O’zbekistonda milliy siyosatning asosiy tamoyillari
![O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
YURIDIK FAKULTETI
Kafedra: Falsafa va milliy g’oya
Fan: Geosiyosat asoslari
Milliy g'oya ma' naviyat asoslari va huquq ta'limi yònalishi talabasi
Bovoboyev Suhrobning
KURS ISHI
MAVZU : O’zbekistonda milliy siyosatning asosiy tamoyillari
Samarqand 2021
1](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_1.png)
![Mundarija
KIRISH …………….…………………………………………………………..3
I-Bob 1.1 O’zbekistonda ma’ndviy hayotida milliy urf-odat va diniy qadiryatlarga
munosabat. ………………………………………………………………………..6
1.2 Milliy tillar masalasi va uning moxiyati. ……………………………..11
II-Bob 2.1 O’zbek modelining asosiy tamoyillari……………………………….16
2.2 O’zbekistonda etnik munosabatlar va ularning oqibatlari…………….30
XULOSA .………………………………………………………………………… 4 0
ADABIYOTLAR RO’YXATI . ……………………..…………………….……. 4 2
2](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_2.png)
![KIRISH
O’zbekiston XX asirning oxirida o’z milliy mustaqilligini qo’lga kiritib ijtimoiy-
siyosiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda juda katta yutuqlar va katta
imkoniyatlar bilan uchinchi ming yillikka jadal kirib bordi. Ma’lumki, O’zbekiston
o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab
bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun
dunyoda ―o’zbek modeli degan nom bilan haqli ravishda e’tirof etilayotgan o’ziga‖
xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va
bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni mafkuradan
holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi
bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli ijtimoiy siyosat
olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi. 1
Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz uchun
munosib hayot barpo etish, dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin egallashdek yuksak
maqsadlar yo’lida mustahkam poydevor bo’lib xizmat qilmoqda.
O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli yurtimizning
barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod bo’lib borayotgani,
O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari, izchillik bilan hayotga joriy
etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan jahon miqyosida yuksak e’tibor va
e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga, avvalambor, shu zaminda unib-o’sib
kelayotgan yoshlarga xursandchilik va ertangi kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng
muhimi, ana shunday o’zgarishlar tufayli yurtdoshlarimizning dunyoqarashi,
ma’naviy olami izchil yuksalib, hayotga, mehnatga munosabati keskin o’zgarib
bormoqda. 2
Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish,
ya’ni rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va
darajasini yuksaltirish va yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin
1 Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oily Majlisining Qonunchilik palatasi vaSenatning 2010 yil 12
noyabirdagi qo’shma majlisidagi ― Mamlakatimizdagi demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish konsepsitasi mavzusidagi maruzasi . -Т., 2010., 4 -bet .
2 N.To’htayev. Taraqqiyotning o’zbek modeli.- Т.:2012. 4-bet
3](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_3.png)
![egallashida avvalo juda tez o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas
bo’lib, ertaga yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va
tahdidlarni bartaraf etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab
qilmoqda.
Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy
orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom
Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi.
Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida xalqimiz milliy
taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha sinov va mashaqqatlarni
yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi. Hayotning o’zi biz tanlagan
yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun jahon ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l
taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng o’rganilmoqda. Bu o’z navbatida
xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz
rahbari tomonidan olib borilayotgan siyosatga berilgan munosib bahodir. 3
"O’zbek modeli" tushunchasining hayotimizga shiddat bilan kirib kelganiga bu
yil roppa-rosa 22 yil to’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov
dastlab 1992 yilda chop etilgan "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li"
asarida o’zbek modelining mohiyati va shakl-shamoyillari hamda tamoyillarini
belgilab bergan edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz rahbarining 1993 yildagi
"O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" kitobida,
"Komsomolskaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida,
ijtimoiyiqtisodiy sohadagi asarlari, nutq va maqolalarida yanada rivojlantirildi.
22 yil tarix uchun katta muddat emas. Lekin ana shu nisbatan qisqa davr
mobaynida bu tushuncha shunchaki oddiy g’oya emas, balki ulkan hayotbaxsh kuch
ekanligini to’la namoyon etdi. O’zbek modeli ikkita katta sinovdan muvaffaqiyatli
o’tdi. Birinchi sinov - o’tgan asrning 90-yillarini o’z ichiga olgan yosh mustaqil
mamlakatimiz boshidan kechirgan o’tish davri edi. Hali o’tish davri davom etayotgan
pallada O’zbekiston postsovet maydonida birinchi bo’lib makroiqtisodiy
barqarorlikka erishdi, sanoat va yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda islohotdan
3 Islom Karimovning, Asarlari, 17-jild. - Т .: ―O’zbekiston . ‖ 2011. 223- bet
4](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_4.png)
![oldingi yillardagi ko’rsatkichlardan o’zib ketdi. Boshqacha aytganda, inqirozdan
rivojlanish orqali chiqib ketish birdan-bir to’g’ri yo’l ekanligini isbotladi. Ikkinchi
sinov - 2008 yilda boshlangan global moliyaviyiqtisodiy inqiroz bo’ldi.
Taraqqiyotning o’zbek modeli nafaqat butun jahonni qamrab olgan moliyaviy-
iqtisodiy inqiroz zarbalariga qarama-qarshi tura oldi, balki dunyodagi 10 mamlakat
qatorida iktisodiy o’sishning eng yuqori
(yiliga 8-9 foizdan kam bo’lmagan) sur’atlarini ta’minladi. Yulboshchimizning shu
munosabat bilan chop etilgan ―Jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi, O’zbekistan
sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choradari asarida hamda mamlakatimizda‖
jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha 2009-2012
yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida O’zbekistan
iqtisodiyotining inqirozdan keyingi yanada kuchli, barqaror va mutanosib rivojlanishi
konsepsiyasi ilgari surildi. Bu iqtisodiyot nazariyasini rivojlantirishga qo’shilgan
katta hissa edi. 4
―Shuni doimo yodda tutishimiz kerakki, hayot hyech qachon bir joyda to’xtab
turmaydi va erishgan natijalari bilan kifoyalanmasdan, dunyoda kechayotgan tub
o’zgarishlar jarayonidagi o’z o’rniga haqqoniy va tanqidiy baho beradigan, davrning
tobora ortib borayotgan talablari va jahon bozorida kuchayib borayotgan raqobat
kurashiga mos holda qadam tashlaydigan davlatgina birinchi navbatda muvaffaqiyat
qozona oladi, -deb ta’kidlandi Prezidentimiz tomonidan.
1.1O’zbekistonda ma’ndviy hayotida milliy urf-odat va diniy
qadiryatlarga munosabat .
Respublika mustaqillikka erishganidan so’ng uch ming yillik davlatchilik
tarixiga ega bo’lgan o’beklar ma’naviyatining asosiy bo’lmish an’anaviy qadiryat,
urf-odatlarni tiklash, ularni jamiyat hayotidagi o’rnini yksaltirish davlat siyosati
darajasidi. Holbuki sovet davlatida halqlarning milliy madaniyati va o’zligiga attiq
zarba berilgan urf-odatlar va an’analar toptalgan edi. Maskur siyosatni ning salbiy
4 I .А. Karimov Jaxon molyaviy - iqtisodiy inqirozi , O ’ zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo ’ llari va choralari // –
Т: O ’ zbekiston , 2009. 16- bet
5](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_5.png)
![voqeliklarni taxlil etish hamda xolis xilosalar chiqarish bugungi kunda ahamiyatlidir.
Zero, bu masalaga chuqur yondashuv istiqlol yillarida ma’naviy yuksalishning qadir
qimmati va mahiyatini tushinishiga yaqindan yordam beradi. XX asrning 90-yillari
boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotida mutlaqo yangi mazmun va
mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi. Bu, avvalo, Yurtboshimiz Islom Karimov
rahnamoligida xalqimizning mustaqillikka erishgani bilan boqliqdir. Istiqlolimiz
sharofati bilan iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-
iqdisodiy, xalqaro masalalarni o’z milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda
mustaqil hal etish imkoniyati yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor
iqtisodiyotiga o’tish jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy
iqtisodiyotimizni shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi.
Ayni paytda, bozor munosabatlari xalqimiz va Vatanimiz uchun butunlay yangi
tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li
chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga
xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini
egallashi uchun yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va aholi o’rtasida esa
bozor madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson ish emasdi. Zero,
kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida
xalqimiz haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay uzoqlashtirilgan, odamlardagi bozor
munosabatlariga xos tashabbuskorlik, izlanuvchanlik va tadbirkorlik so’ndirilgan,
boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan.
To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat,
kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin
ko’rinishdagi unsurlar ham mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm mazmunmohiyatiga
ko’ra bozor iqtisodiyotiga butunlay zid, davlat mulkini eng ustuvor o’ringa qo’yar va
xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini inkor etardi.
Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va
monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali raqobat muhitini yaratish, erkin
tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif
6](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_6.png)
![asosida shakllanadigan narx mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini qaror
toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham
chuqur inqiroz girdobiga tushib qolgan iqtisodiyotimizni sog’lomlashtirishning
bozordan boshqa yo’li yuq, oldinda ulkan islohotlarni amalga oshirish vazifasi
turardi. Shukrki, O’zbekistonimiz jahonning tabiiy resurslarga boy mamlakatlaridan.
Yurtimizda turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun keng ekin
maydonlari, yirik industrial baza, malakali kadrlar, qisqasi, jamiyat a’zolari
extiyojlarini to’la qondirish uchun zarur barcha imkoniyatlar mavjud bo’lsa-da, eng
ayanchlisi, ana shunday ulkan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz qashshoq
mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol mollarining ham
keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida jamiyatdagi tabiiy
muvozanat buzilgan — shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasida bevosita
uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday jamiyatda taraqqiyotning lokomotivi
vazifasini bajaradi, mavjud barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanishga
xizmat qiladi 5
.
Sobiq SSSRda ham bir qancha iqtisodiy islohotlar o’tkazilganini ta’kidlash
lozim. 1953, 1965, 1979 yillarda o’tkazilgan xo’jalik yuritish mexanizmlarini
takomillashtirish, moddiy manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan islohotlar shular
jumlasidandir. Lekin, iqtisodiy rivojlanishda burilish yasash maqsadida amalga
oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan samarani bermadi. Berishi
ham mumkin emasdi. Chunki, islohotlarni amalga oshirishda shaxsiy manfaat va
mehnat natijalari o’rtasidagi bevosita uzviylik hisobga olinmagan edi. Bu masala esa,
ta’kidlanganidek, jamiyat poydevori hisoblanadigan mulk munosabatlarini qayta
qurish bilan bog’liq. Mulk munosabatlarini o’zgartirish esa bevosita sosializmning
taqdiri bilan bog’liq edi. Murt poydevor ustiga qurilgan binoni ta’mirlash bilan uning
ko’rkamligini oshirish mumkin. Ammo uning
mustahkamligi-yu samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta
shovshuv va dahmaza bilan boshlangan, biroq nihoyasiga yetmay, orayo’lda qolib
ketgan iqtisodiy islohotlar ham xo’jalik yuritishning ayrim bo’g’inlarini
5 N . To ’ xtayev Taraqqiyotning o ’ zbek modeli . T .:2012.-7-9 betlar .
7](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_7.png)
![takomillashtirishdan nariga o’ta olmadi, butun iqtisodiyotni jonlantirishga ojizlik
qildi. Natijada, yana odatdagidek ma’muriy-buyruqbozlik tartibotiga zo’r berildi. Bu
usul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan keng
foydalanish orqali naridan-beri ta’minlash imkonini berdi. Ammo tabiiy resurslarning
ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod manfaatlarini
hisobga olmasdan, pala-partish foydalanish talay muammoalarni, jumladan, ekologik
keskinlikni keltirib chiqardi.
Tashki savdo aylanmasi 6,6 foiz qisqarib, tashqi savdoning salbiy saldosi 9,8 millard
rublga yetdi. Davlat qarzi esa bir yilda 150 millard rubl ko’payib, 550 millard rubldan
oshib ketdi
Surunkali inflyasiya hammaning tinkasini qurita boshladi. Natijada shusiz ham
nochor axvolda kun kechirayotgan aholining daromadlari va turmush darajasi
muttasil pasaya boshladi. Ishlab chiqarish ko’lami va hajmining tinimsiz qisqarishi,
ayniqsa, O’zbekistondek keskin demografik sharoitda yashayotgan respublikalardagi
aholi turmush darajasiga yanada og’irroq ta’sir ko’rsatdi. O’zbekiston aholi jon
boshiga milliy daromad ishlab chiqarish, real daromadlar, ish haqi, mehnat
unumdorligi ko’rsatkichlari bo’yicha sobiq shuro respublikalari orasida eng oxirgi
o’rinlardan biriga tushib qolgan edi.
