“O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY TANQIDIDAGI TAHLILI
![“O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY
TANQIDIDAGI TAHLILI
MUNDARIJA
KIRISH :… ………………………………………………………………………4
I BOB. ERKIN VOHIDOV IJODI VA ADABIY TANQIDIY
QARASHLAR ………………………………………………………………… ..9
1. Ijodkor shaxsiyati va poetik munosabatlar talqini …………………………….9
1. 2. “Erkin Vohidov mangu barhayot” asarida shoir haqidagi adabiy qarashlar
tahlili… …………………………………………………………………………19
II bob. SHOIR IJODIDA VATAN MAVZUSINING O‘RNI ……………...29
2.1. “O‘zbegim” qasidasining yaratilish tarixi. . ……………………………....29
2.2. “O‘zbegim” qasidasi tahlili . ………………………………………………38
III bob. “O‘ZBEGIM” QASIDASINING ADABIYOTSHUNOSLIKDA
O‘RGANILISHI . ……………………………………………………………..53
3.1. “O‘zbegim” qasidasi va adabiy tanqidiy qarashlar talqini. ………………56
3.2. “O‘zbegim” qasidasiga oid tanqidiy qarashlarning qiyosiy tahlili………...61
XULOSA …………………………………………...………………………….73
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………75
1](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. “Erkin Vohidov jasur va
shijoatli adib, chinakam millatparvar inson, ayni paytda o‘zbek xalqining,
o‘zbek madaniyatining timsoli edi. Xalqimizning yuragidagi armon va
dardlarini, uning quvonch va shukronasini o‘z ijodida yusak mahorat bilan ifoda
etardi. O‘zingiz o‘ylang, o‘sha mustabid tuzum davrida “O‘zbegim” deya
baralla aytish uchun qanday katta yurak, mardlik va jasorat kerak. O‘zining
durdona asarlari bilan adabiyotimiz xazinasiga bebaho hissa qo‘shgan,
xalqimizning ma’naviy olamini, milliy g‘urur-iftixorini yuksaltirish yo‘lida
unutilmas xizmat qilgan bu ulkan ijodkorni el-yurtimiz hamisha ehtirom bilan
yodga oladi”. 1
XX asr zamonaviy o‘zbek adabiyotining yetakchi vakillaridan biri
bo‘lgan buyuk ijodkor Erkin Vohidov ijodi o‘ziga xosligi va keng qamrovli
ekanligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shoir ijod mahsullarining asosini
tashkil etuvchi milliylik, odamiylik, tarixiylik, falsafiylik kabi kabi asriy
g‘oyalar tamoyili beixtiyor kitobxonni mushohadaga chorlamay qolmaydi.
Erkin Vohidov she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri
shunda ko‘rinadiki, shoir she’rlarida o‘zini yozadi. Shoirning o‘zi
ta’kidlaganidek “Ijod ahli o‘zi ishongan his-tuyg‘ularni yozsa, boshqalar ham
ishonadi. Har qanday badiiy asar zamirida, garchand ijodkorning yozganlari
ijtimoiylashgandek taassurot qoldirsa ham, uning ortidagi odam ulkan bir qalb
egasi-muallif turgan bo‘ladi”. 2
Darhaqiqat, she’riyat, badiiy adabiyotdagi buyuk kuch bu uning ishontira olish
xususiyatidir. O‘quvchisini o‘z olamiga olib kira olmagan asar haqiqiy asar
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan quramiz.-T.:"O‘zbekiston",2017.-46-bet.
2
B. Karim. Erkin Vohidov she’r va hayot haqida. Adabiy fikr javhari. www.kh-davron.uz
2](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_2.png)
![emas. Badiiy adabiyotdagi obrazlilik hodisasi ham aynan shunda namoyon
bo‘ladi. Insonni, uning ma’naviy olamini kashf eta olish qudratiga ega badiiy
adabiyot vositasida yoshlarda yuksak tuyg‘ularni shakllantirish mumkinki, bu
o‘ta muhim vazifani badiiy adabiyot, xususan she’riyat amalga oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
mamalakatimiz ziyolilari bilan o‘tkazilgan uchrashuvda be’jizga: “… adabiyot
masalasi bu ma’naviyat masalasidir” - degan fikrni ilgari surmaganlar.
Mustaqillik yillarida adabiy jarayonda shoir va yozuvchilarimiz hayoti
va ijodini o‘rganish jarayonlari yangi bosqichga ko‘tarilganligi yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Bunda yetakchi vazifa qilib holislikni taminlash masalasi olingan. El
ardog‘idagi fidoyi, iste’dodli so‘z san’atkorlarini tanitish, ibrat qilib ko‘rsatish,
ijod namunalarini tahlil-u talqin qilish orqali ular shaxsiyatiga o‘quvchini
yaqinlashtirsh, fazilatlari va o‘ziga xos tafakkur tarzini, ruhiyatini anglatish, har
bir ijodkorning betakror badiiy olami, e’tiqodi, dunyoqarashi mohiyatini,
kechinma hamda tuyg‘ular zamiridagi ma’nolarni tushunishga ko‘maklashishi
eng samarali yo‘l ekanligi o‘z isbotini topa bormoqda.
Mazkur magistrlik dissertatsiyasida O‘zbekiston Qahramoni, buyuk
shoir Erkin Vohidovdek el hurmatiga sazovor bo‘lgan ulug‘ istedod sohibining
ijodiyoti va “O‘zbegim” qasidasida ilgari surilgan g‘oyalar, vataninmiz tarixini
haqqoniy yoritish masalalari, bugungi o‘zbek tanqidchiligidagi tahlili,
o‘rganilishi haqida so‘z boradi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ishdan kuzatiladigan asosiy
maqsad Erkin Vohidov ijodida vatan mavzusining tutgan o‘rni, “O‘zbegim”
qasidasining badiiy tahlili, o‘zbek tanqidchiligida tutgan o‘rni, tanqidiy tahliliga
oid fikrlardagi umumiy va o‘ziga xos jihatlarni aniqlash hamda tahlilga
tortishdan iborat. Bundan tashqari, ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi
vazifalarni yuzaga chiqarishni taqazo qiladi.
-Erkin Vohidov ijodiyotida asosiy o‘rini egallagan mavzular ko‘lami;
3](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_3.png)
![-“O‘zbegim” qasidasi haqida muallifning qarashlari;
-Ijodkorning “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy tanqidiy mulohazalar
haqida fikr yuritish va tahlilga tortish.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish,
uni tahlil qilish masalalari haqida aynan Erkin Vohidovga atab adabiyotshunos
olim Rahmatilla Inog‘omovning “Shoirlik qismati” nomli kitobi 1999-yilda
“Unversitet” nashriyoti tomonidan nashr etilgan. Ushbu kitobda Erkin
Vohidovning shoir, inson bo‘lib shakllanishi jarayoni va shoir ijodi haqida
adabiyotshunoslikka ma’lum bo‘lmagan ko‘plab ma’lumotlar o‘rin olgan. Ushbu
kitobning biz tadqiq qilishni maqsad qilgan “O‘zbegim” qasidasiga oid
tahlillarni o‘rganishda o‘rni nihoyatda beqiyosdir, chunki, “O‘zbegim”
qasidasining dunyoga kelishi haqida nihoyatda qimmatli fikrlar keltirilgan.
Erkin Vohidovning ijodini, ayniqsa adabiy-estetik fikrlarini o‘rganishda
ijodkorga atab yozilgan maqolalarning saralarini to‘plab zamondoshlari kitob
holiga keltirganlar. Bu kitob – “To quyosh sochgayki nur” (Erkin Vohidov
hayoti va ijodi zamondoshlari nigohida) nomi ostida 2018-yilda chop etilgan.
Uning tarkibiga kiritilgan No‘mon Rahimjonovning “Erkin Vohidovning
adabiy-estetik qarashlariga doir”, Hamid Ziyoyevning “Qalblarga nur sochgan
“O‘zbegim”, Matyoqub Qo‘shjonovning “Men-o‘zbek o‘g‘loniman”, Bahodir
Karimovning “Adabiy fikr javhari”, Ozod Sharafiddinovning “El ustozim, men
esa tolib” va boshqa ko‘plab maqolalarda ijodkorning adabiy-estetik
mulohazalari o‘rganilgan, “O‘zbegim” qasidasining yaratilishi va uning
atrofidagi fikrlar tahlil etilgan. Bundan tashqari, 2022-yilda “To quyosh
sochgayki nur” to‘plamining mantiqiy davomi sifatida “Erkin Vohidov
barhayot” nomli maqolalar, xotiralar va izhorlar to‘plami nashr etildi. Kitobda
Erkin Vohidov ijodi, uning avvalo inson sifatidagi xarakteri, ijodidagi o‘ziga
xosliklar, shu bilan birgalikda “O‘zbegim” qasidasiga oid ayrim tanqidiy-tahlily
qarashlarga ma’lum darajada to‘xtalib o‘tilgan. Biz ham ijodkorning
“O‘zbegim” qasidasi atrofdagi adabiy-tanqidiy qarashlari ustida fikr yuritishga,
4](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_4.png)
![ijodiy jarayonni tushunish, anglash, his etish murakkabliklari haqida mulohaza
yuritmoqchimiz.
Tadqiqotning metodologik asosi va metodi. Ushbu magistrlik
dissertatsiyasining metodologik asosini “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy-
tanqidiy qarashlar, she’r, shoirlik, adabiyot, adabiyotshunoslik muammolarini
o‘rganish va adabiy-tanqidiy qarashlariga tayangan holda tahlil qilish tashkil
etadi. Mavzuni yoritish jarayonida tadqiqotda badiiy tahlil, qiyosiy-tipologik va
tarixiy-qiyosiy metodlardan o‘rni bilan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. XX va XXI asr adabiyotshunosligida
Erkin Vohidovning o‘ziga xos o‘rni mavjudligini ko‘rsatib berish bilan bir
qatorida, ijodkorning shoh asari hisoblanmish “O‘zbegim” qasidasining o‘zbek
adabiy tanqidchiligidagi tahlili, qasida atrofida bildirilgan fikrlar, tahlil va
tanqidlardagi umumiylik hamda o‘ziga xosliklarni aniqlash, qasidaning adabiy-
estetik jihatlarini tahlil qilish jarayonida yozuvchi va davr munosabatlariga
hamda badiiy ijod namunasi yaratish jarayonidagi ijodiy hissiyotlarni yuzaga
chiqarishdan iboratdir.
Bundan tashqari, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasiga nisbatan
sho‘ro tuzumi davridagi yondashuvlar va mustaqillik davri adabiy jarayonida
qasida tahliliga yondashuvlardagi tafovutlar, qasidaning asl mazmun mohiyatini
o‘quvchiga to‘g‘ri ma’noda yetkazish masalalari yuzasida olib borilgan ishlar
haqida ham atroflicha fikr yuritiladi. Bu borada qasida haqida yozilgan maqola
va tahlilllar asos vazifasini o‘taydi. Qasida haqida muallifning o‘z fikrlari, uning
dunyoga kelish sababi va qasida yartilgandan keyingi davrda shoir ijodida
bo‘lgan tub burilishlar haqida ham so‘z boradi. Bunda shoirning o‘zi bilan
zamondosh bo‘lgan ijodkorlar va ularning badiiy asarlarida qasida haqidagi
mulohazalariga munosabat bildirish orqali shoirning mahorati va iste’dodining
ma’lum bir qirralarini yoritish imkonini beradi.
Qasida haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlarda she’r, she’riyat, shoirlik
iste’dodi, adabiyot va adabiyotshunoslik muammolari, Erkin Vohidov ijodining
bosh mavzusi hisoblangan vatanparvarlik ruhi haqidagi qarashlari yetakchilik
5](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_5.png)
![qiladi. Bu tushunchalarga asoslangan holda Erkin Vohidovning “O‘zbegim”
qasidasi haqidagi adabiy-tanqidiy mulohazalarida teran mushohadalar
mavjudligini ko‘rsatib berish, adabiyotshunos olimlar fikr-mulohazalarini
umumlashtirgan holda qasidaning o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi o‘rni va
ahamiyatini yoritib berish, shu bilan birgalikda “O‘zbegim” qasidasi haqida
bugungi kunga qadar o’zbek adabiyotshunosligida Erkin Vohidov ijodi
tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy-nazariy tadqiqotlarda, ilmiy maqolalarda
munosabat bildirib o’tilgan, ammo alohida monografik asosda o‘rganilmagan.
Ushbu asarni alohida mavzu sifatida o’rganilganligi tadqiqotimizning ilmiy
yangiligini belgilaydi.
Tadqiqotning predmeti va obyekti. Erkin Vohidovning hayoti va ijodi
haqidagi ilmiy-nazariy manbalarni o‘zida jamlagan – “To quyosh sochgayki
nur” (Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlari nigohida), “Erkin Vohidov
barhayot” asarlari asos qilib olindi va tahlilga tortildi. Adabiyotshunos
olimlarning yozuvchi ijodi haqidagi fikrlari, maqolalari hamda “O‘zbegim”
qasidasi haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlarini o‘rganishda obyekt sifatida
xizmat qildi. Dissertatsiyaga obyekt qilib olingan asarlarning yozuvchi
mahoratini o‘rganish tadqiqotning predmetini tashkil qiladi.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot davomida olib
borilgan kuzatishlar, ishda bayon etilgan ilmiy-nazariy fikr-mulohazalardan
o‘rta maxsus ta’lim tizimi uchun ixtisoslik kurslari hamda seminarlarda
foydalanish mumkin. Shuningdek, tadqiqot yangi davr o‘zbek adabiy-estetik
fikrlar taraqqiyotini tahlil qilishda, “O‘zbegim” qasidasini tahlil qilishda, uni
o‘quvchilarga yanada tushunarliroq qilib yetkazishda qasida haqidagi tanqidiy
va tahlily fikrlarning umumiy va o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatishdan iborat.
Tadqiqotning tuzilishi. Ushbu dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. Hajmi 77 sahifadan iborat.
6](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_6.png)
![I BOB. ERKIN VOHIDOV IJODI VA ADABIY TANQIDIY
QARASHLAR
1.1. Ijodkor shaxsiyati va poetik munosabatlar talqini. XX asr o‘rtalarida
o‘zbek adabiyotiga, o‘zbek she’riyatiga quyosh yanglig‘ nur sochib, porlab bir
shoir kirib keldi. Bu shoir o‘z ona yurtini qudratli va zalvarli misralarda kuylay
boshladi. Uning she’rlari nihoyatda tiniq, salobatli edi. Xalq uning she’rlarini,
she’riyatini sevib qoldi. Shoirning samimiy, har misrasi ko‘ngilni bir zum
titratib o‘tguvchi she’rlari qalblardan mangu joy oldi. Bu shoir xalqimizning
atoqli shoiri Erkin Vohidov edi. Shoir nomi, she’rlari misli ko‘rilmagan darajada
mashhur bo‘ldi. Buyuk Navoiy kabi go‘zal g‘azallar bitdi. Xalqimizning
e’tirofli, ardoqli, e’zozli shoiri Erkin Vohidov mangulikka daxldor siymodir.
Erkin Vohidov ijodi o‘zining samimiy, sodda, musaffo nafasi bilan
barchani birdek o‘ziga chorlab turadi. Shoir serqirra ijod sohibi. U qaysi janrda
qalam tebratmasin xalq uni chin dildan sevib mutolaa qiladi. Uning biror ishiga
ikkinchi darajali-shunchaki yozilgan, deb qarab bo‘lmaydi. Shoir yaratgan har
bir ijod mahsuliga qalb qo‘rini singdiradi. Shaklan kichkina bo‘lgan she’rlarida
ham ulkan ma’noni mujassam etadi. Ayniqsa, shoir qalamiga mansub
“O‘zbegim” qasidasi barchaning yuraklaridan joy olgan.
Shoir she’rlarini tahlil qilar ekanmiz, har she’ri ta’rifi bir kitobga jo
bo‘ladi. Erkin Vohidov she’rlarini o‘qir ekanmiz bu she’rlarning barchasi bir-
biridan yuksak ekanligi, saralashning hech iloji yo‘q ekanligi, qaysi satrini
o‘qimang har qanday mutolaa qilishga kirishgan o‘quvchiga xoh katta yoshli,
xoh bugungi davr kishisi bo‘lsin, she’rlar zamiridagi faqat so‘z san’atkorigagina
xos bo‘lgan haqiqatlardan boxabar bo‘lgandek bo‘ladi. Bu she’rlar shunchaki
jo‘shqin ilhom maxsuligina emas, balki ayni shoir ko‘rgan kechirgan, qalb
7](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_7.png)
![chuqur his eta olgan haqiqatlar ifodasi ekanligiga amin bo‘lasiz. Bu haqida
O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon: “Men qoyil qolamanki, qanday yozgan
bo‘lsa, Erkin aka hayotda ham, amalda ham, tutumlari ham shu. Vatanparvarlik
she’rlarida yashnab turadimi, hayotda ham shu. Ko‘ngil uchun, shunchaki
yozaversak ham bo‘laveradi, degan so‘zlar bilan hech qachon chiqishmaydi.
Yo‘q. Bizning millatimiz millat, o‘tmishimiz buyuk. Bu gaplarni minbarda ham,
davralarda ham hayotda ham gapirardi. Bu kishining kamdan kam odamlarda
uchraydigan jihatlari boshqa istedodlarga nima yordam kerak bo‘lsa shu
yordamdan qochmas edi”, - deya ta’kidlab o‘tadi.
Bag‘ring tole nuriga to‘lsin,
Ona yurtim, munis makonim.
To tirikman seniki bo‘lsin
Umrim, she’rim, yuragim, jonim.
Baralla aytish mumkinki, Erkin Vohidovning nafaqat har bir she’ri, balki
undagi har bir satri ham ulkan va sirlar to‘la ummondir, chunki chin ma’nodagi
shoir o‘z xalqining yurak parchasi hisoblanadi. Bunday yurakda shubhasiz isyon
tug‘iladi, bu isyonga dosh bermoq esa oson emas. Binobarin isyon bedor qalb
inqilobidir. Bunday qalb xalq dardi bilangina nafas oladi, shu boisdan shoir
meni xalqning tili va dili, jigarbandi, farzandi sifatida namoyon bo‘ladi.
Xalqning dardi, so‘zini ifoda etmoqlik ijodkor o‘zligining tub mohiyatini
tashkil etadi. Zero, Erkin Vohidov xalqning farzandi, xalqning dardini kuylagan
shoir.
Erkin Vohidov shoir sifatida nisbatan sog‘lom muhitda shakllandi. Uning
she’riyatga bo‘lgan bemisil mehri G‘ayratiy nomli adabiy to‘garak bilan
chambarchas bog‘liqlikda shakllandi. G‘ayratiy domlaning she’riyat haqida
to‘lib-toshib gapirishlari, o‘tmishdagi ulug‘ shoir-u fozillar haqidagi ajib
hikoyalari, badiiy ijod haqidagi noyob mulohazalari yosh Erkinning yuragidagi
she’riyatga bo‘lgan muhabbatni yanada avj olishida beqiyos o‘rin tutadi. “ Bu
nuroniy, vazmin, muloyim, mehribon ustozning siymosi mening ko‘z oldimdan
sira ketmaydi. U bizning ilk ibtidoiy mashqlarimizni diqqat bilan eshitar, avval
8](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_8.png)
![o‘rtoqlarimzning fikrini so‘rar, oxiri o‘zi yakun yasab, yozganlarimizning yutuq
va kamchiliklarini ko‘rsatar edi. Bu bilan ustoz bizni faqat she’r, hikoya
yozishgagina emas, har bir asarning badiiy qimmati haqida fikr qilish, bu fikrni
bayon qila olishga ham o‘rgatardi…”, - deb yozadi Erkin Vohidov o‘zining
“G‘ayratiyni eslab” nomli maqolasida.
Talabalik yillarida esa yosh shoir chin ma’noda buyuk adabiyotshunoslar
G‘ulom Karimov, Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinovlar yaratgan
jo‘shqin adabiy muhitda tarbiyalanish baxtiga musharraf bo‘ldi. Ular noyob
she’riy istedod sohibi Erkin Vohidovning ijodidagi ilk dadil odimlarini himoya
qilgan, rag‘batlantirgan. Abdulla Qahhordek buyuk ijodkor yosh shoir
Erkinjonning:
Inson bilan tirikdir inson,
Muhabbatdan hayotning boshi.
Odamzodga baxsh etadi jon,
Odamlarning mehr quyoshi.
she’rini o‘zining “Mahalla” nomli hikoyasiga epigraf qilib olgan, “Nido”
dostoni haqida iliq fikrlar bildirgan;
Ozod Sharafiddinov yosh shoirning ilk she’riy to‘plami- “Tong nafasi”
haqida “Talant va mas’uliyat” nomli maxsus maqola yozib, milliy
she’riyatimizda yangi bir noyob istedod maydonga chiqqanini faxr bilan
ta’kidlagan holda: “Erkinning talanti avvalo shunda ko‘rinadiki, u shoirlikning
eng zarur hislatiga-shoirona tafakkur qilish qobilyatiga ega.” - deya yosh shoir
ijodiga yuksak baho beradi. Albatta, bunday rag‘bat shoir ijodining keyingi
davriga, uning yanada gullab yashnashiga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi.
1955-1960-yillarda Toshkent davlat universiteti hozirgi O‘zbekiston milliy
universitetining filologiya fakultetida taxsil oldi va bu ulug‘ dargohda ulug‘
insonlar: Subitoy Dolimov, Ayub G‘ulomov, Ozod Sharafiddinov, Laziz
Qayumov singari ustozlar o‘gitini oldi. Shu tariqa Erkin Vohidov adabiyot
olamiga dadil kirib keldi. Erkin Vohidov tongni yaxshi ko‘rar edi. O‘zi ham
9](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_9.png)
![tong kabi beg‘ubor inson edi. Uning ilk she’riy to‘plamining nomi ham “Tong
nafasi” deb nomlandi. Ushbu to‘plam garchi ilk bo‘lishiga qaramasdan ko‘plab
adabiyot va she’r ixlosmadalarining e’tiboriga va e’tirofiga sazovor bo‘la oldi.
Ko‘pgina shoir-u tanqidchilar bu to‘plam haqida o‘zlarining iliq fikrlarini
bildirib o‘tdilar. Xususan, O‘zbekiston xalq shoiri Muhammad Ali ushbu
to‘plam haqida- “1961-yilda Erkin Vohidovning “Tong nafasi” degan she’rlar
kitobi bosilib chiqdi. O‘sha 1950-yillar bizning adabiyotimizda turg‘unlik,
mafkuraviy tazyiqlar ostida qolgan, adabiyotimizda bir havo yetishmas edi.
Xuddi shu kitob mana shu vazifani bajarganday bo‘ldi va natijada darhol tanilib
ketdi. Bu yosh shoir Erkin Vohidovning birinchi kitobi edi”, - degan fikrlarni
bildirib o‘tadi.
Albatta, bunday zalvarli va mag‘zdor she’rlarning yaratilishida istedodning
o‘zigina yetarli emas. Yosh niholni ulkan daraxt bo‘lib yetilishi uchun yaxshi
bog‘bon nechog‘liq zarur bo‘lsa, she’riyatga endi qadam qo‘ya boshlagan yosh
istedod uchun ustozning ham o‘rni nihoyatda buyuk. Bu borada esa Erkin
Vohidovning omadi kelgan edi. Bu haqida shoirning o‘zi: “Ulg‘aydik,
universitetga bordik, she’riyat davramiz kengaydi. Biz avval ko‘rishni orzu
qilgan, biz uchun yetish benihoya yuksak cho‘qqiga chiqish qadar mushkul
bo‘lgan asrimizning eng buyuk insonlari: Oybek, G‘afur G‘ulom, Shayxzoda,
Abdulla Qahhorlarning bevosita suhbatlarida yig‘iladigan bo‘ldik. Mana shu
dargoh va ularning suhbati, men aytishim mumkinki, bizning yosh
ruhiyatimizning eshigi bo‘ldi. Bizni tarbiyaladi, bizga adabiyotning nima
ekanligi, san’atning vazifasi nima ekanligi, insoniyat tarixida ma’naviyatning
o‘rni qanday ekanligini anglash imkonini berdi.
Ozod Sharafiddinov to‘garak ochgan edi. O‘sha to‘garakda “Po‘lat” va
“Kamtarlik haqida” nomli she’rlarim Laziz Qayumov tomonidan yuqori
baholangan. 1961-yilda birinchi kitobim chiqdi. Kitobga “Talant va mas’uliyat”
degan so‘zboshini Ozod Sharafiddinov yozgandi. Bu paytga kelib ustoz ancha
mashhur, adabiy tanqidchilarning peshqadam arboblariga aylangan kishilardan
edi. Yosh bo‘lsada fikri teran, so‘zi o‘tkir, orginal fikr qiladigan, eskicha
10](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_10.png)
![fikrlarga qarshi kurashadigan, Abdulla Qahhor maktabining oldi vakillaridan
hisoblanardi. Mening kitobimdan ham o‘sha so‘zboshi sifatida yozilgan maqola
mashhur bo‘lgan. Ozod Sharafiddinov o‘ta talabchan, qo‘liga tushgan asarni
ayovsiz piypalab tashlaydigan, qattiq tanqid qiladigan, yaxshi bahoni kam
beradigan munaqqid edi. Mana shunday inson kitobimga xursand bo‘lib, yayrab
maqola yozgani uchun ko‘pchilik qidirib o‘qigan va kitob qo‘lma qo‘l bo‘lib
ketgan”, - deya takidlab o‘tadi.
