ORFOGRAFIYA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

146.2392578125 KB

Скачать

ORFOGRAFIYA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI

Reja:
1. Orfografiyaning imlo qoidalari.
2. Orfografiyaning asosiy tamoyillari:
a) Fonetik tamoyil
b) Morfologik tamoyil
d) Shakliy tamoyil
e) Tarixiy- an'anaviy tamoyil
f) Farqlash (differensiya) tamoyili

So’z asosi va qo’shimchasini to g ri yozish haqidagi qoidalar tizimi,ʻ ʻ
yig’indisi orfografiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir.
Orfoepiya va grafika bo`limlari bilan uzviy bog’liqdir. O’zbek yozuvi uchun
hozirgacha 2 marta imlo qoidasi tasdiqlangan.
1. 1956-yil 4-aprelda kirill yozuviga asoslangan o’zbek tilining imlo qoidalari
chiqarilgan va u 72 paragrafdan iborat bo’lgan.
2. 1995-yil 24-avgustda lotin yozuviga asoslangan o’zbek tilining asosiy imlo
qoidalari chiqarildi va u 7 bo’lim, 82 paragrafdan iborat.
IMLO QOIDALARI
Yozuv har bir xalqning ma'naviy boyligi, yuksak madaniyatga erishganligining
o`ziga xos ko`rinishi sanaladi. So`zlarning yozilishidagi barqarorlik, qat’iylik
millatni yakdillikka, ma'naviy jipslikka yetaklaydi. Shu ma'noda har bir xalq o`z
tilining imlo qoidalarini ishlab chiqadi, uni amaliyotga tatbiq etadi. Kirill yozuviga
asoslangan imlo qoidalarimiz 1956-yili tasdiqlangan. Lotin yozuviga asoslangan
yangi alifboga mos imlo qoidalarining tasdiqlanishi davr talabiga aylangandi. Shu
maqsadda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1995-yil 24-avgustda
339-sonli «O'zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida» qaror qabul
qildi. U 82 banddan iborat bo`lib, quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi:
1. Harflar imlosi:
a) unlilar imlosi (1 - 7-bandlar);
b) undoshlar imlosi (8 - 32-bandlar).
2. Asos va qo`shimchalar imlosi (33 - 37-bandlar).
3. Qo`shib yozish imlosi (38 - 50-bandlar).
4. Chiziqcha bilan yozish imlosi (51 - 56-bandlar).
5. Ajratib yozish imlosi (57 - 65-bandlar).
6. Bosh harflar imlosi (66 - 74-bandlar).
7. Ko`chirish qoidalari (75 - 82-bandlar).

ORFOEPIYA (TALAFFUZ) VA ORFOGRAFIYA (IMLO)
Talaffuz va imlo bir-biri bilan chambarchas bog liqdir. Adabiy til qonuniyatiʻ
asosida to'g'ri yozish qanchalik muhim bo`lsa, to'g'ri talaffuz qilish ham shunchalik
zarur. Ammo so`zning talaffuzi bilan yozilishi doim mos kelavermaydi. Buni
tovushlarning so`zdagi o`rni va o`zaro ta'siri bilan izohlash mumkin. To'g'ri
talaffuz me'yorlarini o`rganuvchi tilshunoslik bo`limiga orfoepiya (yunoncha orfo -
to'g'ri, epos - so`zlamoq, nutq) deyiladi. To'g'ri yozish me'yorlarini o`rganuvchi
tilshunoslik bo`limiga orfografiya (yunoncha orfo - to'g'ri, grafo - chizmoq)
deyiladi.
UNLI TOVUSHLAR TALAFFUZI VA IMLOSI
A (a) harfi lablanmagan, til oldi, keng unli tovushni ifodalaydi. Bu unli yumshoq
o`zakdagi til orqa k, g va boshqa til oldi undoshlari bilan yonma-yon kelganda old
qator ochiq tovush sifatida aytiladi: aka, man, olam, kalla, gala kabi.
Lekin chuqur til orqa q, g', x undoshlaridan so`ng kelganda orqa qator unlidek
aytiladi va asliga muvofiq yoziladi: qand, qarz, g'aliz, xamir, xat kabi.
A (a) harfini to'g'ri yozishda quyidagilarga e'tibor berish kerak:
- bahor, zamon, palov, tamom kabi so`zlarda a unlisi o ga moyil aytilsa ham, a
yoziladi;
- mutolaa, mudofaa, manfaat, taalluqli, taajjub kabi so`zlarda cho`ziq talaffuz
qilinadi va a yoziladi;
- disk, bank, tank, stolb kabi rus tili orqali o`zlashgan so`zlarning oxiri qo`sh
undosh bilan tugagani uchun, o`zbek tilida bu so`zlarga a qo`shib aytiladi va
shunday yoziladi: diska, banka, tanka;
- xavf, gavda, navbat, vafo, varaq kabi so`zlarda v undoshi bilan yonma-yon
kelganda o ga moyil aytilsa ham, asliga ko`ra a yoziladi;
- ayrim ruscha o`zlashma so`zlarda ya undoshi a aytiladi va yoziladi: sentabr,
oktabr, flaga kabi.

O (o) harfi lablangan, til orqa keng unli tovushni ifodalaydi. Yondosh
tovushlardan qat'i nazar, so`zlarning barcha bo'g'inlarida kelib, cho`ziq unli sifatida
talaffuz qilinadi va asliga ko`ra yoziladi: ona, bobo, nom, havo, oq, qoramol kabi.
O`zlashma so`zlarda u yoki o` bilan o o`rtasida aytilsa ham, o tarzida yoziladi.
Masalan: opera, bolt, nota, rol, tok (elektr) kabi.
Bunday so`zlarning urg'usiz bo'g'inlarida o unlisi i kabi talaffuz qilinsa ham, o
yoziladi: traktor, direktor, ekspeditor, kartoshka kabi.
Qo`shimchalar qo`shilishi natijasida o tovushi imlosiga oid quyidagi o`zgarishlarga
diqqat qiling: parvo, avzo so`zlariga egalik qo`shimchasi qo`shilganda bir y
tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoyingiz, parvoying,
parvoyi, avzoyimiz, avzoyingiz, avzoyi kabi.
Fe'l asosli so`zlardan ot yoki sifat yasovchi -v, -q, -qi qo`shimchalari a unlisi bilan
tugagan so`zlarga qo`shilganda a tovushi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi:
sina + v=sinov, sayla + v=saylov, tara + q= taroq, sayra + qi = sayroqi kabi.
I (i) harfi lablanmagan, til oldi, yuqori tor unli tovushni ifodalaydi. I tovushi
tilak, bir, tish, dil kabi so`zlardagi qisqa i unlisi o`rnida; mohir, shoir, ilmiy,
adabiy, lirika kabi so`zlarning urg'uli bo'g'inidagi cho`ziq i o`rnida; qish, qir, g'ilof,
xizmatchi, xil kabi so`zlarda chuqur til orqa q, g', x tovushlari bilan yonma-yon
keladigan qisqa va qattiq i unlisi o`rnida va rus tilidan o`tgan vimpel, bilina,
vishka, richag kabi so`zlardagi ruscha ы unlisi o`rnida yoziladi.
So`z o`zagining ochiq bo'g'inida i, e, a unlilaridan biri kelsa, keyingi yopiq
bo'g'inda i yoziladi. Masalan: bilim, iliq, etik, beshik, sariq, vakil kabi.
Arab-fors va rus tilidan o`zlashgan bir bo'g'inli so`zlarning qo`sh undoshlari
o`rtasida qisqa i talaffuz etilsa-da, ammo yozilmaydi. Masalan: fikr, ilm, ufq, matn,
litr kabi.
E (e) harfi lablanmagan til oldi, o`rta keng unli tovushni ifodalaydi. So`z
tarkibidagi o`rniga qarab turlicha aytiladi va yoziladi:

