o'ziga xos jamoaga birlashtirishga urinish tarixchilarning e'tiborini kuchaytirdi. O'rta asrlar shahri devor bilan mustahkamlangan qal'a bo'lib, uning hududida bozor tizimlarining rivojlanishi, turli sinflarning rivojlanishi va umuman, biz shaharlarda ko'rishga odatlangan barcha narsalar kabi kundalik hodisalar sodir bo'lgan. O'zgarishlar faqat iqtisodiy va ishlab chiqarish munosabatlariga taalluqli bo'lib, mahalliy hokimiyatdagi o'zgarishlarga ham ta'sir ko'rsatdi. Bunday shaharlarni, odatda, mansabdor shaxslar, ya'ni badavlat kishilar yoki irsiy podshohlar boshqargan.Men o'z ishimda nafaqat ingliz shaharlarining rivojlanishini, balki ularda hunarmandchilikni tashkil qilishni ham chuqurroq o'rganmoqchiman. Hunarmandchilikni tashkil etish ayniqsa Bristolda yaqqol namoyon bo'ldi.

I.bob.XI-XV asrlarda Angliya 1. 1. XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi XI asrdagi o'rta asrlar Angliyasi tarixidagi eng yirik voqea Normandiya gersogi Vilgelm boshlik fransuz-normand feodallari tomonidan Angliya istilosi qilinishi bo'ldi. Bu istilo uchun Vilgelm Istilochi degan laqab oldi. 1066 yil 14 oktyabr Vilgelm La-Mansh bugozidan so'zib o'tib, qariyb 15 ming kishilik katta ritsarlar qo'shini bilan Angliyaga bostirib kirdi. Vilgelm qo'shinida faqat normandlargina emas, balki Fransiyaga qarashli boshqa viloyatlarning yer-mulk va krepostnoylar izlovchi ritsarlari ham bor edi. Vilgelm ga r o’ baro chiqqan ingliz qiroli Garold normandlarning h ujumini t o’ xtata olmadi. Bir qismi ritsarlardan, boshqa bir qismi dehqonlarning piyoda lashkarlaridan iborat bo'lgan ingliz-saks qo'shinlari Gastings shahri yonida jangda batamom mag'lubiyatga uchradi. Garold o'ldirildi. Shundan keyin Vilgelm aylanma yo'l bilan Londonga qarab bordi, so'ng Duvr, Kenterberi va Sautvork shaharlarini bosib oldi. Uning qo'shinlari Londondan yuqoriroqda Temza daryosini kechib o'tdi. London shimoldan kesilib qoldi va u taslim bo'lishi lozim edi. Vilgelm Istilochi tomonidan Angliya aholisining ro'yxatga olinishi (1086) XI asrdagi g'oyat katta tadbir edi. Angliyada hech qachon ko'rilmagan bu tadbirga aholi qo'rqinch bilan qaradi. Ro'yxatga olish natijasida to'zilgan varaqalar xalq orasida «Dahshatli sud kitobi» deb ataldi. Qirol xazinasi yer egaligining hajmi to'g'risida endi aniq ma'lumotlarga ega ekan, aholi ro'yxati hukumatga «Daniya puli» deb atalgan eski yer solig'ini ko'paytirilgan miqyosda undirish imkonini berdi. Yangi normand-fransuz lordlarining ingliz qishlog'idagi krepostnoy ahvoli rasmiylashtirishga intilishi ana shu ro'yxatda ravshan aks etdi. 1086 yilgi ro'yxatda dehqonlar turli nomlar ostida gavdalandilar: ozod kishilar (kelajakda ular frigolderlar yoki yerni erkin tasarruf qiluvchilar deb ataldilar), sokmenlar, villianlar, bordarilar, kottarilar, shuningdek, ko'pgina mikdorida qullar ham uchraydi. Ammo villanlar ro'yxatda tez-tez uchrab turadilar. XI-XII asrlar sharoitida krepostnoy tabaqa xususiyatlariga ega bo'lgan dehqonlarning bu kategoriyasi (feodal yer-mulki territoriyasida barshchina o'taydigan va shu yerga

O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi

12.08.2023

0

51.1845703125 KB

Похожие