Keyinchalik ham Ozod Sharafiddinov ko‘plab davralarda Erkin Vohidov
she’riyati, faqatgina she’riyatiga emas, balki shoir shaxsiyatiga ham yuksak
hurmat bilan qarashini bod-bod ta’kidlab o‘tadi. Shunday davralardan birida
Ozod Sharafiddinov: “Erkinni butun xalqimiz yaxshi ko‘radi, hurmat qiladi.
Men shuni alohida takidlab o‘tmoqchmanki, xalq Erkin Vohidovni faqat
shoirligi, ijodkorligi uchun emas, balki insonligi uchun, aqli uchun yaxshi
ko‘radi, xulqi uchun yaxshi ko‘radi, o‘zining fuqorolik pozitsiyasi uchun yaxshi
ko‘radi, o‘zini tutishi uchun, xalq, el-u yurt oldida salobatli, juda dono,
donishmand odam bo‘lib yetishgani uchun yaxshi ko‘radi. Bunday shoirga ega
bo‘lgan dunyodagi har qanday xalq boshini ko‘kka yetguncha ko‘tarsa
arziydi…” - deya shoirga o‘ta yuksak ayni o‘rinda haqqoniy bahoni beradi.
Ana shunday ma’rifat fidoiylari davrasida kamol topgani ijodkorning hayot
va ijod yo‘lining porloq bo‘lishida benihoya katta ta’sir ko‘rsatdi.
Keyingi davrlarda Erkin Vohidovning sinchkov nigohi, so‘zga bo‘lgan
katta e’tibori natijasida buyuk va o‘chmas asarlar yuzaga keldi. Bugungi kunda
Erkin Vohidovning “Ruhlar isyoni”, “Nido”, “Yoshlik devoni”, “O‘zbegim”,
“Inson” qasidalari allaqachon milliy adabiyotimizning durdonalariga aylanib
ulgurgan.
“Erkin Vohidovning hayoti, ijodiy faoliyati yorqin voqealarga boy. U,
ta’bir joiz bo‘lsa, ikki asr shoiri, ikki asrning odami… Shoir ikki asr
daryolaridan suv ichdi, Konkord minib Tokiodan Vankuvergacha borib keldi.
Tirik sayyoralarning taqdirlarini kuyladi. Dunyo she’riy anjumanlarida goh
G‘afur G‘ulom, goh Zulfiya, goh Aytmatov, goh Yevtushenko, goh Abdulla
11](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_11.png)
![yonida turib otashin she’rlar o‘qidi. O‘zbek shoiri quloch yoydi, go‘zal
tilimizing nafosati rayhonlar, jannat gullari kabi gurkiradi. Hyote,
Yeseninlarning mislsiz she’riy ruhlari sururlarining cho‘qqilariga ko‘tarildi”. 3
She’riyat bu milliylik demak. Ammo bugungi kun shoirlarining hammasini
ham milliy shoirlar deya olmaymiz. Zotan, milliylik shoirdan vatanparvarlik,
milliy ruhga qongan, millat dardini yurakdan his qila oladigan ko‘ngilni talab
qiladi. Cho‘lpon, G‘afur G‘ulom, Mirtemir kabi shoirlar ana shunday milliylik
kuychilari edilar. Erkin Vohidov ham shu ustozlaridek milliy shoir edi.
Erkin Vohidov she’riyat, badiiy ijod olamiga chaqmoq yanglig‘ chaqnab
kirdi va o‘zbek she’riyatini yuksak cho‘qqiga ko‘tara oldi. Nafaqat she’riyat
balki qo‘l urgan sohasi borki, hammasida o‘z so‘zini ayta oldi. “Erkin aka
she’rdan boshqa hech nima yozmaganida ham elning ardoqli va atoqli shoiri
bo‘lib qolishi muqarrar edi. Agar faqat doston yozganida ham shunday bo‘lardi.
Basharti Erkin Vohidov ijod qilmay, davlat ishlari bilan shug‘ullanganida yirik
jamoat arbobi bo‘lib qolishi aniq edi. Ijod emas, ilm qilsa kamida falsafa doktori
yoki akademik bo‘lardi. Agar faqat dramaturgiya bilan shug‘ullansa (holbuki, u
o‘zini hech qachon dramaturg hisoblagan emas), mashhur dramaturg sifatida
nom qozonar, noshirlik yoki muharrirlik qilsa, bu sohaning yetakchi mutaxasisi
sifatida shuhrat topar, faqat tarjimonlik bilan mashg‘ul bo‘lsa, jahon
adabiyotining talay go‘zal asarlarini o‘zbekning ma’naviy mulkiga aylantirgan
tarjimon sifatida el e’zozini qozonar edi. Boringki, bu yumushlarning
hammasini yig‘ishtirib qo‘yib, faqat shahmat o‘ynaganida O‘zbekiston xalq
shoiri bo‘lmasa ham O‘zbekiston chempioni va xalqaro sport ustasi bo‘lishi
muqarrar edi”. 4
Erkin Vohidov qaysiki sohaga qo‘l urmasin, har birida o‘z
o‘rniga ega bo‘lgan, o‘sha sohada o‘z so‘zini ayta olgan yetuk shaxs.
E. Vohidov she’riyati-ilm va ma'rifat, tafakkur va mushohada she'riyati.
3
G’ofurov I. “To quyosh sochgayki nur, Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida”,
“O‘zbekiston” NMIU, T.:2018
4
Hoshimov O‘. Atoqli shoir dilkash inson. Boltaboyev H. So‘z sehri.Erkin Vohidov hayoti va ijodiga
chizgilar,O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T:.2006. 32-36-bet
12](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_12.png)
![Shoirning lirik qahramoni esa samimiyat kishisi. Mardlik, tantilik, oliyjanoblik,
haqsevarlik uning hayotiy matlabdir. Shu sababli, boshqalardan ham chin
insoniylikni, ruhan va jismonan yetuklik-barkamollikni talab qiladi, shu maqsad
yo‘lida astoydil kurashadi. Shoir ijodi ahloq pokizali, tiynat-u fitrat sofligi, qalb
hidoyati, iymon va e’tiqod butunligi insonni kamolot cho‘qqisiga ko‘tarib,
haqiqiy o‘quvchini to‘la ishontiradi.
Erkin Vohidovning she’rlari kirib bormagan birorta o‘zbek xonadonini
topish qiyin. Go‘zal borliqni, qalbidagi latif tuyg‘uni munosib badiiy so‘z bilan
ifodalash istedodli ijodkorlar uchun taqdir bitigidir. Haqiqiy she’r badiiy so‘zdan
bino bo‘lgan ruhiyat dunyosini yodga soladi. Erkin Vohidov she’riyati o‘quvchi
qalbini zavqlantiradi, ruhini yuksaltirib, tasavvurini ravshanlashtiradi.
Shoirning har bir davrda haqiqatga tik qarashi uning chinakam jasoratini
namoyon etib turadi. Faqat Erkin Vohidovdek jasorat sohibigina sovetlar
hukmronligi davrida erkinlik haqida, xalqimiz hayotida halokatli izlar qoldirgan
qatag‘on qurbonlari to‘g‘risida “Ruhlar isyoni”dek buyuk kashfiyotga qo‘l ura
olar, chet tilini o‘rganishga ommaviy ravishda diqqat-e’tibor qaratilayotgan bir
davrda “kishi, avvalo, o‘z ona tilisini mehr bilan o‘rganishi lozim” - deya “So‘z
latofati” kabi latif asarni, “O‘zbegim” dek qasidani yaratishga jazm eta olar edi.
Qasida xalqimizning shavkatli tarixiga sayohatdan boshlanadi:
Tarixingdir ming asrlar
Ichra pinhon, o‘zbegim,
Senga tengdosh Pomir-u
Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim.
So‘ylasin Afrosiyob-u
So‘ylasin O‘rxun xati,
Ko‘hna tarix shodasida
Bitta marjon, o‘zbegim.
Al-Beruniy, Al-Xorazmiy,
13](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_13.png)
![Al-Forob avlodidan,
Asli nasli balki O‘zluq,
Balki Tarxon, o‘zbegim.
Ta’kidlanganidek, bu asar yozilgan paytlarda xalqimiz tarixini to‘la va
atroflicha o‘rganish, ayniqsa, o‘tmishda o‘tgan sarkardalar, amirlar va xonlar
faoliyatiga xolis baho berish nihoyatda mushkul, xatarli ish edi. Ma’lumki, o‘z
o‘tmishini, ota-bobolari merosini bilish millatga g‘urur-iftixor bag‘ishlaydi, uni
o‘zligini tanish, haq-huquqini anglash darajasiga olib chiqadi. Bundan esa
sho‘ro rahbariyati nihoyatda cho‘chir, xalqlar tarixi, jumladan, o‘zbek millati
o‘tmishi faqat qora bo‘yoqlarda aks ettirishga urinar edi.
O‘zbekiston xalq shoiri, O‘zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov o‘z
zamondoshi haqida o‘zining “Oltin istedod” nomli maqolasida quyidagi
e’tiroflari bilan ayni haqiqatni aytib o‘tadi: “Qadrdonim, safdoshim Erkin
Vohidov chinakam oltin istedod sohibidir. Shoirimizning ovozini boshqa biror
qalamkash takrorlashi mumkin emas. Alloh taolo ijodkorimiz qo‘r to‘kib
o‘tiradigan kursisini o‘zi bilan birga yaratgan. Erkin Vohidov o‘z ijodi bilan
adabiyotimiz tarixida sobit turgan shaxsdir. Biz shoir bilan turfa davrlar va
mafkuralarning chig‘irig‘idan yonma-yon o‘tdik. Goh tuhmat toshlari ostida,
goh ta’qib va tazyiqlar ostida qolgan paytlarimiz ham ko‘p bo‘ldi. Ammo mana
shu ajoyib she’riyat o‘z tarovatini yo‘qotmadi…” 5
Erkin Vohidov hayoti va ijodiy faoliyatining o‘zbek tanqidchiligida
o‘rganilishi shoirning hayotlik davridanoq boshlangan desak mubolag‘a
bo‘lmaydi. O‘zbek tanqidchiligida shoir ijodiyotini faqat she’riyat nuqtayi
nazaridan emas, balki adabiyotshunoslikning deyarli barcha jabhalari o‘laroq
o‘rganilmoqda, chunki Erkin Vohidov bu yo‘nalishlarning barchasida o‘zining
chuqur o‘rniga edi. Ma’lumki, tibbiyot ilmining sultoni Abu Ali ibn Sino, yohud
Al-Farg‘oniy murakkab fanlarni tadqiq etish barobarida qanchadan-qancha
she’riy asarlar ham yozganlar. “Bugungi kun adabiyotida ham shunday
5
Oripov A . “To quyosh sochgayki nur ,Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida”,
“O‘zbekiston” NMIU, T: 2018
14](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_14.png)
![allomalar bormi?!” degan savolga hech ikkilanmasdan shoir, atoqli olim,
dramaturg, jurnalist davlat va jamoat arbobi O‘zbekiston Qahramoni Erkin
Vohidovni ko‘rsatish mumkin.
Ehtimol, ba’zi nozikta’b munaqqidlar Erkin Vohidov qanaday qilib olim,
jurnalist va jamoat arbobi, deyishlari ham mumkin… Gap shundaki, uning
she’rlari shoir umr tarozisining bir pallasini egallasa, ikkinchi pallasida
shubhasiz olim, jurnalist, davlat va jamoat arbobiligi bilan bog‘liq fazilatlari
o‘rin oladi.
Erkin Vohidovning olimligi shundaki, uning “So‘z latofati” kitobi
(“O‘zbekiston” nashriyoti, 2014-yil) tom ma’noda tilshunoslik ilmining yorqin
namunasi desak xato bo‘lmaydi. Ushbu kitobning mazmun-mohiyati, mantiqiy
quvvati bir nechta doktorlik dissertatsiyasidan ham balandroqdir. Bu kitobning
dissertatsiyalardan farqi shundaki, kitob zerikarli “ilmiy ish” shaklida emas,
balki ilmiy ommabop shaklda bitilganligi uchun ham ko‘pchilik mutaxasislar
e’tiborini tortgan. “Shoir-u she’r-u shuur: adabiy o‘ylar” (G‘afur G‘ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1987-yil) kitobini esa hech
ikkilanishlarsiz adabiyotshunoslik ilmining yorqin namunalaridan biri, desak
arziydi.
Erkin Vohidovning ilmga dahldorligi haqida gap ketganda uning Mirzo
Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti faxriy professori ekanligini
yodga olishning o‘zi kifoya.
Jurnalistligini isbotlash uchun ham uzoqqa borish shart emas; Erkin
Vohidov 1982-yilda tashkil etilgan “Yoshlik” jurnalining birinchi bosh
muharriri ekanligini, uning ko‘p yillik faoliyati gazeta va jurnallar bilan bevosita
bog‘liq holda o‘tganligini qayd etish lozim.
Erkin Vohidovning “So‘z latofati” kitobi bo‘lajak jurnalistlar uchun eng
muhim o‘quv-uslubiy qo‘llanma bo‘lib, ushbu kitobning mohiyatini teran
anglamagan kishi jurnalist yoki axborat xizmati xodimi bo‘la olishi amri mahol!
Ijtimoiy-siyosiy hayotda hamisha faol bo‘lgan Erkin Vohidov ko‘p yillar
mobaynida O‘zbekiston Oliy Kengashining Oshoralik masalalari qo‘mitasida
15](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_15.png)
![rais, Oliy Majlis Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar qo‘mitasi raisi
lavozimlarida ham ishlagan.
Erkin Vohidov faqatgina shoir, dramaturg, publisist, tarjimon emas, balki
adabiy estetik tamoyillarni teran anglagan shaxs sifatida ham e’tirof etiladi.
Shoirning qalbida lirik tuyg‘ulargina emas, shu bilan bir qatorda, uning
tafakkuri, dunyoqarashida insonni, olamni, borliqni anglashning o‘ziga xos
tamoyillari mavjudligini his eta boshlaymiz. Faqat ijod bilan emas, balki ijodiy
jarayonning murakkab qirralarini teran anglash natijasida nafaqat o‘zbek
adabiyotining estetik tamoyillari haqida shu bilan bir qatorda, jahon adabiyoti va
tarjima nazariyasining murakkab qirralarini juda asosli tahlil qilishi, nazariy
muammolarni o‘rtaga tashlashi, ijod bu oliy ne’mat ekanligini his etishi, bu
jarayonga juda katta va ulkan tayyorgarlik bilan kirish lozimligini alohida qayd
etishining ham o‘ziga xos sababalari mavjudligini anglaymiz. Shoir ijodiy
jarayonni oliy bir tuyg‘u sifatida e’tirof etishi, uning turfa olamlarini hayot,
inson, koinot zamiridan topish mumkinligini anglatishga qaratilgan
tushunchalarida falsafiy qarashlar mavjudligini alohida qayd etish lozim.
Adabiyotshunos olim Bahodir Rahmonov shoir ijodi haqida quyidagi
qarashlarni ilgari surgan: “Haqiqatdan ham har bir qalam ahlining shakllanishi
uning keyingi ijodiy taqdirini belgilaydi. Erkin Vohidov beg‘ubor bir
ko‘ngilning go‘zal his-tuyg‘ulari bilan, ezgulikka tashna bo‘lgan yurak bilan
paydo bo‘ldi va bunday shakllana borishning istirobli yo‘lidan og‘ishmadi.
Bugungi kunda Erkin Vohidov she’rlari hozirgi o‘zbek she’riyatining Vatan
sarhadlaridan oshib o‘tgan jahon miqyosidagi tarozisidagi og‘ir toshlardan
biridir, desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi”. 6
Erkin Vohidov estetikasida insonning ma’naviy-intelektual kamolotiga
alohida urg‘u beriladi. Shoirning nuqtayi nazariga ko‘ra inson tirikligining
ma’nosi hayotining mazmuni, sharoit va muhitdan qatiy nazar, o‘z shaxsida
komillik xislat-xususiyatlarini mutassil takomillashtirib borishdan iborat.
6
Rahmonov B. Hayotimsiz, odamlar! Risola. “Istiqlol nuri” nashriyoti, 2016. 9-bet.
16](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_16.png)
![Ma’naviyatni, tiriklikni go‘zallashtirish bilan birgalikda hayotni va jamiyatni
yanada go‘zallashtirish asosiy maqsaddir.
1.2. “ Erkin Vohidov barhayot” asarida shoir haqidagi tahlillar.
Bugungi kun o‘zbek tanqidchiligida Erkin Vohidov ijodini o‘rganish va tahlil
qilish anchagina salmoqli o‘rin egallaydi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 7-dekabrda “O‘zbekiston xalq
shoiri Erkin Vohidov tavalludining 80 yilligini nishonlash to‘g‘risida” gi qarori
ayniqsa muhim dastur-ul amal bo‘lib xizmat qildi.
Erkin Vohidovning ijodini, shoir haqidagi adabiy-estetik fikrlarini
o‘rganishda ijodkorga atab yozilgan maqolalarning o‘rni beqiyos. Shoirning
zamondoshlari tomonidan shoir haqida yozilgan maqolalar to‘planib kitob
holiga keltirilgan. Bu kitob – “To quyosh sochgayki nur” (Erkin Vohidov hayoti
va ijodi zamondoshlari nigohida) nomi ostida 2018-yilda chop etilgan. Uning
tarkibiga kiritilgan Ozod Sharafiddinovning “El ustozim, men esa tolib”,
No‘mon Rahimjonovning “Erkin Vohidovning adabiy-estetik qarashlariga doir”,
Bahodir Karimovning “Adabiy fikr javhari”, Naim Karimovning “Erkin
Vohidov gulshani” va boshqa ko‘plab maqolalarda ijodkorning adabiy-estetik
mulohazalari o‘rganilgan, tahlil etilganki, ushbu nodir to‘plam orqali shoirning
nafaqat she’riyati, balki badiiy estetik tafakkuri, adabiyotshunosligimizda tutgan
o‘rni haqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.
2022-yil “O‘zbekiston” NMIU tomonidan Ibrohim G‘afurov
muharrirligida Rustam Mirvohid hamda Bahodir Obid tomonidan tayyorlangan
“Inson o‘zing yohud Erkin Vohidov barhayot” nomli maqolalar, xotiralar va
izhorlar to‘plami nashrdan chiqarildi. Ushbu to‘plam atoqli shoirning 85 yilligi
munosabati bilan nashr etilgan bo‘lib, to‘plamdan shoir ijodining turli
jabhalarini yoritishga bag‘ishlangan 39 ta maqola, 52 ta xotiralar jamlanmasi
hamda 20 ta izhorlar o’rin olgan. Ushbu to‘plamning oldingilaridan farqli
jihatlaridan biri shundaki, kitobda Erkin Vohidov haqida nafaqat adabiyotshunos
olimlar-u zamondosh ijodkorlar fikrlari balki, turli soha vakillari, xususan,
san’atkorlaning ham dil so‘zlari, shoirning oila a’zolari va yaqin
17](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_17.png)
![qarindoshlarining xotirotlari jamlanganligi bilan ham nihoyatda qimmatlidir.
Yillar o‘tgan sari Erkin Vohidov ijodida fikrlar ufqi kengayib, his-
tuyg‘ular toboro serjilo bo‘lib bordi. Shunga qaramay, shoirda erishgan
yutuqlaridan qoniqmaslik, o‘zini yangilashga moyillik kayfiyati ortib bordi.
“Erkin Vohidov va uning ijodi-yirik mavzu. Bu asl shoir va asl she’r
haqida gapirish demak. Asl she’r noyob gavhar, ko‘ngil mo‘jizasi, ilohiy hodisa.
Hammaga ham, hamisha ham nasib etavermaydi. Erkin Vohidov ana shu
nasibaga muyassar bo‘lgan ijodkor. Nafis so‘z, go‘zal hayol, husni dil sohibi.
Zamonlar shamoli ne-ne bitiklarni chang-u g‘ubor, xor-u xasdek uchirib,
yo‘qlikka eltadi. Ammo Erkin Vohidov qalamidan to‘kilgan:
To tirikdir tabiat,
To quyosh sochgayki nur,
Uch egiz bordir tushuncha,
Uch bu so‘z yondosh bo‘lur:
Mohir-u mehr-u mahorat,
Olim-u ilm-u amal,
Oshiq-u ishq-u mashaqqat
Shoir-u she’ru shuur, -
kabi quyma satrlar yuksak peshtoqlarga bitilgan qadimiy kitoblardek yarqirab
yashayveradi”. 7
Darhaqiqat, Erkin Vohidov tilimizni go‘zal qofiyalar, takrorlanmas
iboralar bilan boyitgan, she’riyatimizni yangi bosqichga olib chiqqan
shoirlardan biridir.
Erkin Vohidov ijodi haqida bilmagan, she’rlaridan jilla qursa to’rt qatorini
yoddan bilmagan kishi millatdoshlarimiz orasida kamdan kam topilsa kerak.
Shoirni haqli ravishda mumtoz g‘azal janri an’analarining davomchisi deyish
mumkin. Vatanga muhabbat, uning cheksiz kengliklariga, ona yurtning porloq
kelajagiga ishonch shoir ijodining bosh mavzusi bo‘lgan.
7
Jamol Kamol. Nafis so‘z,go‘zal hayol,husni dil sohibi. “To quyosh sochgayki nur”. “O’zbekiston”
NMIU, T.: 2018
18](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_18.png)
![Shoir she’riyati XX asrning so‘nggi o‘n yilligi – XXI asrning boshlarida
o‘zbek she’riyati mumtoz an’analarini davom ettirish bilan bir qatorda jahon
adabiyotining hayotiy xususiyatlarini ham o‘zida aks ettiradi. Uning she’rlarida
inson hayoti, uning mohiyati, voqelikning ichki jarayonlari, inson omilini
zamonaviy va postmodern g‘oyalar asosida she’riyatimizni yangi sifat darajasiga
ko‘tara oldi. Erkin Vohidov o‘z ijodi orqali har bir inson qalbiga millatparvarlik
ruhini olib kira oldi. Shoir ijodi nafaqat ijod balki uning hayot tarzini o‘rgana
borishimiz bilan undagi vatanparvarlik hissi nihoyatda yuqori ekanligini teran
anglay boshlaymiz.
Erkin Vohidov asarlarida insonning rohati-yu azobi, xushnudligi-yu
mayusligini his qilgandek bo‘lasiz. Shoir she’rlarini o‘qib, go‘yo afsonaviy
olamga tushib qolgandek bo‘lasiz. Shoirning dili ham xuddi ismi kabi erkindir.
U har narsadan o‘rinli foydalanar, so‘z gavharlaridan shunday betakror she’riy
marjonlar tuza olar ediki, kishi lol bo‘lmasdan iloji yo‘q. Shu bilan birgalikda
shoir takrorlardan o‘zini tiyadi. Balki shundandir she’rlarining hech birida
takroriylikni ko‘rmaymiz.
Erkin Vohidov she’rlari, dostonlari, dramalarida inson ruhiyatining o‘ta
nozik kechinmalarini mohirlik bilan tasvirlaydi. Komil inson bo‘lishni Vatan
uchun jonini fido qilish, inson tafakkurining oliy mevasi bo‘lgan aql va ongning
oliy imkoniyati, deb baholaydi.
Erkin Vohidov badiiy tafakkurining chaqmoqdek yorqin nuri o‘zbek
she’riyati osmonida bamisoli quyosh yanglig‘ porladi. U barcha mavzularda
faqat shoirning o‘zigagina xos, betakror, ta’sirchan va nafis so‘zni ayta oldi.
Shoir bo‘lib maydonga chiqish va bu maydon aro sobit turish, o‘z “men” ini
namoyon qila olishlik barcha ijodkorlarga ham nasib etavermaydigan tole
tuhfasidir.
Erkin Vohidov she’riyatining mavzu ko‘lami keng, poetik mazmun-
mohiyati chuqur, she’rlaridagi lirik qahramon dardi ijtimoiyat bilan yo‘g‘rilgan.
Istedod yuzaga chiqishi uchun muhit, davra va vaqt kerak. Yillar davomida shoir
tajriba orttiradi, iste’dodi sayqal topa boradi. Erkin Vohidovning ijod yo‘li ham
19](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_19.png)
![shunday dovonlardan o‘tdi. Shoirning dardli, alam va sururli qalbi o‘zbek xalqi
milliy iftixor tuyg‘usining poetik ifodasi uchun yo‘l izladi va bu yo‘lni topa oldi.
Ildizi yurakdan oziqlangan muazzam g‘oyalarning yashil daraxti meva berdi:
“O‘zbegim” qasidasi dunyoga keldi:
O‘zbegim, deb keng jahonga
Ne uchun madh etmayin!
O‘zligim bilmoqqan davrim
Berdi imkon, O‘zbegim.
Men buyuk yurt o‘g‘lidurman,
Men bashar farzandiman,
Lek avval senga bo‘lsam
Sodiq o‘g‘lon, O‘zbegim.
Qasidaning har bir misrasida olam-olam mazmun mujassam. Ushbu
qasidani Erkin Vohidov tilidan eshitgan alloma Alixonto‘ra Sog‘uniy: “Bunday
she’r yangi davr o‘zbek adabiyotida hali yozilgan emas. “O‘zbegim” xalqning
ko‘zini ochadigan, o‘zligini tanitadigan ulug‘ she’r bo‘libdi” - deya baho beradi.
O‘zligini anglamagan, o‘z haq-huquqini, o‘z millatining dard-u alamlarini
anglamagan odamda g‘urur tuyg‘usi bo‘lmaydi. “O‘zbegim” faxriyasi shoirning
faxr-u iftixori, o‘z xalqi va uning shonli o‘tmishi, buyuk kelajagi bilan
faxrlanish ifodasidir.