- so`z boshida yopiq bo'g'inda i ga moyil aytilsa ham, e yoziladi: ehtimol, eshik,
ehson, ertak kabi;
- so`z boshida ochiq bo'g'inda, ikki undosh orasida qisqa aytiladi va doim e
yoziladi: erta, meva, sezgir, tepki kabi;
- so`z boshida tutuq belgisidan oldin cho`ziqroq va i ga moyil aytiladi va e
yoziladi: e'zoz, e'tibor, e'lon, e'tiqod kabi.
U (u) harfi lablangan, til orqa, yuqori tor unli tovushni ifodalaydi. Quyidagi
holatlarda u unlisi i tovushiga moyilroq aytilsa ham, u yoziladi:
- oldingi bo'g'inlarida a, o, u unlilaridan biri bo`lgan va shundan so`nggi yopiq
bo'g'in boshidagi v tovushidan keyin: qovun, ovul, tovuq, sovuq, tarvuz, quvur,
chuvur-chuvur kabi;
- birinchi bo'g'inida u bo`lgan so`zlarning ikkinchi bo'g'inida: uzun, uzum,
chumchuq, tushuncha, yulduz, yutuq, yumush kabi;
- birinchi bo'g'inida u bo`lgan so`zlarning keyingi ochiq bo'g'ini q yoki g' bilan
boshlansa: bug'u, urg'u, uyqu, tuyg'u, yog'du kabi;
- tarkibida u bo`lgan bir bo'g'inli so`zlarning oxirgi ikki undoshi o`rtasida u aytilsa
ham, yozilmaydi: umr, uzr, rukn, hukm kabi.
O` (o`) harfi lablangan, til orqa, o`rta keng unli tovushni ifodalaydi. So`zning
ochiq bo'g'inlarida nisbatan kengroq, yopiq bo'g'inlarida esa torroq talaffuz
qilinadi. Masalan: so`lim, qo`riq, to`plam, ko`krak kabi. O` (o`) unlisi, asosan,
so`zning birinchi bo`ginida uchraydi: o`t, ko'1, ko`za, o`jar, to`lqin kabi. Ko`pgina
so`zlarning birinchi bo'g'inida o` kelsa, ikkinchi bo'g'inida i yoziladi: do`ppi,
ko`prik, to`qimoq, so`zlik kabi.
Rus tili orqali o`zlashgan tort, tok, kubok, bochka, nota kabi so`zlardagi o unlisi
o`zbekchada o` ga moyil aytilsa ham, asliga ko`ra o yoziladi.
Lotin yozuviga asoslangan alifbomizda mo`tabar, mo`tadil, mo`jiza kabi so`zlarda
o` unlisidan keyin tutuq belgisi qo`yilmaydi, ammo o` cho`ziqroq talaffuz qilinadi:

1. Manfaat, matbaa, mutolaa, mudofaa, murojaat, mutaassib, taajjub, taalluq,
taassub, taassurot, taassuf.
2. Faoliyat, faol, maorif, jamoa, ziroat, badiiy, shoir, shuaro, baobro', inshoot,
majmua, memuar, nainki, vakuum, voqea, doimo, doimiy, dialog, fojia, mushoira.
3. Osmon, tog', soy, oftob, havo, bronza, botanika, fonetika, vokzal, futbol, globus,
o`rikzor, revizor, televizor, inkubator, ekvator, stabilizator, attor, gavda, gavjum,
davlat, davr, javlon, javob, kavush, kamol, muomala, muaallaq.
4. Azm, aysh, arz, aft, aql, badnafs, bahs, boks, bazm, bayt, brak, vazn, vahm, vaqf,
gips, globus, dafn, dahr, jazm, jalb, janr, jahl, jahd, jips, juft, irq, zehn, zikr, zulm,
zulf, karch, kaft, kasr, kasb, keks, kibr, mayl, mehr, mashq, lutf, nasr, naqsh, metr.
5. Burun, butun, bujur, buzruk, buzuvchi, guruch, guruh, durust, jujun, zuhur,
kunjut, kukun, kunduz, nufuz, tutun, tushuncha, tumshuq, uzum, uchun, tuzum,
chumchuq, quduq, quruq, g'urur, g'ulu, huzur, hukumat, xushnud.
Arab-fors tilidan o`zlashgan so`zlarda unli tovushlar yonma-yon va qo`shaloq
holda kelishi mumkin. Adabiy talaffuz va imlo me'yoriga asosan qator unlilar oa,
ao, ia, ai, io, aa tarzida aytiladi va shunday yoziladi. Masalan:
a) soat, taom, maosh, muallim, muattar, saodat, muallif, tabiat, faoliyat, faol,
jamoa, itoat, shoir, majmua, memuar, voqea, doimo, mushoira;
b) badiiy, inshoot, matbaa, mudofaa, murojaat.
UNDOSH TOVUSHLAR TALAFFUZI VA IMLOSI
B - P undoshlari
B (b) harfi lab-lab, portlovchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. So`z o`rtasida
va, asosan, so`z oxirida jarangsizlashib p tarzida aytilsa ham, doimo b yoziladi.
Masalan: sabab - sabap, javob -javop, zarb - zarp, mubtalo - muptalo, ibtido -
iptido kabi.