Islom Karimov bu ayanchli vaziyat haqida shunday ta’kidlagan edi:
"O’zbekiston kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha
mamlakatda 12-o’rinni egallab turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad ishlab
chiqarish bo’yicha esa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past". 6
Bu davrda sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatidan O’zbekiston o’rtacha ittifoq
ko’rsatkichidan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi jihatidan esa ikki
barobar orqada edi. Respublika aholi jon boshiga xalq iste’moli mollari ishlab
chiqarish bo’yicha ittifoq darajasining 40 foizini tashkil etardi.
Boz ustiga iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi va uni tashkil etish shakllari zamon
talablariga mutlaqo javob berolmasdi. Mamlakat xo’jaligining amal qilib kelgan
tarkibi ekstensiv rivojlanish mahsuli bo’lgan bu tizim iqtisodiy zarurat emas, balki
6 Islom Karimov , O ’ zbekiston mustaqillikkaerishish ostonasida - Т.: " O ’ zbekiston ". 2011. – 167bet.
8](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_8.png)
![qat’iy markazlashgan ma’muriy va rejali boshqarishga asoslangan edi. Qat’iy reja
asosiga qurilgan iqtisodiyot esa rivojlanishga qodir emasligi bugun ko’pchilikka
ma’lum. Rejali iqtisodiyotning tanqislik, ishlab chiqarish monopolizmi kabi
"surunkali kasalliklar" doimiy hamroxidir. Sobiq sho’rolar mamlakatida ijtimoiy
ahamiyati kam bo’lgan, xalq ehtiyojlarini bevosita qondirishga emas, balki "planni
to’ldirish" uchun mahsulot chiqariladigan sohalar, korxonalar behad ko’payib ketgan
edi.
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini xalq extiyojlari tomonga burmasdan turib
tanqislikka barham berib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish tarkibiga faol ta’sir
ko’rsatadigan asosiy samarali mexanizm bu — bozordir. Chunki bozor sharoitidagina
ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelmaydigan sohalar o’z-o’zidan barham topadi. Davlat
bozor tan olmagan, zarar keltirib ishlaydigan, norentabel soha va korxonalarni
qo’llab-quvvatlamaydi. Xalq ehtiyojlariga xizmat qiladigan, xaridorgir, byudjet
uchun mablag’ beradigan ishlab chiqarish turlari esa rag’batlantiriladi.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan shart-sharoitlardan yana biri ishlab
chiqarishdagi yakka hukmronlikdir. Monopolizm iste’molchini tanlash huquqidan
mahrum qiladigan va shu yo’l bilan bozorda yakka hukmronlik imkoniyatini qo’lga
kiritadigan kuchdir.
Odatda, tanqislik qondirilmagan talab sifatida vaqti-vaqti bilan har qanday
bozorda vujudga kelishi mumkin. Bu hodisaga barham berish yangi xaridorgir
mollarning paydo bo’lishi bilan bog’liq ayrim mollarning miqdori dastlab kamroq
bo’lganligi tufayli, ularga xarid talabi ma’lum vaqtgacha to’la qondirilmasligi
mumkin. Bunday sharoitda uo’sha tovarni ishlab chiqaruvchi boshqa shunday tovar
ishlab chiqaruvchi paydo bulgunicha bozorda monopol huquqqa ega bo’lib turadi. Bu
imkoniyatdan foydalanib, u vaqtincha monopol foyda oladi. Foyda esa, buyuk
iqtisodchilar ta’kidlaganidek, shunday qudratli va jozibali xoxish-istakki, xaridorgir
tovar ishlab chiqarish yo’li bilan uni qo’lga kiritishni xohlovchi raqobatchilarni
ertami-kechmi, albatta, o’ziga jalb qilmasdan qolmaydi. Natijada, raqobatchi
mahsulot turining paydo bo’lishi bilan dastlab yangi mahsulot ishlab chiqargan
9](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_9.png)
![korxonaning yakka hukmronlik mavqyei barham topadi. Bundan esa bozor,
iste’molchi yutadi. Sog’lom iqtisodiyotda antimonopol, antitrest qonunlari, soliqlar,
imtiyozlar (masalan, kredit olish) orqali doimo monopolizmning qarshiligi sindirilib,
tovar ishlab chiqaruvchilar rag’batlantirilib turiladi.
Sosializm xo’jalik yuritish sohasidagi o’zining dastlabki qadamlaridan
iqtisodiyotni qat’iy markazlashgan rejali asosda tashkil etish yo’li bilan amalda
yakkahokimlikni qonunlashtirdi. Xususiy mulk umumlashtirilib, yagona "umumxalk‖
boshqacha aytganda, davlat mulkiga aylantirilishi shuni taqozo etardi. Natijada,
monopolizm surunkali hodisaga aylanib, har kuni, har soatda takror ishlab
chiqariladigan bo’ldi. Chunki davlat bozordagi real ahvolni o’zida aks ettirmaydigan,
oldindan belgilab qo’yiladigan tovar turlari va ularning narxlarini qo’llab-quvvatlardi.
Shu yo’l bilan doimo talabning taklifdan ustunligi, ya’ni taqchillik ta’minlab kelindi.
Amalda deyarli barcha korxonalar doimiy monopolistlarga aylanib, bozor va
iste’molchiga o’z shartlarini qat’iy o’tkazish imkoniyatiga ega edi 7
.
Ishlab chiqarishni yiriklashtirish va ixtisoslashtirish, ijtimoiy mehnat taqsimotini
chuqurlashtirish ayrim tarmoq va korxonalarning yakkahokimligini yanada
kuchaytirdi. Yiriklashuv, markazlashuv va ixtisoslashuv iqtisodiy qonuniyat
darajasiga ko’tarildi. Xo’jaliklararo kooperasiyalash va agrosanoat integrasiyasi
negizida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yanada yiriklashtirish hamda
ixtisoslashtirish tug’risida maxsus qarorlar qabul qilindi. Yiriklashtirish va
ixtisoslashtirish iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga, moddiy va nomoddiy sohalarga,
hatto ijtimoiy-madaniy jabhalarga ham keng singdirildi. Bu mash’um tajriba shunga
olib keldiki, butun mamlakat bo’yicha ko’pchilik sanoat mhsulotlari turlarini bir-ikki
korxona yetkazib beradigan bo’ldi. O’tgan asrning 80-yillari oxiriga kelib,
O’zbekistonda 100 nafargacha ishchisi bo’lgan sanoat korxonalarining umumiy soni
to’rt yuzdan oshmagani bunga misoldir. Hamma joyda gigantomaniya vasvasasi avj
oldi. Yagona partiya, yagona mafkura, yagona korxona, yagona tovar va yagona xalq!
Shunday qilib, bir tomondan, monopolizm tanqislikning kelib chiqishi uchun
sharoit yaratadi. Ikkinchi tomondan, ana shu tanqislikning o’zi monopolizmning keng
7 N.To’xtayev Taraqqiyotning o’zbek modeli. Т .:2012. 10-11 betlar.
10](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_10.png)
![tomir otishiga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, ularning har ikkisi bir-biri bilan
o’ta bog’liq hodisalardir.
Monopolizm ham, tanqislik ham jamiyatda mas’uliyatsizlik, iste’molchining
talab-extiyojlarini mensimaslik muhhitini yuzaga keltiradi. Natijada savdo
do’konlarini sifatsiz, behad qimmat va kam sonli tovarlar egallaydi. Sanoat reja
ko’rsatkichlarini ortig’i bilan bajaradi, iste’molchi esa ishlab chiqarilgan
mahsulotlardan qoniqmay qolaveradi. Masalan, 1980-89 yillarda sobiq ittifoqda yalpi
ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish 32 foiz, sanoat mahsuloti — 46, shu jumladan xalq
iste’moli mahsulotlari 74 foiz oshgan edi. Aholi sonining o’sishi esa bu yillarda 26
foizni tashkil etdi. Ko’riiib turibdiki, ishlab chiqarish sur’atlari, aholining o’sish
sur’atlaridan ancha yuqori. Ammo ahali turmush darajasida keskin o’zgarish yuz
bergani yo’q.
Bunday sharoitda pul o’zining qiymatini yo’kotib, keskin qadrsizlanishi tabiiy.
Qo’lga kiritilgan puldan qanday foydalanish muammosi ham paydo bo’ladi.
Korxona endi o’zining mahsulotini sotishga emas, balki o’ziga kerakli boshqa bir
mahsulot turiga ayirboshlash — barterga intiladi. Bunday ayirboshlash harakatlarida
taqchil mahsulotlar umumiy muqobil vazifasini o’tay boshlaydi. Shunday qilib, o’z-
o’zidan barterga, ya’ni tug’ridan-tug’ri valyutasiz tovar ayirboshlashga yo’l ochiladi.
Iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy voqyealarning bunday tadrijiy rivoji bozor
iqtisodiyotiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi.
To’g’ri, bozor iqtisodiyotiga, Yurtboshimiz ko’p bor ta’kidlaganidek, bir kunda
va bir zarb bilan o’tish aslo mumkin emas. Sababi - O’zbekistonda bozor
munosabatlariga o’tishning iqtisodiy asoslari juda zaif edi. Buning ustiga
iqtisodiyotimiz xom ashyoga yo’naltirilgan va asosiy ishlab chiqarish fondlari g’oyat
eskirgan. O’zbekiston sobiq ittifoq davrida amalda arzon mineral hamda qishloq
xo’jaligi xom ashyosini yetkazib beruvchiga aylanib qolgan. Bu mustamlakachilik
amaliyoti chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olganidan keyin boshlangan,
sho’rolar davrida esa u ixtisoslashuv, mehnat taqsimoti vajlari bilan yanada
chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi.
11](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_11.png)
![Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat
tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan bo’lsa, bundan birinchi
navbatda, sho’ro zamonidan qolgan xufiyona iqtisodiyot korchalonlari yutadi,
o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib yuboradi, degan hadiksirashlar ham mavjud
bo’lgan.
Albatta, hyech bir yangilikni hamma ham quchoq ochib kutib olmaydi.
Tuzumni, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni butunlay yangicha asosda
shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari-yu, unga
shubha bilan qaraydiganlari ham bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka
asoslangan bozor sharoitida o’z biznesi sinishidan, raqobat kurashida mag’lubiyatga
uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi.
Bunday munosabatlarni chuqur tadkiq etganlarning fikricha, kapital
jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi, ya’ni mayda mulklarning kimlardir tomonidan
g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq ommasining yeri, tirikchilik vositalari mehnat
qurollarining ekspropriasiya kilinishi kapitalizm tarixining muqaddimasidir. Bevosita
ishlab chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi ko’p mamlakatlarda katta
yo’qotishlar, o’pirilishlar, ayniqsa, aholi kam ta’minlangan tabaqalarini haq-huqulari
hisobga olinmasdan amalga oshirildi.
Davlatimiz rahbari Islom Karimov uzoqni ko’zlab, oqilona yuritayotgan siyosati
samarasida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishda bunday katta yo’qotish va
talotumlardan chetlab o’tildi. Ijtimoiy adolatsizlikka, aholining keskin
tabaqalanishiga yo’l qo’yilmadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning evolyusion,
bosqichma-bosqich yo’li tanlandi. Bu borada ijtimoiy adolatni ta’minlashda
davlatning islohotchilik roli katta ahamiyatga ega bo’ldi. Prezidentimiz Islom
Karimov o’zining iqtisodiy siyosatga bag’ishlangan asarlarida bozor iqtisodiyotining
shakl-shamoyillari, unga o’tishning zarurati, shart-sharoitlari va omillarini puxta
asoslab berdi. «Biz mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb yozadi davlatimiz
rahbari, - o’z umrini o’tab bo’lgan eski mustabid sovet tuzumidan voz kechib, jahon
tajribasini har tomonlama puxta o’rganish, umuminsoniy qadriyatlarni chuqur
12](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_12.png)
![anglash, milliy urf-odat va an’analarimizni asrab avaylash va yanada mustaxkamlash
asosida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik
davlat barpo etishga azmu qaror qildik».