Ijtimoiy pafos, ma’naviy qadryatlar, ona tili uchun kuyinish, millat
o‘zligini saqlash uchun kurashish-bular vijdoni uyg‘oq shoirning ishi, ijtimoiy
vazifasiga aylandi. Bu yo‘ldan borgan kishi hayotini xatarga qo‘yib haq so‘zni
ayta olishi, chin fidoiy ijodkor sifatida ne-ne tunlarni bedor o‘tkazmog‘i lozim
edi. Erkin Vohidov o‘z vaqtida bunday vazifani qoyilmaqom tarzda ado eta oldi.
Birgina “Ona tilim o‘lmaydi” she’ri misolida ko‘radigan bo‘lsak, ushbu ijod
namunasi ayni mustabid tuzumning iskanjali davrida, 1976-yilda yaratilgan.
20](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_20.png)
![Dunyodagi hamma tillar yo‘qolib yagona til qoladi, degan siyosat hukmron
bo‘lgan bir davrda shoirning qalb og‘riqlari-yu ona tiliga bo‘lgan cheksiz mehr
ifodasi yanglig‘ yaratildi.
Notiq der:
“Taqdir shul,
Bu jahoniy iroda.
Tillar yo‘qolur butkul,
Bir til qolur dunyoda”.
Erkin Vohidov turli makon va zamonlarda yashab ijod etgan o‘z tili
fidoiylari bo‘lmish Navoiy, Pushkin, Dante, Shiller, Bayron, Firdavsiy, Balzak,
Tagor, Hayyom, Gyote, Lorka kabi qator ijodkorlar ruhini yordamga chorlaydi;
Har biri o‘z milliy tillarining himoyachisi bo‘lgan ulug‘ zotlar bir ovozdan “Ona
tilim o‘lmaydi” - deya olamga jar solishadi. Bu sado asrlar qaridan keldi. Zotan,
mashhur shoirlar tilidan “Ona tilim o‘lmaydi” - degan otashin so‘zni ayttirish-bu
har kimning ham hayoliga keladigan badiiy usul emas. Bunday ijtimoiy,
madaniy, ma’naviy muammolar ustida o‘z huzur-halovatidan kechib, faqat
xalqning haqiqiy shoirlari, chin qahramonlarigina bosh qotirishi mumkin edi.
Shoir umri “agar bog‘ - bo‘lsa, eli bog‘bon”. El-yurt bilan birlik, Vatan
xizmatiga kamarbasta bo‘lish faqat chin o‘g‘lonlarga nasib qiladigan saodatdir.
Zero, el-yurt taqdiriga befarq qarab tur olmagan shoir ko‘nglida “Vatan”
yelkanlarini ma’rifat ummoni” tomonga burmoqni mehr muruvvat, insof-adolat
kabi umuminsoniy qadryatlar chegarasida “soqchidek turmoq”ni istadi. Yolg‘on
baxt-saodatlardan zada lirik qahramon chin “hurriyat zavqini” yurakdan
surmoqni xohladi. Erkin Vohidovning “Vatan umidi” she’rida shunday jumlalar
bor:
Agarchi ismim Erkin,
Erki yo‘q, bandi kishan bo‘ldim.
21](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_21.png)
![Ko‘zim bog‘liq, dilim dog‘liq,
Tilim yo‘q, besuxan bo‘ldim.
Ushbu she’rda manfur siyosat tufayli garchi shoirning ismi Erkin bo‘lsa
ham, “erki yo‘q, bandi kishan”, “dili dog‘li”, o‘z “Vatanida bevatan” bo‘lgan,
“Muazzam Sayhun-u Jayhun-Labida tashna lab” qolgan kunlarni birma bir esga
oladi. So‘ngra:
Shukurkim keldi, istiqlol,
Umidim rost qil, Ollohim,
Ki. shoyad beqafas bulbul
Kabi sohib chaman bo‘ldim.
-deya nurli davronlar uchun chin qalbdan shukrona aytadi. Chindan ham shoirga
Vatan erkini ko‘rish, uning tarovatini tarannum etish, yurt istiqboli uchun xizmat
qilishdek baxtli kunlar ham nasib etdi.
Yuridik fanlari doktori Abdulhakim sha’riy Juzjoniy o‘zining “Erkin
zamon shoiri”, nomli maqolasida: “O‘zbekiston mustaqilligi Erkin Vohidovga
qanot bag‘ishladi. U mustaqillikda o‘zbek xalqining eng ezgu, eng qimmatli
armonlaridan birining ro‘yobga chiqishini ko‘rdi. Istaklari uning tasavvuri
uchun cheksiz ufqlar ochib berdi…” 8
- deya ayni haqiqatni aytib o‘tgan edi.
Zero, mustaqillik davri adabiyotida Erkin Vohidov asarlarining o‘z o‘rni va
mavqeyi ma’lum darajada boshqa ijodkorlar ijodidan ajralib turadi. Shoirning
qalbida istiqlol jarangdor birgina so‘z emas, balki qalbini ancha vaqtlardan
buyon bezovta qilib kelayotgan, hayotining ajralmas bir qismiga aylanib
borayotgan hayotiy haqiqat sifatida jo‘sh urdi. Ona Vatanimizning buyukligini,
avlodlarimizning kuchli irodasini, xalqimizning yurt ravnaqi yo‘lidagi ezgu
ishlarini o‘z asarlarida badiiy bo‘yoqlar bilan ochib berdi. Jamiyatning faol
fuqarosi, davlat arbobi , sermahsul adib sifatida o‘zbekning o‘ziga xos milliy
xarakterini, adabiyot va badiiy so‘z san’atining nozik qirralarini targ‘ib qila
bildi.
Uning “O‘zbegim” qasidasi xalqimizning ko‘nglidan topib aytilgan bir
8
H.Boltaboyev. “So‘z sehri”. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”davlat ilmiy nashriyoti. T.:2006
22](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_22.png)
![oddiy she’r sifatida qaralsa ham o‘zbek xalqining obro‘-e’tibori va o‘ziga xos
tarixiy buyuk o‘tmishiga ega bo‘lgan betakror xalq ekanligini isbotlab beradigan
she’riy qasida darajasida e’tirof etilgan.
Aslida inson tug‘ilib voyaga yetar ekan, uning maqsadlarida ona Vatan
manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadigan bir cho‘g‘dek qaynoq tuyg‘ular
jo‘shib, yuragini o‘sha hislar kun-u tun bezovta qilsagina, bunday insonlar
hayotda abadiy iz qoldiradi va o‘ziga xos ezgulikning oydin yo‘lini bosib o‘tadi.
Erkin Vohidov ham shunday beqiyos xizmatlari bilan o‘zbek adabiyoti
ravnaqini yanada oshirdi, uning sermazmunligini taminladi.
Erkin Vohidov iste’dodli ijodkor sifatida o‘zbek adabiyotni, uning
mazmun- mohiyatini, ijod va ijodiy jarayonini teran anglagan ijodkorlardan biri
sifatida e’tirof etilishining o‘ziga xos sabablari ham mavjud. Uning adabiy
jarayon haqidagi qarashlarida davrning murakkab haqiqati mujassamlashgan.
Ijodkorning she’riyat haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlari borasidagi
mulohazalarimizni shoirning quyidagi fikrlari misolida yana bir jihatini
ko‘rishimiz mumkin: “Yaxshi she’r yaxshi shoir kabi noyob hodisa. Chinakam
shoir har yili chiqavermaganidek, chinakam yaxshi she’r hatto eng ulkan
shoirlarga ham har kuni nasib bo‘lavermaydi. Shunday she’r paydo bo‘lgan kun
esa, faqat shoir uchun emas, butun she’riyat uchun bayram bo‘ladi”. 9
Erkin Vohidov ijodiyotining o‘ziga xosliklaridan yana bir jihati uning
ko‘pqirraliligida namoyon bo‘ladi. Uning ijodini qamrab olgan millatparvarlik,
insonparvarlik, falsafiylik, tarixiylik beixtiyor o‘quvchini mushohadaga
chorlaydi. Shoir ijodining asosiy xususiyatlaridan biri voqelikni hayotning
barcha murakkabliklari va qarama-qarshiliklari bilan o‘tkir ijtimoiylik bilan
tasvirlay olishi, shu bilan birgalikda muammolarni dadil va erkin tasvirlay olishi
bilan ham ajralib turadi. Balki shu xususiyati bilan ham shoir hayotlik davridan
to hozirgi kunga qadar ham Erkin Vohidov ijodi tadqiqotchilarni o‘ziga jalb
etishda davom etmoqda. Buni yillar davomda jurnal-u gazetalarda chop etilgan
maqolalar, bus-butun ilmiy ishlar hajmining yirikligi ham yaqqol namoyon
9
Vohidov E. Shoiru she’ru shuur. Adabiy o‘ylar. – Toshkent, 1987. 83-bet.
23](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_23.png)
![qiladi. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish yillar davomida diqqat markazida bo‘lib
kelmoqda va har bir izlanishlar mahsulida shoir ijodidagi yangi-yangi
jihatlarning ochilganligini ko‘rishimiz mumkin.
Erkin Vohidovning hayoti, ijodi, faoliyati yorqin voqealarga boy. Butun
insoniyatni ikki asr jarayonlaridan, alg‘ov-dalg‘ov qilgan, larzaga solgan, qonlar
kechib shonlar topgan yo‘llari, chaqmoq yanglig‘ chiziqlari uning yuragidan
o‘tgan va she’riy yuksak badiiy aks sado bergan. U chinakam oltin istedod
sohibi, so‘z zargari edi. Uning yozganlari barchaga birdek zavq bag‘ishlaydi,
o‘ylantiradi, mushohadaga chorlaydi.
Adabiyotshunos olim Shuhrat Rizayev o‘z interviyularidan birida Erkin
Vohidov haqida jumladan quyidagi fikrlarni keltirib o‘tadi: “Erkin Vohidov
haqida so‘z borar ekan bu insonni bilgan, ko‘rgan, u bilan hamsuhbat bo‘lgan
muxliski bor, birdaniga vazmin tortib bu kishining aytgan so‘zini mushohada
qilishga gapinining zalvorini belgilashga beixtiyor majbur bo‘lardi. Bu tabiiy
ravishda kechardi. Shu kishining salobati, vazminligi, madaniyati kishini
hushyor tortishga, bu kishi bilan, yaxshi ma’noda, ehtiyot bo‘lib har bir so‘zini
taroziga solib gapirishga majbur qilardi…”
Hech ikkilanmasdan aytish mumkinki, Erkin Vohidovning nafaqat har bir
she’ri, balki undagi har bir satr ham to‘lqin urgan sirlar to‘la ummondir, chunki
chin ma’nodagi shoir o‘z xalqining yurak parchasi hisoblanadi. Bunday yurakda
shubhasiz isyon tug‘iladi. Isyonga dosh bermoq esa oson emas. Binobarin isyon
bu bedor qalb inqilobi hisoblanadi. Bunday qalb faqat xalq, millat dardi
bilangina nafas oladi. Shu boisdan shoir meni xalqning tili va dili, jigarbandi,
farzandi sifatida namoyon bo‘ladi. Xalqning dardi, so‘zini ifoda etmoqlik
ijodkor o‘zligining tub mohiyatini tashkil etadi, aslida. Erkin Vohidov xalqning
farzandi, xalqning dardini kuylagan shoir. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish va
tahlil qilish jarayonilarida ham eng ko‘p e’tibor qaratiladigan jihat ham aynan
vatan mavzusidir. Chunki, hohlaymizmi yo‘qmi, ushbu jihat shoir ijodining bosh
mavzusidir. Erkin Vohidov haqida fikr yuritgan, uning ijodiga nazar solgan,
tahlil qilgan kishiki bor, albatta, shoirdagi vatanparvarlik tuyg‘usi haqida
24](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_24.png)
![gapirmasdan o‘tmaydi. Xususan, O‘zbekiston xalq shoiri, marhum Anvar
Obidjon shoir ijodining nihoyatda serqirra ekanligini, bunday ijod har qanday
ijodkorga ham nasib etavermasligini bot-bot takidlab o‘tadilar. Asarlarining
mavzu ko‘lami, undagi g‘oyalar xilma-xilligi haqida so‘zlar ekan: “Isyonkorlik,
chorlovchilik, olishqoq falsafa, teran mushohada she’riyat kemasining yelkani
uchun yo‘lchi shamol vazifasini o‘taydi, shiddatiga shiddat qo‘shadi. Ammo bu
shiddat ko‘p sonli “oddiy she’rxonlar”ni o‘ziga eliktiruvchi unsurlar - so‘zlar
shirasi, tasvir nafosati, ifoda nazokati ila uyg‘unlasha olmas ekan, she’r
quruqshoqlanib, qofiyalantirilgan nasr tusiga kiradi, ta’sir doirasi torayadi, bir
to‘p ziyolilar davrasidan nariga o‘tishi qiyin kechadi. Shu ikki jihatni o‘z ijodida
omuxtalashtira olish kamdan kam shoirga nasib etgan. Erkin Vohidov
she’riyatining qudrati ham, ommaviyligi ham, eng avvalo, o‘sha mo‘jizakor
uyg‘unlik sabachi bo‘lsa, ne ajab?” 10
- deya shoir ijodidagi ikki unsur omuxtaligi
ya’ni barmoq va aruz vaznlarining go‘zalligidan o‘z o‘rnida foydalana olish
qobilyatiga ham alohida urg‘u berib o‘tadi.
Bob bo‘yicha xulosalar:
XX asrning ikkinchi yarmi hamda XXI asrning ibtidosida o‘zbek
she’riyatining eng porloq yulduzi, shubhasiz, Erkin Vohidovdir.
Mustabid tuzum, erkinlik tushunchasi xalq ruhiyatiga toboro, yot
tushunchaga aylanib borayotgan bir davrda “O‘zbegim” deya xalqimizni
dunyoga tanitgan yuksak jasorat sohibi – bu Erkin Vohidovdir.
Tariximizning, buyuk tilimizning, mumtoz adabiyotimizning bilimdoni
sifatida shoir-u adiblarimiz orasida eng oldingi qatorlarda turuvchi yetuk ijodkor
ham Erkin Vohidovdir.
Shoirning shaxsiyati naqadar yetuk bo‘lsa, uning ijodiyoti, she’riyati shu
qadar buyuklikka daxldordir. Shoir ijodini qanchalik ko‘p o‘rgangan sari chin
insoniylik, vatanparvarlik tuyg’ularing tub mohiyatini anglay boshlaysiz.
10
A.Obidjon. “Xalqqa kerak bo‘lish baxti”. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi.2006-yil,8-
dekabr.
25](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_25.png)
![Erkin Vohidov she’riyati xalq ommasini qiziqtiradigan,
tashvishlantiradigan rang-barang masalalari, xilma-xil mavzulari asosiy o‘rinni
egallaydi va ular hayot haqiqatiga mos holda ezgu niyat bilan soda va ravon
tilda aks ettiriladi.
Erkin Vohidov ijodi o‘zbek adabiyotining eng katta va qimmatli yutug’i
sifatida o‘zbek adabiy tanqidchiligi va adabiyotshunosligining diqqat markazida
bo‘lib kelmoqda.
26](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_26.png)
![II BOB. “O‘ZBEGIM” QASIDASI BADIIYATI
2.1. “O‘zbegim” qasidasining yaratilish tarixi. Xalqimizning atoqli
shoiri, O‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidov o‘z asarlari orqali
insonni, uning qalb tuyg‘ularini ulug‘ladi. Erkin Vohidov she’riyati
faqatgina o‘zbek adabiyotidagina emas, butun bir she’riyat
dunyosida favqulotda hodisa deyish mumkin. Bu ta’rif shunchaki
balanparvoz gaplar emas, balki yillar davomida qayta-qayta o‘z
isbotini topib kelayotgan ayni haqiqatdir. Fikrimiz isboti sifatida Erkin
Vohidov ijodiga yuksak baho bergan rus adabiyotining yetuk vakili
Robert Rojdestvenskiyning quyidagi fikrlarini keltirish mumkin:
“Shoir asarlarida uning ovozi pichirlashdan tortib qiyqiriqqacha
namoyondir”, yoxud turk adabiyotshunos olimi Veli Savash Yelok –
“Erkin Vohidov she’rlariga teran razm solsak, uning ko‘ruvchi, his
qiluvchi, sevguchi: х ayolot olami keng, muhabbat va estetikaga
ahamiyat beruvchi va shu bilan bir paytda azob va qayg‘ularni
boshdan kechirgan shoir ekanligini anglash mumkin” 11
- degan
fikrlarini keltirish mumkin, bunday fikrlar ro‘yxatini esa uzoq davom
ettirsa bo‘ladi.
Daho ijodkorning deyarli barcha asarlari she’riyat
ixlosmandlari tomonidan juda iliq kutib olinar, hali matbuotda chop
etilmasdan turib, xalq orasida ovoza bo‘lib ketardi. Erkin Vohidov tik
so‘zli, haqiqatni baralla aytishdan cho‘chimaydigan jasoratli shoir edi.
Aynan shuning uchun ham mustabid sho‘ro tuzumi davrida ijodkor
ko‘plab taqiqlarga, to‘siqlarga uchradi.
11
To quyosh sochgayki nur.(Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida).O‘zbekiston.-
T.:2018.
27](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_27.png)
![“O‘zbegim” qasidasi she’riyatimizda katta bir portlashga sababchi
bo‘ldi. Bu qasida o‘zbek she’riyati tarixida juda muhim sahifani egalladi. Qasida
she’riyatimiz tarixida faqatgina yorqin sahifa yaratibgina qolmasdan, butun bir
o‘zbek millatiga qaratilgan murojaat, millatimizning ma’naviy uyg‘onish hissiga
bevosita ta’sir qiladigan satrlardan iborat qasidadir.
“O‘zbegim” qasidasining endi ommaga e’lon qilina boshlangan
davrlar haqida shoirning o‘zi quyidagicha xotirlaydi: “O‘zbegim”
she’rini birinchi marta 1968-yilda Yozuvchilar uyushmasining katta
mushoirasida o‘qiganman. Olqishdan zal qalqib ketgan. Zalda
o‘tirgan muxlislar, hamkasblar chin dildan qutlaganlar. Mendan
so‘ng she’r o‘qish navbati Abdulla Oripovga berilgan. Abdullajon esa,
navbatni menga berib, “O‘zbegim”ni qayta o‘qishimni so‘ragan. Zalda
minnatdorlik qarsaklari yangragan. She’rni ikkinchi marta
o‘qiganimda ham qarsaklar bir lahza tinmagan. She’r ana shunday
milliy g‘urur va olqish bilan kutib olingan”. 12
Erkin Vohidov tomonidan yaratilgan, o‘z davrida millatning ma’naviy
ehtiyoji tariqasida dunyoga kelgan va xalqning ayni vaqtdagi biroz bo‘lsada
yangilanayotgan xohish-istagi va orzularini o‘zida namoyon qila olgan
“O‘zbegim” qasidasi kishilar ong-shuuriga chaqmoqdek urildi. Ayrimlarni
kuydirdi, ba’zilarni karaxt qilib qo‘ydi. Lekin bu chaqmoq juda ko‘pchilikning
qalbidagi umidsizlik zulmatini bir lahzada erkinlik yog‘dusi ila yoritib yubordi.
Tarixingdir ming asrlar
Ichra pinhon, o‘zbegim,
Seng tengdosh Pomir-u
Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim.
So‘ylasin Afrosiyob-u
12
Jo‘rayev A . Millatni uyg’otgan qasida. To quyosh sochgayki nur. (Erkin Vohidov hayoti va ijodi
zamondoshlar nigohida). O‘zbekiston.-T.:2018 .
28](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_28.png)
![So‘ylasin O‘rxun xati,
Ko‘hna tarix shodasida
Bitta marjon, o‘zbegim.
Al-Beruniy, Al-Xorazmiy,
Al-Farob avlodidan,
Asli nasli balki O‘zluq,
Balki Tarxon, o‘zbegim.
“1968-yilda yaratilgan “O‘zbegim”ning nomiyoq diqqatni jalb qildi. Sho‘ro
davrida “bizniki”, “hammaniki”, degan mavhum qarash tushunchalarga singib
ketgan edi. Ayniqsa, xalqni, yurtni baralla “meniki”, ya’ni “O‘zbegim” deb
turish komunistlar naznida borib turgan shakkoklik edi. Qasida ruhi, mazmuni,
estetik-poetik mohiyati bilan sarlavhadagi fikrni bus-butun tasdiqlaydi.
O‘zbekning chin o‘g‘loni kuyib-yonib, jo‘shib, zavqlanib xalqning mungli, ayni
vaqtda qahramonona tarixini burro-burro ifodalaydi. Qasidani o‘qib Pomir,
oqsoch Tiyonshon timsolida ona yurt, uning ko‘hna tarixi, uzoq va mahzun yo‘li
ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Beruniy, Xorazmiy, Farobiy, Ulug‘bek, Mir
Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Mashrab, Nodira, Muqumiy, Furqat singari
ulug‘lar qasidani ko‘z yosh, hayratla tinglayotganday bo‘ladilar. Eng muhimi,
qasida qullikdan, qaramlikdan, erksizlikdan qalbi ozurda bo‘lgan xalq uchun
misoli tiriklik suvi bo‘ldi. Qasidani ehtimol ko‘pchilik yod olmagandir. Lekin
katta-yu kichik, yurtdagi-yu xorijdagi o‘zbekning hammasi asarni sel bo‘lib
o‘qidi, o‘zlashtirdi. “O‘zbegim” xalq chekkan “oh” lar uchun munosib, bebaho
tortiq bo‘ldi. Qasida xalq qalbiga shunchalar singib ketdiki, uni omma o‘zicha
“boyitdi”, “to‘ldirdi” - yuragidagi alamlarni asar qatiga qo‘shib yubordi”. 13
Shoir o‘z intervyularidan birida ushbu qasidaning dunyoga kelishiga
sabab bo‘lgan bir qancha omillarni keltirib o‘tadi.
Ushbu qasida dastlab g‘azal shaklida yozilgan bo‘lib, ushbu ijod
mahsulidan qandaydir ko‘ngli to‘lmagandek bo‘lib bir qancha vaqt
13
A.Rasulov. “She’r qolur,shoir qolur…” So‘z sehri. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat
ilmiy nashriyoti.T: 2006. 65-bet.
29](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_29.png)
![ushbu g‘azal shoir qoralamalari orasidan o‘rin olgan. Keyinchalik
Erkin Vohidov devon tuzishni maqsad qiladi, rejaga ko‘ra devonda
hamma harflarga g‘azal bo‘lishi kerak edi, devon tuzish talablariga
ko‘ra bitta qasida ham mavjud bo‘lishi kerak, Erkin Vohidov ayni shu
damda g‘azalni qasidaga aylantirish fikriga keladi. Qalbida shu
qasidani o‘zbek xalqiga bag‘ishlash orzusi paydo bo‘ldi va qasidaga
radif tanlash borasida chuqur o‘yga toladi, ayan shu kunlarda Hazrat
Navoiyning
Menga shohlar xilqatidur
Menga shohlar hilatidur
El tomosho qilg‘ali
O‘zbakim boshida qalpoq, egnida shirdog‘i bas.
Ya’ni menga o‘zbegimning egnidagi yupqa teri po‘stini,
boshidagi qalpog‘i podsholarning zar to‘nlaridan, ularning tojidan
yusakdir, degan mazmundagi bayti, undagi “o‘zbakim” deb, o‘zbekni
o‘ziniki qilib, meniki deb aytgan so‘zlari shoir yuragiga o‘rnashib
qoladi va qasida radifi sifatida “O‘zbegim” degan so‘zni tanlaydi.
Dastlabki variatnti muallifning o‘ziga ma’qul kelmagani xususida
quyidagi
fikrlarini ta’kidlagan edi: “Birinchi varianti oddiy maqtovdan iborat
edi, ozgina
tarix bor edi, jindek maqtov bor edi, bu qoralamani men uzoq vaqt
tortmaga
tashlab qo‘ydim, chunki yuragimda faqatgina o‘zbekni maqtash
30](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_30.png)
![emas, balki uning juda katta g‘ururini, ko‘nglidagi armonlarini ham
satrlarga tushurish orzusi bo‘ldi va bir kechada qayta tug‘ildi, keyin
“Guliston” jurnalida bosilib chiqdi. O‘sha davrlarda “Guliston”
adabiyotiyotimizning chinakam oynasiga aylangan, bir guruh
istedodli adabiyotshunoslar jamlangan jurnal edi”. Yuqorida Erkin
Vohidovning mulohazalaridan ham ko‘rinib turibdiki, shoir o‘ziga
nisbatan nihoyatda talabchan, har sohada kuchli bilimga ega
bo‘lgan, shu sababadan ham shoir ekkan she’riy nihollar davr
bo‘ronlariga dosh bera oldi va ulkan chinorga aylana oldi, chunki
nazmiy chinorlarning ildizi ma’no bulog‘idan suv ichib
mutahkamlangan edi.
Shoirning bugungi kunda o‘zbek xalqining iftixoriga aylangan
“O‘zbegim”
qasidasi yaratilgan davrda shoir boshiga yopirilgan qora bulutlar,
ijodkorga
yog‘dirilgan bo‘xton yomg‘irlari uni ne ko‘ylarga solmadi. “O‘zbegim”
ni ilk bor qo‘shiq qilgan sevimli san’atkorimiz Faxriddin Umarov
O‘zbekiston Kompartiyasi Markazqo‘midan “tavba qilib” qutilgan edi.