P (p) harfi lab-lab, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Bu tovush
ko`pincha b va f undoshlari o`rnida talaffuz qilinsa ham, asliga ko`ra b va f
yoziladi. Masalan: kelib - kelip, g'arb -g'arp, insof- insop, ulfat -ulpat kabi.
V-F undoshlari
V (v) harfi lab-tish, sirg'aluvchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. Sof
o`zbekcha so`zlarda va so`z boshida kelmaydi, arab-fors tilidan o`zlashgan
so`zlarda esa turli o`rinlarda kela oladi: vaqt, vafo, tavsif, sovun, qovurg'a kabi.
So`z oxirida keluvchi v so`zlashuv nutqida p yoki f ga o`tadi, ammo qoidaga
muvofiq v yoziladi. Masalan: Norqulov - Norqulop, Olimov -Olimof, avtomat -
aptomat, kooperativ - kooperatip kabi.
F (f) harfi lab-tish, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Talaffuzda
ba'zan p ga o`tsa ham, f yoziladi. Masalan: fasl, safar, futbol, latif, isrof, insof kabi.
G - K undoshlari
G (g) harfi til orqa, portlovchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. So`z oxirida
jarangsiz k kabi eshitiladi, ammo yozuvda g tarzida yoziladi. Masalan: barg, tug,
pedagog, eg kabi. Imlo qoidasiga ko`ra, oxiri g bilan tugagan so`zlarga g undoshi
bilan boshlanadigan -ga, -gacha, -gach, -gan, -gina kabi qo`shimchalar qo`shil-
ganda k tarzida talaffuz qilinsa ham, asliga muvofiq g yoziladi. Qarang: bargga,
egguncha, dialoggacha, tuggin.
K (k) harfi til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Oxiri k bilan
tugagan so`zlarga egalik qo`shimchalari qo`shilganda k jaranglasha-di va g tarzida
aytiladi hamda shunday yoziladi. Masalan: yurak- yuragim, Wa/c-tf/ag/kabi.
D -T undoshlari
D (d) harfi til oldi, portlovchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. So`z oxiridagi
d doimo jarangsiz talaffuz qilinadi. Biroq asliga muvofiq d yozilaveradi: band-
bant, avlod-avlotkabl So`zning oxirida d tovushidan oldin n kelsa va bunday

so`zlarga qo`shimchalar qo`shilsa, d talaffuz etilmaydi, ammo yoziladi:
payvandchi - payvanchi, balandroq - balanroq, xursandchilik -xursanchilik kabi.
T (t) harfi til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. So'z
oxiridagi t talaffuzda ko`pincha tushib qoladi, biroq asliga muvofiq yozilaveradi:
do`st - do`s, daraxt - darax kabi. Bunday so`zlarga qo`shim-chalar qo`shilganda
ham talaffuzda t undoshi eshitilmay qoladi, ammo bu hol imloda aks etmaydi:
do`slik- do`stlik, dasro`mol- dastro`mol, mashinis-ga - mashinistga kabi. Jonli
nutqda t bilan tugagan so`zlarga ch undoshi bilan boshlanuvchi qo`shimchalar
qo`shilganda t ning ch ga aylanish hodisasi yuz beradi: sut-chi-suchchi, yigitcha -
yigichcha, uyatchan -uyachchan kabi.
Z - s undoshlari
Z (z) harfi til oldi, sirg'aluvchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. Jon-li nutqda
so`z oxirida kelgan z tovushi jarangsizlanib, s tovushiga moyii talaffuz qilinadi,
biroq asliga ko`ra z yozilaveradi: boramiz - boramis, og'iz - og'is, Matiz - Matis
kabi. Bu holatni z bilan tugallangan o`zakka jarang-siz undoshlar qo`shilganda
ham kuzatish mumkin: yuz so`m - yus so`m, so`zsiz -so`ssiz, izchil - ischil kabi.
S (s) harfi til oldi, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. E, i
unlilaridan oldin kelganda yumshoq talaffuz etiladi: sezgi, sekin, silamoq, sim
kabi.
J -sh undoshlari
J (j) harfi til oldi, portlovchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. Sof o`zbekcha
so`zlarda portlovchi tovush tarzida, fors-tojikcha va ruscha o`zlashmalarda
sirg'aluvchi tovush kabi talaffuz qilinadi. Qiyoslang: jon, ajoyib, jajji - portlovchi j;
ajdar, mujda, janr - sirg'aluvchi j. Jonli nutqda ch yoki sh tovushlariga moyil
aytiladi, ammo asliga muvofiq yoziladi: toj -toch, boj- boch, garaj - garash, massaj
- massash kabi.

Sh (sh) harfi til oldi, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Til oldi
undoshlari bilan kelganda yumshoq, orqa qator unlilar bilan yon-ma-yon kelganda
esa qattiq talaffuz qilinadi: shirin, ishkal, shol, sho`x kabi. Rus tili orqali
o`zlashgan so`zlarda yumshoq va cho`ziqroq aytiladi va doim sh yoziladi:
meshchan, plash, borsh, obshina kabi.
G - Q undoshlariʻ
G (g ) harfi chuqur til orqa, sirg'aluvchi, jarangli undosh tovushni ifo-dalaydi.
ʻ ʻ
So`z oxirida g' tovushi ba'zan qo`shimchalar ta'sirida x tarzida aytilsa ham, g'
yoziladi: bog'cha -boxcha, belbog'cha - belboxcha, zag'cha -zaxcha kabi. Imlo
qoidalariga ko`ra, g' bilan tugagan so`zlarga jo`nalish kelishigi qo`shimchasi va g
bilan boshlanadigan boshqa qo`shimchalar qo`shilsa, o`zakdagi g' va
qo`shimchadagi g q tarzida talaffuz etilsa-da, asliga mu-vofiq yoziladi: sog'ga,
tog'ga, sig'guncha, yog'gan kabi.
Q (q) harfi chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifo-dalaydi.
Jonli nutqda so`z o`rtasi va oxirida q tovushi g' va x ga moyil aytilsa ham, imloda
asliga ko`ra yoziladi: botqoqlik - botqog'lik, baiiq - balig', shu yoqda - shu yog'da,
to`qson - to`xson, vaqtvaxt kabi.
Q undoshi bilan tugagan so`zlarga egalik qo`shimchalari qo`shilganda q
jaraglashib, g' ga o`tadi va bu hodisa imloda aks etadi: taroq - tarog'i, qo`shiq -
qo'shig'im, o`rtoq - o`rtog'ing kabi.
Ammo bir bo'g'inli so`zlarda, chetdan o`zlashgan so`zlarda bunday paytda q
undoshi aslicha aytiladi va yoziladi: haq - haqqi, to`q - to`qin, ishtiyoq - ishtiyoqi,
huquq - huquqim, ravnaq -ravnaqi kabi.q bilan tugagan so`zlarga jo`nalish
kelishigi qo`shimchasi -ga va g bilan boshlanadigan boshqa qo`shimchalar
qo`shilganda g undoshi q tarzida aytiladi va bunday so`zlar qo`shaloq q bilan
yoziladi: soliqqa, yoqqach, chiqquncha, qo`rqqudek, achchiqqina kabi.
X - h undoshlari