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat muhitini
yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bozor munosabatlarini
qaror toptirishning asosiy shart va yunalishlarini tashkil etdi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, kichik biznesni
rivojlantirish samarasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam mulkdorlar paydo
bo’ldi. Qimmatli qog’ozlar va kuchmaye mulk bozori kabi yangi bozorlar paydo
bo’ldi 17
.
1.2 Milliy tillar masalasi va uning moxiyati
O’zbekistonning kelajakdagi poydevori hozirgi kunda davlat mustaqilligini
ta’minlovchi ijtimoiy-iqtisodiy mafkuraviy jarayonlarning qay darajada rivojlanishi
va uning xalq ongiga singgib borishi bilan bevosita bog’liqdir. Ayni paytda mafkura
sohasidagi vazifalar qatoriga ma’naviy qadriyat va ananalarni tiklash bilan bir vaqtda
o’zbek tiliningh davlat maqomi sifatidagi o’rni yanada kuchaytirish ham kiradi. Zero
o’zbek tili xalq manaviyatining asosiy zaminidir.
1980-yillarning ikkinchi yarmida o’zbektiliga davlat tili maqomi berilishi
mustaqillik sari yo’lning dastlabki yutuqlaridan biri edi. Ma’lumki, O’zbekiston
1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng umrini o’tab bo’lgan mustabid,
ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, ―o’zbek modeli deb‖
nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi.
Yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
konsepsiyasiga asosan, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor munosabatlariga o’tish, mamlakatimizda isloh etish va
modernizasiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.
Yaqin o’tmishga qarab shuni ta’kidlash mumkinki, haqiqatan ham, mustaqillik
qo’lga kiritilgan davr o’ta murakkab bo’lib, u paytda sobiq ittifoq parokandalikka yuz
13](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_13.png)
![tutgan, mamlakatimizda siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat tobora keskin tus ola
boshlagan edi. Shunday qaltis vaziyatda o’zligimizni anglash va toptalgan milliy
g’ururimizni tiklashga qaratilgan intilish yanada kuchaydi. O’sha tahlikali va og’ir
vaziyatda respublika rahbari Islom Karimov bosiqlik bilan oqilona ish tutib, qat’iy
siyosiy irodani namoyon etib, mamlakatimizni chuqur tanazzuldan olib chiqishga
qaratilgan, barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning har
tomonlama puxta o’ylangan islohotlarstrategiyasini ishlab chiqdi va uni amalga
oshirishga rahnamolik qildi. Yurtboshimiz rahbarligida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat barpo etish va fuqarolik
jamiyatini shakllantirish maqsadida g’oyat mashaqatli, shu bilan birga, sharafli
taraqqiyot yo’li bosib o’tildi.
Istiqlolimizning ilk yillaridayoq, Prezidentimiz yuksak demokratik talablarni
hayotimizga to’liq joriy etish, fuqarolik jamiyati barpo qilish, farovon hayotga
erishish bilan chambarchas bog’liq va uzluksiz davom etadigan jarayon ekanini
ta’kidlab, bunday darajaga ko’tarilish hyech qachon osonlikcha kechmasligini uqtirib
o’tgan edi.
I.A.Karimov ―O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos
yo’li risolasida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki‖
yillardagi rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O’zbekistonda davlat qurilishi va
iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi sifatida 5 ta asosiy tamoyilni belgilab
berdi. Ilmiy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur nafaqat o’sha
davrdagi avlod taqdiri, balki kelajak avlodlarimiz taqdirini ham o’ylab tuzilgan
bo’lib, eski tuzumdan meros bo’lgan illatlarni tezroq bartaraf etish,
mamlakatimizning rivojlangan, madaniyatli davlatlar darajasiga chiqib olishini
ta’minlashni ko’zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham Prezidentimiz nomi bilan bevosita
bog’liq holda jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi.
Islohotlarning o’zbek modeli bundan oldin dunyoda yaratilgan va mavjud
bo’lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va mazmuni
14](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_14.png)
![jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli
quyidagi besh tamoyilga asoslanadi:
birinchidan, iqtisodiy islohotlar hyech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak,
ya’ni iqtisodiyot siyosatdan ustun bo’lishi kerak. Shuningdek, ichki, tashqi va
iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur; ikkinchidan,
o’tish davrida davlat asosiy islohotchi bo’lishi lozim. U islohotlarning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik
bilan amalga oshirishi shart; uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga
qat’iy rioya etish lozim. Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan
yangi Konstitusiya va qonunlarni barcha hyech istisnosiz hurmat qilishi va ularga
og’ishmay rioya etishi lozim; to’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga
olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat o’tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16
yoshga yetmagan bolalar tashkil etadigan O’zbekistonda buning alohida ahamiyati
bor; beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning obyektiv qonunlarini
e’tiborga olib, yaqin o’tmishdagi ―inqilobiy sakrashlar siz, ya’ni evolyusion yo’l‖
bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirish asosida chuqur tanazzuldan xalos bo’lib, barqaror
taraqqiyot va aholi turmush farovonligiga erishishga qaratilgan tub o’zgartirishlar
siyosatining strategik maqsadlari I.A.Karimov tomonidan quyidagicha izohlab
berildi:
- ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-
bosqich
shakllantirish, qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati
uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;
- ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo’lishiga
barham berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan rivojlantirish
negizi bo’lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash;
15](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_15.png)
![- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo’jalik
faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish, iqtisodiyotni
boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish, iqtisodiy omillar va
rag’batlantirish vositalaridan keng foydalanish;
- iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni
ta’minlaydigan chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish, raqobatdosh mahsulotlar ishlab
chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish;
- kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning dunyoqarashini
o’zgartirish, har bir kishiga o’z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil
belgilash imkonini berish.
Mustaqillikning ilk yillarida, ya’ni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga
o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikki vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib
qo’yildi:
- totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- respublikaning o’ziga xos sharoiti va xususiyatlarini hisobga olgan holda,
bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish;
Mazkur vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi
muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
- o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning
qonuniyhuquqiy negizini mustahkamlash;
- mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalarini, uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyot
va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi sifat
jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shartsharoit yaratdi. Shu
16](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_16.png)
![bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik
maqsadlari va yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizasiya qilish va isloh etishni yanada
chuqurlashtirish, investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni
amalga oshirish, shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini
to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yildi. Shu maqsaddan kelib chiqib, mazkur
bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalar quyidagi tartibda belgilandi:
- davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish;
- ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash;
- milliy valyuta – so’mni yanada mustahkamlash;
- iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo yetkazib
berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish.
O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko’rsatish borasida
birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettirildi.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlab o’tganidek, mazkur bosqichda
―erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham
ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir. Bu esa iqtisodiyot
sohasida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutdi:
- iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik
bilan o’tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida mulkdorlar
sinfini shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy
omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o’rin
egallashiga erishish;
17](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_17.png)
![- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integrasiyalashuvini
ta’minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga
qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish.
Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda
istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib berish,
rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush darajasi
hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish
uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga
yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi.
Iqtisodiy islohotlar esa o’z o’rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy
hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas, uzviy
bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda 8
.
8 Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12
noyabirdagi qo’shma majlisidagi ―Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatinirivoj konsepsiyasi mavzusidagi maruzasi. - Т ., 2010., 18-bet.
18](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_18.png)
![2.1 «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari
Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini
ta’minlashning qanday zarurati bor edi? O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimov iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash
- demokratik va bozor o’zgarishlarining asosi, deb ta’kidlaydi. Iqtisodiyot mafkuraviy
tazyiqlarsiz, o’ziga xos ichki qonun va qoidalarga muvofiq rivojlangandagina
demokratik siyosiy va ijtimoiy islohotlar uchun mustahkam moddiy asos yaratiladi.
«Birinchi navbatda iqtisodiy negizni (bazisni) barpo etish va iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirish yangi jamiyat qurishning eng muhim shartidir. Bunda iqtisodiy
o’zgartirishlar strategiyasi mafkuradan butunlay xoli etilishi, ya’ni siyosiy
maqsadlarga erishish vositasi bo’lib xizmat qilmasligi kerak»
Sho’rolar davrida iqtisodiyot yetmish yil hukmronlik qilib kelgan kommunistik
mafkuraning siyosatning qurboniga aylangan edi. Natija ma’lum. Iqtisodiyot ham
bamisoli tirik organizm - erkin harakat qilgandagina yuksalishi mumkin. Zug’um
ostida qolsa, o’zidagi mavjud imkoniyatlarni ruyobga chiqara olmaydi. Sobiq ittifoq -
sho’rolar davrida milliy iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvi kabi qator
iqtisodiy qonuniyatlar va prinsiplar orqali amalda markazga bog’lab qo’yilgan,
hukmron mafkura va siyosatga tamoman bo’ysundirilgan edi. 9
Sho’rolar davrida mavjud mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga ko’ra, sobiq
respublikalarning iqtisodiy rivojlanishida, bir tomondan markazdagi yirik sanoat
birlashmalari qatnashar edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta ishlash va konchilik
sanoati kompleksi tarmoqlariga qaratilgani ham sir emas. Bu ishtirok milliy
respublikalar sanoatining muayyan darajada o’sib, nisbatan zamonaviy
9 I. А .Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilga
mo’jjallangan eng muxim ustivor yo’nalishlariga bag’shlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasidagi
«Barchi reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini tuksaltirish, xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat qiladi»
mavzusidagi maruzasini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. - 2011. 4-bet.
19](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_19.png)
![texnologiyalar, yangi ishlab chikarish tarmoklarining paydo bo’lishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatdi, albatta. 10
1990-yillarning boshida O’zbekiston sanoat mahsuloti umumiy hajmida sobiq
ittifoq vazirlik va idoralariga bo’ysunuvchi birlashma va korxonalar ishlab
chikdradigan mahsulotlar hajmi 30 foizga yetgan edi. Ittifoqrespublika vazirlik va
idoralariga qarashli korxona va birlashmalarda esa 54 foiz sanoat mahsuloti ishlab
chiqarilar edi. Ikkinchi tomondan. O’zbekistonning Rossiya va boshqa
respublikalardan keltiriladigan ishlab chiqarish va iste’mol tovarlariga bog’liqligi
g’oyat kuchli edi. Iqtisodiy o’sishning tashqi omillarga bog’lanib qolganligi
yakunlovchi ishlab chiqarish bosqichi ahamiyatining 75 haddan tashqari oshishiga,
maxalliy mashinasozlikning esa zaifligicha qolishiga olib keldi. O’zbekistonda
barcha sanoat mahsulotlari tarkibida mashinasozlik sanoatining ulushi nihoyatda past
edi. Bunday taqsimot oqibatida sanoat asbob-uskunalari, texnologiya, fan-texnika
yutuqlari tashqaridan olib kelinadigan mahsulotlarning asosiy yo’nalishi bo’lib
qolaverdi. Cheksiz fosforit konlariga boy o’lkamizga, hatto gugurt ham tashqaridan
olib kelinar edi.
O’zbekistonda mashinasozlikning asosi bo’lgan dastgoxsozlik ayniqsa zaif
rivojlangan edi. Natijada ishlab chiqarish vositalari va sanoat materiallari ishlab
chiqarish quvvatlarini yaratish, zamonaviy yirik yalpi ishlab chiqarish talablariga
javob beradigan avtomat va yarim avtomat murakkab dastgohlar ishlab chiqarishni
keng yo’lga qo’yib bo’lmasdi. Metropoliya hyech qachon mustamlaka o’lkaning jadal
rivojlanishini istamaydi. Uni doim o’z tizginida tutib, har xil yo’llar bilan ipsiz
bog’lab turishdan manfaatdordir.
Iqtisodiyotning siyosat va mafkuraga bo’ysundirilgani yirik o’rta va kichik
korxonalar o’rtasidagi nisbatga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Sobiq
ittifoq vazirlik va idoralari tomonidan milliy respublikalarda, asosan, yirik korxona va
birlashmalar qurildi. Chunki sobiq ittifokdagi mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv
shunday amaliyotni taqozo qilar edi. Zo’rma-zo’raki tiqishtirilgan bunday amaliyotlar
natijasida O’zbekiston iqtisodiyoti ham "gigantomaniya" degan xavfli "xastalikka"
10 N.To’xtaev Taraqqiotning o’zbek modeli. Т .:2012.63-bet.
20](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_20.png)
![chalindi. Bu, albatta, o’lkamizda sanoat ishlab chiqarishning an’anaviy turlarini
rivojlantirish, mehnat jamoalarining faolligi va tashabbuskorligini oshirish, bozor
kon’yunkturasiga tezkor moslashishga katta monelik qildi.
