Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish
![MUNDARIJA
KIRISH...................................................................................... .
1-bob. Turizm sohasini rivojlantirishning nazariy masalalari ..........
1.1. Turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli ................
1.2.Turizm sohasining tarixi y va zamonaviy rivojlanish
bosqichlari ...................... ............................................................
1.3. Turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari .................................................................................
2-bob. Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish holati va
imkoniyatlari ........... ...................................................................
2.1. Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari......
2.2. Samarqand viloyatining turistik resurslari salohiyati..................
2.3. Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ʼ
ta sir etuvchi omillar va ularning
ʼ
klassifikatsiyasi ...........................................................................
3-bob. Samarqand viloyatida turizmni barqaror rivojlantirish yo‘llari
.......................................... .............................................
3.1. Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning
innovatsion-investitsiya omillari .....................
3.2.Turizm sohasini rivojlantirishda mobil dasturlar dan foydalanish
usullarini takomillashtirish ........................ ..............
3.3.Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish
yo‘llari .........................................................................................
Xulosa………………………………………………………….
Adabiyotlar ro‘yxati………………………………………… .
Ilovalar……………………………………………………... ....
1](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_1.png)
![KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.
Dunyo miqyosidagi turizm sohasining o‘rni va roli yildan-yilga o‘sib bor moqda va
bugun gi kunda ushbu soha dunyo aholisining ko‘plab qismini o‘z doirasiga
birlashtirdi. Butunjahon turizm tashkiloti (BTT)ning ma lumotlariga ko‘ra, “1950ʼ
yilda xalqaro turistlar soni 25 million, 1980 yilda 278 million, 1995 yilda 528
million va 2017 yilda 1 milliard 400 million kishini tashkil etgan va bu ko‘rsatkich
2030 yilga kelib 1 milliard 800 million kishiga yetishi bashorat qilinmoqda” 1
.
Ushbu ko‘rsatkichning mamlakatimizda ham jadal o‘sishi ko‘zda tutilgan.
Jahonda turizm iqtisodiu faoliuat sohasi sifatida katta ahamiuatga ega va bir
qator xarakterli xususiuatlarni o‘zida mujassam etadi. Turizm shaxs va butun
jamiuat manfaatlariga xizmat qiladi amda mikro va makroiqtisodiu darajada
daromad manbai hisoblanadi. Turizm sohasida uangi bosh ish o‘rinlarini
shakillantirish, mexmonxona va shu kabi joulashtirish vositalarini qurishni
jadallashtirish, maxsus turizm transport vositalarini uaratish, uzoq uillar davomida
shakllanib kelgan milliu halq hunarmandchiligi, tarixiu shakllanish jarauonlari,
an analar va milliu marosimlarni asrab-avaulash, saqlash turizm sohasini
ʼ
rivojlantirishning asosiu omillaridan biri hisoblanadi.
Mamlakatimizda mustaqillik uillarida turistik xizmatlar sohasini jadal
rivojlantirish, kelajakda turizmni barqaror va tezkorlik bilan rivojlantirish bo‘uicha
davlat siuosatining maqsadi, vazifalari hamda ustuvor uo‘nalishlaridan biri sifatida
“...turizmga iqtisodiuoning strategik sektori maqomini berish, ushbu sohani barcha
hududlarni va o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal
rivojlantirishning uetakchi kuchiga aulanishi lozim bo‘lgan iqtisodiuotni
diversifikatsiualash, tarkibiu o‘zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli
vositasiga aulantirish...” 2
belgilandi. Ushbu vazifalarning bajarilishi makrodarajada
turizm sohasini rivojlantirish, UaIMdagi ulushini oshirish, aholini uangi ish
1
UNWTO Tourism Highlights 2017 Edition.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziуoevning 2016 уil 2 dekabrdagi PF-4861-sonli «O‘zbekiston
Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni.
ʼ
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 у.
2](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_2.png)
![o‘rinlari bilan ta minlash maqsadida, ʼ raqamli iqtisodiuotga o‘tish sharoitida turizm
sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘uicha ilmiu-tadqiqotlar olib
borishni taqozo etadi. Bu esa tanlangan mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini
asoslaudi.
Tadqiqotning ob ekti
ʼ sifatida Samarqand viloyati va uning turistik
salohiyati olingan .
Tadqiqotning predmeti bo‘lib, Samarqand viloyatida turizm sohasini
rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar
hisoblanadi.
T adqiqotning maqsadi raqamli iqtisodiyotga o‘tish sharoitida Samarqand
viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy
taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat :
turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli, tarixi y va zamonaviy
rivojlanish bosqichlari nazariy jixatdan o`rganish;
turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ni
aniqlash va tahlil qilish;
Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari va turistik
resurslari salohiyati ni o`rganish;
Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ta sir
ʼ ʼ
etuvchi omillar va ularning klassifikatsiyasi bo`yicha ma`lumotlar to`plash va
tahlil qilish;
Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning
innovatsion-investitsiya omillari ni shakllantirish;
Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llarini aniqlash.
3](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_3.png)
![Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari
Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirish, xizmatlar sifati va
samaradorligini oshirish, turizm sohasiga ilg‘or xorijiy tajribalarni joriy qilish kabi
masalalarda quyidagicha muammolar mavjud:
- Samarqand viloyatining ulkan turistik salohiyati to‘liq ishga solinmagan,
ayrim turistik resurslar, xususan viloyatning uzoq xududlaridagi ziyorat,
gastronomik, qishloq turizmi resusrlaridan to‘liq foydalanilmasdan kelinmoqda;
- Samarqand shahridagi turistik ob ektlardan faqat tomosha ob ekti sifatidaʼ ʼ
foydalanilmoqda. Vaholangki mavjud ob ektlarda turli animatsion dasturlar tashkil
ʼ
qilish imkoniyatlari asosida uning tarixiy ahamiyatini jonlantirish mumkin;
- uangi uo‘nalishlarda turistik marshrutlar, jozibador turistik mahsulotlar
ishlab chiqish jarauonida turistlar talab va ehtiuojlarining to‘liq tadqiq qilinmasligi
va bu jarauonda turizm industriuasidagi mavjud muammolarning salbiu ta siri va b..
ʼ
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Turizmni
rivojlantirishning nazariy, uslubiy va tashkiliy masalalari xorijlik Robin
Dj.B.Richi , Larri Duayer , Gan Li , V.S.Bogolyubov , V.P.Orlovskaya,
M.B.Birjakov, A.Durovich, N.I.Kabushkin, V.A.Kvartalnov, V.S.Senin,
T.T.Xristov, A.D.Chudnovskiy, V.G.Fedsov kabi 3
olimlar tomonidan atroflicha
o‘rganilgan.