X (x) harfi chuqur til orqa, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifo-dalaydi.
So`z o`rtasida va oxirida ba'zan q tovushiga moyilroq aytilsa ham, asliga muvofiq
yoziladi.
Masalan: axloq - aqloq, mix - miq, soxta - soqta kabi. o`zbek tilida, asosan, e dan
boshqa unlilar bilan yonma-yon kelganda yoziladi va ularning qattiqroq talaffuz
qilinishiga sababchi bo`ladi: xalq, xabar, to`xta, axtar, xush, xam/rkabi.
H (h) harfi bo'g'iz undoshi, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifo-dalaydi.
o`zbek tilida bu tovush oh, eh, ha kabi undov so`zlarda, asosan, arab-fors tilidan
o`zlashtirilgan so`zlarda uchraydi. H harfi ifodalagan tovush x tovushiga nisbatan
yumshoqroq, nafisroq talaffuz etiladi: himoya, hosil, hokim, Shohista, ohang,
sahna, tuhfa kabi. Jonli nutqda h tovushi ba'zan o`zidan keyingi undosh kabi
aytiladi yoki butunlay talaffuz etilmaydi: mahkam - makkam, mahsi - massi,
dahlsiz - dalsiz, shahodatnoma - shaodatnoma kabi.
Kundalik so`zlashuvda yumshoq bo'g'iz tovushi h undoshining ko`pincha qattiq,
chuqur til orqa tovushi x tarzida aytilishi adabiy me'yorga xos. Chunki bu
tovushlarning bir xilda talaffuz etilishi so`z ma'nosini butunlay o`zgartirishi
mumkin: shoxi - shohi, hol - xol, hil - xil. H harfi bilan yoziladigan so`zlar. sulh,
bahor, subh, sahv, sahifa, sahro, sayyoh, ruhoniy, ruhan, ruhiy, rohat, rahm,
rahmat, mehmon, pinhon, ohista, oh-zor, ohu, muhtaram, mahalla, mahkam, lahza,
ishtaha, zohid, ahvol, ahd, ahamiyat, muharrir, muhtasham, muhtoj, muhabbat,
muhayyo, muhrdor, muhim, muhlat, muhojir, muhokama, muhr, mehr, mehnat,
mah-sulot, mohtob, mahkum, zahmat, himmat.
M - N undoshlari
M (m) harfi lab-lab, portlovchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. E, i old qator
unlilaridan oldin kelganda yumshoq (meva, mehmon, miqyos kabi), orqa qator
unlilar, chuqur til orqa undoshlari bilan yonma-yon kel-ganda esa qattiq (somon,
mol, muborak, mo`min kabi) talaffuz qilinadi.

N (n) harfi til oldi, portlovchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. Bu tovush b,
m undoshlari oldida kelganda m tarzida aytiladi, ammo asliga ko`ra yoziladi:
tanburchi - tamburchi, minbar -mimbar, yonbosh - yom-bosh, manmanlik -
mammanlik kabi. Jonli nutqda n tovushining ba'zan o`zidan oldingi undosh
ta'siriga uchrab o`sha tovush tarzida qo`shaloq ayti-lishi adabiy talaffuz me'yoriga
ziddir: gapni - gappi, yo`lni - yo`lli, ko`zni- ko`zzi kabi.
Ch - ng harflari
Ch (ch) harfi til orqa, qorishiq, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi. Ch harfi
bilan tugallanuvchi o`zakka qo`shimcha qo`shilganda hamda ayrim so`zlarda ch
tovushi sh kabi aytiladi, ammo asliga muvofiq yoziladi: uchta- ushta, uchdi - ushdi,
kichkina - kishkina, qarich - qarish kabi.
Ng (ng) harfi til orqa, portlovchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi. Bu tovush
so`z boshida uchramaydi. So`zning o`rtasi (manglay, ingichka kabi) va oxirida
(teng, ong kabi) kela oladi. Mazkur harfning imlosida quyidagi holatlarga g`tibor
berish lozim:- jang, zang, so`ng, ko`ndalang, durang, ingramoq kabi so`zlarda
uchraydigan til orqa ng tovushi o`rnida ishlatiladi. Bunday so`zlarni bo'g'in-larga
ajratganda ng harfiy birikmasi n va g harflariga ajratilmaydi va alohida tovushlar
sifatida talaffuz qilinmaydi;kongress, tangens, burungi kabi so`zlarda ng alohida
tovushlar - n va g ni ifodalaydi, shu sababli bo'g'in ko`chirishda ajratib yoziladi.
Ng tovushi ikki unli o`rtasida kelganda ikkinchi unli bilan bo'g'in hosil qiladi va bir
satrdan boshqasiga shunday ko`chiriladi: si - ngil, de - ngiz, opa - ngiz kabi.
Agar ng tovushidan so`ng undosh kelgan bo`lsa, ng tovushi birinchi unli bilan
bo'g'in hosil qiladi: sing - lim, teng - qur, ang - lagan kabi. So`z oxirida b-p, d-t, z-s
singari jarangli va jarangsiz undoshlar o`rtasidagi farq yo`qolib, bir xil -jarangsiz
undosh tovush holida talaffuz etiladi, lekin b, d, z yoziladi.
TUTUQ BELGISINING VAZIFALARI

1. A'lo, ra'no kabi so`zlarda unlidan keyin kelib, uning cho`ziqroq talaffuz
qilinishini talab etadi.
2. San’at, in’om singari so`zlarda tutuq belgisi unlidan oldin qo`yiladi va unlining
undoshdan ajratib talaffuz etilishini ifodalaydi.
3. Is'hoq, as'hob kabi so`zlarda «s» va « h» undoshlarini «sh» harf birikmasidan
farqlash uchun ishlatiladi.
4. San'at - sanat, sa'va - sava, qal'a - qala, she'r - sher, ta'na - tana, a'yon - ayon,
ma'tal -matal, ta'qib - taqib, da'vo - davo kabi so`zlarda so`z ma'nosini farqlaydi.
5. Mo`tadil, mo`jiza, mo`tabar kabi so`zlardagi tutuq belgisi yozuvda tushirib
qoldiriladi.

ASOS VA QO`SHIMCHALAR IMLOSI
1. a unlisi bilan tugagan fellarga -v, -q, -qi qo`shimchalari qo`shilganda a unlisi o
aytiladi va shunday yoziladi: sayla - saylov, qayna - qaynoq, sayra - sayroqi.
Shuningdek, o`qi - o`quvchi, sovi - sovuq, to`qi - to`quvchi so`zlarida i unlisi u ga
aylanishi mumkin.
!!! Eslatma:
1) undosh bilan tugagan barcha fellarga -uv qo`shiladi: ol - oluv, yoz - yozuv kabi;
2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe'lga -uq qo`shiladi: uz - uzuq, yut -
yutuq kabi.
Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq) kabi so`zlarning uchinchi
bo'g'inida i aytiladi va shunday yoziladi.
2. K, q harfi bilan tugagan so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilsa, ular g va g' ga
aylanadi: yurak - yuragi, bilak - bilagim, tilak - tilagim; buloq -bulog'im, quloq -
qulog'ing, qishloq - qishlog'i kabi. Erki, ishtiroki, huquqi, ravnaqi singari so`zlarda
bunday holat kuzatilmaydi.