Yirik korxonalar mayda ishlab chiqarishga nisbatan bozor kon’yunkturasiga
qiyin moslashadi, har qanday yirik ishlab chiqarish jarayonida katta-kichik
bo’shliqdar paydo bo’lishi tabiiy. Yirik korxonalar ularning hammasini ham yolg’iz
o’zi hal etishi qiyin. Bunday sharoitda kichik ishlab chiqarish yordamga kelishi va
paydo bo’lgan bo’shliqni to’ldirishi mumkin. Kichik ishlab chiqarish, o’z navbatida,
ists’mol bozorini tovar bilan to’ldirish, aholini ish bilan ta’minlashni yaxshilash,
raqobat muhitini yaratishga xizmat qiladi.
Shuro zamonida sanoat mahsulotlari takibida ishlab chiqarish vositalari bilan
iste’mol buyumlari ishlab chikaradigan ishlab chiqarish o’rtasidagi nisbatni
mutanosib deb bo’lmasdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, iste’mol
buyumlari ishlab chiqarish bunda ustuvor o’rin tutishi, jadalroq rivojlanishi lozim.
Qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar rivojlanishi o’rtasida ham nisbat
buzilib keldi. Mineral xom ashyolarning katta qismi qayta ishlanmagan yoki yarim
tayyor mahsulot holida O’zbekistondan olib chikib ketilardi. Deyarli barcha kon-
ruda, metallurgiya kombinatlarida xom ashyoni qayta ishlash darajasi g’oyat past
bo’lgan. Buning sababi shuki, konchilik sanoati sohasidagi ittifoq ahamiyatidagi yirik
korxonalarning asosiy faoliyati respublikamizda mineral xom ashyoni to’la qayta
ishlash, vertikal integrasiya jarayoni, diversifikasiyani rivojlantirishga emas, balki
xom ashyo ishlab chiqarish va markazga yetkazib berishga yo’naltirilgan edi.
Bu boradagi salbiy oqibatlardan yana birini sanoat korxonalarini mahalliy ishchi
kadrlar bilan ta’minlashda ham ko’rish mumkin. Bu sohadagi vaziyat shunday
ayanchli holga olib kelingan ediki, zamonaviy korxonalar narida tursin, nisbatan
ancha past rivojlangan sanoat sektorida ham mahalliy ishchi kadrlarning umumiy
miqdori juda kam edi. 50-60 yillarda ishga tushirilgan Navoiy, Zarafshon, Muborak,
Angren, Yangiyer singari industrial shaharlar sobiq markaz vazirlik va idoralariga
buysunuvchi yirik sanoat korxonalari bazasida bo’lgani uchun ularga zarur ishchi
21](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_21.png)
![kadrlar ittifoqning boshqa respublikalaridan, asosan Rossiyadan ko’chirib keltirildi.
Xolbuki, O’zbekistonning o’zida ishchi kuchi, salohiyatli kadrlar va mutaxassislar
kam emasdi. Kam bo’lsa, ularni o’qitish, tayyorlash va kasbga yunaltirish ham
mumkin. Bu, bir tomondan, mahalliy aholiga nisbatan e’tiborsizlik bilan qarashning,
ikkinchi tomondan, mustamlakachilikka asoslangan siyosatning natijasidir. Bunday
yondashuv nafaqat mahalliy millat vakillari orasidan yetuk ishchi kadrlar yetishib
chiqishiga, balki, sanoatning jadal suratlarda rivojlanishiga ham monelik qiladi.
Natijada mahalliy ishchi kadrlarni tayyorlash va tarbiyalash masalasi o’tgan asrning
20-30-yillarda qanday dolzarb ahamiyat kasb etgan bo’lsa, keyinchalik ham
shundayligicha qolaverdi. Maxalliy millat vakillari Toshkent samolyotsozlik
birlashmasi, vagon ta’mirlash zavodida 20-30 foizdan oshmadi. Konmetallurgiya,
mashinasozlik kabi tarmoqlarda ham vaziyat deyarli shundayligicha qoldi.
Yana bir ayanchli holat shundan iborat ediki, tashqariga mahsulot chiqarishga
nisbatan tashqaridan mahsulot kiritish ko’pchilik tarmoqlarda ancha yuqori edi.
O’zbekistonning, ayniksa, mashinasozlik va metallga ishlov berish, kimyo va neft-
kimyo, oziq-ovqat sanoati mahsulotlari buyicha tashqi bozorga bog’liqligi kuchaydi.
1990 yilda xalq iste’moli tovarlari bo’yicha tashqaridan mol kiritish (importni
qo’shganda) tashqariga mol chiqarishdan (eksportni qo’shganda) 3 barobar ortiq
bo’lgan. Nooziq-ovqat mahsulotlari (yengil sanoat mahsulotlari, madaniy-maishiy va
xo’jalik mollari) buyicha mahsulot kiritish mahsulot chiqarishdan 4 barobar ko’p edi.
Oziq-ovqat tovarlaridan go’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari,
tuxum, un, yorma, makaron, qand, qandolatchilik mahsulotlari, baliq, balik
konservasi, margarin, konservalar, alkogolli ichimliklar keltirilsa, nooziq-ovqat
tovarlaridan deyarli barcha turdagi gazlamalar, tikuvchilik va trikotaj mahsulotlari,
charm poyabzal, madaniy-maishiy va xo’jalik tovarlaridan mebel, muzlatkichlar, kir
yuvish mashinalari, televizorlar, radiopriyomnik qurilmalari, farfor-fayans, shisha va
billur idishlar, velosiped va mopedlar keltirilgan. Har yili millionlab tonna paxta
yetishtiriladigan o’lkada, hatto durustroq paypoq ishlab chiqaradigan fabrika ham
qurilmagan, shoir aytganideq "daryo bo’yida qultum suvga zor" edik!
22](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_22.png)
![Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab vaziyat o’nglana boshladi. Lekin,
iqtisodiyotning eski tuzumdan qolgan bunday mustamlakacha tarkibi bilan bozor
munosabatlariga asoslangan mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etib bo’lmasdi.
Buning uchun izchil, tizimli va uzoqni ko’zlab ish tutish lozim edi. Mamlakatimizda
bu borada amalga oshirilayotgan ishlar berayotgan samaralarni quyidagi raqamlardan
ham qo’rish mumkin.
Mahalliy sanoatni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan izchil va tizimli
chora-tadbirlar samarasida o’tgan 20 yil mobaynida mamlakatimiz yalpi ichki
mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 17,6 foizdan 24,0 foizgacha ko’tarildi. Kishloq
xo’jaligining ulushi esa qariyb 2 barobar kamaydi. Boshqa tarmoqlarda ham xuddi
shunday sifat o’zgarishlari amalga oshirildi.
Istiqlol yillarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yillik hajmi 3 barobar,
uning o’tmishda juda zaif rivojlangan mashinasozlik va metallga ishlov berish
tarmog’i esa 11,6 barobar o’sdi. Bu umumiy sanoat ko’rsatkichidan qariyb 4 barobar
ko’pdir. Bunday ulkan yuksalishga mamlakatimizda avtomobilsozliq neft-gaz
mashinasozligi, temir yo’l mashinasozligi kabi nisbatan yangi va zamonaviy
sohalarni barpo etish va jadal rivojlantirish orqali erishilganini alohida ta’kidlash
darkor.
Istiqlol yillarida Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asos solingan
mamlakatimiz uchun butunlay yangi tarmoq — avtomobil sanoati sohasida hozir 18
mingdan ortiq kishi ish bilan bandligi alohida ta’kidlash o’rinlidir. Ma’lumotlarga
ko’ra, «O’zavtosanoat» kompaniyasi tizimiga kiruvchi korxonalarda 2011 yilning
o’zida 1,4 mingdan ziyod yangi ish o’rni yaratilgai. Investisiya dasturi doirasida
mashinasozlarimiz avtomobillar uchun zarur ko’plab detallarni ishlab chiqarishni
o’zlashtirish ustida ish olib bormoqda. O’tgan yillar davomida bu borada ulkan
yutuqlarga erishildi. Bamperlar. avtoemallar, germetiklar , sanoat bo’yoqlari, tutun
chiqargichlar yonilg’i baqlari, yoqilg’i nasoslari, avtomobil oynalari va o’rindiqdari,
akkumulyatorlar, elektr o’tkazgichlar uchun jgutlar, avtomobil salonining ichki
qoplash qismlari, tashqi yoritish vositalari, yonilg’i moyi va havo filtrlari,
23](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_23.png)
![kapsulalangan oynalar, generatorlar va kompressorlar, g’ildirak disklari va shassi
uzellari ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda.
Mamdakatimizda tarkibiy qayta qurish, mulk munosabatlarini takomillashtirish
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mexanizmlari orqali amalga
oshirildi. Bu ko’p ukladli aralash ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirishning muhim shartlaridan biridir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
iqtisodiy yuksalishning muhim omillaridan biriga aylandi.
Mamlakatimizda o’tgan 20 yil ichida tashqi savdo aylanmasi 805,6 million
AQSh dollaridan 21,8 milliard dollarga, ya’ni 27,1 barobar o’sdi. Jumladan, eksport
hajmi 442,7 million dollardan 13,1 milliard dollarga, yoki 29,5, import 362,9 million
dollardan 8,8 milliard dollarga yoki 24,2 barobar ko’paydi. Ayni paytda tashqi
savdoning ijobiy saldosi 79,8 million dollardan 4,2 milliard dollarga, ya’ni 53 barobar
ortdi. Bu oltin-valyuta zaxiralarimizning muttasil o’sishi va milliy valyutamiz
barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qilmoqda. Eksport va importning tarkibi
keskin o’zgardi. Mustakillikkacha O’zbekiston chetga xom ashyo chiqaradigan va
tayyor mahsulotlar, asosan, iste’mol mollarini olib keladigan mamlakatdan bugun
qo’shimcha qiymat yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni tobora ko’p va keng eksport
qilayotgan, ishlab chiqarishni texnik va texnologik modernizasiya kilishga
muljallangan texnika va asbob-uskunalarni import qiladigan mamlakatga aylandi.
Mashina va uskunalarning import tarkibidagi ulushi izchil o’smokda: 1990 yilda 12,1
foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2010 yilda 44,1 foizgacha yetdi.
Eksportning tarkibi diversifikasiya qilinishi natijasida paxta tolasi ulushi jiddiy
kamaydi. Uning eksportdagi ulushi 1990 yilda 59,7 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010
yilda 11,3 foizdan oshmadi. Oziq-ovqat mahsulotlari importa o’tgan davr mobaynida
48,9 foizdan 10,9 foizga tushdi.
Tashqi savdo geografiyasi ham diversifikasiyalashdi. Ilgari, birinchi navbatda,
sobiq ittifoq tarkibidagi respublikalar va sosialistik lagerga kiruvchi mamlakatlar,
sosialistik yo’nalishni tanlagan davlatlar bilan tovar ayirboshlash va savdo-sotiq
amalga oshirilishi shart bo’lgan.
24](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_24.png)
![Bu ham mavjud xukmron mafkura va siyosatning amaldagi ifodasi edi, albatta.
Xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin tashqi savdo doirasi keskin kengaydi va
uning tarkibida uzoq xorij mamlakatlari soni orta boshladi. Agar 1990 yilda tashqi
savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari ulushi 39,9 foizni tashkil etgan bo’lsa,
2010 yilda bu raqam 56,9 foizga yetdi. Eksportda ularning hissasi 37,7 foizdan 54,8
foizga, importda 42,6 foizdan 59,9 foizga yetdi.
