O`rta osiyoning ilk o`rta asrlar me`morchiligi Mundarija: I. KIRISH……………………………………………………………………..3 II. ASOSIY QISM 1. O`rta Osiyoning ilk o`rta asrlar me`morchiligi tarixi………………………5 2. Me`morchilikning asosiy xususiyatlari……………………………………11 3. Mashhur me`morchilik yodgorliklari……………………………………...17 4. Ilk o`rta asrlar me`morchiligining zamonaviy ahamiyati…………………21 III. XULOSA……………………………………………………………….24 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI………………..26 1

KIRISH Ilk o‘rta asrlar davri O‘rta Osiyo tarixi va madaniyatining eng muhim davrlaridan biri bo‘lib, bu davrda me’morchilik sohasida ham katta o‘zgarishlar va yutuqlar kuzatilgan. Bu davr, taxminan VI asrdan VIII asrga qadar bo‘lgan vaqt oralig‘ini qamrab olib, mintaqaning ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotida muhim o‘zgarishlarni aks ettiradi. O‘rta Osiyoda bu davrda turli davlatlar va madaniyatlarning shakllanishi, ularning o‘zaro ta’siri va madaniy almashuvlar natijasida me’morchilik sohasida ham yangi uslublar va texnikalar paydo bo‘lgan. Qurilish materiallari sifatida asosan g‘isht, tosh va yog‘och kabi tabiiy resurslar ishlatilgan bo‘lib, bu materiallar inshootlarning mustahkamligi va uzoq muddat saqlanishini ta’minlagan. Bu davrda barpo etilgan me’morchilik yodgorliklari orasida qabr toshlari, minoralar, saroylar, masjidlar va boshqa diniy inshootlar muhim rol o‘ynagan. O‘rta Osiyo hududidagi mashhur yodgorliklar, masalan, Buxorodagi Ark qal’asi va Samarqanddagi Qoratepa, o‘zining murakkab me’morchilik yechimlari va bezaklari bilan ajralib turadi. Ushbu yodgorliklar nafaqat arxitekturaviy jihatdan, balki san’at va hunarmandchilik nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu davrning madaniy merosini o‘rganish uchun muhim manba hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi: Ilk o‘rta asrlar davri O‘rta Osiyo tarixi va madaniyatining eng muhim davrlaridan biri bo‘lib, bu davr me’morchilikda ham katta o‘zgarishlar va yutuqlar bilan ajralib turadi. Ushbu davrning o‘rganilishi nafaqat me’morchilik inshootlarining texnik va estetik jihatlarini tushunishga, balki jamiyatning madaniy, ijtimoiy va siyosiy rivojlanishini anglashga ham imkon beradi. O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlardagi me’morchilik rivojlanishini ko‘rib chiqish, uning o‘ziga xosliklarini tahlil qilish va zamonaviy me’morchilikka ta’sirini baholash juda muhimdir. Bu davrda qurilish texnikasi va uslublari ancha rivojlangan bo‘lib, mahalliy ustalar o‘zining ijodkorligi va innovatsion yondashuvlari bilan ajralib turadi. O‘rta Osiyo hududidagi me’morchilik yodgorliklari bu davrning murakkab tarixiy jarayonlarini, turli davlatlarning vujudga kelishi va rivojlanishini, shuningdek, madaniy almashinuvlarni aks 2