3. Singil, o`rin, ko`ngil, o`g'il, shahar kabi sozlarga egalik qo`shimchasi, qayir, ayir
so`zlariga nisbat yasovchi qo`shimcha, ikki, olti, yetti so`zlariga jamlovchi son
hosil qiluvchi qo`shimcha qo`shilsa, asosda tovush tushishi hodisasi ro`y beradi.
4. U, shu, o`sha kabi olmoshlarga -da, -dan, -day, -dagi, -dosh, -cha qo`shimchalari
qo`shilsa, bitta n orttiriladi, aksincha, men, sen olmoshlari-ga -ni va -ning
qo`shimchalari qo`shilsa, bitta n tushirib qoldiriladi: bunda, shundan, o`shancha,
meni, sening kabi.
5. Parvo, obro', mavqe so`zlariga egalik qo`shimchalari (I va II shaxsda) qo`shilsa,
bitta y tovushi orttiriladi va shunday yoziladi: parvoyi, obro`yim, mavqeyim kabi.
6. -boz, -bon qo`shimchalari -voz, -von kabi aytilsa-da, doimo asl shakli bo`yicha
yoziladi: dorboz, bog'bon kabi. Lekin -vachcha qo`shimchasi ham-ma vaqt
shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi.
7. -dir nisbat yasovchi qo`shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo'g'inli
so`zlarga qo`shiladi: yondir, bordir, quvdir kabi (kel so`zi bundan mustasno),
qolgan o`rinlarda -tir shaklida aytiladi va shunday yoziladi: ektir, quyultir, kestir
kabi.
8. -ga, -gacha, -gach, -guncha, -gani, -gudek, -gan, -gin, -gina qo`shim-chalari uch
xil aytiladi va yoziladi: ertaga, ertagacha, borgach, borguncha, borgudek, borgan;
eshikka, eshikkacha, chiqqach, chiqquncha, chiqqani kabi. Eslatma: bargga,
pedagogga, bug'ga, sog'ga, og'gan, sig'guncha so`zlari bunga kirmaydi.
QO`SHIB YOZISH
1. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi
so`zlar yordamida yasalgan qo`shma ot va qo`shma sifatlar qo`shib yoziladi:
qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat,
orombaxsh, kamquvvat, bug'doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab.

2. -(a)r (inkori -mas) qo`shimchasi bilan tugaydigan qo`shma ot va qo`shma
sifatlar qo`shib yoziladi: o`rinbosar, otboqar, cho`lquvar, ishyoq-mas,
qushqo`nmas kabi.
3. Takror taqlid so`zlarga qo`shimcha qo`shish bilan yasalgan ot va fe'llar qo`shib
yoziladi: pirpirak, hayhayla, gijgijla.
4. Narsani boshqa biror narsaga nisbatlash, o`xshatish yo`li bilan bildiruvchi
qo`shma ot va qo`shma sifatlar qo`shib yoziladi: karnaygul, qo`ziqorin, otquloq,
oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg'iyko'z kabi.
5. Narsani uning rangi, mazasi, o`zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida
bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: olaqarg'a, qizilishton, achchiqtosh,
mingoyoq kabi.
6. Narsalarning biror maqsad, ish uchun mo`ljallanganini bildiruvchi qo`shma otlar
qo`shib yoziladi: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqora, nosqovoq,
ko`zoynak kabi.
7. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi:
tog'olcha, cholyalpiz, suvilon, qashqargul kabi.
8. Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qo`shma otlar qo`shib yoziladi: kiryuvdi,
kelintushdi, qoryog'di, urto`qmoq, ochildasturxon kabi.
9. Qaratuvchili birikmaning bir so`zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo`shma otlar
qo`shib yoziladi: mingboshi, so`zboshi, olmaqoqi kabi. Ikkinchi qismi turdosh ot
bilan yoki obod so`zi bilan ifodalangan joy nomlari qo`shib yoziladi: Yangiyo`I,
To`rtko`I, Mirzaobod, Xalqobod. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo`lgan joy
nomlari ajratib yoziladi: o`rta Osiyo, Ko`hna Urganch, o`rta Chirchiq kabi.
10. Rus tilidan aynan o`zlashtirilgan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan
hosil etilgan qo`shma so`zlar qo`shib yoziladi: kinoteatr,
radiostansiya,teleko`rsatuv.

11. Qisqartmalarning barcha turlari va ularga qo`shiladigan qo`shimchalar qo`shib
yoziladi
CHIZIQCHA BILAN YOZISH
Juft so`z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, kiyim-kechak, adi-ba-di, don-
dun, uy-uyiga, ich-ichidan, oz-moz, ikir-chikir, mayda-chuyda, chopa-chopa.
1) juft so`zdan qo`shimcha yordamida yasalgan so`zlar ham chiziqcha bilan
yoziladi: baxtsaodatli, xayr-xo`shlamoq kabi;
2) juft so`z qismlari orasida -u, -yu boglovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha
qo`yNadi va juft so`z ajratib yoziladi: do`st-u dushman, kecha-yu kunduz;
3) yetakchi va ko`makchi fe'l bir xil shaklda bo`lsa, chiziqcha bilan yoziladi:
yozdi-oldi, borasanqo`yasan, uxlabman-qolibman;
4) belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kup-pa-kunduzi
kabi so`z shakllari chiziqcha bilan yoziladi;
5) so`zning -ma, ba- qo`shimchalari yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan
yoziladi: ko`chama-ko`cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam. Lekin mustaqil
ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so`zlar qo`shib yoziladi: ro`baro`,
darbadar;
6) rus tilidan aynan yoki so`zma-so`z tarjima qilish yo`li bilan olingan so`zlar
asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat;
7) -chi, -a, -ya, -ku, -da, -e, -ey yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi,
boraylik-da, qo`y-e. Ammo -mi, -oq, -yoq, -ov, -yov, -gina, -kina, -qina
yuklamalari o`zidan oldin kelgan so`zlarga qo`shib yoziladi: keliboq,
ko`rganov,mengina;
8) tartib sonlar arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo`shimchasi o`rniga chiziqcha
bilan yoziladi: 7-sinf, 1991-yil, 1-sentyabr. Tartib sonni ko`rsatuv-chi Rim
raqamlaridan keyin chiziqcha bilan yozilmaydi: XX asr, X sinf.