Shoirni ushbu she’ri uchun qatag‘onga uchrashidan o‘sha paytdagi
respublika rahbari Sharof Rashidov asrab qolgan edi. Bu haqda
Ismoil Sulaymonov “Yomon ko‘zdan asrasin” nomli maqolasida o‘sha
kunlarni quyidagicha yodga oladi: “Sharof otani sel qiladigan
asarlardan yana birisi Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi asosida
yaratilgan qo‘shiq edi:
31](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_31.png)
![Tarixingdir ming asrlar
Ichra pinhon, o‘zbegim
Senga tengdosh Pomir-u
Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim. . .
Har safar “O‘zbegim”ni tinglaganimda, – deydi iste’fodagi
militsiya general mayori, Sharof Rashidov fondining bosh direktori
Otamurod Muhammadiyev, – bir paytlar rahmatli Rashidov yarim
ta’na, yarim ezilish bilan menga aytgan gaplari yodimga tushadi. 70-
yillarning boshlari edi. U paytlarda men Sirdaryo viloyatida ichki
ishlar boshqarmasi boshlig‘i edim. Rahmatli viloyatimizga keldi. Avval
Sirdaryo viloyatida bo‘ldi. Xo‘jalikdagi ishni ko‘zdan kechirdi,
odatdagidek odamlar bilan suhbatlashdi. U kishini kuzatib borish
mening xizmat burchimga kirardi. Peshinga yaqin biroz hordiq
chiqargani hamda tamaddi qilgani raykomning mehmonxonasiga
keldik. Hovlida yuz qo‘llarini yuvdi. Shu paytda mehmonxona bilan
devor darmiyon xonadondagi radiopriyomnikdan “O‘zbegim”
ashulasi yangrab ketdi. Men qo‘limda sochiq bilan angrayib
qolibman. Holatimni ko‘rgan Sharof aka miyig‘ida kulib qo‘limdan
sochiqni oldi. Qarasam u kishi ham siljimay joylarida turibdi. Qo‘shiq
tugaguncha shu holatda bo‘ldik. Xonaga kirib o‘tirgach:
– Bilasizmi dedi u menga tik qarab, – sizning hamkasblaringiz,
shovvozlar
Erkin Vohidovni nima qilishmoqchi bo‘lganligini. Ikki jild qoralovchi
32](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_32.png)
![xujjat
yig‘ishibdi. Ko‘tarib kelishdi. Ne ko‘z bilan ko‘rayki, tashabbus
mahalliy
malaylardan chiqqan. Ijodkorlar orasida ham ichi qora
shaxsiyatparastlar bo‘ladi. Sizning odamlaringiz uning kam-ko‘stini
to‘ldirgan. Qo‘lga ilinadigan hech vaqo yo‘q, ko‘rolmaslik balosi,
xolos. Tanishib chiqib ularga tushuntirdim: -Bu shoir yigitning
ko‘nglida mutlaqo g‘araz yo‘q. Ijodkor ahli bo‘rttirishlarga o‘ch
bo‘ladi, yuragi tug‘yon urayotganda ba’zan oshirib yuboradi. Bunday
xislati yo‘q kishilar shoir bo‘la olmaydilar. Shunday deb o‘sha “ish” ni
yopdik.
-Endi Erkinga kelsak, mulohazasi nihoyatda keng, mutafakkir
shor
bo‘ladigan ko‘rinadi, bu xislar hozirdanoq sezilib turibdi. Shu
she’ridagi tafakkur ko‘lamining nihoyatda kengligini idrok
etyapsizmi? Ha, har safar “O‘zbegim”ni tinglaganimda shu voqea,
shu gaplar tasavvurimda yangidan jonlanadi”. 14
Yuqoridagi fikrlardan ham ko‘rinib turibdiki, Sharof Rashidov
nafaqat davlat rahbari bo‘libgina qolmay shu bilan birgalikda
nihoyatda teran fikrli
adabiyotshunos ham bo‘lgan. Uning Erkin Vohidov ijodiga bildirgan
fikrlari, shoir qalb tug‘yonlarini to‘g‘ri, chuqur anglay olganligidan
dalolat beradi.
Sharof Rashidov tomonidan ta’kidlab o‘tilgan ijodkor ijodidagi
14
Sulaymonov I. Yomon ko‘zdan o‘zi asrasin. Maqola “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”gazetasi,
1997 .
33](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_33.png)
![bo‘rttirishlar,
aynan Erkin Vohidov ijodi misolida olib qaralganda “O‘zbegim”
qasidasiga
nisbatan bu fikrni albatta davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, qaltis
vaziyatda yosh nihol yang‘lig shoirni davr bo‘ronlarida nobud
bo‘lishlikdan asrash uchungina aytganligini anglash qiyin emas
nazarimizda. Sharof Rashidovdek yuksak tafakkur sohibi
“O‘zbegim”da keltirilgan satrlar har qanday bo‘rttirishlardan holi,
ayni haqiqat ekanligini anglamay qolmasligi mumkin emas, chunki
“O‘zbegim” qasidasi o‘zbek she’riyatida katta bir portlash sodir eta
olgan ijod mahsuli edi. Adabiyotning eng nozik tomonlarini
tushunmay turib, bo‘xton to‘la ikki jild “ish”ga fatvo berish keyinchalik
ne-ne ko‘rguliklarga olib kelishligini chuqur anglab yetgan davlat
rahbari bu masalani nihoyatda teran aql bilan to‘g‘ri yo‘lga
yo‘naltirgandi. Keyinchalik ham “O‘zbegim”ning yashab ketishida,
keng qanot yozib xalq tarixidan erkin kuylay olishida Sharof
Rashidovning o‘rni beqiyos. “O‘zbegim” qasidasi o‘zbek she’riyatida
tarixida juda muhim sahifa ekanligini anglab yetganli qasida haqida
bildirgan ayrim fikrlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu esa Sharof
Rashidovning zukko tanqidchi, adabiyot olamining sir-asrorlarini
yaxshi o‘zlashtirganligidan, qalbni to‘lqinlatira oladigan ijod
namunalaridan chuqur tasirlanganligidan ijod ahlining jonkuyar
himoyachisi bo‘lganligidandir. “O‘zbegim” qasidasi tufayli Erkin
Vohidovning tazyiqqa olinganligi, adibni o‘sha paytdagi davlat arbobi
Sharof Rashidov qanday himoya qilganligi haqida ijodkorning
34](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_34.png)
![rafiqasi Gulchehra Vohidova quyidagilari hikoya qilib beradi: “Ancha
vaqt o‘tgandan keyin Sharof Rashidovning ayollari, Xursandoy opa
bir kuni gazeta orqali shu haqida intervyu berganlar: “-Ancha kech
edi, bemahalda qo‘g‘iroq bo‘ldi, shartta trubkani olib gaplashdilar:
– “Ruxsat bersangiz Erkin Vohidov degan shoirning uyida
tintuv o‘tkazsak, bu bola juda haddidan oshib ketdi”.
–Kim senlarga bu buyruqni berdi, qani turubkani joyiga qo‘yib
qo‘yingchi! Men senlar bilan bu haqida gaplashmayman” – deb
turubkani qo‘yib qo‘yganlar. - O‘sha kechasi bizning uyqimiz ham,
hayotimiz ham chil-parchin bo‘ldi, kechasi bilan, bu nima degan gap
deya qiynalib chiqdilar…” 15
Sharof Rashidov shunchalik dono inson edilarki, Erkin Vohidov
bilan
Abdulla Oripovni chaqiradi, jahondagi eng katta shunday asarlarni
tarjima qilingki, o‘zbek kitobxoni jahon mumtoz adabiyotini ham
bilsin deya Erkin Vohidovga Gyotening “Faust” asarini, Abdulla
Oripovga esa Dantening “Ilohiy komediya”sini tarjima qilish vazifasini
yuklaydi. Bu bilan Sharof Rashidov Erkin Vohidov bilan Abdulla
Oripovlarni ko‘rolmaydigan o‘rtamiyona shoirlardan, turli xil siyosiy
ayblardan saqlab qolganlar. Agar ular shunday yozishda davom
etganda edi, ulaning ijodi nima bilan tugashligini bilib bo‘lmasdi.
Sharof Rashidov noyob iste’dod sohiblarining ijodiy o‘zanini
tarjimashunoslik sohasiga burish orqali butunlay qurib bitishlikdan
saqlab qolgan edi. Lekin shunga qaramasdan Erkin Vohidovning
15
www.t.me/Erkin_Vohidov
35](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_35.png)
![“O‘zbegim” qasidasidan siyosiy xato izlagan ma’rifat kushandalari
ijodkorni umuman davlat idoralaridan butunlay chetlatishga
erishadilar. Erkin Vohidov besh yil davomida hech nima yozmaydi,
faqatgina “Faust”ni tarjima qiladi. Ijodkor sifatida hamma
mansablardan ketgan, ro‘zg‘ori esa o‘sha davrlarda Hamza teatrida
namoyish etilgan, muxlislar orasida katta shov-shuvlarga sabab
bo‘lgan “Oltin devor” komediyali dramasining gonararidan o‘tar edi.
Qasidaning har satrida o‘zbek xalqiga, vatanga muhabbat
ruhi yaqqol namoyon bo‘lib, o‘zligini unutayozgan minglab insonlar,
qullikka deyarli ko‘nikib ham ulgurgan ko‘plab shoir-u yozuvchilarni
g‘aflat uyqusidan uyg‘otdi, ularga sezilarli tarzda ta’sir o‘tkaza oldi.
Xalqimizning yillar davomida cho‘kib qolgan ruhiyati, umidsizlik
qariga cho‘kib borayotgan hayolotini uyg‘ota olishligi bu Erkin
Vohidovning chin ma’nodagi qahramonligi edi. Bu esa o‘sib
kelayotgan yosh avlodning yangi kuch-g‘ayrat, vatanga muhabbat
ruhida tarbiya topishlarida muhim qadam bo‘la oldi.
Bugungi kunda “O‘zbegim” qasidasi kirib bormagan xonadon,
uni qalbidan
o‘tkazmagan o‘zbek qolmagan desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Tarixingdir ming asrlar
Ichra pinhon o‘zbegim
Shu ikki satrni eshitishi bilanoq men o‘zbekman degan har qanday
millatdoshimizning qalbida beixtiyor titroq bo‘lishi, cheksiz g‘urur
hissini tuyishi tabiiydir. “O‘zbegim” qasidasini boshidan oxirigacha
36](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_36.png)
![o‘qib chiqqan kishi xuddiki, butun bir vatanning, o‘zbek xalqining
tarixini o‘qib chiqqandek bo‘ladi, misralar ketma ketligi shunchalar
mahorat bilan joylashtirilganki, shoir mahoratiga qoyil qolmasdan
iloj yo‘q. Ko‘hna Afrosiyobdan tortib temuriylargacha, xonliklar davri-
yu, mustabid sho‘ro tuzumi davridan tortib mustaqillik davrigacha
bo‘lgan ulkan tariximizni o‘z ichida jamlay olgan.
So‘ylasin Afrosiyob-u,
So‘ylasin O‘rxun xati,
Ko‘hna tarix shodasida
Bitta marjon, o‘zbegim.
O‘qigan kishi ko‘z o‘ngida tarixni jonlantira olish mahoratini
ham jam etgan bu qasida chin ma’noda Erkin Vohidov ijodining
tashrif qog‘oziga aylandi. Qasidaning har bandida o‘zbek xalqining
boshidan o‘tgan ne-ne qora kunlar, shonli o‘tmish jonlanganday
bo‘ladi.
“O‘zbegim”ning yoniq ruhi millati va elatidan qat’iy nazar har
bir
o‘zbekistonlikning qalbida ona Vatanga bo‘lgan mehr, sadoqatni
uyg‘otadi, milliy g‘urur va iftixorni baralla kuylashga undaydi. Asarda
millatning tarixi jonlandi.
“O‘zbegim” nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyoning turli
hududlarida yashayotgan millatdoshlarimizning qalbida aks sado
yanglig‘ yangradi. O‘zida o‘tmishimizning qonli va shonli sur’atlarini
jo aylagan bu bebaho asar O‘zbekistonning ham ma'naviy ham
madaniy ham adabiy merosi bo‘la oldi. Unda millatimizning orzu-
37](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_37.png)
![armonlari, intilishlari, milliy tafakkuri, hayotiy falsafasi ifoda etilgan.
Albatta, qasida yozilgan davr nuqtayi nazaridan olib qaraydigan
bo‘lsak, 1968-yillar ayni sobiq sho‘ro hukumatining qonli qilichlari har
qanday millatim, o‘zligim degan tilni chopishga, yozgan qalamni
sindirishga shay holatda turardi. Bu haqida O‘zbekiston xalq shoirasi
Enaxon Siddiqova o‘z esdaliklarida: “O‘zbegim” qasidasini birinchi
bor o‘qiganimda, yuragim alg‘ov-dalg‘ov bo‘lib ketgani esimda.
Shunday qo‘rqmay yozsa bo‘lar ekanmi? Boshni qilich damiga qo‘yib-
a?! O‘shanda ko‘nglimda isyon ko‘targan tuyg‘ular, g‘urur, ozodlik
sog‘inchini xavotir tuyg‘usi bosib ketgandi. O‘zimga sig‘may qasidani
otamga o‘qib berdim. Ular Erkin Vohidov she’rlari muxlisi edilar.
Keksa otam she’rni eshitib, titrab ketganlarini, bir zum sukutga
tolganlarini ko‘rdim. Keyin ko‘zlarida xalqalanib oqqan yoshlarni chit
dastro‘malchalari bilan sidirib, menga qattiq tikildilar. -Ishqilib
qamab qo‘yishmadimi? Men bilmayman, degandek bosh silkidim.
Ularning boshiga shu she'r tufayli tushgan chig‘iriq, tazyiqlar haqida
yillar o‘tib eshitdim” 16
– deya xotirlaydi. Darhaqiqat, to‘g‘ri so‘zning
to‘qmog‘i bor deganlaridek, Erkin Vohidovning faqatgina ijodiga
emas, balki shaxsiy hayotiga ham ko‘plab tazyiqlar, taqiqlar qo‘yildi.
Shoirga satrlarni o‘zgartirish haqida ko‘p bosimlar bo‘ldi, ammo
muallif o‘z so‘zidan, o‘zligidan, o‘zbekligidan qaytmadi, qasida
hayotini borligicha saqlab qolish uchun tish-tirnog‘i bilan kurashdi.
Balki qasidaning qadri osmon qadar ko‘tarilganligining sabablaridan
biri ham aynan shoirdagi qatiyatlilikdir.
16
Sulaymonov I. Yomon ko‘zdan o‘zi asrasin. Maqola “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi,
1997.
38](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_38.png)
![Qayga bormay, boshda do‘ppim
G‘oz yurarman gerdayib,
Olam aro nomi ketgan,
O‘zbekiston, o‘zbegim!
– deya olishining o‘ziyoq shoirdagi mustahkam iroda, milliy
g‘ururning
yuksakligidan dalolat beradi. O‘z vaqtida aytilgan so‘z qudratli
kuchga ega. “O‘zbegim” qasidasining butun qudrati ham aynan
shundadir ehtimol. Millatning
fikrlashi-yu hayot tarzidan tortib to‘y-u marakalarigacha yot
yo‘riqning yo‘liga tushib borayotgan bir paytda bu she’r o‘zbekning
o‘zligini asrab qolishida mislsiz ahamiyat kasb etdi. “O‘zbegim”
o‘zbekni chin ma’noda g‘aflatdan uyg‘otdi, undagi milliy iftixor va
g‘urur tuyg‘ulariga qayta jon baxsh etdi va chin jasorat sohibiga
aylandi. O‘z davrida she’rni Erkin Vohidov tilidan eshitgan alloma
Alixonto‘ra Sog‘uniy: “Bunday she’r yangi davr o‘zbek adabiyotida hali
yozilgan emas. “O‘zbegim” xalqning ko‘zini ochadigan, o‘zlikni
tanitadigan ulug‘ she’r bo‘libdi…” 17
– deya baho bergan edi. Erkin
Vohidov bu asari orqali boshqa xalqlarni kamsitmagan holda o‘z
xalqining boy tarixini, o‘zbekning o‘zigagina xos bo‘lgan jihatlarini
faxr-u g‘urur bilan qog‘ozga ko‘chirdi. Istiqlol sabab “O‘zbegim”
qasidasining qadr-qimmati yanada yuksalib, respublikaning ko‘plab
17
To quyosh sochgayki nur.(Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida).O‘zbekiston.-
T.:2018.
39](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_39.png)
![jurnallarida bir necha marta chop qilindi, dunyoning turli tillariga
tarjima qilinib, shoirning shoh asarlari qatorida e’tirof etilmoqda.
2.2. “ O‘zbegim” qasidasi t ahlili. Nafaqat Erkin Vohidov ijodining,
qolaversa butun o‘zbek she’riyatining gultoji bo‘lgan, ne-ne avlodning ko‘zini
ochgan, tafakkurini charxlagan, tarixni jonlantirgan buyuk asar, shubhasiz
“O‘zbegim” qasidasidir. Bu qasidani qayta-qayta o‘qigan sari kishi ruhiyatiga
qandaydir yengillik, sokinlik kiradi. Balki bu holat asarda tasvirlagan har bir
misra hayotiy haqiqatning aynan o‘zi ekanligi bilan izohlash mumkindir.
O‘zbek xalqiga chin ma’noda faxriya tarzida bitilgan ushbu qasida har bir
vatandoshimizning qalbidan chuqur joy egallagani shubhasizdir. Qasidani o‘qir
ekanmiz vatanimizning shonli o‘tmishi-yu qonli kechmishlari bir-bir ko‘z
o‘ngimizda namoyon bo‘la boshlaydi.
Yog‘di to‘rt yondin asrlar
Boshingda tiyri kamon,
Umri qurbon, mulki toroj,
Yurti vayron, o‘zbegim.
Qasidada nafaqat vatanimiz tarixiga mehr-u muhabbat ruhi, balki shu
tarixni o‘rganishga bo‘lgan davatni ham ko‘rishimiz mumkin. Har bir misrani
katta bir asar sifatida talqin qilsa bo‘ladi.
“O‘zbegim” qasidasida o‘zbek xalqi tarixi tizimli ketma-ketlikda ochib
berilganligini kuzatish mumkin. Dastlab asar boshlanmasi ulug‘ tariximizni
alqash bilan boshlanadi, ahamiyatli tomoni shundaki, ushbu maqtovlarda
zarracha bo‘lsada ortiqcha bo‘rttirilgan jihat ko‘zga tashlanmaydi. Qasida
o‘zbek xalqining ulug‘vor o‘tmishiga sayohatdan boshlanadi. Shu o‘rinda bir
narsani alohida takidlash kerakki, Erkin Vohidov nafaqat istedodli shoir, shu
bilan birgalikda tarix ilmini juda chuqur bilgan kishi ham edi. Zotan, tariximizni
to‘liq holda bilmay turib unga xolisona baho berish, hech qanday ortiqcha
bo‘rttirishlarsiz, o‘tmishda o‘tgan ulug‘ shaxslar, xon-u amirlar faoliyatiga xolis
baho bergan holda bunday buyuk qasida yaratishning iloji yo‘q. Ayniqsa
40](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_40.png)
![tariximiz sho‘ro rahbariyati tomonidan faqat qora bo‘yoqlarda aks ettiriladigan,
millatni o‘tmishidan, ajdodlaridan bezdirishga harakat qilinayotgan bir davrda
Erkin Vohidov o‘zbekning “ming asrlar ichra pinhon” tarixini qadim
Samarqandda saqlanib qolgan ko‘hna yodgorlik bo‘lmish Afrosiyob obidalari,
Mo‘g‘iliston va Sibrdagi O‘rxun va Yenisey daryolari qirg‘oqlaridan topilgan
qadimgi turkiy toshbitiklardn izlash kerakligini aytadi. To‘qson ikki urug‘ni
o‘zida birlashtirgan buyuk xalqning Beruniy, Xorazmiy, Farobiydek ulug‘
donishmandlari borligi o‘zbek millatining nechog‘lik ulug‘vorligidan dalolat
berajagini ta’kidlaydi. Ko‘hna tariximiz ne-ne bosqinchilar-u ne-ne zulmatga
to‘la kunlarni boshidan o‘tkazdi:
O‘tdilar sho‘rlik boshingdan
O‘ynatib shamshirlarin
Necha qon, necha sulton,
Necha ming xon, o‘zbegim.
Ammo qasidada qanchalik zulmkor xonlar, qahrga to‘la kunlar tasvirlansa
shularga hamohang tarzda ushbu kuchlarga qarshi tura oluvchi elning mard,
zabardast farzandlari haqidagi misralar ham shunga hamohang tarzda qalamga
olingan:
Davr zulmiga va lekin
Bir umr bosh egmading
Sen-Muqanna, sarbador-sen
Erksevar qon, o‘zbegim
Asarda Temuriylar davridagi bunyodkorliklar chin ma’nodagi oltin
istedod namunalari Mirzo Ulug‘bekning osmon sirlarini ochganligi-yu, she’riyat
qasrimizning abadiy sultoni hazrat Navoiy siymolari tasviri ham betakror go‘zal
misralarda ifodalangaligini ham alohida ta’kidlash o‘rinli. Qolaversa, qasidaning
aynan shu o‘rinlarida o‘tmish tariximiz ko‘ksidagi yaralar bir muncha shifo
topganligi seziladi va o‘z o‘zidan o‘quvchida ko‘tarinkilik paydo qiladi. Ammo
ming afsuski, Nodira, Muqumiy, Furqat kabi chinakam nodir istedod
sohiblarining bevaqt xazon bo‘lgan umri yuraklarni o‘rtamasdan qolmaydi.
41](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_41.png)
![“O‘zbegim” qasidasi, asar bilan birgalikda muallif ham shu bugungi
dorulomon kunlarga yetgunga qadar ko‘plab to‘siqlarni yengib o‘tishga majbur
bo‘lishdi. Adabiyotshunos Rahmatilla Inog‘omov tili bilan aytganda:
“Shoirning “O‘zbegim” she’ri og‘ziga qulf, oyog‘iga kishan solingan xalqning
milliy his-tuyg‘ularini, siyosiy qarashlarini charxladi, uni o‘zligini anglashga
chorladi. Erkin Vohidov ushbu she’ri orqali amalda: Ey, O‘zbegim! Sen qudratli
davlatlar va olamshumul ahamiyatga molik taraqqiyot yaratgan xalqning
avlodisan, o‘z nasl-nasabingni, buyuk o‘tmishingni unutma, ko‘zingni och! - deb
jar soldi. Bu o‘sha davr uchun oshkora isyonkorlik edi”. 18
Darhaqiqat, “O‘zbegim” qasidasi yozilish davriga ko‘ra (1968-yil) o‘zbek
xalqi bo‘g‘zidagi faryodning ozod bo‘lishi deb baholanishi ayni haqiqat.
Erkin Vohidov o‘z ijodi davomida quyidagi jumlalarni o‘ziga shior
sifatida belgilab olgan edi: “Shoirning dardi xalqning dardi, uning har bir so‘zi
xalq va zamon faryodidir”. Darhaqiqat, shoir o‘z hayot yo‘li va ijodiyotida bir
lahza bo‘lsinkim shu shiorga xilof qadam tashlamadi. U millatimiz va
zamonamizning jarangdor sadosi edi. “O‘zbegim” qasidasida ayniqsa yuqorida
keltirilgan shoir shiori bor bo‘y basti ila namoyon bo‘lgan. Qasidada shoir o‘z
millatiga bo‘lgan faxr tuyg‘usi, xalqining ulug‘ o‘tmishi, tuprog‘i oltinga teng
dalalari bilan g‘ururlanishini ko‘rishimiz mumkin. Chin ma’noda vatanga
muhabbatni ko‘nglining tub tubidan his qilmagan kishi bunday o‘tli she’rni hech
qachon yoza olmagan bo‘lur edi.
Shuni alohida takidlab o‘tish lozimki, Erkin Vohidovdagi vatanparvarlik
tuyg‘usi o‘z millatini boshqalardan ustunligini namoyish etishda emas, balki
boshqa millatlarning ham o‘ziga xosligini tan olgan holda o‘z millatiga bo‘lgan
mehrni namoyon qila olar edi. “O‘zbegim” qasidasida aynan shu jihat yaqqol
bo‘y ko‘rsatadi. Qasidada boshqa millat vakillarini kamsitmagan holda o‘z
xalqining tarixini, boshqalarga o‘xshamaydigan, faqat o‘zbek millatigagina xos
bo‘lgan jihatlarni faxr-iftixor-la qalamga olgan.
18
Inog’omov I.Shoirlik qismati.T.: “Universitet” 1999, - 59
42](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_42.png)
![“O‘zbegim” qasidasining yaratilish jarayoniga bevosita guvoh bolgan, bu
jarayonni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Rahmatilla Inog‘omov shunday eslaydi:
“Xonada pashsha uchsa eshitiladi, miq etmay ishlaymiz. Ikkimiz ham
hayollarimiz, ishimiz bilan bandmiz. Ahyon-ahyonda Erkinga sekin razm
solaman: uning hayoli parishon, qaraganimni ham sezmaydi. U yozishdan ko‘ra
ko‘proq hayol suradi. Har zamon-har zamonda nimalarnidir yozayotganligi
ruchkasining qitirlashidan bilinadi. Ba’zan esa ruchkasining yurishidan
yozganlarini o‘chirayotganligini his etaman…” 19
“Erkin Vohidov o‘zining “O‘zbegim” she’rida zahmatkash xalqimizning
yaxlit badiiy obrazini yaratib, o‘zbekning qadr-qimmatini baland ko‘tardi;
O‘zbekning boy va qadimiy tarixiga ega bo‘lgan mard xalq ekanligini she’riy
tilda takidlab, quyidagi falsafiy xulosaga keladi:
Tarixing bitmakka xalqim,
Mingta Firdavsiy kerak.