Respublikamiz olimlaridan N.Tuxliyev, T.Abdullayeva, A.Taksanov,
M.Q.Pardayev, R.Atabayev, I.S.Tuxliyev, G‘ .H.Qudratov, M.E.Po‘latov,
Q.J.Mirzayev, Sh.A.Sultonov , E.Shavqiyev, X.M.Mamat q ulov, A.Bektimirov,
A. N. Norchayev, O. H .Hamidov, B.X.To‘rayev, B.Sh.Safarov, N.E.Ibadullayev,
3
J.R.Brent Ritchie. Tourism experience management research: Emergence, evolution and future directions. International Journal
of Contemporary Hospitality Management 23(4):419-438. May 2011.; Larry Dwyer , Renata Tomljenovic , Sanda Corak .
Evolution of destination planning and strategy. The rise of tourism in Croatia. 2016. – Р .302.; Gang Li. Introduction to the
Special Focus: Tourism forecasting - New trends and issues. TourismEconomics . December 2018.; Боголюбов В.С., Орловская
В.П. Экономика туризма. М.: 2005. – 151 б.; Биржаков М.Б. Введение в туризм. СПб.: Издательский Торговый Дом
«Герда», 2006 г.; Дурович А.П. Организация в туризме. – СПб.: Питер, 2009. – 320 б.; Кабушкин Н.И. Менеджмент
туризма. Минск: 2002. – 407 б.; Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2003.-320 б.; Сенин
В.С. Организация международного туризма. М.: «Финансы и статистика» 2004, - 379 с.; Христов Т.Т. Религиозный
туризм: учебное пособие. — 3-е изд., испр. — М.: Издатель ский центр «Академия», 2007. — 288 с . ; Чудновский А.Д.
Управление индустрией туризма России в современных условиях: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2007. - 416 с . ;
Федцов В.Г. Культура гостинично-туристического сервиса: учебное пособие. – Ростов н/Д : Феникс, 2008. – 503 с.
4](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_4.png)
![M.T.Alimova, Z.Raximov, M.T.Aliyeva kabilar 4
ilmiy izlanishlarida turizmni
rivojlantirishning ilmiy-nazariy va uslubiy muammolari tadqiq qilingan.
Ammo, yuqorida tilga olingan olimlarning izlanishlarida turizm sohasini
rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari, uning rivojlanishiga ta sir etuvchiʼ
omillar keng yoritilganligiga qaramasdan, milliy iqtisodiyot tizimida turizmni
alohida hududlar kesimida rivojlantirish imkoniyatlari hamda istiqbolli
yo‘nalishlari yetarlicha o‘rganilmagan. Bu esa mazkur tadqiqotning asosiy
yo‘nalishlarini, maqsad va vazifalarini belgilash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqot da qo‘llanilgan metodikaning tavsfi . Tadqiqot jarayonida analiz
va sintez, induksiya va deduksiya, sabab va oqibat, zamon va makon, tizimli
yondoshuv, iqtisodiy tahlilning an anaviy, matematik va statistik kabi usullaridan
ʼ
hamda sotsiologik so‘rov natijalaridan foydalanilgan.
Tadqi qot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot
natijalarining nazariy a h amiyati Samarqand viloyatida turizm sohasini
rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy omillarini, uning iqtisodiyotdagi o‘rnini
baholash, soha istiqbolini belgilashning ilmiy-nazariy va metodologik asoslarini
4
Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Менеджмент и организация бизнеса в туризме Узбекистана. –Т.: Гос. Науч. Изд-во
“O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 б.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Экологический туризм: сущность,
тенденции и стратегия развития. – Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 416 б.; Тухлиев Н.,
Абдуллаева Т. Национальные модели развития туризма. –Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006.
– 386 б.; Тухлиев Н., Таксанов А. Экономика большого туризма. Т.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2001.- 208 с.;
Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Услуги, технологии и продукты в туризме.-Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси”, 2009 – 624 с.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Формальности в системе в туризме Республики Узбекистан.-
Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ў з бекистон миллий энциклопедияси”, 2007 - 504 с.; Пардаев М.Қ., Атабаев Р., Пардаев Б.Р.
Туризмни ривожлантириш имкониятлари. - Т.: “Фан ва технология”. 2007. 32 б.; Тухлиев И.С. Туризм асослари.
Самарқанд, СамИСИ. 2008. - 226 б.; Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.Қ. Туризмни режалаштириш. Дарслик. –
Т.: Иқтисод-молия, 2010. - 264 б.; Т у хлиев И.С., Пардаев М.Қ. Туризм бозорининг шаклланиши, ривожланиши ва ўзига
хос хусусиятлари. – Т.: “NOSHIRLIK YOG’DUSI”, 2010. – 76 б.; Пўлатов М.Э., Мирзаев Қ.Ж.,.Султонов Ш.А ,
ШавқиевЭ. Глобал иқтисодий ривожланиш (туризм иқтисодиёти). Ўқув қулланма.Т.:Фан ва техналогия, 2018. – 296 бет.;
Маматкулов Х.М., Б ектемиров А.Б., Тухлиев И.С., Норчаев А.Н. Халқаро туризм. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлар
миллий жамияти, 2009. – 192 б.; Мамат қ улов Х.М. Туризм ва сервисга оид изоҳли луғат. Самарқанд, СамИСИ, 2010. –
362 б.; Норчаев А.Н. “Хал қ аро туризм ривожлантиришнинг иқтисодий ўсишга таъсири”. Иқт. фан. дисс . ТДИУ, 2004 й. -
120 б.; Ҳамидов О. Ўзбекистонда экологик туризмни ривожлантиришни бошқариш механизмини такомиллаштириш.
И.ф.д.дисс. автореф. - Самарқанд, 2017.; Тураев Б.Х. Теоретика – методологические основы развития туризма. Т.: изд.
«Фан», 2008. – 166 с . ; Сафаров Б.Ш. Миллий туризм хизматлар бозорини инновацион ривожлантиришнинг методологик
асослари // Монография . - Тошкент: Фан ва технология, 2016. - 184 б.; И бадуллаев Н. Т уристик ресурслардан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари (Самарқанд вилояти мисолида). Иқт. фан. дисс. автореф. -
Самарқанд, 2010.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари.
Монография. Иқтисодиёт, - Тошкент, 2015. – 300 б.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш
хусусиятлари ва тенденциялари // докторлик диссертацияси автореферати. Самарқанд СамИСИ, 2017. – 96 б.;Нор қ улова
Д.З. Ўзбекистонда социал туризм хизматларини ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмини
такомиллаштириш // иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Самарқанд
СамИСИ, 2018. – 65 б.; Алиева М.Т. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида туризм хизматлари соҳасини
бошқаришнинг иқтисодий жиҳатлари. Монография. – Т.: “Фан” нашриёти, 2013. – 240 б.;
5](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_5.png)
![takomillashtirish , maqsadli ilmiy izlanishlarda foydalanish mumkinligi bilan
izoh lanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Samarqand viloyatida turizm
sohasini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy omillarini baholash yuzasidan
uslubiy va amaliy yo‘nalishdagi ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalardan sohaga oid
istiqbolli reja va dasturlarni tayyorlash, mavjud holatni baholash va samaradorlikni
oshirish bo‘yicha ustuvor vazifalarni belgilash hamda investitsiya larni maqsadli
yo‘naltirish, shuningdek tegishli oliy o‘quv yurtlari ta lim jarayonida ʼ foydalanishi
bilan belgilanadi.
Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uch ta bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning hajmi
.... betni tashkil etadi.
6](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_6.png)
![1-bob. TURIZM SOHASINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY
MASALALARI
1.1. Turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli
Hozirgi kunda har bir mamlakat iqtisodiyoti tarkibida bir qancha sohalar
mavjud. Sohalar esa, o‘z navbatida, iqtisodiyotning rivojlanishi, mehnat
taqsimotining chuqurlashuvi oqibatida, ko‘plab tarmoqlarga bo‘linib ketadi.
Shunday qilib, hozirgi sharoitda minglab tarmoqlar shakllandi va ular
iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida rivojlanib bormoqda. Ana shunday
iqtisodiyotning tarkibiy qismlaridan biri hamda iqtisodiyotning strategik tarmog‘i
sifatida e tirof etilayotgan soha-bu turizm tarmog‘idir.ʼ
O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risida”gi qonuni va olimlar
tomonidan berilgan turizmning juda ko‘plab ta riflarini nazariy jihatdan tahlil qilib
ʼ ,
hali ushbu kategoriyaning ham ta rifi tarmoq sifatida to‘liq bir xil to‘xtamga
ʼ
kelin maganligiga amin bo‘ldik. Bizning fikrimizcha , turizmning iqtisodiy
kategoriya, tarmoq, xo‘jalik yurituvchi sub ekt
ʼ kabi sifatlari n i inobatga olgan
holda ta riflarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Chunki har qanday iqtisodiy
ʼ
jarayonga yoki kategoriyaga har tomonlama atroflicha qaralmasa, uning
mazmuni ni nazariy jihatdan to‘liq ochi b berish qiyin bo‘ladi .
O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risida”gi qonunida turizmga
quyidagicha ta rif berilgan.
ʼ “ turizm — jismoniy shaxsning doimiy istiqomat
joyidan sog‘lomlashtirish, ma rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshqa maqsadlarda
ʼ
borilgan joyda (mamlakatda) haq to‘lanadigan faoliyat bilan shug‘ullanmagan
holda uzog‘i bilan bir yil muddatga jo‘nab ketishi (sayohat qilishi) ” 5
, deyilgan. Biz
turizmga iqtisodiy kategoriya sifatida qara b , unga quyidagicha ta rif berish
ʼ ni
maqsadga muvofiq, deb topdik . Turizm deganda , odamlarning yashash joyidan
boshqa joyga (mamlakatga) bir sutka muddatdan kam va bir yildan ortiq
5
Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 20 августда қабул қилинган “Туризм тўғрисида” 830-I-сон Қонуни. //
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999 й., 9-сон, 227-модда; Ўзбекистон Республикаси
Қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 й., 14-сон, 113-модда; Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.04.2018 й.,
03/18/476/1087-сон
7](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_7.png)
![bo‘lmagan davrda gi turli maqsadlar (dam olish, o‘rganish, davolanish, sport bilan
shug‘ullanish kabilar) bilan borib yashashi tushuniladi.
Turizm iqtisodiyotning alohida tarmog‘i sifatida o‘ziga xos xususiyatlarga
ega bo‘lib, bular quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- turistik xizmatlar ham boshqa xizmatlar singari moddiy ne mat tariqasidaʼ
baholashning imkoni yo‘qligi;
- turistik xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida iste mol qilinishi;
ʼ
- turistik xizmatlarning boshqa xizmat turlari kabi oldi-sotdi jarayonida
predmet sifatida namoyon bo‘lmasligi;
- turistik xizmatlarning sifati o‘zgaruvchanlik xususiyatga egaligi, ya ni bir
ʼ
xil xizmatni bir davrda turli turistik firmalar turlicha darajada ko‘rsatishi va bitta
turistik firmaning ko‘rsatadigan xizmati turli davrlarda bir xil sifatga ega
bo‘lmasligi;
- ko‘rsatiladigan turistik xizmatlarni zahiraga olib qo‘yib, saqlash
imkoniyatining yo‘qligi;
- ko‘rsatilayotgan turistik xizmatlarning natijasi moddiy ne mat shaklida
ʼ
emas, balki turistlar soni va pul bilan o‘lchanishi;
- turistik xizmatlarni ko‘rsatuvchi va iste mol qiluvchi sub ekt-larning
ʼ ʼ
xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida bevosita birga bo‘lish mumkin-ligi kabilardir.
Turizm iqtisodiyotning sohasi sifatida rivojlanadi va o‘zining ma lum
ʼ
darajada o‘rnini shakllantirib boradi. Mamlakatimizda katta turistik salohiyat
mavjudligiga qaramasdan uning umumiy ishlab chiqarilayotgan YaIMdagi ulushi
hali kam. Bu soha nafaqat iqtisodiy, balki madaniy, siyosiy, ijtimoiy ahamiyatga
ham molik sohadir. Chunki turizm umumiy iqtisodiy o‘sish bilan barobarida kam
rivojlangan hududlarning rivojlanishi ni ham ta minlaydi
ʼ .
Jahon tajribasidan ma lumki, ko‘pgina yaxshi rivojlanmagan hudud-larda
ʼ
turistik markazlarning ochilishi sh u hududning rivojlanishi uchun asosiy omil
bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa ko‘pgina davlatlarning asosiy rivojlanish manbai
bo‘lib hisoblanadi. Tog‘ va qishloq joylarida turistik markazlarning tashkil
8](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_8.png)
![qilinishi shu joylarning o‘zlashtirilishiga, aholi turmush sharoitining
yaxshilanishiga olib keladi. Shu tufayli bu sohaga hamisha va hamma joyda katta
ahamiyat berish lozim. Shu tariqa h ududlar-ning mutanosib rivojlanishi
ta minlanadi.ʼ
Har bir hududda turizmni rivojlantirishning kelajagini aniqlash va istiqbolini
belgilash uchun avvalo, uning moddiy-texnika bazasini, turistik resurslar
ko‘lamining yetarliligini, mazkur turistik marshrutga bo‘lgan talabni chuqur
o‘rganish lozim. Bu n da turistik xizmat lar bahosini haddan tashqari oshirib
yubormaslik kerak. Masalan, ma lum bir mintaqadagi tarixiy yodgorlik faqat shu
ʼ
joyning o‘zi uchungina kiziqarli bo‘lishi mumkin, ammo uni xalqaro maydonga
olib chiqish uchun uning xalqaro ahamiyatini ko‘rsata bilish va bu borada tegishli
ilmiy-tadqiqotlarni o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.