AJRATIB YOZISH
1) qo`shma fe'lning qismlari ajratib yoziladi: sarf qil, ta'sir et, sotib ol,olib chiq,
miq etma;
2) ko`makchi fe'l va to`liqsiz fe'l mustaqil feldan ajratib yoziladi: aytib ko`r, so`rab
qo`y, bera boshla, yiqila yozdi. Lekin mustaqil fe'l bilan yordam-chi fe'l orasida
tovush o`zgarishi bo`lsa, bunday qismlar qo`shib yoziladi: aytaver (ayta ber),
boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan);
3) ko`makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun
bo`yi. Lekin bilan ko`makchisining -la shakli, uchun ko`makchi-sining -chun
shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, siz-chun;
4) hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o`sha so`zlari o`zidan keyin-gi yoki
oldingi so`zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, qay kuni, shu yoqdan, u yerda. Lekin
birpas, biroz, birato`la, birvarakayiga, birmuncha, buyon so`zlari qo`shib yoziladi;
5) sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to'q, jiqqa, tim,
liq, lang, och kabi so`zlar ajratib yoziladi: to`q qizil, liq to`la, lang ochiq;
6) murakkab son qismlari ajratib yoziladi: o`n bir, besh yuz, qirq mingolti yuz bir;
7) yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi
qismi jo`nalish kelishigida bo`lgan birikmalar ajratib yoziladi;
8) belgining ortiqlik darajasini bildiruvchi ko`pdan ko`p, tekindan tekin, yangidan
yangi, ochiqdan ochiq kabilar ajratib yoziladi;
9) izofali birikmalar ajratib yoziladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tar-jimayi hol
kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so`zlar, qismlaridan biri yoki har ikkisi o`zbek
tilida mustaqil ishlatilmaydigan so`zlar qo`shib yoziladi: gul-beor, dardisar;
10) qo`shma so`zlarning qismlari bir-birini izohlasa, ajratib yoziladi: osma ko`prik,
til oldi, o`rta keng, uzun bo`yli, Jo`ra tog'a.

BOSH HARFLAR IMLOSI
1. Kishining ismi, otasining ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf
bilan boshlanadi: Dilbar o`rinovna, Furqat, Mannon Otaboy.
2. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Qoratog', Shimoliy Kavkaz.
3. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan
boshlanadi: Hulkar, Qavs, Yer, Quyosh.
4. Gapning birinchi so`zi bosh harf bilan boshlanadi: Yertagidan Muqad-dasga bir
qarab qo`ydim.
1) ko`chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so`zi kichik harf bilan
yoziladi: «Bu men», - qo`rqibgina javob berdi u;
2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qism-lardan oldin
chiziq qo`yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi;
3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo`yib sanalsa, bunday qismlar
ham kichik harf bilan yoziladi.
5. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va sarTat asar-lariga, sanoat
va oziq-ovqat mahsulotlariga, transport vositalari, sport inshootlariga qo`yilgan
nomlar bosh harf bilan boshlanadi: «Tong» meh-monxonasi, «Ozodlik» haykali,
«G'uncha» bog'chasi.
6. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so`zi bosh
harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni.
7. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro
tashkilotlarning nomidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi: Rossiya
Federatsiyasi, o`zbekiston Oliy Sudining Raisi, Jahon Tinchlik Kengashi.
8. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so`z bosh harf bilan
boshlanadi: O`zbekiston Qahramoni, «Oltin Yulduz» medali. Boshqa mukofotlar,
faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi:
«O'zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi».

9. Hurmat ma'nosida ishlatilgan Siz va o`zingiz olmoshlari bosh harf bilan
yoziladi.
10. Ba'zan atoqli otlar umumiylik, tur kabi ma'nolarni ifodalaydi. Bunday hollarda
ular kichik harf bilan yoziladi: Kecha farhodlar kelishdi.
BO`G`IN KO`CHIRISH QOIDALARI
1. Ko`p bo'g'inli so`zning oldingi satrga sig'may qolgan qismi keyingi satrga
bo'g'inlab ko`chiriladi: to`q-son, si-fat-li.
2. So`zning bosh yoki oxirgi bo'g'ini bir harfdan iborat bo`lsa, ular quyi-dagicha
ko`chiriladi:
1) so`z boshidagi bir harfdan iborat bo'g'in yolg'iz o`zi oldingi satrda
qoldirilmaydi: a-ba-diy emas, aba-diy .
2) so`z oxiridagi bir harfdan iborat bo'g'in yolg'iz o`zi keyingi satrga
ko`chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa.
3. O`zlashma so`zlarning bo'g'inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq
undosh quyidagicha ko`chiriladi:
1) ikki undosh yonma-yon kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko`chirila-di: dia-
gramma, monografiya;
2) uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldi-rilib, qolgan
ikki undosh keyingi satrga ko`chiriladi: silin-drik, kon-trakt.
4. Bir tovushni ko`rsatuvchi harflar birikmasi birgalikda ko`chiriladi: pe-sho-na.
5. Bosh harflardan yoki bo'g'inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar,
shuningdek, ko`p xonali raqamlar satrdan satrga bo`lib ko`-chirilmaydi: AQSh,
BMT, 16, 1994.
QOIDALARNI TUZILISHIGA ASOS BO‘LGAN TAMOYILLAR

I. Fonetik tamoyil
Asosga qo’shimcha qo’shilganda yuz beradigan tovush o’zgarishini yozuvda aynan
aks ettirish, ya’ni qanday aytilsa shunday yozish fonetik prinsip deyiladi.
1) asos+qo`shimcha= Burun+im=burnim, o g`il+i=o`g`li, egin+ing=egning,ʻ
sen+ni=seni;
2) k : q + -ga, -gan, -gani, -gach, -guncha, -gancha
tokka, to`kkan, to`kkani(maqsad)…
oqqa, chiqqan, boqqancha…
2. Morfologik yozuv
Qanday aytilishidan qat’i nazar qoida bo’yicha yozishga morfologik prinsip
deyiladi. Bu yozuv shakliy bir xillikni talab qiladi: Ishga, tog’ga, eggan, aytibdi,
ketdi
Qo’shma va juft so’zlar, har vaqt, bir oz kabi ravishlar, ko’m-ko’k, qop-qora kabi
sifatlar morfologik prinsipda yoziladi.

3. Shakliy(etimologik yoki grafik) yozuv
O’zlashgan so’zning qadimgi kelib chiqishi holatini yoki shaklini saqlab qolish
asosida yozish shakliy prinsip deyiladi: Maoniy, mutolaa, mushoira, muammo,
va’da, she’r, bolshevik, komsomol, spravka, aeroflot, shtamp, shtraf, zoologiya,
teatr, soldat, fikr, zikr, trolleybus
O’zbek tili talaffuzi uchun qiyin bo’lgan ba’zi xalqaro so’z hozirgi imlo qoidasi
bo’yicha istisno tarzida tilimizning talaffuz xususiyatiga moslab yoziladi va
talaffuz qilinadi. Jumladan, kioskkioska, propusk-propuska, otpusk-otpuska
kabilar.
Yuqoridagi tip so’zlar ba’zan o’z holicha ham yozilmoqda: bank, tank, disk