Chunki bir bor chekkan ohing,
Mingta doston, o‘zbegim”. 20
She’riyatimiz tarixida qasida janrining behad go‘zal namunalari
yaratilgan. Lekin “O‘zbegim” qasidasi ushbu janr taraqqiyotini yangi mazmuniy
yuksakliklariga ko‘tardi. Qullik iskanjasida yotgan xalqning o‘zini anglashi va
tanishi, o‘ziga ishonch hosil qilishida benihoya katta ahamiyat kasb etdi.
Yuqorida takidlab o‘tganimizdek ushbu qasida sabab shoir turli tazyiqlarga
uchradi, lekin “O‘zbegim” bu paytda xalq ichiga keng tarqalib bo‘lgan, hatto
tashqi dunyoga ham dong taratib ulgurgan edi. Qasida o‘zbek xalqining millat
sifatida o‘lmaganligi, uxlamaganligi, o‘z tarixini yaratishda davom
etayotganligi, milliy ozodlik yo‘lidagi kurash hech qachon to‘xtamaganligi,
yigirmanchi asr boshida milliy ozodlik, mustaqillik uchun kurashgan
ma’rifatparvarlarning ishi yo‘q bo‘lib ketmaganligining bir dalili yanglig‘
yangray boshladi. “O‘zbegim” xalqni o‘ziga yangi nuqtai nazar bilan qarashni
19
Inog’omov R. Shoirlik qismati.T.: “Universitet”1999, - 65
20
Mirzayev S, Shermuhamedov S. Hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti tarixi.T.: “O‘zbekiston”1993,-398
43](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_43.png)
![o‘rgatdi. “Bir paytlar xalq “O‘tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlari
bilan qanday tutashgan bo‘lsa, oltmishinchi yillarning oxirida, undan keyingi, bu
asarning odamlar ichiga yurishi boshlangan chog‘da “O‘zbegim” bilan o‘zbek
xalqi shunday tutashdi. Asar butun bir xalqning dardiga darmon bo‘ldi. Lutfiy
va Navoiydan so‘ng shuncha asrlar o‘tib “O‘ZBEGIM” so‘ziga Erkin Vohidov
tamomila yangicha urg‘u bag‘ishladi. Uni tushunchaga-milliy hodisani
anglatadigan salmoqli tarixiy-ijtimoiy tushunchaga aylantirdi. Tushuncha
badiiy-obrazli tarona kabi xalq ichida o‘zlashdi”. 21
“O‘zbegim” qasidasining dunyoga kelishi she’riyatimizda shunday bir
katta hodisa ediki, bu xalqning umummilliy uyg‘onishi hodisasi edi. Qasida
shoir uchun o‘z xalqiga bo‘lgan shunchaki bir maqtovnoma emas edi. Bu qasida
orqali shoir nafaqat mamlakat hududidagi millatdoshlar, balki butun jahon aro
tariqdek sochilib ketgan o‘zbek millati qalbiga kirib borishni va bu orqali
ularning qalblarini junbushga keltirib, ko‘zlarini ochishni maqsad qilgan edi va
bu maqsadga hatto ortig‘i bilan erisha oldi. Bu qasidani o‘qish orqali o‘zbek
millatini qanday sevish kerakligi o‘rganildi va hozirgi kunga qadar ham qasidani
o‘qigan millatdoshimiz borki, bir lahza bo‘lsin qalbining tub-tubidan o‘rin olgan
vatanga muhabbat hissining qayta jonlanganligini his etadi.
Qasida shu qadar jonli tasvirlanganki, har to‘rtlikni o‘qiganingizda unda
qalamga olingan butun bir tarix ko‘z o‘ngingizda qayta jonlangandek bo‘ladi.
“O‘zbegim” qasidasida nihoyatda yuksak mahorat ila qalamga olingan
har bir tushuncha, har bir misra xalqimiz ko‘z-yu qalbini ocha oldi. Yagona
millat, yagona davlat, yagona tilga ega davlat yaratish g‘oyasini niqob qilib,
faqatgina o‘zbek millati emas, balki butun qardosh xalqlarimizning ming
yilliklarga borib taqaluvchi milliyligi, o‘zligini tag-tomiri bilan yo‘q qilib, ularni
manqurt kimsalarga aylantirishga urinishlar avj pallasiga chiqqan bir davrda bu
qasidaning maydonga kelishi ayni damda davr talabi edi, bizningcha. Chunki
ushbu qasidani o‘qigan xalq ko‘nglida erkinlikka umid beruvchi bir shu’la
21
G’ofurov I. Mangu latofat.T.: Yangi asr avlodi.2022
44](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_44.png)
![paydo bo‘lgandek, uni o‘z o‘tmishiga bir nazar tashlashga, kim edi-yu kim
holiga kelganligini anglashga undagan edi.
Asarda tilga olinga tarixiy shaxslar, voqealardan ilhomlangan ijodkorlar
keyinchalik bu voqealar haqida ko‘plab asarlar ham yaratdilar.
Yog‘di to‘rt yondin asrlar boshingga tiyri kamon,
Umri qurbon, mulki toroj, yurti vayron, o‘zbegim.
Davr zulmiga va lekin bir umr bosh egmading,
Sen-Muqanna, sarbador-sen, erksevar qon, o‘zbegim…
Ushbu satrlarda keltirilgan tarixiy shaxslar haqida bir qancha vaqtdan
keyin Muhammad Alining “Sarbadorlar”, Azim Suyunning xuddi shu nomdagi
dramasi, Mirzapo‘lat Toshpo‘latovning “Sanam gulxanlari” nomli qissasi
yaratildi. Ushbu qissada muallif Muqanna boshchiligidagi ozodlik harakati
haqida hikoya qiladi. Albatta bunday ulug‘ asarlarning yaratilishida yuqoridagi
satrlarning ham ahamiyati katta.
Erkin Vohidov Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ulug‘bek, butun sharq
dunyosida “So‘z mulkining sultoni” - deya e’tirof etiladigan hazrat Mir Alisher
Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mashrablarning beshigi bo‘lgan bu
ko‘hna tuproq, bu xalqning naqadar achinarli ahvolga kelib qolganligini
quyidagi satrlar orqali tasvirlaydi:
Ilm-u she’rda shoh-u sulton,
Lek taqdiriga qul,
O‘z elida chekdi g‘urbat,
Zor-nolon, o‘zbegim.
Mirzo Bobur-sen, fig‘oning
Soldi olam uzra o‘t,
Shoh Mashrab qoni senda
Urdi tug‘yon, o‘zbegim.
45](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_45.png)
![Qasidaning ayrim satrlari hattoki xalqimiz orasida maqol darajasida
ommalashib ham ketdi.
Menga Pushkin bir jahon-u, menga Bayron bir jahon,
Lek Navoiydek bobom bor, ko‘ksim osmon, o‘zbegim.
kabi satrlari ko‘plab yurtdoshlarimiz tomonida o‘zgacha g‘urur bilan hirgoya
qilinib yurganiga ko‘p bora guvoh bo‘lamiz. Albatta, ularning hammasi ham
ushbu qasidani to‘lig‘icha yod bilmaslar, ammo ushbu satrlarni tilga olganda
o‘zgacha faxr hissini tuyganliklari shubhasiz.
Qasida yozilgan davr nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak, bu davrga
kelib, o‘zbek tili va unga bo‘lgan e’tibor deyarli ortga surib qo‘yilgan, milliy
tilimiz faqatgina maishiy hayotda aholi orasidagina qo‘llanilar, davlat idoralari,
nashriyot, gazeta-jurnallarda deyarli ishlatilmas, faqatgina rus tilida ish yuritilar
edi. Tilimiz kamsitilgan, buyuk tariximizga qora bo‘yoq chaplangan, unga
bo‘lgan munosabat juda-juda yomon ahvolga kelib qolgandi. Go‘yoki, vatanimiz
tarixi oktabr inqilobi davrigacha bo‘lgan muddatda faqatgina qorong‘ulikdan
iborat bolib, xalqimiz turmushi ibtidoiy jamoa tuzumi ko‘rinishida bo‘lganligi,
faqat shu inqilobdan keyingina bizning yerlarimizga, xalqimiz turmush tarziga
madaniyat tushunchasi kirib kelgan deya uqtirishga xarakat qilishardi. Buni
inkor qilganlarni esa ayovsiz yo‘q qilishar edi.
Ijodkorlar ham qolipga solingan, belgilangan mavzulardagina, ma’lum
shablonlar asosida asarlar yaratishar edilar. Tariximizga oid asarlar yozilishiga
yo‘l qo‘yilmas, sovet davrini ulug‘lab yozish shart deya qaralar edi. Bunday
holatlar esa xalqning me’dasiga tegib bo‘lgan edi. Chunki yolg‘on hayot kimga
ham yoqardi. Xalq, uning ma’naviyat suvsizlikdan qaqragan cho‘l yanglig‘
tashnalikda edi. Deyarli har bir vatandoshimiz qalbida butun dunyoni uyg‘ota
olgan Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Farobiy, Farg‘oniylarni ulg‘aytirgan bu
zamin qanday qilib savodsiz, omi bo‘lishi mumkin degan savollar kechardi.
Ammo xalq shu qadar chuqur qo‘rquv domiga tashlangan ediki, dildagi so‘roq
tilga chiqolmas edi.
46](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_46.png)
![Shunday bir davrda bu qasida xalq ko‘ksiga tekkan bahor epkini kabi,
yarador qalblarga malham kabi paydo bo‘ldi. Ushbu qasida xalq orasida shu
qadar tez ommalashib ketdiki, yuqorida turganlar bu holatdan cho‘chib qolishdi,
buni oldini olish uchun esa qo‘llaridan kelguncha xarakat qilishar edi, hattoki
Erkin Vohidovga she’rning asosiy ustuni bo‘lib xizmat qilgan “O‘zbegim”
so‘zini “Xalqim” so‘ziga almashtirish, she’r tarkibiga Lenin, partiya, Oktabr
inqilobi, Moskva kabi so‘zlarni qo‘shsa shoirning ushbu kitobini juda katta
tirajda bosmadan chiqarish, ko‘plab mukofotlar berishni vada qilishadi. Ammo
shoir bunday qilmadi…
Erkin Vohidov ijoding asosiy qismi murakkab davrlarga to‘g‘ri keldi.
Yurakdan his qilgan so‘zlarni qog‘ozga tushirar ekan, bu qalb so‘zlarini ko‘p
hollarda o‘chirishga ham majbur bo‘ldi, lekin “O‘zbegim” qasidasi bundan
mustasno. U har qanday qarshiliklarga qaramasdan yozildi, o‘qildi, kuylandi,
qalblardan o‘rin oldi. Qasida chin ma’noda xalq qo‘shig‘iga aylandi.
Erkin Vohidov nafaqat istedodli shoir, shu bilan birgalikda tilshunoslik
sohasida ham nihoyatda chuqur bilimga ega olim ham edi. U asarlarida hoh u
she’riy yo‘nalishda bo‘lsin, hoh publitsistik maqola bo‘lsin unda qo‘llanilgan
har bir so‘zga jiddiy e’tibor berar, asarlarida ishlatilgan so‘zlarni deyarli boshqa
so‘zlar bilan almashtira olmaymiz, aks holda asar o‘z jozibasini yo‘qotgandek
bo‘ladi. Bu ham bo‘lsa ijodkorning nihoyatda kuchli so‘z san’tkori ekanligidan
dalolat beradi. “So‘z latofati” nomli kitobida so‘z xususida Erkin Vohidovning
quyidagi fikrlari ham so‘zimizning isboti deyish mumkin: “Adabiy ijod hamisha
So‘z olamiga sayohatdir. Ijodkor So‘zni tirik jon deb biladi va So‘z bilan
so‘zlashadi. Mening bu yozganlarim ana shunday jonli til bilan jonli suhbat
bo‘lishini istayman. Umrini yashab bo‘lgan va barhayot, men anglagan va
anglab yetmagan sohir hilqat bilan ko‘ngil bog‘larida kezib, hayolan so‘z bilan
so‘zlashsam, Til bilan tillashsam, deyman”. 22
Har bir asarida bo‘lgani kabi “O‘zbegim” qasidasida ham muallif so‘z
javharlaridan nihoyatda ustalik bilan foydalana olgan. Tilimizdagi bir so‘zning
22
Vohidov E.So‘z latofati. “O‘zbekiston”.T.:2014
47](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_47.png)
![turli ma’nolarda jilvalana olishi va bu unsurlarda o‘z o‘rnida to‘g‘ri foydalana
olish asarni yanada ta’siri chiqishi, o‘quvchining ko‘nglidan yanada chuqurroq
joy egallashiga xizmat qilishini juda yaxshi bilgan va bu hodisalardan maromida
foydalana olgan. Jumladan:
Yig‘ladi furqatda Furqat
Ham muqimlikda Muqiym,
Nolishingdan Hind-u Afg‘on
Qildi afg‘on, o‘zbegim.
Ushbu misralarni o‘qir ekanmiz shoir istedodiga taxsin aytmasdan ilojimiz
yo‘q.
Qasidada o‘zbek xalqining qiyofasini aks ettiradigan shunday bir detal ham
borki, asarning ushbu bayti ham shohbayt darajasiga ko‘tarilgan:
Qayga bormay bosh do‘ppim,
G‘oz yurarman, gerdayib,
Olam uzra nomi ketgan
O‘zbekiston, o‘zbegim.
Qasidaning ushbu baytini sharhlar ekan shoir Tohir Qahhor quyidagilarni
aytib o‘tadi: “Qadim zamonlardan yigirmanchi asr boshlarigacha Turkiston
qavmlari, urug‘lar bir biridan bo‘rklari, qalpoqlari bilan farq qilishgan.
O‘zbekiston, Qozog‘iston va boshqa respublikalar tuzilganidan keyin ham bu
saqlanib qolidi; bugunda ham Farg‘ona va eski Shosh-u Iloq-Toshkent vodiylari
bilan Samarqand-u Buxoro tomonlarda kiyiladigan do‘ppilar farqlidir. Shoir
“Qayga borsam boshda do‘ppim, g‘oz yurarman gerdayib, - deb yozganda,
bizningcha, umuman do‘ppini ko‘zda tutgan. Bu bayt qasidani uzukka ko‘z
qo‘yganday bezab turibdi. Ba’zilar “Turkman ham o‘z cho‘girmasini, qozoq
ham qalpog‘ini kiyib gerdayib yurishi mumkin, shuyam gapmi?” - deya kesatiq
qilgani ma’lum. Bu aruzni bilmaydigan, mumtoz adabiyotimizdan uzoq, uni
o‘qisa ham tushunmaydigan, adabiyotga bir ko‘z bilan qaraydigan chala
domlalarning chirik tushunchasini eslatadigan mayda gap”.
48](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_48.png)
![Qasida haqiqatdan ham o‘zbek xalqining buyuk o‘tmishini o‘zida yorqin
aks ettiradi. Bu holat ayniqsa she’rning so‘nggi misralarida o‘z aksini topgan:
Men buyuk yurt o‘g‘lidirman,
Men bashar farzandiman
Lekin avval senga bo‘lsam
Sodiq o‘g‘lon, o‘zbegim.
Shubhasiz, ushbu misralar shoirning o‘z millati, xalqi bilan yuksak
darajada faxrlanishini ifodalovchi betakror misralardir. Albatta, bu qasidadan
oldin ham, bundan keyin ham vatanmizni madh etuvchi ko‘plab ashorlar
yaratildi. Ammo bular ichida “O‘zbegim” hech shubhasiz chamanzor ichidagi
eng sara guldir.
Qasida bir o‘qishdayoq kishining yuragidan mangu o‘rin egallaydi.
Butun qalbni egallab, mudroq ruhni uyg‘otadi. She’rni o‘qigan sari yana
o‘qiging kelaveradi. Chunki qasida nafaqat vatanimiz balki har bir
vatandoshimizning hayotiy kechinmalaridan olingan. Aynan shuning uchun ham
“O‘zbegim” qasidasi adabiyotimiz tarixidagi umrboqiy asarlar sirasiga kira oldi.
Xalqimizga mustaqillik haqida, erk-ozodlik haqida orzu qilishga, hurlik sari
olg‘a bosish zarurligi va kun kelib bu maqsad albatta amalga oshishiga kuchli
umid baxsh etdi. Albatta, bunday qasida yozish uchun muallifdan juda kuchli
iroda va matonat talab etardi va buni Erkin Vohidov uddalay oldi. To‘g‘ri, ushbu
qasida shoirni ne-ne qora kunlar sari boshladi, hatto uning hayotiga ham taxdid
qilish darajasiga ham yetib borishdi. Muallif qasida va u haqidagi xotiralarni
yodga olar ekan: ““O‘zbegim” menga quvonch bilan birga, og‘ir iztiroblar,
kutilmagan tashvishlar ham olib kelgan. She’r matbuotda e’lon qilingach,
matbuotning eshiklari men uchun birin-ketin yopildi. Gazeta-jurnallar
she’rlarimni olib qolishardi-yu, lekin turli bahonalar bilan e’lon qilishmasdi.
Shunday kunlarning birida sobiq markazqo‘mning o‘sha davrdagi bo‘lim
mudirlaridan biri meni chaqirib qoldi va shunday dag‘dag‘a qildi:
-She’ringizni har tomonlama o‘qib, o‘rganib chiqdik. Unda asosan xato
yo‘q. Ammo xato deb hisoblanadigan tomoni shundaki, she’rga Lenin, inqilob,
49](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_49.png)
![rus xalqi va Moskvaning bizga ta’siri, Kreml yulduzi shu’lasidan xalqimizning
bahramand bo‘layotganligini qo‘shmagansiz. Nega bunday qildingiz? Axir bular
yaqqol ko‘rinib turgan haqiqatku. Ana shular she’rda albatta aks etishi kerak.
Shunda she’r zo‘r bo‘ladi! Tushundingizmi? Sizga qaysi jihatlarlarga e’tibor
berish lozimligini aytdim. Endi qofiyasini o‘zingiz topasiz.
–So‘ng bo‘lim mudiri sirli tarzda ko‘rsatkich barmag‘iga yuqorini
ko‘rsatib, qo‘shimcha qildi:
-Bu yuqorining fikri!
U davrlarda “yo‘q” deyish mumkin emas edi. Shu bois “Harakat
qilaman” - deb indamay indamay chiqib ketdim…
Lekin uning topshirig‘ini bajarmadim. Chunki “O‘zbegim”ga u aytgan
narsalarni mutlaqo qo‘shib bo‘lmas edi. Unda she’rning she’rligi qolmas edi” 23
,
-deya xotirlaydi.
Mazkur qasida totalitar tuzum davrida qandaydir qo‘rquv, bo‘g‘ilish bilan
o‘qilgan bo‘lsa, mustaqillik davriga kelib esa baralla yangray boshladi va milliy
faxr-iftixor, mustaqillik kuyi yanlig‘ kuylana boshladi.
Qasida shu qadar jozibali va chuqur ma’noga egaki undagi har bir satrda
millatimizning qiyofasi, asriy orzu-istaklari, shonli, bazan esa qonli
kechmishlari ufurib turar edi.
Mustaqillik yillariga kelib ushbu qasidadan ilhomlangan ko‘plab
ijodkor-u shoirlar qasidaga o‘xshatmalar, naziralar yoza boshladilar. Nafaqat
mamlakatimiz hudududida balki ko‘plab boshqa mamlakatlarda istiqomad
qiladigan ijodkor millatdoshlarimiz ham “O‘zbegim” qasidasidan chuqur
tasirlangan holda unga atab she’rlar yozdilar. Jumladan, afg‘onistonlik o‘zbek
shoirlari: M. A. Matin, Andhuyi, Ashraf Azimiy, Hafizi Sarpuliy va M. Olim
Labib kabi shoirlar yozgan naziralar ham o‘ziga xosdir.
Ashraf Azimiy she’ri:
Qad ko‘targan bog‘i olam ichra shamshod,
o‘zbegim,
23
“Mohiyat gazetasi,2006-yil 29-dekabr
50](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_50.png)
![Bu chaman ozodasi sen, sarvi ozod,
o‘zbegim!
Notavon g‘am chekkan o‘g‘loning, muhabbat
istaram,
Sendan ey otam-bobom, ey menga ajdod,
o‘zbegim!
Ayriliq kuzining shamoli yetmasin
bo‘stoningga,
Birlig-u vahdatda doim yasha obod,
o‘zbegim!
Quyidagi she’r esa M. O. Labibga taegishlidir.
Ey buyuk shavkatli davron etgan
ijod, o‘zbegim,
Eski tarixdan boshlab, yangi
milod, o‘zbegim!
Sen fazoga vah nexush qoqding
qanot lochin kabi
Qoldi tishlab barmog‘in hasratda
sayyod, o‘zbegim!
Chun nasibang bo‘ldi istiqlol qutlug‘
ne’mati,
Shukr qilkim, ushbu ne’matdur
xudodod, o‘zbegim!
Bu kabi she’rlarni juda ko‘plab keltirish mumkinki, ularning barchasida
“O‘zbegim” qasidasi nafasi ufurib turibdi.
“O‘zbegim” qasidasi bugungi kun o‘zbek she’riyatida milliy iftixor,
buyuk o‘tmishimiz bor bo‘yoqlarda aks ettirilgan, yorug‘ kelajakdagi ulkan
yutuqlar nihoyatda ta’sirchan ifodalangan ramziy madhiya sifatida baholanadi.
51](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_51.png)
![Bizga ma’lumki, “O‘zbegim” qasidasi barcha nashrlarda, darsliklarda
to‘rt misrali shaklda jami yigirma olti bandlik ko‘rinishda berilgan. Ammo vazn
nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak ushbu qasida aruz vaznida bo‘lib, xuddi
g‘azal janriga xos bo‘lgan qofiya uslubida, ya’ni a-a, b-a, v-a ko‘rinishli qofiya
tizimiga ega ekanligini ko‘ramiz. Bahr qo‘llanishi jihatidan qaraydigan bo‘lsak
ham, bu o‘rinda ham xuddi g‘azal kabi ramali musammani maqsur bahrida
bitilgan. Yuqoridagi xulosalarga tayangan xolda aytish munkinki, qasida hozirgi
nashrlarda berilgani kabi to‘rtlik shaklida emas, qasidaning har ikki misrasini
bitta bayt holiga keltirib, g‘azal shakliga berilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi
nazarimizda. Shunda qasida yozilgan vazn, ya’ni aruz vazni qoidalariga rioya
qilgan holda o‘qish ham osonroq va shiraliroq bo‘lishiga olib keladi.
“O‘zbegim” qasidasi xususida fikr yuritar ekan adabiyotshunos olim Sanjar
Sodiq qasidaning vazniga va unda ko‘tarilgan mavzuga alohida e’tibor qaratgan
holda quyidagi fikrlarni ta’kidlab o‘tadi: “Mumtoz o‘zbek adabiyotida aksariyat
g‘azallar sevgi-muhabbat mavzusida yozilar edi. Erkin Vohidov esa bu janr
doirasini teran ijtimoiy siyosiy mazmun bilan boyitib, o‘zbek xalqi shaniga loyiq
madhiyaga aylantirish bilan haqiqiy novatar shoir darajasiga ko‘tarildi”. 24
Darhaqiqat, shoir bu qasida orqali aruz vazniga yana qayta jon, yangicha hayot
bag‘ishlay oldi.
Muallif qasida uchun aynan aruz vaznini tanlashi ham bejiz emas. Bizga
ma’lumki, qasida yozilgan davrga kelib aruz vazni deyarli unutilayozgan, ushbu
vaznda deyarli ijod qilinmas, ushbu vazn jo‘shqin zamon rivojlanishini baland
pardalarda kuylash uchun ojizlik qiladi degan bema’ni tushuncha ham
shakllanib qolgan va buni milliy she’riyatimiz tarixini tag-tugi bilan yo‘q
qilishga, uni unuttirishga bel bog‘lagan mustabid tuzum gazandalari o‘zlariga
dastak qilib olgan edilar. Erkin Vohidov o‘zning ko‘plab betakror g‘azallari
qatorida “O‘zbegim” qasidasini ham aynan shu vaznda yozish orqali nafaqat
vatanimiz sha’ni-g‘ururuni, buyuk o‘tmishini qalamga oldi, balki mumtoz lirik
she’riyatimizga ham qayta jon bag‘ishlash orqali yuqoridagi fikrlar naqadar
24
S,Sodiq.Yangi o‘zbek adabiyoti tarixi. “O‘qituvchi” T.:2019
52](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_52.png)
![bema’ni ekanligini ham ko‘rsatib bera oldi va bu harakati orqali aruzni yo‘q
qilishga uringanlarning niyatlarini ham yo‘qqa chiqara oldi. Bu haqida filologiya
fanlari doktori, professor Abdug‘afur Rasulovning quyidagi fikrlari ayni haqiqat
edi: “Aruz vazni, o‘ylab ko‘rilsa, XX asrning 30-yillaridayoq komunistik
mafkura, sorealizim metodi g‘azabiga uchradi. Kimdir aruzni eskilik sarqiti
degan-u o‘shaning gapi gap, so‘zi so‘z bo‘lib ketgan. Ikkinchidan, aruz
sotsialistik jamiyat qurish suratiga javob berolmaydigan “ko‘hna xaroba,
parvozlar asrida immilovchi aroba”, - deb bilindi. Xullas, aruz chetga surildi,
natijada, “qo‘li qadoq”, “so‘kag‘on”, “laborotoriya usulida yetishtirilgan
shoirlar” adabiyotga saf tortib kirib kela boshladilar. Garchi G‘afur G‘ulom,
Uyg‘un, Hamid Olimjon, Turob To‘la qayroqday g‘azallar bitgan bo‘lsalarda,
aruz qariyb 30 yil quvg‘inda bo‘ldi. 60-yillarning boshlariga kelib mafkuraviy
tazyiqlar biroz susayib, aruz vazni ustida bahs qilish imkoniyati paydo bo‘ldi.