Shu tariqa mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan turistik ob ektni boshqa ko‘plab
ʼ
yodgorliklar singari xalqaro ahamiyatga molik darajaga ko‘tarish mumkin. Agarda
turistik ob ekt qandaydir tarixiy yoki ilmiy ahamiyatga ega bo‘lmasa, turistlarni
ʼ
o‘ziga jalb qilmasligi mumkin. Bunday joylarda turizmning moddiy-texnika
bazasini yaratishga hojat bo‘lmaydi. Shunday kilib, tumanda barpo etilgan turistik
markaz, shu tumanning rivojlanishi - ga olib kel ishi uchun shu hududda uni to‘g‘ri
tashkil qila bilish lozim .
Hududda faqat bitta sohani, shu jumladan, turizmni ham rivojlantirib
bo‘lmaydi. Bunga erishish uchun, uni bir qancha tarmoqlar bilan birga
rivojlantirishga to‘g‘ri kela di . Bu l ar jumlasiga quyidagi-larni kiritish mumkin:
- hududda kommunal xo‘jalik yaxshi taraqqiy etgan bo‘lib, hududni elektr
energiyasi va gaz ta minoti kabilar
ʼ bilan yaxshi ta minlangan ʼ sharoit ni yaratish
l ozim;
- hududdagi har bir turistik ob ektlar
ʼ ning ilmiy va tarixiy ahamiyat i ochib
beril ga n bo‘lishi kerak;
- hududda turistlarning yaxshi dam olishi va yashashi uchun tegishli madaniy
va ma naviy sharoit yaratilgan bo‘lishi
ʼ ham m aqsadga muvofiq ;
9](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_9.png)
![- turistlar uchun tegishli ovqatlanish va savdo shoxobchalari rivojlan-gan
bo‘lishi lozim;
- turistlarning yashash joyida ularning xavfsizligi to‘liq ta minlangan bo‘lishiʼ
lozim;
- turistlar uchun transport xizmatining ham qulayligi ta minlangan bo‘lishi
ʼ
kearak.
Bularning hammasi turizmning ma lum bir hududda rivojlanishini
ʼ
ta minlash bilan birga uning taraqqiyotini ham ta minlaydi. Bir tarmoqni
ʼ ʼ
rivojlantirish uchun faqat uning o‘zigagina ahamiyat berilsa, yuksak maqsadlarga
erishib bo‘lmaydi. Turizmni rivojlantirishda ham xuddi shunday. Shu tufayli uni
rivojlantirish uchun, u bilan bog‘liq boshqa sohalarni ham rivojlantirishga t o‘ g‘ri
keladi. Shunday qilib, turizm nafaqat iqtisodiyotga, balki mamlakatning ijtimoiy
hayotiga ham ta sir qiladi. Buni quyidagi rasmda ko‘rish mumkin (1.1-rasm).
ʼ
1.1 -rasm. Turizmning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta siri
ʼ
Turizm sohasi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga har tomonlama ta sir
ʼ
qiladi. Yuqoridagi yo‘nalishlar bilan birga sohaga daxldor bo‘lgan transport,
mehmonxona xo‘jaligi, ovqatlantirish shoxobchalari, uy xo‘jaligi kabilarning ham
inson hayotining o‘nglanishiga xizmat qiladi.
O‘zbekiston da turizm ni rivojlantirish bo‘yicha yana bir katta imkoniyat,
yuqorida ta kidlanganidek, tegishli turistik
ʼ salohiyatning mavjudligidadir . Bu
mazkur tarmoqning rivojlanishi ning asosi bo‘lib hisoblanadi. Shu tufayli ushbu
10
To 'rizmning
mamlakat hayotiga
ta'siri
Mamlakat Ya IM
ko'paytiradi
Aholining
bandligini
oshiradi
yangi ish o'rinlarini
yaratadi
Hudud
iqtisodiyotini
yuksaltiradi](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_10.png)
![masalani kengroq qarab chiqish va uning imkoniyatlarini ochib berish ob ektivʼ
zaruriyatdir.
O‘zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari ichida katta turistik salohiyatga
ega ligini Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabz shaharlari BMT qoshidagi
YuNESKOning butun dunyo tarixiy va madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan ligida
ham ko‘rish mumkin . Mamlakatimizda faqatgina tarixiy, madaniy, me moriy,
ʼ
arxeologik ahamiyatga ega bo‘lgan turistlarni jalb qilish mumkin bo‘lgan ob ektlar
ʼ
soni 7,0 mingdan ziyodni tashkil qiladi. Ulardan 545 tasi me moriy, 575 tasi
ʼ
tarixiy, 1457 tasi san at, 5500 tasi arx
ʼ e ologik obidalardir. Ulardan turistik ob ekt ʼ
sifatida qamrab olinganlari atigi 140 ta ni tashkil qiladi 6
. Bu ko‘rsatkich bor-yo‘g‘i
2,0 foiz ga teng , xolos. Qolgan turistik ob ektlar haqida reklama ham, aniq
ʼ
ma lumotlar ham yetarli emas. Demak, ko‘rinib turibdiki, hali bu borada ancha
ʼ
ishlarni amalga oshirish lozim .
Hozirgi kunda mamlakatimizdagi turistik ob ektlarning 200 tasida
ʼ
rest a vratsiya ishlari ketmoqda, 500 tasi esa qayta ta mirlash va rest
ʼ a vratsiya-ga
muhtoj. Bu ishlar uchun ham davlat budjetidan milliardlab mablag‘ ajratilmoqda.
Lekin bu soha faqat budjetga ko‘z tikib qolishi mumkin emas. U o‘zini-o‘zi
mablag‘ bilan ta minlash bilan birga, valyuta va naqd pul tushumini
ʼ
ko‘paytiradigan sohaga ham aylanmog‘i lozim.
Shuni alohida ta kidlash joizki, ko‘pgina mamlakatlarda rest
ʼ a vratsiya (qayta
tiklash) jarayoni ham turistik ob ekt sifatida foydalaniladi. Bunda ushbu
ʼ
ob ektning asl holi loyihasi, bugungi ahvoli, qayta tiklash jarayoni va qanday
ʼ
bo‘lish kerakligi ko‘rsatiladi. Albatta bu holatlar tarixiy ob ektlar uchun muhim
ʼ
hisoblanadi. Bu esa turistlarni o‘zlariga jalb qilishi tabiiy.
O‘zbekistonning turistik salohiyati katta ekanligi bilan birga, ularning ayrim
shaharlari o‘ta diqqatga sazovordir. Masalan, turistlar-ning ko‘rishi mumkin
bo‘lgan ob ektlar soni bo‘yicha Xiva shahri birinchi o‘rinda turadi
ʼ 7
. Unda 310 ta
6
Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4,
2004. – 61 бет.
7
Пардаев Б.Р. “ Минтақаларнинг туристик-рекреацион салоҳиятидан самарали фойдаланиш имкониятлари (Жиззах
вилояти мисолида) ” мавзусидаги Диссертация иши. 2012 й. – 26 б.