4. Tarixiy-an’anaviy yozuv
So’zning hozirgi talaffuz me’yoriga mos kelmaydigan, qadimdan o’zlashib qolgan
shaklda yozilishi tarixiy-an’anaviy prinsip deyiladi. Boshqacha aytganda, so’z
hozirgi holatiga ko’ra emas, balki an’ana tusiga kirib qolgan qoidaga ko’ra
yoziladi: chor (цар), cherkov (церков), patnis (поднос), choynak (чайник),
pudratchi (подрядчик), cho’t (счёт), cho’tka (щетка), chorizm (царизм), tamagir
(ta’magir), taqiqlamoq (ta’qiqlamoq).
Hozirgi orfografiyada tarixiy-an’anaviy yozuv asosida yoziluvchi ba’zi shakllar:
1. Buyruq-istak mayli eski adabiyotimizda qo’llanib kelgan an’anaga ko’ra
she’riyat va nasr tilida ba’zan –gil, -g’il tarzida ishlatiladi. Jumladan, borgil,
borg’il…
2. Maqsad ma’nosini anglatuvchi –gani shaklining – gali, -g’ali, -kali, -qali
shakllarini ishlatilishi;
3. Hozirgi-kelasi zamon sifatdosh shaklini hosil qiluvchi –ur shakli: Yulduzlar
o`tiga bardosh berurman, Fazolar taftiga qilurman toqat. (A. Oripov)
4. -mi so`roq yuklamasi: Sevgini tortib bo’lurmu? Tosh-u tarozi bilan (E.Vohidov)
5. Farqlash (differensiyalash) yozuvi
Talaffuzda bir-biridan aniq farqlanmaydigan yoki o’zaro farqi deyarli
sezilmaydigan darajaga kelib qolgan so’z yoki qo’shimcha yozuvda maxsus qoida
bilan ajratilib yozilishi farqlash prinsipi deyiladi. Bu yozuv kam qo’llanadi.
Ayrim namunalar:
1. O’zaro yaqin, shakldosh so’z yozuvda tutuq belgisi yordamida farqlab
qo’llaniladi. Jumladan, da’vo – davo, nash’a – nasha, she’r – sher, qal’a – qala
2. Ba’zi shakldosh so’zlar talaffuzda urg’u yordamida farqlanadi. Imloda bunday
so’zga urg`u belgisi qo’yiladi. Masalan, átlas (karta) – atlás (mato)

3. -liq / -lik qo’shimchalarining ma’noviy farqlanishi: bo’shlik (yuvosh) – bo’shliq
(fazo), otalik – otaliq…
4. -lik / -li qo’shimchalarining ma’noviy farqlanishi: paltoli – paltolik…
5. -chang / -chan qo’shimchalari: mahsichang – ishchan.
Eslatma !
Ayni vaqtda orfografik tamoyillar orasida uzviy aloqa ham mavjud. Oilaviy,
Navoiy kabi so’zning oxiridagi -iy, -viy qo’shimchalari tarixiy-an’anaviy yozuvga
ham, shakliy yozuvga ham mos keladi. Ц = TS / S
Ц harfi lotin grafikasiga asoslangan yangi o`zbek alifbosida ts yoki s harfiga teng.
- Ц harfi so’zning o’rtasida unlidan keyin kelgandagina ts yoziladi: Motsart,
militsiya, operatsiya
- Ц harfi so’z boshida, oxirida, ruscha old qo’shimchalardan keyin va so’z
o’rtasida undoshdan keyin s yoziladi:
s_______ = sirk
_______s = kvars
Anti +s __= antisiklon
_____s___ = konseleriya
- Ismlarning oxirda ts shaklida kelishi mumkin: Kats

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Hozirgi zamon o zbek tili ( Faxri Kamol), 1957, 253-271-betlar.ʻ
2. O zbek tilining asosiy imlo qoidalari, 1995.
ʻ
3. Orfografiya qoidalari - savodxonligimiz asosi (Sh. Rahmatullayev), 1980.

ORFOGRAFIYA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI Reja: 1. Orfografiyaning imlo qoidalari. 2. Orfografiyaning asosiy tamoyillari: a) Fonetik tamoyil b) Morfologik tamoyil d) Shakliy tamoyil e) Tarixiy- an'anaviy tamoyil f) Farqlash (differensiya) tamoyili

So’z asosi va qo’shimchasini to g ri yozish haqidagi qoidalar tizimi,ʻ ʻ yig’indisi orfografiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir. Orfoepiya va grafika bo`limlari bilan uzviy bog’liqdir. O’zbek yozuvi uchun hozirgacha 2 marta imlo qoidasi tasdiqlangan. 1. 1956-yil 4-aprelda kirill yozuviga asoslangan o’zbek tilining imlo qoidalari chiqarilgan va u 72 paragrafdan iborat bo’lgan. 2. 1995-yil 24-avgustda lotin yozuviga asoslangan o’zbek tilining asosiy imlo qoidalari chiqarildi va u 7 bo’lim, 82 paragrafdan iborat. IMLO QOIDALARI Yozuv har bir xalqning ma'naviy boyligi, yuksak madaniyatga erishganligining o`ziga xos ko`rinishi sanaladi. So`zlarning yozilishidagi barqarorlik, qat’iylik millatni yakdillikka, ma'naviy jipslikka yetaklaydi. Shu ma'noda har bir xalq o`z tilining imlo qoidalarini ishlab chiqadi, uni amaliyotga tatbiq etadi. Kirill yozuviga asoslangan imlo qoidalarimiz 1956-yili tasdiqlangan. Lotin yozuviga asoslangan yangi alifboga mos imlo qoidalarining tasdiqlanishi davr talabiga aylangandi. Shu maqsadda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1995-yil 24-avgustda 339-sonli «O'zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida» qaror qabul qildi. U 82 banddan iborat bo`lib, quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi: 1. Harflar imlosi: a) unlilar imlosi (1 - 7-bandlar); b) undoshlar imlosi (8 - 32-bandlar). 2. Asos va qo`shimchalar imlosi (33 - 37-bandlar). 3. Qo`shib yozish imlosi (38 - 50-bandlar). 4. Chiziqcha bilan yozish imlosi (51 - 56-bandlar). 5. Ajratib yozish imlosi (57 - 65-bandlar). 6. Bosh harflar imlosi (66 - 74-bandlar). 7. Ko`chirish qoidalari (75 - 82-bandlar).