Haqiqiy bozor munosabatlari xar qanday mafkuraviy va siyosiy qoliplardan xoli
va ustun bo’lishi kerak shundagina barqaror iqtisodiy o’sishga yo’l ochiladi. Bu
tamoyil davlatimiz rahbari tomonidan shuning uchun ham bozor munosabatlariga
o’tishning muhim shartlaridan biri sifatida ilgari surildi. O’tgan asr davomida jahon
iqtisodiyoti rivojlanishining turli bosqichlarida ba’zan bozor qonuniyatlari, ba’zan
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullari ustuvorlik qilib keldi. 1940-70
yillarda iqtisodiy jarayonlar ы i boshqarish va tartibga solishda davlatning rolini
kuchaytirish konsepsiyasi ustunlik qilgan bo’lsa, 1980-90-yillarda iqtisodiyotni bozor
tomonidan tartibga solishning cheklanmagan imkoniyatlari konsepsiyasini ilgari
suruvchi monetarizm va neoliberalizm nazariyalarining mavqyei oshdi.
Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropaning yetakchi mamlakatlari hisoblanadigan
Fransiya va Germaniyada davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasi 48 foiz,
«superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz deb ko’rsatiladi.
Bu ko’rsatkichlar bozor mukammal, o’zini o’zi tartibga solib turuvchi tizim,
davlatning unga aralashuvi iloji boricha past darajada bo’lishi kerak deb
hisoblaydigan klassik bozor iqtisodiyotini ma’qul ko’radigan Shimoliy Amerika
modeli ko’rsatkichidan ancha yuqoridir. 4-jadvaldan ko’rinib turibdiki,
O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotning barcha sohalaridagi ulushi va aralashuvi
muttasil kamayib bormoqda.
2010 yilda mamlakatimizda davlat sektorining ulushi yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarishda 18,3 foiz, sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1, ko’rilishda 10,4,
transportda 44,0, aloqada 3,9, chakana savdo aylanmasida 0,1, pullik xizmat
ko’rsatishda 20,6, tashqi savdoda 8,3 va bandlikda 20,9 foizni tashkil etdi. Bu
25](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_25.png)
![raqamlar davlatning mamlakat iqtisodiyotidagi o’rnini to’liq ko’rsata oladimi? Yo’q,
albatta. Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi davlatning urni va roli
ancha katta va rang-barangdir.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat iqtisodiyotni
tartibga solish, qayta taqsimlash mexanizmi orqali aholi manfaatlarini himoya qilishi,
iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor shart-sharoitlarini yaratishi, iqtisodiy
erkinlik va tenglikni kafolatlashi, bozor institutlarini shakllantirishi, tadbirkorlik
tizimlarini qaror toptirish va rivojlantirishga ko’maklashishi, raqobat muhitini
vujudga keltirishi, tarkibiy qayta ko’rishlarni amalga oshirishi zarur. Bunda davlat
tartibga solishning moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narx-navoni nazorat qilish
vositalaridan keng foydalanadi. Davlat yirik dastur va loyihalarni moliyalashtiradi,
chet el investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi.
O’tish davrida davlatning iqtisodiyotni tartibga solish roli nafaqat davlat sektori,
balki xususiy sektorga nisbatan ham muntazam kuchayib bordi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish davlat institutlari tomonidan amalga oshiriladigan va
mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan
qonunchiliq ijroiya va nazorat harakteriga ega bo’lgan chora-tadbirlar tizimini amalga
oshirishdir.
Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning ahamiyati shakllangan bozor tartiblaridan ancha ustun bo’ldi. Bu - tabiiy.
O’tish davrida qabul kilinadigan iqtisodiyotga oid qonun, uaror va qoidalarning
ko’lami g’oyat keng bo’lib, ularning hayotga tatbiq etilishi muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, o’tish davri sharoitida bozor mexanizmining hali to’laqonli ishga tushib
keta olmasligini ham nazardan chetda qoldirmaslik lozim.
Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish
o’z-o’zidan yuz bermaydi. Shuning uchun ham, davlatning asosiy vazifalaridan biri
ushbu jarayonni tartibga solish, iqtisodiyotning bir maromda faoliyat ko’rsatishini
ta’minlash maqsadida bozor infratuzilmasini shakllantirishdir.
26](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_26.png)
![Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonda davlat qo’yidagi asosiy
iqtisodiy vazifalarni bajardi:
-pul emissiyasi, pul-kredit, soliq va byudjet tizimini tartibga solish;
-fuqarolarning huquq va erkinliklarini. mulkdorlar va xo’jalik subyektlari
huquqlarini kafolatlash;
-makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash;
-monopoliyaga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirish va raqobat muhitini
yaratish;
-ilm-fan va axborot texnologiyalarini rivojlantirish;
-faol tashqi iqtisodiy siyosat yuritish;
-umumdavlat ahamiyatiga ega ishlab chiqarish, ijtimoiy va ekologik infratuzilmani
rivojlantirish;
-kam ta’minlangan aholi guruhlarini ijtimoiy himoyalash;
-atrof-muhitni muhofaza qilish;
-iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tarkibini optimallashtirish;
-mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash;
-bozor munosabatlarining huquqiy asoslarini yaratish;
-ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish va
hokazolar.
O’zbekistonda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish huquqiy, ma’muriy
va iqtisodiy usullar bilan birgalikda olib borildi. Turli mulk shaklidagi korxonalar va
bozor institutlarining (bank, birja, aksionerlik jamiyatlari) faoliyat ko’rsatishi
me’yorlarini ta’minlovchi, bozor sharoitiga mos yangi soliq sug’urta, aholini ijtimoiy
himoyalash, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat muhitini
yaratish, kichik va xususiy biznesni qo’llab-quvvatlash bo’yicha qonunlar tizimi
yaratildi.
Iqtisodiy faoliyatning alohida sohalarini boshqarish ta’kikdlash, ruxsat berish va
majburiy chora-tadbirlar orqali amalga oshirildi. Ma’muriy yo’l bilan monopolist
korxonalar va ijtimoiy ahamiyati yuqori mahsulot narxlari ustidan davlat nazorati
27](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_27.png)
![o’rnatildi. Alohida tovarlar eksport va import kvotalari o’rnatildi yoki lisenziyalar
belgilandi. Ijtimoiy sohalar va ekologiya masalalarida ham davlatning ma’muriy
usullaridan foydalanildi. 11
Tartibga solishning yaxlit iqtisodiy usullari tizimini yaratish davlatning o’tish
davridagi eng muhim vazifalaridan biri hisoblandi. Shu maqsadda davlatning
iqtisodiy siyosati (pul-kredit, moliya-byudjet, soliq, valyuta, bojxona, narxlar,
amortizasiya va boshqalar) ishlab chiqildi va izchil amalga oshirildi. Shuningdek,
davlat buyurtmasi, kvotalar, lisenziyalar, byudjetdan moliyalashtirish,
prognozlashtirish va dasturlar ishlab chiqish kabi tartibga solish vositalaridan keng
foydalanildi.
O’zbekistonda makroiqtisodiy barqarorliq katta oltin-valyuta zaxiralarining
mavjudligi, rivojlanish jamg’armasi imkoniyatlari, tashqi qarzning minimumga
tushirilganligi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida bunday murakkab
masalarni o’z vaqtida samarali halqilish imkonini berdi. Osiyo taraqqiyot bankining
O’zbekistondagi doimiy vakolatxonasi rahbari Kazuxiko Xiguchi haqli ravishda
ta’kidlaganidek, "o’zbek modeli"ning o’ziga xos jihatlaridan biri shundaki, davlat
boshqaruvi makro darajada, bozor iqtisodiyotini shakllantirish esa mikro darajada
amalga oshirishni nazarda tutadi. O’zbekistonda izchillik bilan amalga oshirilayotgan
islohotlar mutanosib va barqaror rivojlanishga, sanoatni modernizasiya qilish va
texnologik qayta jihozlashga xizmat qilayotir.
Makroiqtisodiy, tuzilmaviy va institusional o’zgarishlarda, ayniqsa, kichik biznesni
rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash borasida ulkan yutuqlar qo’lga kiritilmoqda".
Erkin raqobat davrlaridan farqli o’laroq, bugun zamonaviy iqtisodiyotda miqdor
va sifat o’zgarishlari yuz berib, faoliyat ko’rsatish tizimi g’oyatmurakkab va
ziddiyatli tus olmoqda. Agar o’tgan asrda monopoliyalar iqtisodiyotda noyob holat
sifatida uchragan bo’lsa, endilikda har bir bozor, tarmoqlarning katta qismi monopol
korxonalar ta’siriga tushib qolayotir. Transmilliy korporasiyalar bozor va uniig
segmentlaridan kattaroq ulush olish maqsadida keng tomir yoymoqda. Natijada,
11 N.To’htaev Taraqqitotnig o’zbek modeli. Т .:2012.119-122 betlar .
28](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_28.png)
![iqtisodiyotni muvozanatga keltirib turuvchi bozor mexanizmining to’laqonli faoliyat
doirasi toraymoqda. Ikkinchi tomondan, keng aholi qatlamlarini ijtimoiy himoyalash,
iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlash vazifalarining ahamiyati ortmoqda.
Mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti bilan bog’liq shunday sohalar borki, ular odatda
ulkan hajmlarda investisiyalar kiritishni talab qiladi. Oddiy tadbirkor va
korxonalarning bunga qurbi yetmaydi. Ko’p hollarda bu sohalar daromad keltirmaydi
yoki foydasi uzoq vaqtdan keyin kelishi mumkin. Odatda, bunday sohalar, masalan,
transport, kommunikasiya, ekologiya, energetika xizmatlaridan barcha barobar
foydalanadi. Davlat bozor tizimining samarali ishlashiga yordam ko’rsatuvchi muhit
va poydevor yaratadi, iqtisodiyotiing barcha ishtirokchilari uchun teng imkoniyatlar
beruvchi yagona qoidalarni joriy qiladi, raqobatni rag’batlantiradi, tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshiradi. daromadlarni taqsimlaydi, keng aholi qatlamlarini
ijtimoiy himoyalash maqsadida uni qayta taqsimlaydi, iqtisodiy o’sishni qo’llab-
quvvatlaydi va hokozo.
Davlatning islohotchilik roli va ahamiyati shu bilan tugamaydi.
O’zbekistonda davlat ijtimoiy sohadagi islohotlarga ham rahnamolik qilib kelmoqda.
Shu maqsadda davlat byudjetidan ta’lim, sog’likni saqlash, sport, kommunal xizmat
va boshqa ijtimoiy sohalarga sarflanadigan mablag’lar hajmi yildan yilga
oshirilmoqda. Ta’lim, sog’liqni saqlash, sport va uy-joy bilan ta’minlash sohasida
amalga oshirilgan islohotlar ko’lami keng va samarasi g’oyat yuqori. Ijtimoiy
infratuzilma barqaror faoliyat ko’rsatmokda va rivojlanmokda.
2010 yilda O’zbekistonda 9860 umumta’lim maktabida 4676,1 ming o’quvchi, 1539
o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida 1623,1 ming o’quvchi, 66 oliy ukuv
yurtida 300 mingdan ziyod talaba tahsil oldi 12
.
1997 yildan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi izchillik bilan va samarali amalga
oshirilmoqda. Dastur aholining uzluksiz ta’lim olishini, ta’lim tizimining jamiyatda
sodir bo’layotgan o’zgarish va yangilanishlarini, iqtisodiyotdagi yuqori malakali
kadrlarga bo’lgan extiyojlarni nazarda tutadi. 2004-2010 yillarda maktab ta’limini
rivojlantirish umummilliy davlat dasturi doirasida maktablarning aksariyat qismi
12 N.To’htaev Taraqqitotnig o’zbek modeli. Т.:2012. 126- bet
29](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_29.png)
![qaytadan qurildi, ta’mirlandi va rekonstruksiya qilindi, gaz, suv va aloqa vositalari
bilan ta’minlandi, markazlashgan kanalizasiya tarmoqlariga ulandi.
1998-2010 yillarda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quv muassasalarini
yangidan qurish va rekonstruksiya qilish maqsadida 2,5 trillion so’m mablag’
sarflandi.
Har yili ta’lim sohasiga ajratilayotgan harajatlar YaIMning 10-12 foizini tashkil
etmoqda.
1998 yilda sog’liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi qabul qilindi.
Dasturga muvofiq mamlakatimizda butun tibbiyot tizimini tubdan qayta qurish, ko’p
sarf-harajat talab etadigan va samarali bo’lmagan tibbiy yordamdan yangi zamonaviy
ixtisoslashtirilgan tibbiy xizmat turlariga o’tish boshlandi. Sog’liqni saqlash tizimini
qo’llab-quvvatlash maqsadida birgina 2010 yilda 2 trillion so’mdan ziyod mablag’
sarflandi. Bu sohodagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri ona va bola
salomatligini muhofaza qilishdir. Mamlakatimizda davlatning bevosita ishtirokida
qudratli farmasevtika sanoati yaratildi.