ettiradi. Ushbu inshootlar nafaqat arxitekturaviy jihatdan, balki san’at va hunarmandchilik nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega. Bu davr me’morchiligida qurilish materiallarining tanlanishi va ishlatilishi ham alohida e’tiborga loyiq. Maqsad va vazifalar: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar davridagi me’morchilik rivojlanishini chuqur tahlil qilishdir. Bu maqsadga erishish uchun bir qator vazifalar belgilangan. Birinchidan, ilk o‘rta asrlar davrida mintaqada yuz bergan asosiy ijtimoiy va siyosiy voqealarni o‘rganish zarur. Bu tarixiy kontekstni aniqlash me’morchilik rivojlanishining sabablari va natijalarini tushunishga yordam beradi. Ikkinchidan, bu davrda qurilgan yodgorliklarning arxitekturaviy va texnik xususiyatlarini tahlil qilish lozim. Bunga ushbu inshootlarda qo‘llanilgan qurilish materiallari, texnikalar va uslublarni o‘rganish kiradi. Uchinchidan, mashhur me’morchilik yodgorliklari misolida bu davrning arxitekturaviy yutuqlarini ko‘rsatish maqsad qilingan. Bunda Buxorodagi Ark qal’asi, Samarqanddagi Qoratepa va boshqa ko‘plab yodgorliklar batafsil tahlil qilinadi. Nazariy va metodolgik asoslar: Ushbu kurs ishi davomida turli metodologik yondashuvlar qo‘llaniladi. Birinchidan, tarixiy tahlil usuli yordamida ilk o‘rta asrlar davridagi ijtimoiy va siyosiy jarayonlar o‘rganiladi. Bu usul orqali davrning umumiy konteksti va me’morchilik rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan omillar aniqlanadi. Ikkinchidan, arxitekturaviy tahlil usuli qo‘llanilib, bu davrda qurilgan yodgorliklarning texnik va estetik jihatlari o‘rganiladi. Bu usul yordamida yodgorliklarning qurilish materiallari, texnikalari va uslublari batafsil tahlil qilinadi. Uchinchidan, komparativ tahlil usuli qo‘llanilib, O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar davridagi me’morchilik yodgorliklari boshqa mintaqalardagi o‘xshash yodgorliklar bilan solishtiriladi. Bu usul orqali me’morchilik rivojlanishidagi umumiy va o‘ziga xos jihatlar aniqlanadi. To‘rtinchidan, empirik tadqiqotlar va dala ishlariga asoslangan yondashuv qo‘llanilib, mavjud yodgorliklar va ularning saqlanishi holati o‘rganiladi. Bu yondashuv orqali yodgorliklarning hozirgi 3

kundagi ahvoli va ularni saqlash bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar haqida ma’lumot to‘planadi. 4

II. 1. O`rta Osiyoning ilk o`rta asrlar me`morchiligi tarixi Ilk o‘rta asrlar davri O‘rta Osiyoning tarixida muhim davrlardan biri bo‘lib, bu davr me’morchilik rivojlanishi uchun ham katta ahamiyatga ega. Ushbu davrda me’morchilikda yangi uslublar, texnikalar va qurilish materiallari paydo bo‘ldi. Bu davrni to‘liq tushunish uchun, O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar me’morchiligi tarixini chuqurroq o‘rganish zarur. Ilk o‘rta asrlar davrida O‘rta Osiyoda turli davlatlar vujudga kelgan va rivojlangan, bu esa me’morchilikning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar me’morchiligi tarixi quyidagi muhim jihatlar orqali o‘rganilishi mumkin: ijtimoiy-siyosiy holat, diniy ta’sirlar, texnik va uslubiy yutuqlar, hamda mashhur me’morchilik yodgorliklari. 1 Ilk o‘rta asrlar davrida O‘rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy jihatdan juda murakkab va rang-barang davrni boshidan kechirgan. Bu davrda mintaqa turli madaniyatlar va davlatlarning ta’sirida bo‘lgan. Jumladan, turkiy qabilalar va arab xalifaligi ta’sirida O‘rta Osiyo hududida katta o‘zgarishlar yuz bergan. Turkiy qabilalar bu davrda mintaqaga kirib kelib, o‘z davlatlarini tashkil etgan va me’morchilik sohasida ham o‘ziga xos iz qoldirgan. Ularning ta’siri ostida yangi qurilish uslublari va texnikalar paydo bo‘lgan. Masalan, minoralar va qal’alar turkiy qabilalarning harbiy strategiyasi va himoya ehtiyojlariga mos ravishda qurilgan. Arab xalifaligi ta’sirida esa islom dinining tarqalishi bilan bog‘liq holda diniy inshootlar, masjidlar va madrasa kabi qurilishlar rivojlangan. O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar davridagi ijtimoiy va siyosiy holati me’morchilik rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. Bu davrda mintaqada yirik shaharlar barpo etilgan, savdo va hunarmandchilik rivojlangan. Shaharlarning o‘sishi va iqtisodiy rivojlanishi qurilish ishlarining ko‘payishiga olib kelgan. Shaharlar ko‘pincha mustahkam devorlar bilan o‘ralgan, ichkarisida esa saroylar, masjidlar, bozorlar va boshqa ijtimoiy ob’ektlar joylashgan edi. Bu davrda qurilish ishlarida mahalliy ustalar faol ishtirok etgan va o‘zining ijodkorligi bilan ajralib turgan. Qurilishda asosan g‘isht, tosh, yog‘och kabi tabiiy materiallar ishlatilgan. Bu materiallar nafaqat inshootlarning mustahkamligi va uzoq umr ko‘rishini 1 Abduvaliev, B. (2010). Amir Temur: Hayoti va faoliyati. Toshkent: Sharq. 23 5