ORFOEPIYA (TALAFFUZ) VA ORFOGRAFIYA (IMLO) Talaffuz va imlo bir-biri bilan chambarchas bog liqdir. Adabiy til qonuniyatiʻ asosida to'g'ri yozish qanchalik muhim bo`lsa, to'g'ri talaffuz qilish ham shunchalik zarur. Ammo so`zning talaffuzi bilan yozilishi doim mos kelavermaydi. Buni tovushlarning so`zdagi o`rni va o`zaro ta'siri bilan izohlash mumkin. To'g'ri talaffuz me'yorlarini o`rganuvchi tilshunoslik bo`limiga orfoepiya (yunoncha orfo - to'g'ri, epos - so`zlamoq, nutq) deyiladi. To'g'ri yozish me'yorlarini o`rganuvchi tilshunoslik bo`limiga orfografiya (yunoncha orfo - to'g'ri, grafo - chizmoq) deyiladi. UNLI TOVUSHLAR TALAFFUZI VA IMLOSI A (a) harfi lablanmagan, til oldi, keng unli tovushni ifodalaydi. Bu unli yumshoq o`zakdagi til orqa k, g va boshqa til oldi undoshlari bilan yonma-yon kelganda old qator ochiq tovush sifatida aytiladi: aka, man, olam, kalla, gala kabi. Lekin chuqur til orqa q, g', x undoshlaridan so`ng kelganda orqa qator unlidek aytiladi va asliga muvofiq yoziladi: qand, qarz, g'aliz, xamir, xat kabi. A (a) harfini to'g'ri yozishda quyidagilarga e'tibor berish kerak: - bahor, zamon, palov, tamom kabi so`zlarda a unlisi o ga moyil aytilsa ham, a yoziladi; - mutolaa, mudofaa, manfaat, taalluqli, taajjub kabi so`zlarda cho`ziq talaffuz qilinadi va a yoziladi; - disk, bank, tank, stolb kabi rus tili orqali o`zlashgan so`zlarning oxiri qo`sh undosh bilan tugagani uchun, o`zbek tilida bu so`zlarga a qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: diska, banka, tanka; - xavf, gavda, navbat, vafo, varaq kabi so`zlarda v undoshi bilan yonma-yon kelganda o ga moyil aytilsa ham, asliga ko`ra a yoziladi; - ayrim ruscha o`zlashma so`zlarda ya undoshi a aytiladi va yoziladi: sentabr, oktabr, flaga kabi.

O (o) harfi lablangan, til orqa keng unli tovushni ifodalaydi. Yondosh tovushlardan qat'i nazar, so`zlarning barcha bo'g'inlarida kelib, cho`ziq unli sifatida talaffuz qilinadi va asliga ko`ra yoziladi: ona, bobo, nom, havo, oq, qoramol kabi. O`zlashma so`zlarda u yoki o` bilan o o`rtasida aytilsa ham, o tarzida yoziladi. Masalan: opera, bolt, nota, rol, tok (elektr) kabi. Bunday so`zlarning urg'usiz bo'g'inlarida o unlisi i kabi talaffuz qilinsa ham, o yoziladi: traktor, direktor, ekspeditor, kartoshka kabi. Qo`shimchalar qo`shilishi natijasida o tovushi imlosiga oid quyidagi o`zgarishlarga diqqat qiling: parvo, avzo so`zlariga egalik qo`shimchasi qo`shilganda bir y tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoyingiz, parvoying, parvoyi, avzoyimiz, avzoyingiz, avzoyi kabi. Fe'l asosli so`zlardan ot yoki sifat yasovchi -v, -q, -qi qo`shimchalari a unlisi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda a tovushi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: sina + v=sinov, sayla + v=saylov, tara + q= taroq, sayra + qi = sayroqi kabi. I (i) harfi lablanmagan, til oldi, yuqori tor unli tovushni ifodalaydi. I tovushi tilak, bir, tish, dil kabi so`zlardagi qisqa i unlisi o`rnida; mohir, shoir, ilmiy, adabiy, lirika kabi so`zlarning urg'uli bo'g'inidagi cho`ziq i o`rnida; qish, qir, g'ilof, xizmatchi, xil kabi so`zlarda chuqur til orqa q, g', x tovushlari bilan yonma-yon keladigan qisqa va qattiq i unlisi o`rnida va rus tilidan o`tgan vimpel, bilina, vishka, richag kabi so`zlardagi ruscha ы unlisi o`rnida yoziladi. So`z o`zagining ochiq bo'g'inida i, e, a unlilaridan biri kelsa, keyingi yopiq bo'g'inda i yoziladi. Masalan: bilim, iliq, etik, beshik, sariq, vakil kabi. Arab-fors va rus tilidan o`zlashgan bir bo'g'inli so`zlarning qo`sh undoshlari o`rtasida qisqa i talaffuz etilsa-da, ammo yozilmaydi. Masalan: fikr, ilm, ufq, matn, litr kabi. E (e) harfi lablanmagan til oldi, o`rta keng unli tovushni ifodalaydi. So`z tarkibidagi o`rniga qarab turlicha aytiladi va yoziladi:

- so`z boshida yopiq bo'g'inda i ga moyil aytilsa ham, e yoziladi: ehtimol, eshik, ehson, ertak kabi; - so`z boshida ochiq bo'g'inda, ikki undosh orasida qisqa aytiladi va doim e yoziladi: erta, meva, sezgir, tepki kabi; - so`z boshida tutuq belgisidan oldin cho`ziqroq va i ga moyil aytiladi va e yoziladi: e'zoz, e'tibor, e'lon, e'tiqod kabi. U (u) harfi lablangan, til orqa, yuqori tor unli tovushni ifodalaydi. Quyidagi holatlarda u unlisi i tovushiga moyilroq aytilsa ham, u yoziladi: - oldingi bo'g'inlarida a, o, u unlilaridan biri bo`lgan va shundan so`nggi yopiq bo'g'in boshidagi v tovushidan keyin: qovun, ovul, tovuq, sovuq, tarvuz, quvur, chuvur-chuvur kabi; - birinchi bo'g'inida u bo`lgan so`zlarning ikkinchi bo'g'inida: uzun, uzum, chumchuq, tushuncha, yulduz, yutuq, yumush kabi; - birinchi bo'g'inida u bo`lgan so`zlarning keyingi ochiq bo'g'ini q yoki g' bilan boshlansa: bug'u, urg'u, uyqu, tuyg'u, yog'du kabi; - tarkibida u bo`lgan bir bo'g'inli so`zlarning oxirgi ikki undoshi o`rtasida u aytilsa ham, yozilmaydi: umr, uzr, rukn, hukm kabi. O` (o`) harfi lablangan, til orqa, o`rta keng unli tovushni ifodalaydi. So`zning ochiq bo'g'inlarida nisbatan kengroq, yopiq bo'g'inlarida esa torroq talaffuz qilinadi. Masalan: so`lim, qo`riq, to`plam, ko`krak kabi. O` (o`) unlisi, asosan, so`zning birinchi bo`ginida uchraydi: o`t, ko'1, ko`za, o`jar, to`lqin kabi. Ko`pgina so`zlarning birinchi bo'g'inida o` kelsa, ikkinchi bo'g'inida i yoziladi: do`ppi, ko`prik, to`qimoq, so`zlik kabi. Rus tili orqali o`zlashgan tort, tok, kubok, bochka, nota kabi so`zlardagi o unlisi o`zbekchada o` ga moyil aytilsa ham, asliga ko`ra o yoziladi. Lotin yozuviga asoslangan alifbomizda mo`tabar, mo`tadil, mo`jiza kabi so`zlarda o` unlisidan keyin tutuq belgisi qo`yilmaydi, ammo o` cho`ziqroq talaffuz qilinadi:

ORFOGRAFIYA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI

12.08.2023

0

146.2392578125 KB

Похожие