“Yoshlik devoni” kitobi Erkin Vohidovning ana shu bahsda amaliy ishtiroki
bo‘ldi. Shoir o‘z g‘azal, ruboiy, madhiya, qasidalari bilan g‘azal imkoniyatlarini
isbotlay boshladi”. 25
Bob bo‘yicha xulosalar:
Erkin Vohidov o‘zbek adabiyotida qasidachilik janrida yaratgan go‘zal
she’rlari bilan yanada boyitdi. Ushbu janrga yangi ruh baxsh etdi. Shoir yaratgan
“O‘zbegim” qasidasi o‘zbek qasidachiligining nodir namunasidir. Eng muhimi
ushbu qasidada lirik ohang bilan falsafiy ohang o‘zaro uyg‘unlashib, she’rning
badiiy mazmuni bilan birga ijtimoiy salmog‘i ham ortib boradi.
“O‘zbegim” qasidasida zahmatkash xalqning yaxlit badiiy obrazini yaratish
orqali shoir o‘zbek xalqining shon-shavkatini, qadr-qimmatini yuqori ko‘taradi.
O‘zbek xalqining boy va qadimiy tarixini, buyuk xalqning yuksak matonat-u
iroda kuchini she’riy usulda nihoyatda go‘zal tasvirlaydi.
Erkin Vohidov ushbu qasidani xalqiga bag‘ishladi. Shoir ushbu qasida
orqali buyuk allomalar: Beruniy, Farobiy, Ulug’beklar hayoti va ularning
vorislari haqida hikoya qilgan. Zamonaviy mavzularni qalamga olib, odamlar
25
Rasulov A. She’r qolur,shoir qolur.maqola .
53](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_53.png)
![o‘rtasidagi mehr-oqibat, muhabbat, adolat, burch kabi yuksak tuyg‘ularni asrsh
to‘g‘risida fikr yuritadi. Shuning uchun ham bu asar hozirgacha muxlislar
tomonidan sevib o‘qiladi.
Qasida orqali muallif butun faoliyati va ijodini xalqimizning orzu-o‘ylarini
ifodalash, millatimiz taqdiriga daxldor muammolarni dadil ko‘tarib chiqish,
kishilarning ma’naviy estetik saviyasini ko‘tarishdek buyuk maqsadlarni ifoda
etdi.
III BOB. “O‘ZBEGIM” QASIDASINING ADABIYOTSHUNOSLIKDA
O‘RGANILISHI
3.1. “O‘zbegim” qasidasi va adabiy tanqidiy qarashlar talqini. Buyuk
istedod sohiblari, odatda, istedodli ijodkorlarning faqatgina butun bir ijodiyoti
haqidagina emas, balki u yaratgan har bir asar atrofida yuzlab fikrlar bildiriladi,
ushbu asarlarga bag‘ishlangan ko‘plab kitoblar yoziladi. Agarda, ushbu
fikrlarning hammasi bir joyga jamlangudek bo‘lsa o‘sha ijodkor ijodi haqida
betakror to‘plam hosil bo‘ladi-ki, ushbu jamlanmada shoir yohud yozuvchining
turli qirralarini ochib beruvchi fikrlar jamlanadi. Bunday ijodkorlarga nafaqat
jahon adabiyotida balki o‘zbek adabiyoti tarixidan ham ko‘plab misollar
keltirish mumkin. Masalan, buyuk bobokalonimiz, so‘z mulkining sultoni hazrat
Mir Alisher Navoiy ijodi besh asrdan ortiq vaqtdan buyon o‘rganilib
kelinmoqda, ammo har safar shoir ijodiyotining yangidan yangi qirralari, oldin
bizga ma’lum bo‘lmagan jihatlari paydo bo‘lib bormoqda. Chunki chin istedod
sohiblarining ijodiyoti bu cheksiz ummon bo‘lib, uning har bir asari o‘sha
ummon bo‘ylab yoyilib ketgan marvarid donalaridir. Ushbu ummon qariga
cho‘mgan kishi o‘z nasibasiga yarasha dur-u javohirlarga ega bo‘laveradi. Xuddi
shu kabi Erkin Vohidov ijodi ham tubsiz ummon kabidir. Unga qancha chuqur
sho‘ng‘igan saringiz shoir haqida shuncha kam biladigandek his qilaverasiz.
Bunday yuksak istedod esa har qanday ijodkorga ham nasib etavermaydigan,
yaratgan tomonidangina yuqtiriladigan noyob tuhfadir.
54](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_54.png)
![Erkin Vohidov ijodining, avvalo, yaqqol ko‘zga tashlanadigan jihati
shundan iboratki, uning har bir she’rida shoir o‘zligi, uning dunyoqarashi aks
etadi. Uning har bir asarida hoh u kichik to‘rtlik bo‘lsin, hoh doston yohud
qasida bo‘lsin unda shoirning o‘z millatiga, vataniga bo‘lgan chin mehri va
fidoiyligi bo‘y ko‘rsatadi hamda o‘z xalqiga aytar so‘zi bo‘ladi. Shoir
she’rlarida xalq dardi, orzu-umidlari kuylangani bois ushbu she’rlar o‘quvchi
qalbiga oson kirib boradi va u yerdan chuqur joy egallaydi, uning ruhiyatini
qitiqlaydi.
Erkin Vohidov ijodi ko pdan beri ilmiy jamoatchilik, adabiy tanqidchilikʼ
e tiborini o ziga tortib keladi. Shoirning “O zbegim” qasidasi va ayrim asarlari
ʼ ʼ ʻ
haqida Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Ibrohim G afurov hamda
ʼ
Usmonjon Qosimov singari yetuk tanqidchi-adabiyotshunoslarning ilmiy
tadqiqotlari, yana bir qancha olimlarimiz tomonidan yaratilgan maqolalar
mavjud. Erkin Vohidov o‘sha davr nazari bilan qaraganda, chinakam jasoratga
yo‘g‘rilgan betakror ijodi, samimiy satrlari, sodda, xalqona ifoda uslubi bilan
muxlislar qalbini rom etdi:
Ilm-u she'rda shoh-u sulton,
Lek taqdiriga qul,
O‘z elida chekdi g‘urbat,
Zor-u nolon, o‘zbegim.
Qayga bormay, boshda do‘ppim,
G‘oz yurarman gerdayib,
Olam uzra nomi ketgan
O‘zbekiston, o‘zbegim.
Totalitar tuzum davrida armonga aylanib borayotgan gaplarni Erkin
Vohidov baralla ayta boshladi. U o‘sha paytda hukm surayotgan kommunistik
partiya siyosatini yoqlamaydigan, milliy ruh ufurib turgan o‘lmas asarlar yarata
boshladi.
55](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_55.png)
![Erkin Vohidov ijodiyoti nafaqat o‘tgan asr o‘zbek she’riyati balki bugungi
kun adabiyotining eng qimmatli yutuqlarida biridir. Erkin Vohidov ijodi o‘tgan
asrning 60-yillaridan boshlab to hozirgi kunga qadar adabiy tanqidchilik
sohasida va adabiyotshunoslik sohasining diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda.
Jumladan o‘zbek adabiyotshunosligida Ozod Sharafiddinov, Laziz Qayumov,
Salohiddin Mamajonov, Umarali Normatov, Ibrohim G‘ofurov, Norboy
Xudoyberganov, Baxtiyor Nazarov, Yo‘ldosh Solijonov, N. Shukurov,
Hamidulla Boltaboyev, Rahmatilla Inog‘omov va boshqalarning ko‘plab ilmiy
asarlarida shoir ijodining turli xususiyatlari juda keng tarzda tahlilga tortilgan.
Erkin Vohidovning bu qadar dilbar shoir bo‘lib yetishuvda, albatta, undagi
Xudo tomonidan yuqtirilga noyob istedodni tan olmasdan ilojimiz yo‘q. Ammo
shu istedodni yuzaga chiqarish, uni toblash, to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishda albatta
shoir ustozlarining o‘rni beqiyosdir. Shoirning o‘zi ham ustozlar borasida
nihoyatda omadi yurishganligini turli davralarda bot-bot takidlab o‘tadi. Bu
o‘rinda albatta Ozod Sharafiddinovning ham alohida o‘rni bor. Ozod
Sharafiddinov o‘zining “Ijodni anglash baxti” nomli asarida: “Ochig‘ini aytib
tan olmog‘im kerak-Abdulla Oripov va Erkin Vohidovning ustozi, degan unvon
menga boshqa unvonlardan ortiqroq yoqadi”, - deya takidlagan edi. O‘zbek
adabiyotining eng yetuk tanqidchisi, adabiyot bilimdonidan bunday so‘zlarni
eshitish har qanday ijodkorga ham nasib etavermaydigan ulkan baxt va o‘z
o‘rnida shoirning yuksak istedod sohibi ekanligidan dalolat beradi.
Ozod Sharafiddinovning bir qancha maqolalarida Erkin Vohidov ijodi turli
tomonlama tahlilga tortiladi. Shoirning yutuqlarini e’tirof etish bilan birgalikda
undagi kamchiliklar ham ochiq-oydin, isbotlari bilan ko‘rsatiladi, faqatgina
kamchliklarini tanqid qilish bilan cheklanib qolmasdan, shu kamchiliklarni
yo‘qotish uchun ham nihoyatda qimmatli maslahatlar ham keltirib o‘tadiki, bu
maslahatlar Erkin Vohidov ijodining yanada gullab yashnashiga, yanada ma’no-
mazmun bilan boyishiga katta tasir qildi.
Ozod Sharaffiddinovning “Talant va mas’uliyat”, “Izlanish yo‘llarida”,
“Ijod va shijoat”, “Boqiy mo‘jiza” (intervyu), “Istedod bilan uchrashish
56](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_56.png)
![bayram”, “Adabiy tanqid va yangi tafakkur”, “Ijodni anglash baxti” va boshqa
ko‘plab maqola va asarlarida Erkin Vohidov ijodiga alohida to‘xtalib, shoir
ijodidagi o‘ziga xosliklar, shoirning yutuqlari kezi kelganda esa ayrim
kamchiliklarini ham qayd etib o‘tadi.
Erkin Vohidov ijodining o‘zbek adabiy tanqidchiligida o‘rganilishida Ozod
Sharafiddinovning xizmatlari nihoyatda ahamiyatli bo‘lib, uning asarlari orqali
Erkin Vohidov ijodidagi ko‘plab biz anglab yetmagan jihatlarni ko‘ramiz.
Shoirning birinchi to‘plami - “Tong nafasi” ga taqriz sifatida keltirilgan
Ozod Sharafiddinovning “Talant va mas’uliyat” nomli maqola Erkin Vohidov
ijodi haqida e’lon qilingan dastlabki taqrizdir. Ushbu taqrizda Ozod
Sharafiddinov o‘zbek milliy she’riyatida yangi, shu bilan birgalikda noyob
istedod yuzaga chiqa boshlaganligini ta’kidlab o‘tadi.
Adabiyotshunos olim Laziz Qayumovning bir qancha maqolalari va
kitoblarida Erkin Vohidov shaxsiyati, she’riyatidagi o‘ziga xoslik haqida ham
ko‘plab firlari keltiriladi. Xususan olimning 1985-yil G‘afur G‘ulom nomidagi
adabiyot va san’at nashriyoti tomonidan chop etilgan “Zamondoshlar” nomli
adabiy portret va ilmiy lavhalar, voqeiy hikoya va esdaliklar to‘plamida 44 ta
o‘zbek ijodkorlari haqida juda qiziqarli ma’lumotlar va esdaliklar keltirib
o‘tilgan hamda shu qatorda Erkin Vohidov ijodi haqida ham alohida to‘xtalib
o‘tilgan. Ammo Baxtiyor Nazarov va boshqalar muallifligida 2012-yil Cho‘lpon
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi tomonidan nashr etilgan “O‘zbek adabiy
tanqidchiligi tarixi” darsligida ushbu to‘plam tanqidiy yondashuvdagi asar
hisoblanmasligi, to‘plamda faqatgina shoir haqida ma’lumotlar keltirilgan
adabiy-portetlar ekanligi qayd etib o‘tilgan. Lekin shunga qaramasdan ushbu
to‘plam Erkin Vohidov ijodi va shaxsiyati haqida nihoyatda qimmatli bo‘lgan
fikrlar ham keltirilgani bilan ahamiyatlidir.
Shu o‘rinda Erkin Vohidov ijodining gultoji hisoblanmish “O‘zbegim”
qasidasiga o‘zbek tanqidchiligidagi munosabat va uning o‘rganilishi haqida gap
ketganda asar haqidagi fikrlar, uning tahliliga bag‘ishlangan maqolalar asosan
mustaqillik davridan keyin ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. To‘g‘ri,
57](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_57.png)
![bungacha bo‘lgan davrda ham ko‘plab fikrlar bildirib o‘tilgan, ammo davr
nuqtayi nazaridan ushbu asar haqida bildirilgan ijobiy, o‘z o‘rnida haqqoniy
bo‘lgan fikrlar deyarli matbuot yuzini ko‘rmas, ommaga e’lon qilinmas edi.
Chop etilgan maqolalarning ham asosiy qismida asar butunlay boshqacha talqin
qilingan, undan ko‘zlangan maqsad esa butunlay boshqa ko‘rinishda aks
ettirilgan. Mustaqillik davriga kelib matbuot erkinligi, adabiyotga erkin
munosabat bildirishga e’tibor kuchayganligi sababli qasida haqida ko‘plab
ilmiy-tanqidiy maqolalar yaratildi.
Qasida yaratilgan dastlabki yillarda Erkin Vohidov muallifligidagi
to‘plamlarga kiritilgan “O‘zbegim” qasidasi mavjud bo‘lgan varoqlari yirtib olib
tashlanar edi. Nega? Chunki xalq o‘zining millatini, uning ildizlari kuylangan
she’rni yaxshi ko‘rgan, uni yod olishga harakat qilishar edi, shuning uchun
ko‘plab kitoblarda o‘sha she’r yo‘q bo‘lardi. Kitob qo‘liga tushgan
millatdoshimiz borki, to‘plamdan qasidani qidirar, uni o‘zi bilan olib qolishga
harakat qilar edi. Shuning uchun ko‘plab kitoblarda qasidaning yirtib
olinganligini ko‘ramiz. Demak, Erkin Vohidovning adabiyotshunoslikdagi
xizmati faqatgina g‘azal janrini qayta tiriltirganidagina emas, juda go‘zal lirik
she’rlar, rubobiylar, shu bilan birgalikda, juda go‘zal dostonlar ham yozganligi
bilan ham nihoyatda ulug‘dir. “O‘zbegim” qasidasi esa XX asr o‘zbek
qasidanavisligining gultojlaridan biri hisoblanadi.
O‘zbek xalqining ardoqli farzandi Erkin Vohidov juda kam sonli
kishilargagina nasib etadigan noyob istedod sohibi edi. U chin ma'noda
vatanparvar shaxs va o‘z xalqi, uning qadr-qimmatini nihoyatda muqaddas
sanar, ayni xususiyat uning ijodida ham namoyon bo‘ldi. U hamisha ona yurt
dardi va ishqi bilan yashadi. Erkin Vohidov ijodida vatan mavzusi nihoyatda
salmoqli o‘rin egallashining sababi ham balki shundandir. Uning ona yurt madh
etilgan she’rlari shunchaki maddohlik emas , yurak qo‘ri ila yozilgan chin mehr
namunasi deyish mumkin. Ayniqsa, shoirning “O‘zbegim" qasidasi she’riyat
olamida ma’lum va mashhurdir.
Xususan, qasida haqida yetuk adabiyotshunos olimlar, san’at arboblari
58](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_58.png)
![Umarali Normatov, Ibrohim G‘ofurov, Omonulla Madayev, Qozoqboy
Yo‘ldoshov, Enaxon Siddiqova, Bahodir Karimov, Zulhumor Mirzayeva,
Matyoqub Qo‘shjonov, O‘tkir Hoshimov, Abdug‘afur Rasulov, Rahmatilla
Inog‘omov va boshqalar “O‘zbegim” haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tganlar.
“O‘zbegim” qasidasi xususida tarix fanlari doktori, professor Hamid
Ziyoev o‘zining “Qalblarga nur sochgan “O‘zbegim”” nomli maqolasida bu
asarning ahamiyati haqida nihoyatda teran fikrlarni keltirib o‘tadi. Jumladan asar
yaratilgan davr haqida so‘z yuritar ekan muallif: “O‘zbegim”ning tarixiy
ahamiyati shundaki, u “yov qochganda” emas, balki qilichini qayrab turganda
dunyoga keldi. U yaratilganda sobiq kommunistik partiyaning ulug‘ millatchilik
va totalitar siyosat hukm surar, milliy his-tuyg‘ular, o‘z-o‘zini anglash, ona yurti
bilan g‘ururlanish va faxrlanish singari milliy manfaatlar hibsda edi. Shoirning
“O‘zbegim” she’ri og‘ziga qulf, oyog‘iga kishan solingan xalqning milliy his-
tuyg‘ularini, siyosiy qarashlarini charxladi, uni o‘zligini anglashga chorladi”, -
deya ayni haqiqatni bayon qiladi. Darhaqiqat “O‘zbegim” qasidasi jo‘shqin
shoirning ilhom parilari charx urganda quyilib keluvchi qofiyali so‘zlar
jamlanmasi emas, balki ayni tariximizning o‘zginasi. “O‘zbegim” oddiy she'r
emas, unda o‘zbek tarixining butun bir kechmishi jam bo‘lgan. Har misrasi
olam-olam ma'no. Millatning paydo bo‘lishidan to shu bugungi kunigacha
bo‘lgan kechmishini bir she’rga jamlash har qanday ijodkorning ham qo‘lidan
kelavermaydi. Qasidaning yana bir e’tirofga loyiq jihati shundan iboratki, hech
bir o‘rinda yolg‘on, bo‘rttirish, siyosiy tus berish holati ko‘zga tashlanmaydi,
hammasi boricha qalamga olingan. Sevimli adibimiz O‘tkir Hoshimov Erkin
Vohidov haqida so‘z yuritar ekan: “Haqiqiy ijodkor o‘z xalqining fidoyi va
sodiq farzandi bo‘ladi. Bu-hamma zamonlarga, hamma xalqlarga xos udum.
Birgina “O‘zbegim”ni oling! O‘z vaqtida shoirning boshiga ko‘p savdolar
solgan, “peshonasini g‘urra” qilgan bu qasidani o‘zbekning chin gimni deyish
mumkin. Ammo bu oddiy madhiya, faxriya emas. Hajmi kichik asarda
xalqimizning minglab yillik tarixi, quvonch va iztiroblari g‘oyat badiiy, g‘oyat
teran aks etgan”, - deya takidlagan edilar. Albatta, she’r dunyoga kelgan davr
59](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_59.png)
![nuqtayi nazaridan olib qaralganda, bunday mavzuda she’r yozish ijodkor uchun
yonib turgan o‘tga o‘zni otish bilan barobar edi.
Ammo o‘z o‘rnida shuni ham alohida ta’kidlash joizki, “O‘zbegim”
qasidasi aynan totalitar tuzum davrida, milliy g‘urur tushunchasi, millat o‘tmishi
tag-tubidan yo‘qlikka yuz tutayozgan bir pallada dunyoga kelganligi ham uning
umrboqiylikka daxldor bo‘lishiga zamin yaratganligi ham ayni haqiqat. Zotan,
mustaqillikdan keyingi davrlarda yaratilganda, bunchalik dovrug‘ qozonmog‘i
dargumon edi. Professor Hamid Ziyoyevning yuqorida keltirilgan so‘zlari ham
fikrimizga dalil bo‘ladi.
Yozuvchi va jurnalist Ashurali Jo‘rayevning “Mohiyat” gazetasining
2006-yil 29-dekabr sonida bosilgan “Millatni uyg‘otgan qasida” nomli
maqolasida ham qasida haqida nihoyatda iliq fikrlar, shu bilan birgalikda qasida
atrofidgi hayotiy haqiqatlar, Erkin Vohidovning qasida yozilgandan keyingi
unga bo‘lgan tazyiqlar haqida xotiralari qalamga olingan.
Maqolada Ashurali Jo‘rayev: “Bu zabardast she’r sobiq sho‘rolar davrida
go‘yo momaqaldiroqdek gumburlab, muxlislar yuragida chaqmoqday chaqnadi.
Mudroq millatni uyg‘otishga ulkan hissa qo‘shdi. Mustaqillik haqida, ozodlik
haqida dadil va baralla orzu qilishga o‘rgatdi. Millatning kelajagi hali yorug‘
bo‘lishiga, albatta yorug‘ kunlar kelishiga davat etdi”, - deya ayni haqiqatlarni
qalamga olgan.
Qasidaning o‘ziga xos jihatlaridan yana biri uning vazni. Mumtoz
adabiyotimizning durdona asarlari aruz vaznida yozilgan. Ammo vaqtlar o‘tgan
sari bu vazn o‘z mavqeyini yo‘qota bordi. “50-60-yillari adabiyot haqidagi sobiq
sovet mafkurasi ta’siridagi olimlar va shoirlar aruz kerakmi, u eskirdi, zamon
talablariga yaramay qoldi, sovet kishilarini to‘lqinlantiradigan mavzularni
ifodalashga ojiz, deb ancha-muncha bahslar olib bordilar. Bu bahslar boshdanoq
behosil edi. Behosil tugadi. Baxsdan puchak boshoqlargina qoldi. Aruz garchi
o‘lmagan edi”. 26
Ammo Erkin Vohidov “…mudragan aruzga qayta jon baxida
26
G’ofurov I. “Yoshlik devoni” yozilgan yillar va keyin.Maqola. Boltaboyev H.So‘z sehri.Erkin
Vohidov hayoti va ijodiga chizgilar.O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.T:2006 .
60](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_60.png)
![etdi”. Shoir o‘zi ta’kidlaganidek: “Aruzdan hech qachon yuz o‘girib bo‘lmaydi.
Bu Navoiydan, sharqdan yuz o‘girish bilan barobar” edi. “O‘zbegim”
qasidasining ham aynan aruz vaznida yozilishida ham qandaydir ramziy ma’no
bordek nazarimizda. Ehtimol barmoq vaznida yaratilganda qasida bunchalik
go‘zal bo‘lmas edi. Albatta, bu o’rinda biz bir vaznni ikkinchisidan ustun
qo’yish fikridan yiroqmiz. Shu o‘rinda ayni fikrga hamohang tarzda pedagogika
fanlari doktori, professor Qozoqboy Yo‘ldoshovning qasiada vazni haqida
quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi “E. Vohidov poetik fikrining zalvori g‘oyat og‘ir
bo‘gani holda uning ifoda yo‘sini o‘ta mayin bo‘lardi, uning she’rlarida o‘tli
chaqiriq bor edi. Lekin bu da’vat o‘quvchini olamni ag‘dar-to‘ntar qilishga
emas, balki dunyo va undagi tartibot haqida jiddiy o‘yga toldiradigan yo‘sinda
latif she’riy shaklda taqdim etilardi. Ehtimol, “O‘zbegim” she’ri barmoqda
bitilganda mutlaqo bosib chiqarilmagan bo‘lardi”. 27
Filologiya fanlari nomzodi Rahmatilla Inog‘omov “O‘zbegim” ning
dunyoga kelishi va shoir iztiroblari” nomli maqolasida bu qasida dastlab g‘azal
shaklida yaratilganligi va keyinchalik yana qayta ishlanib qasida holiga
keltirilganligini aytib o‘tadi.
Ta’rixdan ma’lumki, shohlar yoxud biror tarixiy voqealar haqidagi, ularni
ulug‘lash, sharaflash maqsadida qasidalar yozilgan va ular asosan aruz vaznida
yaratilgan. Erkin Vohidov ham aynan shu yo‘ldan borib qasidaning tarixiy
talablarini juda yaxshi o‘zlashtirgan holda aynan shu vaznda yozishga qaror
qilgan bo‘lsa ajab emas. Chunki Erkin Vohidovning qasidasi orqali ko‘hna
qasida janri yangi zamonaviy ko‘rinish va mazmundorlik kasb etgan holda
yangicha ohang va badiiyat ila boyitildi.
Erkin Vohidovning aruz vaznida yozilgan she’rlarida yana bir o‘ziga
xoslik shunda ko‘rinadiki, uning aruziy she’rlari sof turkiy so‘zlardan
foydalangan. Mumtoz adabiyot namunalaridan ma’lumki aruziy ijod
na’munalari asosan arabiy yohud forsiy so‘zlar juda ko‘plab ko‘zga tashlanadi.
27
Yo‘ldoshov Q. Otashin tuyg‘ular shoiri. To quyosh sochgayki nur.(Erkin Vohidov hayoti va ijodi
zamondoshlar nigohida).O‘zbekiston.-T.:2018.