11](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_11.png)
![ob ekt, ikkinchi o‘rinda Buxoro shahri bo‘lib, unda 221 ta ob ekt, Toshkentʼ ʼ
shahrida 144 ta va Samarqandda 118 ta ob ekt mavjud
ʼ 8
. Bugungi kunga kelib,
Samarqand viloyatidagi barcha turistik ob ektlar soni 2496 taga yetdi. Ulardan
ʼ
madaniy meros ob ektlari 581 ta, ziyoratgohlar 34 ta, 1 ta qo‘riqxona mavjud, ko‘l,
ʼ
daryo, h ovuz, suv omborlari va boshqalar (rekreatsion hududlar) soni 23 ta, tabiat
yodgorliklari 976 tani tashkil qiladi 9
. Ko‘rinib turibdiki, viloyatimizning turistik
salohiyati juda katta.
Ushbu mavjud turistik ob ektlardan tashqari yana bir qancha ob ektlarni
ʼ ʼ
barpo qilish mumkin. Birgina Samarqand viloyatini oladigan bo‘lsak, uning Urgut,
Omon-qo‘ton, Ohalik, Mironqul kabi manzarali tog‘-daralari borki, bu joylarga
piyoda marshrutlarni tashkil qilish va ekologik turizmni rivojlantirish mumkin.
Ammo bunday salohiyatdan samarali foydalanish masalasi ga hamon yetarli
darajada e tibor
ʼ qara tilgan emas.
Albatta yoz fasllarida shu daralarda odamlar juda gavjum bo‘ladi. Lekin
bular o‘z ixtiyori bilan kelgan dam oluvchilardir. Tashkiliy tarzda bu tog‘
manzaralariga sayohatlar uyushtirish hamon yo‘lga qo‘yilmagan. Bunday ob ektlar
ʼ
Jizzax viloyatining Baxmal, Zomin, Forish tumanlarida, vodiy viloyatlarida,
Toshkent viloyatining ko‘plab manzarali tumanlarida ham mavjuddir. Gap ularni
ishga solib, aholi va mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun samarali foydalanishni
tashkil qilishda.
Mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri bizda sharqona
bozorning rivojlanganligidir. Bu ob ektlar ham ko‘p jihatdan milliy-ligimizga xos
ʼ
bo‘lib, boshqa hududdan kelgan turistlarni qiziqtirishi tabiiy. Bu joylar
turistlarning tomoshasi uchun tayyor bo‘lganligi tufayli ularni turistik marshrutga
kiriti shni ham tashkil qilish lozim . Bozorlar-ni ng turistik ob ektlarga kiritilishi ikki
ʼ
jihatdan foydali. Birinchi-dan, turistlarga o‘zimizning boy noz- ne matlarimizni
ʼ
ko‘rsatish imkoniyati tug‘ilsa, ikkinchidan, sharq shirinliklarini , ekologik toza
meva mahsulot - larimizni sotish imkoniyati ham paydo b o‘ ladi va xorijiy valyuta
8
Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4,
2004. – 61 бет.
9
Туризмни ривожлантириш Давлат Қўмитасининг Самарқанд вилояти бўлиминин г 2018 йилги маълумотлари.
12](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_12.png)
![tushumi-ni ta minlaydi. Buʼ ning uchun har bir turistik ob ektga kiritilgan bozor- ʼ
ning ko‘zga tez tashlanadigan joyida pul almashtirish shahobchalarini ham tashkil
qilish maqsadga muvofiqdir.
Mamlakatimizda 300 dan ziyod kurortlar, 40 dan ziyod sihatgohlar, yuzlab
dam olish uylari mavjud 10
. Ammo bu ob ektlarning aksariyati turizm sohasiga jalb
ʼ
qilinmagan. Biroq, juda ko‘p kurortlarimiz ajoyib xush-manzara joylarda
joylashgani bilan birga ko‘pgina kasalliklarga davo hamdir. Lekin
ta kidlangan
ʼ i dek, reklamaning yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi, xorijiy turistlarning
ushbu joylarga jalb qilinmaganligi tufayli, birorta kurort ob ekti
ʼ miz xalqaro
miqyosda dam olish zonasiga aylan magan . Bu ham hali ancha ishlarni amalga
oshirish lozimligidan dalolat beradi.
Mamlakatimizning turistik salohiyati shu qadar yuksak va rang-barangki,
undan faqat shu maqsad da oqilona foydalanish lozim. Chunki, mamlakatimizda
turizmni rivojlantirish uchun yo‘nalishlar , tomosha va o‘rganadigan ob ektlar
ʼ
ko‘lami juda keng. Bundan turist larni dam ol dirish dan tortib piyoda sayohatgacha,
oddiy ko‘zdan kechirishdan tortib ilmiy ekspeditsiyagacha bo‘lgan jarayonlarni
tashkil qilish mumkin.
1.2. Turizm sohasining tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari
O‘zbekistonda 4000 dan ziyod tarixiy-madaniy yodgorliklar mavjud.
Jumladan, Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlari qadim tarixdan so‘zlab turgan
bo‘lsa, Toshkent shaharlarida o‘tmish bilan bugunning ha m ohangligini ko‘rish
mumkin. Surxandaryo, Qashqadaryo kabi viloyatlarda YUNESKO ro‘yxatiga
kiritilgan juda ko‘plab betakror tarixiy obidalarimiz mavjud. Bularning hammasi
O‘zbekiston juda katta turistik salohiyatga ega mamlakatlar safida ekanligini
ko‘rsatadi. Lekin bular bugungi kunda mamlakatimizga tashrif buyurayotgan
xorijiy turist-lar oqimi, ushbu salohiyatga nisbatan juda pastligidan, hamon xalqaro
turizm bozorida yetakchi davlatlar qatoridan o‘rin ololmayotganligidan dalolat
10
Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4,
2004. – 61 бет.
13](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_13.png)
![berib turibdi. Bunga mazkur sohaning mamlakat YaIMdagi ulushi hamon
pastligicha ( 2,5 % doirasida) qolib kelinayotganligini ham misol qilib ko‘rsatish
mumkin.
Bunga O‘zbekistonga meros bo‘lib qolgan bir qancha vaziyatlar, jumladan ,
sovet zamonida tariximizni yo‘q qilishga bo‘lgan urinishlar, qadriyatlarimizga
bo‘lgan bepisandlik kabilar ham sabab bo‘lgan. Qadimiy tariximizga borib
taqaladigan, ko‘z bilan ko‘rib turgan tarixiy yodgorlik-larimizning ko‘pini xurofot
ob ekti, eskilik sarqiti deb baholabʼ , ular-ning tarixini o‘rganish bu yoqda tursin,
hatto ularni imkon qadar yo‘q qilish payida bo‘l ib kelin di. Biz mustaqillikka
erishgach, iqtisodiyotning boshqa sohalari singari turizm sohasiga ham e tibor
ʼ
berila boshlandi. Tariximiz asl holi g a qaytib , oqni-oq va qorani-qoradan
ajratadigan mafkuraga ega bo‘ldik. Har bir tarixiy obidalarimizning asl mohiyati
tiklandi va bu jarayon davom etmoqda. Bularning hammasi, hozirgi sharoitda
turizmni rivojlantirish orqali mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish masalasini ham
ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda.