Qishloq aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlash davlat dasturi
amalga oshirildi. O’tgan davr mobaynida davlat kafolati bilan kommunal soha rivoji
uchun 700 million AQSh dollari miqdoridagi uzoq muddatli imtiyozli xorijiy
investisiya va kreditlar jalb etildi. Umuman har yili davlat byudjetining yarmidan
ziyodrog’i ijtimoiy sohaga sarflanmoqda. Birgina ta’lim sohosiga ajratilayotgan
mablag’lar mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10-12 foizini tashkil etmoqda. Bu
qadar keng ko’lamli harajatlarni faqat davlat kuchi va imkoniyatidan foydalanib
amalga oshirish mumkin, xolos.
Bundan tashqari davlat iqtisodiy erkinlikni ta’minlaydi, iqtisodiy-ijtimoiy va
institusional islohotlarni amalga oshirishning strategik maqsad va vazifalarini
belgilaydi, raqobat va tadbirkorlik tuzilmalarini shakllantiradi va rivojlanishini
qo’llab-quvvatlaydi, tarkibiy qayta qurishlarni amalga oshiradi, ishlab chiqarishning
tarmoq va xududiy nisbatini ta’minlaydi, yagona moliya, kredit, soliq valyuta, narx
siyosatini amalga oshiradi.
30](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_30.png)
![Global moliyaviy iqtisodiy inqiroz davlatning iqtisodiyotga aralashuvini
kuchaytirdi. Bu sharoitda davlat bankrotlik yoqasiga kelib qolgan korxona va xizmat
turlarini qayta milliylashtirib, «tiriltirib» yana o’z tasarrufidan xususiy qo’llarga
sotish amaliyotini ham qo’lladi.
Modernizasiyalash milliy iqtisodiyotning xalqaro raqobatbardoshligini
oshirishga yo’naltirilgan iqtisodiyotni tarkibiy, institusional, texnologik
takomillashtirish jarayoni sifatida davlatning islohotchiligiga tayanadi. Davlat
modernizasiyalashning faol subyekti sifatida uning maqsadi, vazifalari, ustuvor
yo’nalishlari, uni amalga oshirish sur’atlari, resurslari va innovasion asoslarini
belgilaydi. Modernizasiya ilmiy va mehnat sig’imi yuqori bo’lgan texnologiyaga
o’tishni anglatadi va ishlab chiqarishning innovasion yo’nalishini kuchaytirishga
xizmat qiladi.
Qonun ustuvorligini ta’minlash. O’zbek modelining yana bir harakterli
tamoyili qonun ustuvorligini yoki ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining
huquqiy asoslarini ta’minlash bilan bog’liqdir. Chunki bozor munosabatlarining
o’ziga xos qonun va qoidalari bo’lishi tabiiy. Xorijda bunday tartib va qoidalar bir
necha yuz yillar mobaynida shakllanib, takomillashib kelgan. Ularni inkor etish yoki
mensimaslik - xato. Global iqtisodiyotga integrasiyalashuv ham aynan shuni - ularga
rioya etishni talab qiladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, «ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining qonunchilik asosini yaratish - bu faqat o’tish
davrining majburiy shartigina bo’lib kolmay, balki huquqiy davlatni barpo etishning
o’ziga xos xususiyati hamdir». Bu xulosadan ko’rinib turibdiki, bozorga o’tish
sharoitida xo’jalik yuritishning muayyan yo’nalishlarini tartibga solish bo’yicha
qabul qilinadigan qonunlar qisqa muddatga yoki tor sohalar bilan cheklanib
qolmasdan, uzoq muddatlarga muljallangan jamiyat hayotining barcha jihatlarini
huquqiy ta’minlashga qaratilgan bo’lishi lozim. Ayni paytda Prezidentimiz qonunlar
xayotiy, amaliyot bilan uzviy bog’liq bo’lishi va undan kelib chiqmog’i, qonun
xujjatlarining bevosita ta’sir kuchi shunga muvofiq fukarolarning ham huquqiy
31](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_31.png)
![madaniyati yuqori bo’lishi lozimligini ta’kidlaydi. «Qonunning ustuvorligi shuni
bildiradiki, asosiy ijtimoiy, eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan
tartibga solinadi, uning barcha katnashchilari esa xech bir istisnosiz huquq
normalarini buzganligi uchun javobgar bo’ladi».
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 53-moddasida «Bozor
munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini
xilma-xil shakldagi mulk tashkil etadi. Davlat ... barcha mulk shakllarining teng
huquqligini va huquqiy jixatdan bab-barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi.
Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxleiz va davlat himoyasidadir» deb
mustaxkamlab qo’yilgan. O’zbekistonda «Yer, yer osti boyliklari, suv, usimlik va
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir».
Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy asoslarini yaratish va takomillashtirish
maqsadida 1995 yilda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni
rag’batlantirish to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. 1997-1999 yillarda esa «Xo’jalik
yurituvchi subyektlarni davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida», «Tovar ishlab
chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to’g’risida», «Tadbirkorlik va tadbirkorlar
faoliyatini kafolatlash to’g’risida»gi qonunlar qabul qilindi. 2000 yilda «Tadbirkorlik
faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida»gi qonunning qabul qilinishi ham
tadbirkorlik faoliyatining yanada kengayishi va mustahkamlanishida muhim ahamiyat
kasb etdi.
Qonun ustuvor bo’lmagan joyda korrupsiya va boqimandalik, o’g’irlik
yulg’ichlik g’aznani talash, tayyorga ayyorlik kabi jamiyat me’yoriy holatiga zid
illatlar tomir otadi. Shular orasida bir qarashda oddiy, beozor tuyuladigan
boqimandalikning ham xavfi juda katta.
Boqimandalik, o’zining lug’aviy ma’nosiga ko’ra, birovning qaramog’ida
bo’lish, birovga boqimlik, nonxurlik, qaramlikni bildiradi.
Xo’sh, u qanday va qayerdan paydo bo’ladi?
Haddan tashqari markazlashgan reja va qat’iy taqsimot hukmron jamiyatda
boqimandalik uchun iqtisodiy va ijtimoiy sharoit mavjud bo’ladi. Buni sobiq ittifoq
32](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_32.png)
![misolida ko’rish mumkin. Chunki, moddiy ne’matlar ularni ishlab chiqarish uchun
sarflangan mehnatga muvofiq emas, sun’iy ravishda taqsimlash vositalari orqali bir
xil, ya’ni hammaga teng bo’linar va iste’mol etilardi. O’tgan 70 yildan ko’prok davr
mobaynida bunday kayfiyat ("Bersang - yeyman, ursang - ulaman!") kishilarning
ongiga chuqur singib ulgurdi. Shuning uchun bunday kayfiyatdan qutulish tez va
oson kechmaydi. Jamiyatni boqimandalik kayfiyatidan batamom forig’ etish mulkka
egalik ko’nikmalarini to’la shakllantirish kabi muayyan davr, targ’ibot-tushuntirish,
uqitish-o’rgatish ishlarini talab qildi.
Albatta, hyech bir jamiyat boqimandalik rivoj topishidan manfaatdor emas.
Lekin, shunga qaramay, u turli shakllarda zoxir bo’ladi.
Avvalo, boqimandalikning uch turini bir-biridan farqlash kerak. Birinchisi, eng
oddiy, maishiy shaklda namoyon bo’ladi. Hyech qayerda ishlamaydigan, hyech
kimga nafi tegmaydigan, birovlar mehnatining natijasini o’zlashtirishni odat qilgan,
boshqalar hisobiga kun o’tkazib yuradiganlar shular jumlasidandir. 13
Boqimandalikning uchinchi shakli ancha uyushgan va takomillashgan. Unga
qarshi samarali ko’rash olib borilmasa, jamiyatga juda katta iqtisodiy va ma’naviy
zarar yetkazadi. Odatda u davlat, o’rta va quyi bo’g’inlarda yaratilgan moddiy
ne’matlarni, resurslarni taqsimlash jarayonida sodir bo’ladi. To’g’ri, bozor
iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan moddiy-texnika ta’minoti, fondlarni
taqsimlash, har xil limitlarni ajratish kabi mexanizmlarga barham berildi. Ammo xali
ham turli xil darajalarda markazlashgan pul resurslarini shakllantirish va ulardan
foydalanish institutlari mavjud. Xuddi ana shu joyda boqimandalik uchun imkoniyat
vujudga kelishi mumkin.
Markazlashgan pul resurslarini shakllantirish va undan foydalanishning eng
muhim quroli davlat byudjeti va maxalliy byudjetlardir. Byudjet daromadlari, asosan,
soliqlardan hosil bo’ladi. Uning kichik bir qismi bojxona bojlari va resurs to’lovlari
hisobiga to’g’ri keladi. Bevosita aholi daromadlaridan undiriladigan soliqlar hisobiga
ham davlat byudjeti daromadlari shakllanadi. Mamlakatimizda korxona daromadlari
13 N.To’htaev Taraqqitotnig o’zbek modeli. Т.:2012. 133-134 betlar
33](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_33.png)
![va aholi daromadlaridan bevosita undiriladigan soliqlar sezilarli darajada o’sganligiga
qaramasdan, ularning yalpi ulushi byudjet daromadlarining 40 foizga yaqinini tashkil
etadi, xolos. Bilvosita soliqlar (asosan, aksiz va qo’shimcha qiymat soliqlari) miqdori
biroz pasaygan bo’lsada, byudjet daromadlarida ularning hissasi baland - qariyb 50
foizga teng.
Davlat o’zi beradigan ayrim xizmatlarga haq to’lash, iqtisodiyotda harajallar
darajasini nazorat qilish, daromadlarni taqsimlashdagi tengsizlikni bartaraf etish,
mamlakat sanoatini chet ellik raqobatchilardan himoyalash va boshqa maqsadlarda
soliq undiriladi. Agar davlat u yoki bu turdagi mahsulot ishlab chiqarishni (tamaki,
aroq) kamaytirishni xoxlasa, unga ko’proq soliq belgilaydi.
Iqtisodiyotni moliyalashtirishga ketadigan byudjet harajatlari hissasi barcha
byudjet harajatlarining 50 foizdan ziyodrog’ini tashkil etmoqda. Byudjet harajatlarida
ijtimoiy-madaniy tadbirlarning ulushi - 45,3 foiz.
Davlat hamma vaqt davlag byudjeti daromad va harajat qismlarining
muvozanatda bo’lishidan manfaatdor. Agar byudjetning daromad qismidan harajati
oshib ketsa, passiv byudjet balansi vujudga keladi. Bu - davlat byudjeti taqchilligiga
olib keladi. 1995 yili mamlakatimizda davlat byudjeti taqchilligi yalpi ichki
mahsulotning 2,8 foiziga teng edi. Necha yillardan beri faol byudjet balansi amal
qilib kelmoqda.
Pul resurelaridan foydalanishni tashkil etishning davlat va mahalliy
byudjetlaridan tashqari yana boshqa shakllari ham mavjud. Davlat sug’urta fondi,
davlat bandlik, salomatlik, "Sog’lom avlod uchun fondlari va boshqalar shular‖
sirasiga kiradi. Ular davlat byudjeti mablag’larining harakatchanligini oshirishga,
zarur bo’lganda mablag’lardan aniq yo’nalishlarda maqsadli foydalanishga xizmat
qiladi. Ammo mavjud mablag’larni qayta taqsimlash chog’ida ijtimoiy ehtiyojlar
zarar ko’rmasligi, davlatning muhim xayotiy zaruratlariga sarflanadigan harajatlar
miqdori kamaymasligi lozim. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyotiga o’tish
sharoitida aniq yo’nalishlar bo’yicha byudjetdan tashqari maxsus fondlar tashkil
etiladi. Ular davlat va mahalliy byudjet vositalaridan ham foydalanishi mumkin.
34](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_34.png)
![Kuchli ijtimoiy siyosat: O’zbek modelining asosiy tamoyillaridai biri kuchli
ijtimoiy siyosat yurgizish, aholining kam ta’minlangan ijtimoiy himoyaga muxtoj
qismini qo’llab-quvvatlashdir. Bu tamoyil, birinchidan, o’zbek xalqining
mentalitetidan, tarixiy madaniy qadriyatlaridan kelib chiqsa, ikkinchidan, o’tish
davrining dastlabki bosqichidagi aholi tarkibi, bozor islohotlari aholi turmush darajasi
hali ancha past holda saqlanib turgan sharoitda boshlanganligini ham nazarda tutadi.