61](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_61.png)
![Erkin Vohidov esa bu an’anaga chek qo‘ydi. G‘afur G‘ulom tili bilan aytadigan
bo‘lsak “Sof o‘zbek g‘azalini yaratdi”. Shoir bu yo‘nalishda ham o‘z o‘rnini
topa oldi. “Erkin she’riyatda taqlid qilish davridan sakrab o‘tib ketdi. Navoiyga
ham, Boburga ham, Mashrabga ham taqlid qilmadi. Ularga asir bo‘lib qolmadi
ham. O‘sha mumtoz shoirlarning she’r san’ati sirlarini o‘rgandi. O‘rganganda
ham qayta qayta o‘rgandi. Nihoyat, o‘z yo‘lini topdi”. 28
O‘zbek xalqiga faxriya tarzida bitilgan “O‘zbegim” qasidasi o‘zida milliy
g‘urur, iftixor tuyg‘usi va vatanparvarlik ruhini namoyon qiladi. Vatanimiz nomi
tarix sahiflariga oltin harflar bilan bitilgan. Bu vatan ochunga o‘zining buyuk
siymolarini bergan va ular bilan haqli ravishda faxr tuyg‘usini tuyadi.
3.2. “O‘zbegim” qasidasiga oid tanqidiy qarashlarning qiyosiy tahlili
Adabiy tanqid adabiyotning o‘zi kabi ko‘hna va shu bilan birgalikda
doimo navqiron sohadir. Zero, asar bor ekan uning talqinchilari, tahlilchilari,
tanqidchilari ham mavjuddir. Adabiy jarayonda tanqidning roli haqida
V.Beliniskiy quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi: “Adabiyot va san’at tanqid bilan
qo‘l ushlashib boradi va bir biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi…”. 29
Darhaqiqat, badiiy asar faqatgina uni o‘qib chiqish bilangina o‘quvchiga
tushunarli bo‘lmasligi, undan ko‘zlangan maqsad aynan nima ekanligini anglab
yetolmaslik, yohud noto‘g‘ri yo‘nalishda talqin qilinishi mumkin. Adabiy tanqid
esa aynan shunday holatlarga yo‘l qo‘ymaslik, asarning mazmun-mohiyati va
maqsadini o‘quvchiga to‘laqonli yetkazib berish uchun ham bizga juda zarur
soha hisoblanadi. Albatta bitta nasriy yoki nazmiy asar yuzasidan bildirilgan
fikrlar, tahliliy va tanqidiy yondashuvlar turlicha bo‘ladi. Shuning uchun biror
asar haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘lish, uni bus-butunligicha tushunib yetish
uchun nafaqat asarni to‘liq o‘qish, balki u haqida bildirilgan fikrlarning bir yoki
ikkitasi bilangina cheklanib qolmasdan, u haqidagi tahlillarni jamlagan holda
28
Said Ahmad.Yo‘qotganlarim va topganlarim.-T.:Sharq NMK,1999
29
V.Belinskiy. Adabiy orzular.-T.:1987.
62](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_62.png)
![ularni qiyosiy tahlilga tortish orqali asar haqida yakdil bir xulosaga kelishimiz
mumkin. Biz fikr yuritayotgan “O‘zbegim” qasidasi haqida ham umumiy xulosa
qilish, uning shu vaqtgacha anglab yetilmagan ayrim jabhalari haqida ham
asarning o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi o‘rni, asarning mazmun mohiyatini
to‘la anglab yetishimiz uchun qasida haqidagi tanqidiy tahlillarni qiyosan
o‘rganish orqali savollarimizga javob topishimiz mumkin.
Ma’lumki, Erkin Vohidov ijodiyoti haqida fikr yurtigan adabiyotshunos,
tanqidchi borki uning “O‘zbegim” qasidasiga alohida to‘xtalmasdan o‘tmaydi,
albatta. Chunki bu qasida shoir ijodiyotining tashrif qog‘oziga aylanib ulgurgan
buyuk asardir.
Erkin Vohidov ijodiyotining o‘zbek adabiy tanqidchiligida o‘rganilishida
ham ushbu qasida alohida o‘rin egallaydi. Negaki, bu qasida yaratilish davri
nuqtayi nazaridan ham, o‘zida jamlagan mavzu ko‘lami, badiiy g‘oyasi bilan
ham xalqimiz, shu bilan birgalikda o‘zbek miliy adabiyotshunosligida ham
nihoyatda qimmatli asarlardan hisoblanadi. Asar haqida juda ko‘plab tanqidchi
olimlar shoir-u yozuvchilar,fikr bildirib o‘tganlar. Xususan, Erkin Vohidovning
do‘sti, filologiya fanlari nomzodi Rahmatilla Inog‘omov o‘zining 1997-yilda
yaratilgan “O‘zbegim” ning dunyoga kelishi va shoir iztiroblari” nomli hajman
anchagina yirik bo‘lgan maqolasida ushbu asarning nafaqat tahlili shu bilan
birgalikda asar yaratilgungacha bo‘lgan jarayonlar, qasidaning dunyoga kelishi
ham oson bo‘lmaganligi haqida batafsil yoritib o‘tadi. Maqola muallifi
qasidaning yaratilish davrida aynan shoirning yonida bo‘lganligi, barcha
jarayonlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganligi uchun ham juda jonli va nihoyatda
ta’sirli chiqqan. Maqolada asosan qasida yaratilgandan keyin shoirning boshiga
tushgan sinovli kunlar, qasida o‘sha davr rahbariyati tomonidan qanday
noxushlik, bezovtalik, o‘rni kelganda g‘azab va qahr bilan kutib olingan bo‘lsa,
xalqimiz tomonidan shu qadar ko‘tarinkilik, umid va xush kayfiyat, ko‘zlarda
xursandchilik yoshlari ila qarshi olinganligi nihoyatda ta’sirli holatda keltirilgan.
Maqolada haqqoniy takidlanganidek: “Har bir satrida o‘z xalqiga, vataniga
muhabbat ruhi ufurib turgan mazkur faxriya o‘zligini unutayozgan million-
63](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_63.png)
![million kishilar, istibdodga ko‘nikib, xatto uni madh etishni asosiy kasbiga
aylantirib olgan yuzlab ijodkorlarni g‘aflat uyqusidan uyg‘otdi, ularga kuchli
ta’sir ko‘rsatdi. Erkin Vohidovning chinakam qahramon deyishga arziydigan bu
jasorati xalqning yillar mobaynida cho‘kib qolgan ruhini ko‘tarib yubordi. Erkin
kuylovchi yangi-yangi asarlarning maydonga kelishiga turtki bo‘ldi. Shoirlar u
tomon, bu tomonga qarab-qarab, hadiksirab bo‘lsa-da, o‘z ko‘ngillaridagi
tuyg‘ularni tarannum eta boshladilar.
Yana qo‘shimcha tarzda shuni keltirish mumkinki, ushbu maqolada “O‘zbegim”
qasidasining asl varianti qanday bo‘lgan, nashrlarda tushirib qoldirilgan satrlar
haqida ham batafsil ma’lumot keltiriladi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan
arbobi, professor Husniddin Salohiddinov tomonidan qasida yozilgan davrlarda
muallif bilan bo‘lgan uchrashuvlaridan birida qasidaning asl variant qanday
ekanligi haqida so‘raganligi va shoir tilidan qasida to‘liq holda yozib olinganligi
haqida ham qimmatli ma’lumotlar olamiz. Jumladan shoir va muxlis o‘rtasidagi
suhbatdan quyidagi parcha keltirib o‘tiladi:
“She’riyatning chinakam shaydolaridan bo‘lgan Husniddin aka Erkinning
mehrini qozondi. Dilkash suhbatlarning birida Husniddin aka:
-Erkinjon, “O‘zbegim” qasidangiz asrimizning eng zo‘r she’rlaridan bo‘ldi,
-debdi. -Shu she’ringiz bekami ko‘st, o‘zingiz xohlagandek bosildimi yohud
ba’zi baytlar tushib qolganmi? Nazarimda, nimadir yetishmayotgandek tuyuladi.
Agar chinakamiga shunday bo‘lsa qasidaning to‘liq muqobilini o‘qib bersangiz.
Garchi “O‘zbegim” bilan bog‘liq iztirobi qaytadan yangilansada, Erkin
hamsuhbatiga hurmati tufayli qasidaning to‘liq muqobilini o‘qib berdi. Ziyrak
Husniddin aka jurnal va kitob sahifalarida tushirib qoldirilgan satrlarni darhol
daftarchasiga qayd etib, keyinchalik yodlab oladi”.
Oradan o‘ttiz yil o‘tgandan keyingina, hatto muallifningda yodidan
ko‘tarilayozgan bu satrlar qayta tiklanadi. Qasidada aynan din va xalqning
buyuk o‘tmishini ko‘rsatuvchi qismlari olib tashlangan edi. Xususan, qasidaning
to’liq variantining uchinchi baytidagi “Asli nasling balki O‘zluq, balki Tarxon,
o‘zbegim” misrasidan keyin:
64](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_64.png)
![Oq Idil birla Yoyiqda
Keng yoyiq yaylov sening,
Taqdirin kiftiga ortgan
Dardli karvon, o‘zbegim
bayti bo’lgan.
Shuningdek, qasidaning “Ko‘zlaringdan oqdi tunlar kavkabiston,
o‘zbegim” misrasidan keyin keladigan quyiagi bayt ham olib tashlangan:
Bir jahongir o‘g‘ling, ammo
Qatli xun birlan emas,
Ilm-u donishlikda topding
Shuhrat-u shon, o‘zbegim.
Ushbu misralarda buyuk bobokalonimiz, ulug‘ jahongir, dunyo tarixi
sahifalarida ham alohida o‘ringa ega bo’lgan shaxs - Amir Temur haqida so‘z
bormoqda. Buyuk sohibqiron haqida ozgina bo‘lsada ijobiy fikr bildirgan kishi
qatag‘on etilgan o‘sha davrda bu satrlar ham dunyo yuzini ko‘rolmaganligiga
hayratlanmasak ham bo‘ladi.
Taniqli adabiyotshunos olim, yetuk tanqidchi, akademik Baxtiyor Nazarov
o‘zining ko‘plab maqolalari, adabiyotshunoslikka oid asarlarida Erkin Vohidov
ijodiga, uning o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rniga nihoyatda yuksak baho bergan
holda ijodkorning ko‘plab asarlarini tanqid va tahlil qilib o‘tadi.
Olim Erkin Vohidov ijodi haqida fikr yuritar ekan, unig ijodida alohida bir
mavzu, ijodining asosiy mazmuni hisoblangan vatanparvarlk ruhi haqida
shunday jumlalarni keltirib o‘tadi: “Vatan-O‘zbekiston dardi-hasrati-yu
o‘tmishi, bugunini, millatning alami, baxti-iqboli, erki, istiqlolini; zamondosh,
asrdosh dardlarini kuylash Erkin Vohidov she’riyatining qon-tomorlari va
hujayalarini tashkil etadi…
Erkin Vohidov ijodi mehvarini sho‘roviy asarlar emas, ona xalqimiz,
Vatanimizga cheksiz muhabbat va kuyunchaklik, erk, istiqlol, adolat orzulari,
sevgi haqidagi adoqsiz tamannolar, inson qalbining cheksiz-chegarasiz sir-
65](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_65.png)
![sinoati, orzu-umidlari, insonparvarlik muammolarini yonib, to‘lqinlanib kuylash
tashkil etadi”. 30
Albatta, ushbu ta’riflar chin ma’noda shoir ijodi haqidagi nihoyatda go‘zal,
shu bilan birgalikda ayni haqiqatning o‘zginasidir.
Baxtiyor Nazarovning Erkin Vohidov ijodiga oid tadqiqotlarida bir
tomondan, ijodkorning adabiy jarayondagi o‘ziga xosliklarini aks ettirsa,
ikkinchi tomondan, shu o‘ziga xosliklarini aks ettiruvchi asarlarini talqin va
tahlil etadi. So‘ngida esa shoirning adabiy jarayondagi ijodi muayyan darajada
umumlashtiriladi.
Xususan, “XX asr o‘zbek adabiyotida Erkin Vohidov ijodining o‘rni va
ahamiyati” maqolasi aynan shunday xarakterga ega bo‘lgan talqin va tahlil
mahsuli hisoblanadi.
Baxtiyor Nazarovning “O‘qituvchilar gazetasi” nomli nashrning 1990-
yillardagi ketma-ket beshta sonida bosilgan “Zamon va adabiyot” nomli
maqolasi ham shoir ijodi tahlilida muhim ahamiyatga ega. U maqolada asosan,
adabiy tanqid va adabiyotshunosligimizda yuzaga kelgan metadologik
muammolarga e’tibor qaratadi va ularning yechimi haqida fikr yuritadi. Olim
“O‘zbegim” qasidasi haqida ham fikr yuritar ekan ushbu qasida sho‘ro davrida
Vatanga muhabbat, dushmanga nafrat, sotsializmni ulug‘lash, kapitalizmni
qoralash ruhida tarbiyalashi haqida gapirib kelingani haqida yozar ekan, bundan
buyon qasida tahliliga bunday baho berish emas, endi badiiy adabiyotga baho
berilganda undan faqat siyosiy nuqtayi nazardan yondashish emas, balki
asardagi so‘zning sehrini, go‘zalligini, badiiy asar jozibasini his etish, asardagi
badiiy kashfiyotni qidirish kerakligini ilgari suradi.
Erkin Vohidov ijodining o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi tahlilida
O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston Respublikasi san’at arbobi, yetuk
adabiyotshunos olim va tanqidchi Ibrohim G‘afurovning ham xizmatlari
beqiyosdir. Ibrohim G‘afurov shoirga zamondosh olim sifatida u bilan bir safda,
30
B.Nazarov.XX asr o‘zbek adabiyotida Erkin Vohidov ijodining o‘rni va ahamiyati, H.Boltaboyev,
“So‘z sehri”, “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”. T.:2006
66](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_66.png)
![juda ko‘plab ijodiy kechalarda, adabiy gurunglarda ishtirok etadi. Erkin
Vohidov suhbatlaridan bahramand bo‘ladi.
Ibrohim G‘afurovning “Dil erkinligi”, “Mangu latofat” kabi kitoblarida va
ko‘plab maqolalarida Erkin Vohidov ijodi haqida betakror ta’riflarni aytib
o‘tadi.
Olim “Mangu latofat” nomli badialar va risolalar to‘plamining “Adiblar
gulshani” nomli ikkinchi bobida O‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidovga
bag‘ishlangan “Fazl. Fasohat. Zakovat” nomli badiiasini kiritadi. Ushbu badiada
Erkin Vohidovning nafaqat badiiy ijodi haqidagi fikrlar, balki uning hayot yo‘li,
bolaligi, adabiyot olamiga qanday kirib kelganligi, dastlabki ijod namunalari
haqida ham batafsil ma’lumotlar keltiriladi. Erkin Vohidovning deyarli barcha
asarlari haqida ma’lumot keltirar ekan asarlarga ta’rif keltirish bilangina
chegaralanib qolmasdan, ushbu asarlarning yaratilishi, yaratilgandan keyingi
davrda unga bildirilgan jamoatchilik fikri haqida ham alohida to‘xtalib o‘tadi,
o‘ri kelganda o‘z shaxsiy munosabatini ham bildiradi. Muallif faqatgina shu
bilangina kifoyalanib qolmasdan, Erkin Vohidovning jamoat arbobi sifatidagi
faoliyati haqida ham juda qimmatli fikrlar keltiradi.
“O‘zbegim” qasidasi haqidagi tahlillarga nazar tashlaganda esa, muallif
faqatgina shu qasidaning o‘zini sharhlabgina qolmasdan Erkin Vohidovning
o‘zaro g‘oyaviy uyg‘unlikka ega bo‘lgan yana ikki qasidasi ya’ni, “O‘zbekiston”
hamda “Inson” qasidalarini birgalikda tahlil va tanqid qilishga kirishadi ushbu
qasidalar shunchaki ketma ket yozilgan ijod namunalarigina emas, balki, bir
birini to‘ldiruvchi bir g‘oya atrofida uyg‘unlashuvchi ijod namunalari ekanligiga
alohida to‘xtalib o‘tadi. “Yetmishinchi yillarning boshlarida “O‘zbegim”
mavzusini davom ettiruvchi ikki salmoqli asari “O‘zbekiston” faxriyasi hamda
“Inson” qasidasi yaratildi. Shuning bilan milliy uyg‘onish, iftixor va o‘zini
tanish mavzuida bir-birini to‘ldiruvchi, boyituvchi, mavzuning yangidan yangi
qirralari va yo‘nalishlarini ochuvchi yorqin triada tug‘ildi. Ular garchi to‘rt-besh
yilning orasida yozilgan bo‘lsalar-da, lekin yagona ruh-milliy parvoz ruhi,
67](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_67.png)
![ko‘tarinkilik ularni o‘zaro bir-birlariga mutanosib qilib, ma’lum ma’noda
birlashtirib, triadaga aylantirib turadi…” 31
Darhaqiqat, bu uch buyuk asarni birlashtirib turuvchi ko‘tarinkilik ruhi
shunchaki quruq so‘zlar jamlanmasi emas, balki Ibrohim G‘afurov tili bilan
aytganda - “yurt va xalqning tarixiy taqdiri, kelajagi bilan chambarchas
bog‘langan, asli maqsadi millatda iftixor tuyg‘ularini uyg‘otish va shu orqali
harakatga chorlaydigan ko‘tarinkilik edi”. Erkin Vohidov bu qasidalari orqali
ko‘hna janrning yangi qirralarini ochgan holda uni yana qaytadan, yangidan jon
ato eta oldi desak, aslo mubolag‘a bo‘lmaydi.
Badiada qasidaning Erkin Vohidov ijodi kelajagiga ko‘rsatgan ta’siri
haqida ham alohida to‘xtalar ekan, ushbu qasida shoir ijodida yangi bir tasvir
usulini paydo qilganligini ta’kidlaydi. Bu miqyosli tasvir usuli edi. “O‘zbegim”
qasidasi ham aynan shu usulda yaratilgan. Davr nuqtayi nazaridan qaraganda bu
usul shoir dil tug‘yonlarini aks ettira olishi uchun eng maqbul usul edi.
Erkin Vohidov ijodining tub mazmunini ochib beruvchi maqolalardan yana
biri bu Ibrohim G‘afurovning “Dil erkinligi” nomli hikoya, mansura, badia va
adabiy maqolalar to‘plamidan o‘rin olgan “Xujayradagi suvratlar” nomli nomli
adabiy tahliliy maqolasidir. To‘g‘ri, ushbu maqolada biz so‘z yuritayotgan
qasidaga oid ayan fikrlar ko‘zga tashlanmasligi mumkin, ammo maqolani o‘qish
davomida beixtiyor “O‘zbegim” qasidasini qog‘ozga tushirish davomidagi qalb
iztiroblari, shoirni ushbu qasidani yaratishga undagan ko‘ngil g‘alayonlari-yu,
milliy g‘urur atalmish beqiyos kuchning naqadar junbishga kelganligini, buyuk
xalqning oddiy olomon ko‘rinishiga kelib qolishidagi sabablar ochiq - oshkora
namoyon bo‘ladi. Maqoladagi eng muhim jihat shunda ko‘rinadiki, fikrlar
xuddiki muallif tilidan emas, aynan Erkin Vohidovning o‘zi tomonidan
aytilgandek go‘yo. Ushbu maqola orqali “O‘zbegim” qasidasining tub
mohiyatiga yana-da chuqurroq kirib borish mumkin. Garchi maqolada ushbu
qasida haqida hech qanday izohlar keltirilmagan bo‘lsada.
31
I.G’ofurov.Mangu latofat. “Sharq” NMAK.T.:2008
68](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_68.png)
![Yuqoridagilardan tashqari, olimning “Donishmand shoir”, “Yulduz
shu’lasi, “Biz Erkin Vohidov ijodini nega sevamiz?” nomli turkum maqolalarida
ham “O‘zbegim” qasidasiga oid ayrim yondashuvlar ko‘zga tashlanadi.
“O‘zbegim” qasidasi faqatgina o‘zbek adabiyotshunosligida emas, balki
jahon adabiyot maydonida ham baralla yangragan, ne-ne adabiyot
ixlosmandlari-yu, olimlarini o‘ziga maftun eta olgan. Bu xususida filologiya
fanlari doktori Zulhumor Mirzayeva o‘zining “Erkin Vohidov ijodi jahon
adabiyotshunosligi konteksida” deb nomlangan hajman ancha yirik bo‘lgan
maqolasida batafsil to‘xtalishga, shoir ijodi, jumladan “O‘zbegim” qasidasining
jahon adabiyotshunosligidagi tahlili, shu bilan birgalikda tarjimalari haqida ham
aytib o‘tadi.
Erkin Vohidov ijodi va uning “O‘zbegim” asari Amerika Qo‘shma Shtatlari
olimlari tomonidan ham o‘rganilgan. Jumladan, amerikalik adabiyotshunos
olima Roberta Maykellef tomonidan 1997-yilda “Milliy tiklanishda adabiyot va
ziyolilarning o‘rni: O‘zbekistondagi voqealar” ( “Roberta Maykellef. The role of
Literature and Intellelectuals in National Identity Construction: The role of case
of Uzbekistan”) nomli doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladi. Ushbu
dissertatsiyaning bir bobi Erkin Vohidov ijodiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda
“O‘zbegim” qasidasi haqida ham tahliliy fikrlar keltirib o‘tadi va ushbu asarni
ingliz tilidagi tarjimasi ham beriladi. Tarjima varianti garchi mukammal tarjima
talablariga to‘la javob bera oladigan darajada bo‘lmasada ammo olima shoirning
qasidani yozishdan maqsadi, xalqning kechmishlari qasidaning mazmuniy
g‘oyasini ingliz kitobxonlariga ko‘rsatib bera olgan.
Olima ushbu qasidani o‘zbek xalqining buyuk o‘tmishi, millatning g‘urur
va iftixorini ulug‘lovchi, xalqni ruhlantira oladigan asar ekanligini alohida
ta’kidlab o‘tadi. Qasidaning har bir detalini millat o‘tmishi bilan bog‘lagan
holda tahlilga tortadi. Qasidaning yozilgan davri nuqtayi nazarida olib
qaralganda eng qaltis davrlarga to‘g‘ri kelganligiga qaramasdan, shoirdagi o‘z
milliyligi, o‘tmishi bilan faxrlanib yozilganligi va bu shoirning chin ma’nodagi
millatparvar va haqiqatparvar ijodkor ekanligini anglatishini ta’kidlaydi.
69](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_69.png)
![XX asrning ikkinchi yarmida, siyosiy tazyiq va cheklovlar,
qoliplanishlardan to‘la ozod bo‘linmagan davrlarda Erkin Vohidovning bir
qancha ijod namunalari qatorida “O‘zbegim” qasidasi ham ijodkorning
vatanimizdagi milliy uyg‘onish va ma’naviy tiklanish jarayonlaridagi faol
qatnashuvi faqatgina o‘zbek olimlarigina emas balki xorij olimlari tomonidan
ham munosib tarzda e’tirof etildi.
2016-yil Shukur Qurbon muallifligida “Erkin Vohidov saboqlari” nomli
to‘plam nashr etildi. Ushbu to‘plamda Erkin Vohidovning biz bilgan va
bilmagan ko‘plab qirralari, hayotiy voqealar shoir zamondoshlari tilidan hikoya
qilinadi, asarlari tahlili, shoir bergan intevyularni o‘z ichiga olgan.
To‘plamdan joy olgan “Ming qanotli qush” nomli maqolada Erkin Vohidov
ijodida tub burilish yasagan asar ya’ni “O‘zbegim” qasidasi haqida alohida
to‘xtalar ekan ushbu qasidada mustabid tuzum davrida juda kamdan kam
ijodkorgina qalam tebratgan mavzu ya’ni milliylik va milliy qadryatlar, xalqimiz
o‘tmishini aks ettira olganligining o‘zi ham shoirning buyuk iroda sohibi
ekanligini ta’kidlab o‘tadi. Yana shunga alohida e’tibor qaratib o‘tish kerakki,
Erkin Vohidovdan ancha oldinroq G‘afur G‘ulom ham aynan shu mavzuga qo‘l
urganligi aytib o‘tiladi: “Mustabid tuzum davrida milliy o‘ziga xoslikdan so‘z
ochishning o‘zi ham katta gap edi. Shunga qaramay , Ustozdan ancha avval
G‘afur G‘ulom “gap tegmasin uchun” “Ingliz lordining bizlarni qabila deb
ataganiga javob”, - degan izoh bilan “Sharaf qo‘lyozmasi” asarini yaratgan edi.
She’rdagi izoh, qolaversa, rus xalqi “ulug‘langan” satrlar “ish berib”, otaxon
shoirga ziyon zahmat yetmagan edi”. 32
Shu o‘rinda ushbu she’rdan na’muna keltiramiz:
Qadim o‘zbek xalqisan,
Asl odam avlodi.
Misr ehromlaridan
Tarixing qariroqdir.
32
Sh.Qurbon.Erkin Vohidov saboqlari. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti.T.:-2016
70](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_70.png)
![Xorazmning har g‘ishtida
Bobolarning ijodi,
Anglo-saksonlardan
Ancha yuqoriroqdir.
Bizda logorifmaning
Mushkul muammolari
Qo‘ldagi barmoqlarday
Oddiy qilinganda hal,
“Oliy irq” davogari
Cherchilning bobolari
Hatto sanay olmasdi
O‘n barmoqni mukammal.