Bugungi kunda xizmat ko‘rsatish sohasini, uning tarkibiy qismi bo‘lgan
turizmni ham rivojlantirish ustuvor vazifalardan biriga aylan ganligi tufayli, ushbu
soha da ko‘plab tadqiqotlar olib boril moqda. Shun ga qaramasdan, uni rivojlantirish
borasidagi juda ko‘p ichki imkoniyatlari hamon to‘liq ishga solingan emas.
Bularning hammasi sohani barqaror rivojlantirish yo‘llarini ishlab chiqishni
taqozo qil moqd a.
O‘zbekistonda turizmning shakllanishi va rivojlanishiga asosiy e tibor
ʼ
mustaqillikka erishgandan keyin boshlandi. 1992 yil 27 iyulda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti «O‘zbekturizm» M illiy kompaniya - sini tashkil qilish
to‘g‘risida”gi Farmoniga imzo chekdi. Mazkur farmon-ning ijrosini ta minlash
ʼ
maqsadida Vazirlar Mahkamasi 1992 yilning 20 oktabrida «O‘zbekturizm» Milliy
kompaniyasi faoliyatini tashkil qilish masalalari to‘g‘risida”gi 424-sonli qarorini
qabul qildi. Bu hujjatlar mamlakatimizda milliy turizmni tashkil qilish uchun asos
14](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_14.png)
![bo‘ldi. Shunday qilib, mustaqillikning birinchi yillaridayoq mamlakat imizda
turizm sohasi bo‘yicha mustaqil milliy tashkilot barpo qilindi.
Mazkur tashkilot endi o‘z ustaviga ega bo‘lishi kerak edi. Bu borada
tashkiliy guruh mazkur hujjatni ham tayyorladi va 1993 yilning 15 fevralida
«O‘zbekturizm» Milliy kompaniyasining Ustavini tasdiqlash to‘g‘risida» 82-sonli
qarorini qabul qildi. Bu milliy turizmning huquq va majburiyatlarini aniqlab,
asosiy faoliyat doirasini belgilab berdi.
Mamlakatimizda turizm so hasi bo‘yicha milliy kompaniyaning tashkil
bo‘lishi uni xalqaro maydonga chiqarish imkoniyatini berdi. 1993 yilda
O‘zbekiston Respublikasi Jahon turizm tashkilotining a zoligiga qabul qilindi. Buʼ
mamlakatimizda turizmni rivojlantirish zaruriyatini tug‘dir-di. Chunki , bu soha
ham iqtisodiyot sohasining ajralmas qismi sifatida mamlakat iqtisodiy qudratining
yuksalishiga hissa qo‘shishi lozim edi.
Asta-sekinlik bilan mamlakatimiz turizm sohasi bo‘yicha xalqaro nufuzli
tashkilotlar anjumanlari o‘tkaziladigan maskanga aylandi. 1994 yilda Toshkentda
BMT va YUNESKO ko‘magida Jahon turizm tashkilotining “Ipak Yo‘li” deb
nomlanadigan xalqaro seminari o‘tkazildi.
Bulardan ham ko‘rinib turibdiki, mamlakatimizda turizm sohasi tez
rivojlanishga kirishi bilan birga u xalqaro maydonga, butun jahon ham-jamiyati
bilan aloqaga chiqdi. Shunday qilib, Prezident farmonlari va hukumat qarorlari
ketma-ket ravishda qabul qilina boshlandi. 1995 yil 2 iyunda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublika-sining Buyuk ipak yo‘lining
shakllanishida ishtirokini faollashtirish va respublikada xalqaro turizmni
rivojlantirish to‘g‘risida”gi PF-1162-sonli farmoni 11
e lon qilindi. Shu yilning 3
ʼ
iyunida Vazirlar Mah-kamasining «O‘zbekiston Ryespublikasida xalqaro
turizmning zamonaviy infratuzilmasini yaratish choralari to‘g‘risida”gi 210-sonli
qarori 12
qabul qilindi. Ushbu farmon va hukumat qarorlari milliy turizmning
11
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 2 июнда имзолаган «Ўзбекистон Республикасининг Буюк ипак
йўлининг шаклланишида иштирокини фаоллаштириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш тўғрисида»ги
ПФ-1162 фармони .
12
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 3 июнида «Ўзбекистон Республикасида халқаро
туризмнинг замонавий инфратузилмасини яратиш чоралари тўғрисида»ги 210-сонли қарори .
15](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_15.png)
![xalqaro maydonga chiqishi uchun yetarli darajada me yoriy hujjat bo‘lib xizmatʼ
qiladi. Bu tadbirlar uchun bizda tegishli asoslar mavjud edi. Zero, mamlakatimiz
boy turistik resurslarga egadir. Uning tabiiy iqlimi, sog‘lomlashtirish maskanlari,
tarixiy va madaniy obidalari, ma rifiy va ijtimoiy-maishiy ob ektlari albatta
ʼ ʼ
xorijlik mehmonlarni qiziqtirishi tabiiy. Bundan tashqari turizm sohasi, iqtisodiyot
uchun muhim tarmoq hisoblanishi bilan birga davlatlar o‘rtasida madaniy-ma rifiy
ʼ
munosabat-larni mustahkamlaydi, xalqlar o‘rtasida esa do‘stlik rishtalarini
bog‘laydi.
Shu yillarga kelib bevosita mamlakatimiz rahbariyatining tashabbusi va say
harakatlari bilan “Buyuk Ipak Yo‘li”ni tiklash masalasi xalqaro miqyosda
muhokama qilina boshlandi va 1995 yilning oktabr oyida Ipak yo‘lida joylashgan
mamlakatlar vakillari ishtirok etgan “Ipak yo‘li bo‘ylab” deb nomlangan dastlabki
turistik yarmarka o‘tkazildi. Bu yarmarkaga mamlakatimiz vakillari ham
o‘zlarining turistik mahsulotlari bilan ishtirok etib , xalqaro maydonga chiqishning
yana bir qancha imkoniyatlarini qo‘lga kirita boshladi.
Mazkur farmon bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida turizm bo‘yicha
Idoralararo kengash tuzilish i va shu kengash faoliyatining asosiy vazifalari qilib
quyidagilarni belgilab berdi:
- turizm sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
- jahon andozalari darajasida kichik va o‘rta mehmonxonalar, motel-lar va
kempinglar tarmog‘i shakllantirilishini muvofiqlashtirish;
- sayr-tomoshalar zamonaviy industriyasini, madaniy va sport-
sog‘lomlashtirish markazlarini barpo etishga ko‘maklashish;
- noyob turizm imko n iyatlari va tarixiy-madaniy meros keng ko‘lamda
targ‘ib qilinishi va saqlanishini tashkil etish;
- sayyohlik tizimida muvofiqlashtirilgan ilmiy-texnikaviy va investitsiya
siyosatini o‘tkazish;
- sayyohlik sohasida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashni ta minlash
ʼ ” 13
.