Bu vaqtda O’zbekiston aholisi jon boshiga to’g’ri keladiran real daromadlar, ish haqi
miqdori, oziq-ovqat mahsulotlari, zarur hayotiy ehtiyoj buyumlari, uy-joy, ijtimoiy-
madaniy muassasalar, maishiy xizmat bilan ta’minlanish darajasi bo’yicha sobiq
ittifoq rsspublikalari o’rtasida oxirgi o’rinlardan biriga tushib qoldi. Mavjud
demografik vaziyat - aholi sonining muttasil usib borishi yuqoridagi ko’rsatkichlarga
yanada kuchliroq ta’sir o’tkazayotgan edi. Uchinchidan, o’tish davrida, bozor tan
olmaydigan korxonalar va faoliyat turlari, samarasiz ishlayotgan ishlab chiqarishga
barham berildi. Bu ishchi va xodimlar muayyan qismining vaqtincha ishsiz qolishiga
yoki ularni qayta tayyorlashni taqozo etardi. Natijada, ularni ham ijtimoiy himoyalash
zarurati paydo bo’ldi. Bunday vaziyatda O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom
Karimov
«shok terapiyasi» to’g’risida gap ham bo’lishi mumkin emasligini, "bozor ko’pchilik
uchun ozor" bo’lmasligini, O’zbekistonga xalqimizning nogironlar, nafaqadorlar,
ko’p bolali oilalar, o’quvchilardan iborat nochor tabaqalarini ayaydigan bozor
kerakligini qayta-qayta ta’kidladi. «Aholining muxtoj tabaqalarini ijtimoiy
himoyalash sira kechiktirib bo’lmaydigan, eng ustuvor vazifa, amaliy harakatlarning
eng asosiy qoidasi...» deb alohida uqtirib o’tdi.
Mustaqillik arafasida O’zbekiston kishi boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarish bo’yicha sobiq ittifoqda 12-o’rinda turardi. Aholi jon boshiga milliy
daromad ishlab chiqarish ittifoq ko’rsatkichidan ikki barobar past edi. Aholi jon
boshiga xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish ittifoq darajasining 40 foizini tashkil
etardi. Daromad darajasi, asosiy turdagi mahsulotlarni iste’mol qilish bo’yicha eng
oxirgi urinlarni egadladi.
35](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_35.png)
![Jadvaldan ko’rinib turibdiki, mamlakat aholisining 40 foizdan ziyodini 14
yoshgacha bo’lgan fuqarolar tashkil etgan. Aholi tarkibidagi bu holat bozor
munosabatlariga o’tish kuchli ijtimoiy siyosat bilan amalga oshirilishini taqozo etardi.
O’zbekistonda bozor sharoitida ijtimoiy siyosat asosan ikki yo’nalishda amalga
oshirildi: ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot.
Ijtimoiy himoya bozor islohotlarini amalga oshirish davrida aholini ijtimoiy va
moddiy muhofaza qilish va milliy xo’jalikda amal qiladigan iqtisodiy, huquqiy,
ijtimoiy chora-tadbirlar majmui bo’lib, xususan, aholining yoshi, salomatligi, ijtimoiy
xolati hamda xayot kechirishning zarur vositalariga ega bo’lmaganligi sababli
yordamga muxtoj qatlamiga davlat va jamoat tashkilotlari va jamg’armalari
tomonidan ko’rsatiladigan yordamdir. Ijtimoiy himoyaning asosiy maqsadi aholi
turmush darajasini muttasil oshirib borish, kashshokdanishning oldini olish, aholi
turli kaglamlari o’rtasidagi ta’lim olish, madaniyat va san’at yutuklaridan bahramand
bo’lish, kasb malakasini oshirish va daromadlarni ta’minlashdagi tafovutlarni
kamaytirish, inson tarakkiyotining uzluksizligini ta’minlashdan iborat. Ijtimoiy
himoyaning asosiy shakllari erkin ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatni ta’minlash, ish bilan
bandlik, o’qish va ta’lim olish, daromadlarni kafolatlash, iste’molchilar huquqlarining
himoyasi va iste’mol kafolatini ta’minlash, aholiga tibbiy xizmat ko’rsatish, aholining
kam ta’minlangan qatlamlariga turli imtiyozlar va to’lovlar joriy etish kabilarni o’z
ichiga oladi. Islohotlarning dastlabki yillarida ijtimoiy himoyaning huquqiy asoslari
yaratilib, asosiy tamoyillari O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida belgilab
berildi.
Yangi ish joylarini yaratish dasturlari, inflyasiyaning oldini olish choratadbirlari,
kichik va xususiy biznesning erkin faoliyati uchun yaratilayotgan shartsharoitlar,
atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining
hayotga tatbiq etilishi, fuqarolar o’zini o’zi boshqarishning mahalla tizimini
rivojlantirish, eng kam ish haqi miqdorining, davlat sektoridagi ishchi va xizmatchilar
ish haqining oshirib borilishi ijtimoiy himoya tizimining tarkibiy qismlariga aylandi.
36](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_36.png)
![Ijtimoiy jamg’armalar (fuqarolar yoki yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy
ravishda mulkiy ulush qo’shish orqali shakllantirilgan tashkilotlar bo’lib, ularning
asosiy maqsadi xayriya, ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy faoliyat yuritish orqali jamiyat
ijtimoiy tarakdiyotiga hissa qo’shishdan iboratdir. Mamlakatimizda qonun doirasida
faoliyat yuritayotgan, adliya vazirligidan ruyxatdan o’tgan ijtimoiy jamg’armalar soni
ellikdan oshadi. Ijtimoiy jamg’armalar o’z faoliyatlari orqali ijtimoiy barqarorlikni va
taraqqiyotni ta’minlashga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Ammo ijtimoiy himoyalash aholining kam ta’minlangan qatlamlari
hisoblanadigan - bolalarni, nafaqadorlarni, nogironlarni, talaba va o’quvchilarni
moddiy qo’llab-quvvatlashdangina iborat emas. Kuchli ijtimoiy siyosat mehnat
bozori va bandliq aholi turmush darajasi, aholi daromadlari va harajatlarida ham o’z
aksini topali.
Ma’lumki. o’tish davrida ishsizlar sonining ortishi, ishchi kuchi tarmoq
tarkibining o’zgarishi, ishchi kuchi eksportining kuchayishi, ishchi kuchidan
foydalanish samaradorligining pasayishi, mehnat resurslaridan foydalanishda hududiy
tafovutlarning ortishi, yashirin ishsizlikning ko’payishi kabi salbiy xolatlar paydo
bo’ladi. Bu - tabiiy hol. Bunday holatlarning oldini olish yoki ularni yumshatish
maqsadida O’zbekistonda mehnat bozorini rivojlantirish va uni boshqarishni
takomillashtirish hamda samarali bandlik siyosatini amalga oshirishga alohida e’tibor
qaratildi. Davlatning bandlikni ta’minlashga oid siyosati mehnat resurslaridan okilona
foydalanish va ishsizlikning oldini olishga doyr izchil sa’y-harakatlarda ham o’z
ifodasini topdi. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida to’liq bandlik emas, balki
samarali bandlikka erishish muhim ahamiyatga ega. Aytayliq iqtisodiy faol aholi tulik
ish bilan ta’minlaydi. Lekin ular samarali yoki ijtimoiy foydali mehnat bilan
shug’ullanmasa, bunday bandlik mehnat unumdorligini oshirishga olib kelmaydi va
undan jamiyatga naf tegmaydi. Samarali bandlikni ta’minlash va mehnat
resurslaridan foydalanishning ahamiyati, ayniqsa modernizasiyalash, innovasion
texnologiyalarga o’tish jarayonida ruyi-rost ko’zga tashlanadi. Bu, o’z navbatida, qo’l
kuchiga asoslangan mehnatdan mexanizasiyalashgan va avtomatlashgan mehnatga
37](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_37.png)
![o’tishni, ishlab chiqarish jarayonlarini intensivlashtirishni, iqtisodiy faol aholini
korxonalar, tarmoqlar va xuludlar o’rtasida maqsadga muvofik qayta taksimlashni,
ish bilan band aholi tarkibida malakali kadrlar ulushini oshirishni taqozo etadi.
Aholini ijtimoiy himoyalashning bosh maqsadi mamlakat aholisining manfaatlarini
muhofaza qilish, turmush darajasini oshirish, samarali mehnati uchun zarur sharoit
yaratish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. Bu maqsadga aholi
daromadlarini uzluksiz oshirib borish va daromadlar tarkibini takomillashtirish orqali
erishish mumkin.
2.2 O’zbekistonda etnik munosabatlar va ularning oqibatlari.
Jamiyatning ijtimoiy etnik tarkibini tatqiq qilishi sotsialogiyaning maxsus soxasi
bo’lib etnosotsologiya deb ataladi. Etnos tushinchasi kadimgi yunoncha so’zbo’lib
”xalq” ma’nosini anglatadi muayyan xududda tarixan tarkib topgan boshqalardan
farqlanuvchio’z madaniyatiga ruhiy uyg’nlikka va boshqa umumiy xususiyatga ega
bo’lgan kishilarning nisbatan barqaror borligini anglatadi.
Etnik birlik muayyan sharoitda tabiiytarixiy taraqqiyot jarayonda vujudga kelgan
uyushmadir. Fanda Etnik birlik bosqichining 3 turi mavjud: qabila, elat va millat.
Ketmaket almashib kelgan bu atamalar turli vaqtlarda vujudga kelgan bo lib, ular o zʻ ʻ
davriga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladilar. Kishilar birlashuvining
tabiiy negizi — hudud umumiyligi, shuningdek, ular tilining yaqinligi yoki
umumiyligi Etnik birlikning vujudga kelishida asosiy shart hisoblanyli. Ko pincha
ʻ
(mas, Amerika qit asida) millatlarning tarkib topishida etnik birlikning turli tillarga
ʼ
mansub komponentlari o rtasida olib borilgan xo jalik, madaniy va boshqalar
ʻ ʻ
sohalardagi aloqalarning rivojlanishi bilan til umumiyligi qaror topgan. Bu jarayonni
boshqarishda har xil ijtimoiy-iqtisodiy omillar va tabiiy muhitning alohida
xususiyatlari ta sirida moddiy va ma naviy madaniyat, turmush va psixologik
ʼ ʼ
umumiylikning Etnik birlik uchun xarakterli bo lgan belgilari shakllanadi. Bu
ʻ
elementlar hudud va til bilan bir qatorda Etnik birlikning muhim belgilari
hisoblanadi. Ba zan Etnik birlikning shakllanishiga diniy mushtaraklik, shuningdek,
ʼ
irqiy jihatdan yaqinlik ham muhim ta sir ko rsatadi. Bunday yaqinlik Etnik birlikka
ʼ ʻ
38](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_38.png)
![kirgan va bir-biridan keskin farqlanadigan har xil irqiy komponentlar orasidagi metis
guruhlarining hosil bo lishida ham vujudga keladi (mas, braziliyalik, kubalik).ʻ
Shakllanib bo lgan Etnik birlik yaxlit ijtimoiy organizm bo lib, etnik jihatdan har xil
ʻ ʻ
bo lgan nikohlar tufayli va nasldan naslga til, madaniyat, an analar va boshqalarning
ʻ ʼ
o tib borishi yo li bilan barqaror tus oladi. Yanada barqarorlik bo lishi uchun o zining
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy-siyosiy hamda hududiy tashkilotini tuzishga harakat qiladi. Ammo vaqt
o tishi bilan Etnik birlik ning ayrim qismlari hududiy jihatdan ajralib ketish, turmush
ʻ
va madaniyatning ko p tomonlarini o zlashtirish va boshqalar tilni qabul qilish
ʻ ʻ
holatlari ham uchraydi.
Kishilik jamiyati ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotning ma lum bir bosqichida qabilalar
ʼ
uyushmasi hisoblangan Etnik birlik ma lum bir tarixiy sharoitda, hududiy, iqtisodiy,
ʼ
til va madaniy umumiylik asosida shakllanadi va yangi turi vujudga keladi. qadimiy
davrlarda vujudga kelgan yangi Etnik birlik ni ifodalash uchun "elat" atamasi qabul
qilingan. Elat — Etnik birlik bosqichining qabila uyushmasidan keyingi turidir.