G‘afur G‘ulom
Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasida ham xuddi shunday ruh, xuddi
shunday dard, kezi kelganda bu she’rdanda kuchliroq tasvirlangan desak xato
bo‘lmaydi. Faqatgina yuqoridagi she’rda mavjud bo‘lgan bir narsa yo‘q edi-ki,
ushbu she’ri tufayli shoir totalitar tuzum korchalonlari tomonida ming bir
sitamlarga duchor etildi. Xo‘sh, bu nima edi? Bu izoh, ya’ni G‘afur G‘ulom
she’rida keltirib o‘tilgan izoh yo‘q edi holos. Balki qasidaning bugungi kunga
qadar gard yuqmay, yashab kelganligi, ming-minglab vatandoshlarimiz tilidan
yod o‘qilib kelayotganlining sababi ham uning har qanday izoh-u
tushuntirishlar, “ortiqcha” qo‘shilmalardan xoli ekanligidadir. Agar qasida
yaratilgan davrda “millat otalari” tomonida shoirga qo‘yilgan talablar asosida
qasidaga o‘zgartirishlar kiritilganda ehtimol qasida shu bugungi kunga qadar
bunday ulug‘ martabada yetib kela olmagan bo‘lardi. Bu o‘rinda, albatta,
shoirdagi iroda kuchi va qattiyatga tahsin aytmasdan iloj yo‘q.
Erkin Vohidov ijodining o‘zbek adabiy tanqididagi tahlini o‘rganishda
“Erkin Vohidov saboqlari” kitobi ham hech shubhasiz muhim manbalardan biri
bo‘lib xizmat qiladi.
71](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_71.png)
![Shoirning hayoti va ijodiy faoliyati shu qadar rang barang va qiziqarli
hodisotlarga boyki, uning faoliyatini o‘rganishga kirishgan kishi borki
o‘rgangan sari o‘zi uchun shoirning yangidan yangi qirralarini kashf qilaveradi.
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi Tursunoy
Sodiqovaning Erkin Vohidov she’riyati haqidagi ilmiy-adabiy izlanishlari
jamlangan “El ustozim” nomli adabiy talqinlar risolasida ham shoir
she’riyatining o‘ziga xosligi haqida fikr yuritiladi. Ushbu risolada adabiyotning
insonning manaviyat sarchashmasiga bo‘lgan chanqog‘ini qondiruvchi obihayot
ekanligi, inson ruhiyatining turfa qirralarini turli ranglarda ko‘rsatuvchi oyna
ekanligi oddiy kitobxonga nihoyatda tushunarli bo‘lgan xalqchil tilda bayon
etilgan.
Risola 1997-yilda “Ma’naviyat” nashriyoti tomonidan nashr etilgan. Risola
Erkin Vohidov ijodini turli tomonlama aks ettirishni niyat qilgan holda ushbu
jihatlar quyidagicha mavzularga bo‘linib tahlilga tortiladi:
-Erkin Vohidov she’riyatida folklor an’analari va inson tasviri;
-Erkin Vohidov she’riyatida Alisher Navoiy an’analari;
-Erkin Vohidov ijodining sara namunalari.
Risolada Erkin Vohidov she’rlaridagi mavzu va g‘oya ham tahlilga
olingan. Jumladan, muallif “O‘zbegim” qasidasiga ham alohida to‘xtalib o‘tar
ekan, shoir qasidada keltirib o‘tilgan har bir detal bekorga keltirilmagani, har
biri vatan tarixidan so‘zlashini, har bir tarixiy shaxs yoxud tarixiy voqea
qasidaning ulug‘lik sari ildamlashiga, xalq tarixini chuqur aks ettirishga xizmat
qilganligini aytadi.
Qasidaning g‘oyaviy jihatiga to‘xtalar ekan quyidagilarni aytib o‘tadi:
“G‘oyaviylik deganda biz asarning grajdanlik ruhi, sermazmunligini ham
tushunamiz. Quyidagi misralarda shaxsiy manfaat bilan ijtimoiy manfaati birikib
ketgan insonning grajdanlik tuyg‘ularini uqamiz:
O‘zbegim deb keng jahonga
Ne uchun madh etmayin!
72](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_72.png)
![O‘zligim bilmoqqa davrim
Berdi imkon, o‘zbegim.
Milliylik, xalqchillik tamoyili shoir ijodining boshidan poyonigacha qizil
ipday ko‘zga tashlanib turadi”. 33
Faqatgina she’riyatimizda emas, balki butun bir ma’naviy hayotimizda ham
takrorlanmas hodisa bo‘lgan bu qasida o‘zbek millatini o‘z-o‘ziga hamda
o‘tmishiga yangi va nihoyatda o‘tkir nigoh bilan qarashni o‘rgatdi. Ushbu qasida
xalqimizning qalbidan joy olib, ma’naviy xazinasiga aylanib, hattoki, uzoq xorij
o‘lkalarida ham keng tarqaldi.
Bob bo‘yicha xulosalar:
Shoir she’riyatining eng sara namunasi bu shubhasiz, “O‘zbegim”
qasidasidir. Qasidani yaratishda insoniyat tarixi, vatan, xalq, millat yuksaklikka
ko‘tarilganda janrlar, davr va mavzu talabiga ko‘ra ko‘tarinkilik uslubiga
murojaat qilinadi va bu uslubdan mohirona foydalaniladi.
Mustaqillik sabab Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi shuhrati, qadr-
qimmati, yanada yuksalib, Respulikamizning turli xil gazeta va jurnallarida bir
necha marta qayta nashr etildi, shoirning shoh asari sifatida e’tirof etildi va
e’zozlandi.
O‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida shoir ijodini o‘rganish va
tahlil qilish jarayonlarida ushbu qasidaga ham alohida e’tibor qaratila
boshlandi.
33
T.Sodiqova. El ustozim.Adabiy talqinlar. “Ma’naviyat”. T.:1997
73](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_73.png)
![XULOSA
Erkin Vohidov ijodiyoti haqida bildirilgan fikrlar-u yozilgan kitoblar
haqida ulardagi tanqid va tahlillar haqida cheksiz mulohaza va qiyoslashlar
keltirish mumkin, chunki yuqorida bir-necha marotaba ta’kidlaganimizdek Erkin
Vohidov ijodi bu bir cheksiz ummon bo‘lib, unga sho‘ng‘imoqni maqsad qilgan
har bir g‘avvos o‘z fikrlash doirasi, bilim chegarasiga ko‘ra ushbu ummonning
marvaridlaridan terib oladilar.
1. Shoir ijodining tashrif qog‘oziga aylangan, Erkin Vohidov deganda
beixtiyor hayolimizga keladigan “O‘zbegim” qasidasi qancha ta’rif-tavsif
qilinmasin, uning oxir yo‘q. Negaki, bu qasida o‘zbek xalqining tarixi kabi
buyuk, kelajagi kabi porloq qasidadir. Mana necha yildirki bu qasida o‘zbek
adabiy tanqidchiligining asosiy mavzularidan biri hisoblanadi.
2. Ushbu qasida jahonda ko‘p sonli xalqlar elliktaligi tarkibida bo‘lgan
qadim o‘zbek xalqining o‘tmishi, uning oliyjanobligi, orzu-armonlari,
mustaqillikka erishish yo‘lidagi jon fidoliklari, tinchlik va farovonlikni
muqaddas sanab doimo uning sari intilgan xalqni o‘zida aks ettirgan, nafaqat
o‘zbek xalqi, balki millatidan qat’iy nazar qalbida insonparvarlik ruhi bo‘lgan
har bir inson qalbiga yo‘l topa bilgan buyuk asar hisoblanadi. Shu bois ushbu
asar faqatgina o‘zbek adabiyoti, o‘zbek tanqidchiligidagina emas dunyo
adabiyotshunosligida ham katta qiziqishlar bilan o‘rganildi, tahlil qilindi.
74](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_74.png)
![3. Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi yaratilgan dastlabki
yillardayoq keng jamoatchilik tomonidan katta qiziqish bilan qarshi olindi.
Qasida atrofida qizg‘in bahs-munozarali vaziyatlar avj oldi.
4. Qasida yaratilgan 60-yillardan to hozirgi kunga qadar o‘zbek adabiy
tanqidchiligi va adabiyotshunosligi diqqat e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelmoqda.
Xususan o‘zbek tanqidchiligida ushbu asar dastlab O. Sharafiddinov, S.
Mamajonov, N. Shukurovlarning bir qancha ilmiy asarlarida va maqolalarida
tahlil qilingan bo‘lsa keyinchalik I. G‘ofurov, N. Xudoyberganov, B. Nazarov,
Y. Solijonov, N. SHukurov, U. Normatov, H. Boltaboyevlarning ilmiy asarlarida
qasidaning muhim xususiyatlari ancha keng tahlil qilingan bo‘lsa, so‘nggi
yillarda esa Z. Mirzayeva, T. Sodiqova, Sh. Qurbon asarlarida ushbu qasida
yana yangidan yangi qirralarini namoyon qilganligini kuzatishimiz mumkin.
5. Taniqli adabiyotshunoslarimiz Erkin Vohidov “O‘zbegim” qasidasi
orqali “O‘zbegim” so‘ziga butunlay yangi ma’no va yangicha ruh
bag‘ishlaganligini qayta-qayta e’tirof etdilar.
6. Qasida nihoyatda chuqur ijtimoiy-tarixiy haqiqat, orzu-armonlarni
anglatgan “O‘zbegim” so‘zi xalqimizning milliy g‘ururi va qadryatiga
aylanganligini, millat tafakkurini oftob yanglig‘ yoritganlini yaqqol ko‘rsatdi.
75](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_75.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston. NMIU, 2017. 46-b.
2. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. –Toshkent: O‘zbekiston. 2016. 66-b.
3. Mirziyoyev Sh. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta]minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent. O‘zbekiston.
2017. 48-b.
II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar:
4. Султон И. Адабиёт назарияси. . –Тошкент, “Ўқитувчи ” , 2005. -410 б.
5. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. –Тошкент, “Шарқ ” , 2004. -
382 б.
6. Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. –Тошкент. “ Ё зувчи ” , 1994. –
44 б
7. Қўшжонов М. Кўнгилда қолиб кетган гаплар. –Тошкент,
“Маънавият ” , 2006. – 27 б.
8. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. Биринчи китоб. –
Тошкент, “Ўзбекистон ” , 2008. – 438 б.
9. Тўйчиев У. Ўзбек адабиётида бадийлик. –Тошкент, “Янги аср
авлоди”, 2011. – 508 б.
76](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_76.png)
![10. Умуров Ҳ. Бадий ижод асослари. Дарслик. –Тошкент, “Ўзбекистон ”
, 2001. -120 б.
11. Умуров Ҳ. Сайланма. Биринчи жилд. Рисолалар. – Тошкент, “Фан» ,
2007. – 280 б.
12. Умуров Ҳ. Адабий ижод асослари. Дарслик. – Самарқанд, СамДУ
нашри, 2022. – 343 б.
13. Мирзаева З. ХХ Аср ўзбек адабиетининг Америкада ўрганилиши. –
Тошкент, “Фан”, 2011. – 184 б.
14. Каримов О. Янги ўзбек адабиёти тарихи. – Наманган, 2016. –136 б.
15. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. Адабий ўйлар. – Тошкент, 2006. – 458 б.
16. Умиров С. Солланиб оқаётган дарё. – Тошкент, “Фан ” , 1992. – 54.
17. Ҳафизова М. Эркин Воҳидов ижоди шакилланишида Ғайратий
мактабининг ўрни. Ўзбек тили ва адабиёти. 2021. № 2 - б. 88-90.
18. Ҳамдамов У. Бадий тафаккур тадрижи. – Тошкент, “Академнашр”,
– 180 б.
19. Норматов У. Ижод сеҳри. – Тошкент, “Шарқ ” , 2007. – 352 б.
20. Норматов У. Қодирий мўъжизаси. – Т. : “O‘zbekiston”, 2010.-230 б.
21. Султон И. Адабиёт назарияси. –Тошкент, “Ўқитувчи”,1986. – 408 б.
22. Назаров Б. , ва бошқалар. Ўзбек адабий танқиди тарихи. –Тошкент,
“Тафаккур қаноти” , 2012. – 396 б.
23. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Tошкент, Янги аср авлоди, 2006. – 548 б.
24. Норматов Б. Сўз сеҳри. (Эркин Воҳидов ижодoа чизгилар). -
Тошкент, “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” давлат илмий
нашриёти 2006. -92-б.
25. Норматов У. Нафосат гурунглари. –Тошкент, “Муҳаррир” нашриёти,
2010. -390 б.
26. Мирзаев С. Ҳаёт ва адабиёт. – Тошкент, “Шарқ”, 2001. – 304 б.
27. Umurov. H Shoir qismati va she’r mehnati. Samarqand, SamDU nashri,
2021. – 120 b.
77](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_77.png)
![28. Qurbon Sh. Erkin Vohidov saboqlari. Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti.T.: - 2016 132 b.
29. Абу Наср Фаробий. Шеър санъати. – Tошкент, “Маънавият”, 1999. –
140 б.
30. Белинский В. Г Адабий орзулар. – Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги
Адабиёт ва санът нашриёти, 1977. – 328 б.
31. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. Биринчи китоб. –
Тошкент, “Ўзбекистон ” , 2008. – 425 б.
32. Мустақиллик даври адабиёти. Адабий-танқидий мақолалар,
бадиалар. –Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа
ижодий уйи, 2006. – 288 б.
III. Badiiy adabiyotlar:
33. Vohidov E. “ O‘zbegim” . “Yangi asr avlodi”, 2019.
34. То
қуёш сочгайки нур (Эркин Воҳидов ҳаёти ва ижоди
замондошлари нoоҳида). –Тошкент, Ўзбекистон, 2016. – 326 б.
35. Эркин Воҳидов барҳаёт. Инсон ўзинг. -“Ўзбекистон ” НМИУ, 2022.
36. Воҳидов Э. Сайланма. –Тошкент, “Шарқ ” , 2001. – 161 б.
37. Вохидов Э. Садоқатнома. Сайланма. Иккинчи жилд. –Тошкент,
Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. – 340 б.
38. Воҳидов Э. Эрк саодати. Тўла асарлар тўплами. VI жилд. -–
Тошкент, 2018. – 360 б.
39. Вохидов Э. Суз латофати. Ўзбекистон, –Тошкент, 2014. – 280 б.
40. Вохидов Э. Шоиру, шеъру шуур. Адабий уйлар. – Тошкент, 1987. –
120 б.
41. Воҳидов Э. Муҳаббат. –Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт
ва санъат нашриёти, 1982. – 112 б.
IV. Internet saytlari
1. adabiyot. com
2. ziyouz. uz
78](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_78.png)
![3. xabar. uz
79](/data/documents/9d4a8fbe-1942-435f-a32b-6afb1fa16966/page_79.png)
“O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY TANQIDIDAGI TAHLILI MUNDARIJA KIRISH :… ………………………………………………………………………4 I BOB. ERKIN VOHIDOV IJODI VA ADABIY TANQIDIY QARASHLAR ………………………………………………………………… ..9 1. Ijodkor shaxsiyati va poetik munosabatlar talqini …………………………….9 1. 2. “Erkin Vohidov mangu barhayot” asarida shoir haqidagi adabiy qarashlar tahlili… …………………………………………………………………………19 II bob. SHOIR IJODIDA VATAN MAVZUSINING O‘RNI ……………...29 2.1. “O‘zbegim” qasidasining yaratilish tarixi. . ……………………………....29 2.2. “O‘zbegim” qasidasi tahlili . ………………………………………………38 III bob. “O‘ZBEGIM” QASIDASINING ADABIYOTSHUNOSLIKDA O‘RGANILISHI . ……………………………………………………………..53 3.1. “O‘zbegim” qasidasi va adabiy tanqidiy qarashlar talqini. ………………56 3.2. “O‘zbegim” qasidasiga oid tanqidiy qarashlarning qiyosiy tahlili………...61 XULOSA …………………………………………...………………………….73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………75 1
KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. “Erkin Vohidov jasur va shijoatli adib, chinakam millatparvar inson, ayni paytda o‘zbek xalqining, o‘zbek madaniyatining timsoli edi. Xalqimizning yuragidagi armon va dardlarini, uning quvonch va shukronasini o‘z ijodida yusak mahorat bilan ifoda etardi. O‘zingiz o‘ylang, o‘sha mustabid tuzum davrida “O‘zbegim” deya baralla aytish uchun qanday katta yurak, mardlik va jasorat kerak. O‘zining durdona asarlari bilan adabiyotimiz xazinasiga bebaho hissa qo‘shgan, xalqimizning ma’naviy olamini, milliy g‘urur-iftixorini yuksaltirish yo‘lida unutilmas xizmat qilgan bu ulkan ijodkorni el-yurtimiz hamisha ehtirom bilan yodga oladi”. 1 XX asr zamonaviy o‘zbek adabiyotining yetakchi vakillaridan biri bo‘lgan buyuk ijodkor Erkin Vohidov ijodi o‘ziga xosligi va keng qamrovli ekanligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shoir ijod mahsullarining asosini tashkil etuvchi milliylik, odamiylik, tarixiylik, falsafiylik kabi kabi asriy g‘oyalar tamoyili beixtiyor kitobxonni mushohadaga chorlamay qolmaydi. Erkin Vohidov she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shunda ko‘rinadiki, shoir she’rlarida o‘zini yozadi. Shoirning o‘zi ta’kidlaganidek “Ijod ahli o‘zi ishongan his-tuyg‘ularni yozsa, boshqalar ham ishonadi. Har qanday badiiy asar zamirida, garchand ijodkorning yozganlari ijtimoiylashgandek taassurot qoldirsa ham, uning ortidagi odam ulkan bir qalb egasi-muallif turgan bo‘ladi”. 2 Darhaqiqat, she’riyat, badiiy adabiyotdagi buyuk kuch bu uning ishontira olish xususiyatidir. O‘quvchisini o‘z olamiga olib kira olmagan asar haqiqiy asar 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.-T.:"O‘zbekiston",2017.-46-bet. 2 B. Karim. Erkin Vohidov she’r va hayot haqida. Adabiy fikr javhari. www.kh-davron.uz 2
emas. Badiiy adabiyotdagi obrazlilik hodisasi ham aynan shunda namoyon bo‘ladi. Insonni, uning ma’naviy olamini kashf eta olish qudratiga ega badiiy adabiyot vositasida yoshlarda yuksak tuyg‘ularni shakllantirish mumkinki, bu o‘ta muhim vazifani badiiy adabiyot, xususan she’riyat amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamalakatimiz ziyolilari bilan o‘tkazilgan uchrashuvda be’jizga: “… adabiyot masalasi bu ma’naviyat masalasidir” - degan fikrni ilgari surmaganlar. Mustaqillik yillarida adabiy jarayonda shoir va yozuvchilarimiz hayoti va ijodini o‘rganish jarayonlari yangi bosqichga ko‘tarilganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunda yetakchi vazifa qilib holislikni taminlash masalasi olingan. El ardog‘idagi fidoyi, iste’dodli so‘z san’atkorlarini tanitish, ibrat qilib ko‘rsatish, ijod namunalarini tahlil-u talqin qilish orqali ular shaxsiyatiga o‘quvchini yaqinlashtirsh, fazilatlari va o‘ziga xos tafakkur tarzini, ruhiyatini anglatish, har bir ijodkorning betakror badiiy olami, e’tiqodi, dunyoqarashi mohiyatini, kechinma hamda tuyg‘ular zamiridagi ma’nolarni tushunishga ko‘maklashishi eng samarali yo‘l ekanligi o‘z isbotini topa bormoqda. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida O‘zbekiston Qahramoni, buyuk shoir Erkin Vohidovdek el hurmatiga sazovor bo‘lgan ulug‘ istedod sohibining ijodiyoti va “O‘zbegim” qasidasida ilgari surilgan g‘oyalar, vataninmiz tarixini haqqoniy yoritish masalalari, bugungi o‘zbek tanqidchiligidagi tahlili, o‘rganilishi haqida so‘z boradi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ishdan kuzatiladigan asosiy maqsad Erkin Vohidov ijodida vatan mavzusining tutgan o‘rni, “O‘zbegim” qasidasining badiiy tahlili, o‘zbek tanqidchiligida tutgan o‘rni, tanqidiy tahliliga oid fikrlardagi umumiy va o‘ziga xos jihatlarni aniqlash hamda tahlilga tortishdan iborat. Bundan tashqari, ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni yuzaga chiqarishni taqazo qiladi. -Erkin Vohidov ijodiyotida asosiy o‘rini egallagan mavzular ko‘lami; 3
-“O‘zbegim” qasidasi haqida muallifning qarashlari; -Ijodkorning “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy tanqidiy mulohazalar haqida fikr yuritish va tahlilga tortish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish, uni tahlil qilish masalalari haqida aynan Erkin Vohidovga atab adabiyotshunos olim Rahmatilla Inog‘omovning “Shoirlik qismati” nomli kitobi 1999-yilda “Unversitet” nashriyoti tomonidan nashr etilgan. Ushbu kitobda Erkin Vohidovning shoir, inson bo‘lib shakllanishi jarayoni va shoir ijodi haqida adabiyotshunoslikka ma’lum bo‘lmagan ko‘plab ma’lumotlar o‘rin olgan. Ushbu kitobning biz tadqiq qilishni maqsad qilgan “O‘zbegim” qasidasiga oid tahlillarni o‘rganishda o‘rni nihoyatda beqiyosdir, chunki, “O‘zbegim” qasidasining dunyoga kelishi haqida nihoyatda qimmatli fikrlar keltirilgan. Erkin Vohidovning ijodini, ayniqsa adabiy-estetik fikrlarini o‘rganishda ijodkorga atab yozilgan maqolalarning saralarini to‘plab zamondoshlari kitob holiga keltirganlar. Bu kitob – “To quyosh sochgayki nur” (Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlari nigohida) nomi ostida 2018-yilda chop etilgan. Uning tarkibiga kiritilgan No‘mon Rahimjonovning “Erkin Vohidovning adabiy-estetik qarashlariga doir”, Hamid Ziyoyevning “Qalblarga nur sochgan “O‘zbegim”, Matyoqub Qo‘shjonovning “Men-o‘zbek o‘g‘loniman”, Bahodir Karimovning “Adabiy fikr javhari”, Ozod Sharafiddinovning “El ustozim, men esa tolib” va boshqa ko‘plab maqolalarda ijodkorning adabiy-estetik mulohazalari o‘rganilgan, “O‘zbegim” qasidasining yaratilishi va uning atrofidagi fikrlar tahlil etilgan. Bundan tashqari, 2022-yilda “To quyosh sochgayki nur” to‘plamining mantiqiy davomi sifatida “Erkin Vohidov barhayot” nomli maqolalar, xotiralar va izhorlar to‘plami nashr etildi. Kitobda Erkin Vohidov ijodi, uning avvalo inson sifatidagi xarakteri, ijodidagi o‘ziga xosliklar, shu bilan birgalikda “O‘zbegim” qasidasiga oid ayrim tanqidiy-tahlily qarashlarga ma’lum darajada to‘xtalib o‘tilgan. Biz ham ijodkorning “O‘zbegim” qasidasi atrofdagi adabiy-tanqidiy qarashlari ustida fikr yuritishga, 4
ijodiy jarayonni tushunish, anglash, his etish murakkabliklari haqida mulohaza yuritmoqchimiz. Tadqiqotning metodologik asosi va metodi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining metodologik asosini “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy- tanqidiy qarashlar, she’r, shoirlik, adabiyot, adabiyotshunoslik muammolarini o‘rganish va adabiy-tanqidiy qarashlariga tayangan holda tahlil qilish tashkil etadi. Mavzuni yoritish jarayonida tadqiqotda badiiy tahlil, qiyosiy-tipologik va tarixiy-qiyosiy metodlardan o‘rni bilan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. XX va XXI asr adabiyotshunosligida Erkin Vohidovning o‘ziga xos o‘rni mavjudligini ko‘rsatib berish bilan bir qatorida, ijodkorning shoh asari hisoblanmish “O‘zbegim” qasidasining o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi tahlili, qasida atrofida bildirilgan fikrlar, tahlil va tanqidlardagi umumiylik hamda o‘ziga xosliklarni aniqlash, qasidaning adabiy- estetik jihatlarini tahlil qilish jarayonida yozuvchi va davr munosabatlariga hamda badiiy ijod namunasi yaratish jarayonidagi ijodiy hissiyotlarni yuzaga chiqarishdan iboratdir. Bundan tashqari, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasiga nisbatan sho‘ro tuzumi davridagi yondashuvlar va mustaqillik davri adabiy jarayonida qasida tahliliga yondashuvlardagi tafovutlar, qasidaning asl mazmun mohiyatini o‘quvchiga to‘g‘ri ma’noda yetkazish masalalari yuzasida olib borilgan ishlar haqida ham atroflicha fikr yuritiladi. Bu borada qasida haqida yozilgan maqola va tahlilllar asos vazifasini o‘taydi. Qasida haqida muallifning o‘z fikrlari, uning dunyoga kelish sababi va qasida yartilgandan keyingi davrda shoir ijodida bo‘lgan tub burilishlar haqida ham so‘z boradi. Bunda shoirning o‘zi bilan zamondosh bo‘lgan ijodkorlar va ularning badiiy asarlarida qasida haqidagi mulohazalariga munosabat bildirish orqali shoirning mahorati va iste’dodining ma’lum bir qirralarini yoritish imkonini beradi. Qasida haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlarda she’r, she’riyat, shoirlik iste’dodi, adabiyot va adabiyotshunoslik muammolari, Erkin Vohidov ijodining bosh mavzusi hisoblangan vatanparvarlik ruhi haqidagi qarashlari yetakchilik 5