13
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йилнинг 2 июнида “Буюк ипак йўлини қайта тиклашда Ўзбекистон
Республикасининг иштирокини авж олдириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш борасидаги чора-
тадбирлар тўғрисида”ги N ПФ-1162 сонли Фармони.
16](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_16.png)
![Mazkur vazifalarni amalga oshirish borasida katta tashkiliy-iqtisodiy
tadbirlar amalga oshirildi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi
mamlakatimizda o‘tkaziladigan xalqaro Yarmarka qatnashchilari uchun kelish
vizalarini boj olmasdan rasmiylashtirishni ta minlash bilan birgalikda,ʼ
"O‘zbekiston havo yo‘llari" milliy aviakompaniyasi, "O‘zbekiston temir yo‘l-lari"
davlat-aksionerlik kompaniyasi, "O‘zavtotrans", "Mahalliy sanoat" davlat
korporatsiyalari, "O‘zbekengilsanoat" davlat uyushmasi yarmarkada mustaqil
ekspozitsiya stendlari bilan qatnashishlari alohida ta kidlangan edi. Shu yo‘sinda
ʼ
xalqaro maydonga chiqishga yo‘l ochildi va tegishli reklama tadbirlari amalga
oshirila boshladi.
Mazkur soha nafaqat mamlakatimiz, balki butun jahon hamjamiyati uchun
ham muhim sohalardan biri sifatida baholandi. Bunda o‘z o‘rnimiz va
mavqeimizni mustahkamlashga ham kirishdik. 1997 yilda “O‘zbekturizm” Milliy
kompaniyasi ekspertlari ishtirokida “O‘zbekistonda turizmni barqaror rivojlantirish
rejasi” ishlab chiqildi. Ushbu reja uning barcha sohalarini qamrab olgan va uzoq
muddatga mo‘ljallangan reja e kanligi bilan sohaning rivojlanishi uchun
ahamiyatlidir.
Ushbu sohaning o‘ta muhimligidan kelib chiqib , O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi ma lum tajribalarni umumlashtirib 1998 yil
ʼ 8 avgust da
“Turistik korxonalar faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to‘g‘risida”gi 346-
sonli qarorini 14
qabul qildi. Endi turizm sohasida davlat aksiyadorlik mulkiga
asoslangan korxonalar bilan birga xususiy mulkka asoslangan korxonalar ham
vujudga keldi. Bu esa mazkur sohada raqobat muhitini vujudga keltirdi. Natijada
shu 1998 yilda «Xususiy turistik tashkilotlar assotsiatsiyasi” tashkil qilindi.
Xususan, ushbu qarorda "O‘zbekturizm" MKning, shuningdek , xususiy
turistik firmalarning Xususiy sayyohlik tashkilotlari uyushmasini tashkil etish
to‘g‘risidagi taklifi inobatga olindi. Xususiy sayyohlik tashkilotlari uyushmasiga,
14
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси нинг 1998 йил 8 август да “Туристик корхоналар фаолиятини ташкил
этишни такомиллаштириш тўғрисида”ги 346-сонли қарори .
17](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_17.png)
![sayyohlik tashkilotlarining faoliyatini tashkil etish, marketing, malakali kadrlar
tayyorlash va ularni qayta tayyorlash, shuningdek sayyohlik faoliyati sohasida
qonun hujjatlariga rioya qilish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarda "O‘zbekturizm"
MK ularga uslubiy va huquqiy yordam ko‘rsatishi lozimligi ham alohida qayd
etildi.
Bularning hammasiga, birinchidan, mamlakatimizda turizmni jadal
rivojlantirishga huquqiy asos bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchidan, uning turistik
resurslarga boyligi ham katta ahamiyat kasb etdi. Respublikamizning tabiiy
iqlimi, sog‘lomlashtirish maskanlari, kecha va bugunni o‘zida mujas-sam etib
turgan tarixiy va madaniy obidalari, ma rifiy va ijtimoiy-maishiy ob ektlariʼ ʼ
albatta xorijlik mehmonlarni qiziqtirishi tabiiy. Bunda obidalarga har qanday
kishi hayrat ila boqadi va befarq o‘tib keta olmaydi.
Ushbu soha mamlakatimiz Prezidenti va Hukumatining hamisha diqqat-
e tiborida bo‘lib keldi. 1999 yil 15 aprelda O‘zbekiston Respublikasi
ʼ
Prezidentining «O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish-ning 2005 yilgacha
mo‘ljallangan davlat dasturi to‘g‘risida”gi PF-2286-sonli 15
e lon qilindi.
ʼ Ushbu
farmon mamlakatimizda milliy turizmni rivojlantirishning aniq chora-tadbirlarini
belgilab berdi. Shunday qilib , mamlakatimizda milliy turizm rivojlanishi uchun
muhim davlat Dasturi qabul qilin ganligi ushbu sohani rivoj lantirish uchun yana bir
muhim bosqich bo‘ldi.
Endi turizm sohasini rivojlantirish uchun maxsus kadrlar tayyorlash zarurati
tug‘ildi. Bularni inobatga olib, mamlakatimiz Prezidenti 1999 yil 30 iyundagi
"O‘zbekistonda turizm sohasi uchun malakali kadrlar tayyorlash to‘g‘risida"gi
Farmonini 16
imzoladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining mazkur
farmonlarini 17
bajarish, yurtimizda turizm bo‘yicha zamon talablari darajasida
mutaxassis kadrlar tayyorlaydigan maxsus ta lim muassasalarini yaratish hamda
ʼ
15
Ўзбекистон Республикаси Президентнинг 1999 йил 15 апрелда «Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришнинг 2005
йилгача мўлжалланган давлат дастури тўғрисида»ги ПФ-2286-сонли Фармони .
16
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1999 йил 30 июндаги "Ўзбекистонда туризм соҳаси учун малакали кадрлар
тайёрлаш тўғрисида"ги фармон и.
17
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1999 йил 30 июндаги "Ўзбекистонда туризм соҳаси учун малакали кадрлар
тайёрлаш тўғрисида"ги фармон и.
18](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_18.png)
![shu asosda mamlakatimizda turizm-ning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash va
uning samaradorligini yanada oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 2 iyuldagi “O‘zbekistonda turizm sohasi uchun
kadrlar tayyorlash tizimi-ni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 324-
sonli Qarori 18
qabul qilindi.
Mazkur qarorda Toshkent madaniyat instituti bakalavriatiga turizm sohasi
uchun rejalashtirilgan 80 ta qabul kvotasi (40 ta davlat grantlari va 40 ta to‘lov-
kontrakt asosida) Toshkent Davlat iqtisodiyot universitetiga o‘tkazildi.