Tarixiy taraqqiyot davomida esa Etnik birlikning keyingi turi — millat shakllana
boradi.
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab bag‘rikenglik va insonparvarlik
madaniyatini rivojlantirish, millatlararo va konfessiyalararo hamjihatlikni, jamiyatda
fuqarolar totuvligini mustahkamlash, barcha fuqarolarga millati va diniy e’tiqodidan
qat’i nazar, teng huquq va imkoniyatlar yaratish, yosh avlodni vatanparvarlik, milliy
va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida
tarbiyalash O‘zbekistonda davlat siyosatining muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri
etib belgilangan. Bugungi kunda respublikamizda faol “xalq diplomatiyasi” asosida
chet eldagi vatandoshlarimiz bilan muntazam va o‘zaro foydali munosabatlarni
yo‘lga qo‘yish, xorijiy mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlarni va madaniy-
ma’rifiy aloqalarni mustahkamlash orqali o‘z faoliyatini O‘zbekistonda yashab
kelayotgan barcha millat va etnik diasporalarning tarixi, madaniyati, ma’naviy
qadriyatlari, milliy an’analari va urf-odatlarini saqlash hamda har tomonlama
rivojlantirish tamoyillariga asosan olib borayotgan Respublika baynalmilal madaniyat
39](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_39.png)
![markazi, 138 ta milliy madaniy markazlar, O‘zbekiston xorijiy mamlakatlar bilan
do‘stlik va madaniy-ma’rifiy aloqalar jamiyatlari kengashi, shuningdek, 34 ta do‘stlik
jamiyatlari muvafaqqiyatli faoliyat yuritib kelmoqda.
XULOSA
Ushbu kurs ishi orqali xalqimiz mustaqillik yillarida erishgan barcha yutuq va
muvaffaqiyatlar, avvalambor, marhum pirizdentimiz Islom Karimov rahnamoligida
mamlakatimiz siyosati va iqtisodiyotini isloh etish, erkinlashtirish va modernizasiya
qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikasiya qilish borasida o’z vaqtida
boshlanganlar, har tomonlama puxta o’ylanganlar, uzoq istiqbolga mo’ljallangan
oqilona siyosatning hayotiy samaralaridir.
Xalqimiz istiqlol yillarida erishgan yutuqlar va marralardan har qancha
faxrlansak, yurtimizda mustahkam qaror topgan tinchlik-osoyishtalik, bunyodkorlik
sharoiti uchun shukronalar aytsak, arziydi. Zero, o’tgan asrning 90yillarida sobiq
sho’ro saltanatidan qolgan ayanchli meros - biryoqlama rivojlangan, faqat xom ashyo
yetkazib berish-u, paxta yakkahokimligiga asoslangan iqtisodiyotimiz naqadar nochor
ahvolga tushib qolganini, qashshoqlik va bedodlikdan xalqimizning sabr-kosasi
to’lib, yurtimiz jar yokasiga, portlash holatiga yetib borganini aslo unutib bo’lmaydi.
Ana shunday taraqqiyot yo’lining chekkasida qolgan mamlakatni, tushkunlik va
qashshoqlik natijasidan kelajakdan umidini uzgan xalqni o’ta murakkab vaziyatdan
izchil va barqaror rivojlanish yo’liga olib chiqishning o’zi bo’lgani yo’q albatta.
Ana shunday murakkab va qaltis sharoitda yurtning boshiga, uzoq va yaqin
tariximizda bo’lgani kabi, irodasi sust va jur’atsiz bir rahbar kelib qolganida nimalar
bo’lishi mumkinligini tasavvur qilishning o’zi dahshatli. Unday holatda xalqning
kuni, davlatning taqdiri qanday kechar edi?
Mustaqil Vatanimiz o’zining qisqa, lekin mazmun-mohiyati, tarixiy vokealarga
boyligi bilan asrlarga teng yangi tarixi davomida o’z vaqtida tanlangan, har
tomonlama o’zini oqlagan, to’g’riligini hayotning o’zi isbotlagan, jahonda
taraqqiyotning «o’zbek modeli» deb e’tirof etilgan hayotbaxsh rivojlanish yo’lidan
o’zining buyuk kelajagi sari qatiyat bilan olib borganlar. Bugun bu modelning o’ziga
40](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_40.png)
![xos va o’ziga mos jihatlarini, berayotgan samaralari ko’plab mamlakatlarda
o’rganilmoqda, xalqaro ekspertlar, olimlar va siyosatchilarda katta qiziqish
uyg’otmoqda. Undan ko’plab davlatlar ibrat va andoza olmoqda.
Marhum prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimiz tanlagan yo’l -
iqtisodiyotning mafkuradan xoliligi, siyosatdan ustunligiga asoslangan pragmatik
iqtisodiy siyosat, davlatning bosh islohatchilik vazifasini o’z zimmasiga olishi,
jamiyat hayotida qonun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish,
islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishni ko’zda tutadigan mashhur besh
tamoyil negizida ishlab chiqilgan taraqqiyotning «o’zbek modeli» samarasida milliy
davlatchiligimizning mustahkam tamal toshi qo’yildi, mamlakatimiz izchil va
barqaror rivojlanish yo’liga o’tdi.
41](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_41.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasi. - Т ., « Ўзбекистон ».
2. I. А .Karimov Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashirish
va fuqarolik jamiyatini rivoflantirish konsepsiyasi: O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlis Qonunchilik palatasi va senatning qo’shma majlisidagi maruza. 2010-yil 12
noyabr. – Toshkent:
« O’zbekiston », 2010.
3. Islom Karimov, O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - Т .:
"O’zbekiston". 2011.
4. N.To’htaev Taraqqitotnig o’zbek modeli. Т .:2012.
5. I. А .Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston
Respublikasining Vazirlar Maxkamasining majlisidagi «2012 yil Vatanimiz
taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi» mavzusidagi maruzasini
o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma.- Т .: «O`qituvchi» N М IU, 2012.
42](/data/documents/3563e7b6-4247-4e82-83cc-b30297f64b82/page_42.png)
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI YURIDIK FAKULTETI Kafedra: Falsafa va milliy g’oya Fan: Geosiyosat asoslari Milliy g'oya ma' naviyat asoslari va huquq ta'limi yònalishi talabasi Bovoboyev Suhrobning KURS ISHI MAVZU : O’zbekistonda milliy siyosatning asosiy tamoyillari Samarqand 2021 1
Mundarija KIRISH …………….…………………………………………………………..3 I-Bob 1.1 O’zbekistonda ma’ndviy hayotida milliy urf-odat va diniy qadiryatlarga munosabat. ………………………………………………………………………..6 1.2 Milliy tillar masalasi va uning moxiyati. ……………………………..11 II-Bob 2.1 O’zbek modelining asosiy tamoyillari……………………………….16 2.2 O’zbekistonda etnik munosabatlar va ularning oqibatlari…………….30 XULOSA .………………………………………………………………………… 4 0 ADABIYOTLAR RO’YXATI . ……………………..…………………….……. 4 2 2
KIRISH O’zbekiston XX asirning oxirida o’z milliy mustaqilligini qo’lga kiritib ijtimoiy- siyosiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda juda katta yutuqlar va katta imkoniyatlar bilan uchinchi ming yillikka jadal kirib bordi. Ma’lumki, O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun dunyoda ―o’zbek modeli degan nom bilan haqli ravishda e’tirof etilayotgan o’ziga‖ xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni mafkuradan holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi. 1 Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish, dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida mustahkam poydevor bo’lib xizmat qilmoqda. O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli yurtimizning barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod bo’lib borayotgani, O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari, izchillik bilan hayotga joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan jahon miqyosida yuksak e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga, avvalambor, shu zaminda unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va ertangi kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar tufayli yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib, hayotga, mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda. 2 Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish, ya’ni rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va darajasini yuksaltirish va yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin 1 Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oily Majlisining Qonunchilik palatasi vaSenatning 2010 yil 12 noyabirdagi qo’shma majlisidagi ― Mamlakatimizdagi demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsitasi mavzusidagi maruzasi . -Т., 2010., 4 -bet . 2 N.To’htayev. Taraqqiyotning o’zbek modeli.- Т.:2012. 4-bet 3
egallashida avvalo juda tez o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va tahdidlarni bartaraf etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab qilmoqda. Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi. Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha sinov va mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi. Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun jahon ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng o’rganilmoqda. Bu o’z navbatida xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan siyosatga berilgan munosib bahodir. 3 "O’zbek modeli" tushunchasining hayotimizga shiddat bilan kirib kelganiga bu yil roppa-rosa 22 yil to’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov dastlab 1992 yilda chop etilgan "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li" asarida o’zbek modelining mohiyati va shakl-shamoyillari hamda tamoyillarini belgilab bergan edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz rahbarining 1993 yildagi "O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" kitobida, "Komsomolskaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida, ijtimoiyiqtisodiy sohadagi asarlari, nutq va maqolalarida yanada rivojlantirildi. 22 yil tarix uchun katta muddat emas. Lekin ana shu nisbatan qisqa davr mobaynida bu tushuncha shunchaki oddiy g’oya emas, balki ulkan hayotbaxsh kuch ekanligini to’la namoyon etdi. O’zbek modeli ikkita katta sinovdan muvaffaqiyatli o’tdi. Birinchi sinov - o’tgan asrning 90-yillarini o’z ichiga olgan yosh mustaqil mamlakatimiz boshidan kechirgan o’tish davri edi. Hali o’tish davri davom etayotgan pallada O’zbekiston postsovet maydonida birinchi bo’lib makroiqtisodiy barqarorlikka erishdi, sanoat va yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda islohotdan 3 Islom Karimovning, Asarlari, 17-jild. - Т .: ―O’zbekiston . ‖ 2011. 223- bet 4
oldingi yillardagi ko’rsatkichlardan o’zib ketdi. Boshqacha aytganda, inqirozdan rivojlanish orqali chiqib ketish birdan-bir to’g’ri yo’l ekanligini isbotladi. Ikkinchi sinov - 2008 yilda boshlangan global moliyaviyiqtisodiy inqiroz bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli nafaqat butun jahonni qamrab olgan moliyaviy- iqtisodiy inqiroz zarbalariga qarama-qarshi tura oldi, balki dunyodagi 10 mamlakat qatorida iktisodiy o’sishning eng yuqori (yiliga 8-9 foizdan kam bo’lmagan) sur’atlarini ta’minladi. Yulboshchimizning shu munosabat bilan chop etilgan ―Jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi, O’zbekistan sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choradari asarida hamda mamlakatimizda‖ jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha 2009-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida O’zbekistan iqtisodiyotining inqirozdan keyingi yanada kuchli, barqaror va mutanosib rivojlanishi konsepsiyasi ilgari surildi. Bu iqtisodiyot nazariyasini rivojlantirishga qo’shilgan katta hissa edi. 4 ―Shuni doimo yodda tutishimiz kerakki, hayot hyech qachon bir joyda to’xtab turmaydi va erishgan natijalari bilan kifoyalanmasdan, dunyoda kechayotgan tub o’zgarishlar jarayonidagi o’z o’rniga haqqoniy va tanqidiy baho beradigan, davrning tobora ortib borayotgan talablari va jahon bozorida kuchayib borayotgan raqobat kurashiga mos holda qadam tashlaydigan davlatgina birinchi navbatda muvaffaqiyat qozona oladi, -deb ta’kidlandi Prezidentimiz tomonidan. 1.1O’zbekistonda ma’ndviy hayotida milliy urf-odat va diniy qadiryatlarga munosabat . Respublika mustaqillikka erishganidan so’ng uch ming yillik davlatchilik tarixiga ega bo’lgan o’beklar ma’naviyatining asosiy bo’lmish an’anaviy qadiryat, urf-odatlarni tiklash, ularni jamiyat hayotidagi o’rnini yksaltirish davlat siyosati darajasidi. Holbuki sovet davlatida halqlarning milliy madaniyati va o’zligiga attiq zarba berilgan urf-odatlar va an’analar toptalgan edi. Maskur siyosatni ning salbiy 4 I .А. Karimov Jaxon molyaviy - iqtisodiy inqirozi , O ’ zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo ’ llari va choralari // – Т: O ’ zbekiston , 2009. 16- bet 5