Shuningdek, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish Respublika
komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "1999-2005
yillarda akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining moddiy-texnika bazasini
rivojlantirish hamda mablag‘ bilan ta minlash dasturi to‘g‘risida" 1998 yil 23ʼ
sentyabrdagi 406-son qarori 19
doirasida: 2000-2005 yillar mobaynida, zarur
pedagogik kadrlar tayyorlanishini hisobga olgan holda, Samarqand, Buxoro, Xiva,
Farg‘ona, Termiz va Shahrisabz shaharlarida turizmga ixtisoslashtirilgan kasb-
hunar kollejlarini tashkil etish rejasini 1999 yilning 1 sentyabriga qadar tuzish va
uni bosqichma-bosqich amalga oshirish vazifasi yuklatilgan edi. Bu masala,
hozirgi kunda, to‘liq o‘z yechimini topdi.
Endi shunday vaziyat shakllandiki, turizm sohasi bo‘yicha to‘plangan
tajribalar ushbu soha uchun maxsus qonun qabul qilishni taqozo qildi. Shunday
qilib, 1999 yil 20 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan
«Turizm to‘g‘risida”gi Qonun 20
qabul qilindi. Ushbu qonun O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining 1999 yil 20 avgustdagi «Turizm to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida”gi qarori bilan
matbuotda e lon qilingan kundan e tiboran amalga kiritilishi belgilab qo‘yildi.
ʼ ʼ
Mazkur qonunning maqsadi turizm sohasi-dagi munosabatlarni huquqiy jihatdan
18
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 2 июлда “Ўзбекистонда туризм соҳаси учун кадрлар
тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 324-сонли Қарори
19
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 23 сентябрдаги 406-сон ли "1999-2005 йилларда
академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларининг моддий-техника базасини ривожлантириш ҳамда маблағ билан
таъминлаш дастури тўғрисида" қарори .
20
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1999 йил 20 августда қабул қилинган «Туризм тўғрисида»ги
Қонун.
19](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_19.png)
![tartibga solish, turistik xizmatlar bozorini rivojlantirish, shuningdek turistlar va
turistik faoliyat sub ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoyaʼ
qilishga qaratilgan. Ushbu qonun 22 moddadan iborat bo‘lib, shu sohaning barcha
qism-larining asosiy yo‘nalishlarini o‘zida qamrab olgan. Mazkur qonun uzluksiz
takomillashtirilib borildi. Xususan, mazkur qonunga 2006 yilning 6 aprelida
o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Uning yangi tahriri esa, 2011 yilda qabul
qilindi.
Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish uchun xorijiy mamlakat-lardan
investitsiyalar ham kirib kela boshladi. Natijada 2000 yilning 17 noyabrida
Vazirlar Mahkamasining «Samarqand shahrida «Afrosiyob” mehmonxonasini,
Buxoro shahrida «Buxoro” mehmonxonasini boshqarishni xorijiy menejmentga
berish to‘g‘risida”gi 449-sonli qarori 21
qabul qilindi. Ushbu turistik komplekslar
Germaniyaning “Inpro” kompaniyasi boshqaruviga berildi. Mazkur qaror ham vaqt
o‘tishi bilan takomillashib bordi. Chunki, 2001 yilning 16 martida «O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 17 noyabrda qabul qilingan 449-
sonli qaroriga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi 131-sonli qarori 22
qabul qilindi.
Bunda xorijiy investorlarning ishtiroki ushbu sohani yanada kengaytirish lozimligi
e tirof etildi. Shunday qilib, mamlakatimizda mustaqil bo‘lgan yirik bir soha –
ʼ
turizm industriyasi shakllandi. Hozirgi payda «O‘zbekturizm” MKga qarashli 40
tadan ziyod xo‘jalik yurituvchi sub ekt faoliyat ko‘rsatmoqda. Bularning ko‘plari
ʼ
xorijiy turistik firmalar bilan bevosita hamkorlik qilib shartnoma asosida ish
yuritmoqdalar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Buyuk ipak yo‘lini qayta
tiklashda O‘zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada
xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi Farmonini 23
21
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йилнинг 17 ноябрида имзоланган «Самарқанд шаҳрида
«Афросиёб» меҳмонхонасини, Бухоро шаҳрида «Бухоро» меҳмонхонасини бошқаришни хорижий менежментга бериш
тўғрисида»ги 449-сонли қарори.
22
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йилнинг 16 мартида «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2000 йил 17 ноябрда қабул қилинган 449-сонли қарорига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида»ги 131-
сонли қарори .
23
Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Буюк ипак йўлини қайта тиклашда Ўзбекистон Республик а сининг
иштирокини авж олдириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида"ги
Фармони .
20](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_20.png)
![bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi 2005 yilning 3 iyunida «O‘zbekiston
Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini yaratish choralari
to‘g‘risida”gi 210-sonli qarorini 24
qabul qildi. Ushbu farmon va hukumat qarorlari
milliy turizmning xalqaro maydonga chiqishi uchun yetarli darajada me yoriyʼ
hujjat bo‘lib xizmat qildi.
Mustaqillik yillarida, ayniqsa 2005-20 10 yillarda birgina Samarqand shahri
va viloyatida o‘nlab zamonaviy mehmonxonalar qurildi va kapital ta mirdan
ʼ
chiqarildi. Ularning ko‘plari xorijiy investorlar ishtirokida amalga oshirildi.
Natijada jahon andozalari talablariga javob beradigan mehmonxonalar shakllan di
va ushbu jarayon hozirgi kunda ham izchil davom ettirilmoqda. Ammo, hali xorijiy
mehmonlarga jahon andozalari talablariga javob beradigan xizmat tizimi yetarli
darajada shakllan maganligi ular bilan o‘tkazilgan sotsiologik so‘rovlardan ko‘rinib
turibdi .
Bularni inobatga olib, mamlakatimiz Prezidenti 2006 yil 17 aprel kuni
“O‘zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko‘rsatish va servis
sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorini 25
imzoladi. Bu qaror xizmatlar sohasini rivojlan-tirish borasida oldingi olib borilgan
ishlarni yanada aniqlashtirish va mamlakatda islohotlarni chuqurlashtirishga
qaratilgan amaliy tadbirlar-dan biri sifatida dunyoga keldi. Shuni ta kidlash
ʼ
kerakki, so‘nggi yillarda xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirish
bo‘yicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ammo ta kidlanganidek, ular
ʼ
hali yuqori talab darajasi g a yetgan emas. Bu qarorning amalga oshirilishi xizmatlar
bozori tarkibi xizmatlarning yangi istiqbolli turlari bo‘lgan turizm, bank-moliya,
sug‘urta, axborot-kommunikatsiya xizmatlari va boshqalarni rivojlantirish hisobiga
takomillashib boradi va ularning ko‘lamini keskin ko‘paytirish imkonini yaratadi.
Shunday qilib, mamlakatimizda mustaqil bo‘lgan yirik bir soha shakllandi.
Hozirgi paytda «O‘zbekturizm” MKga qarashli 32 ta xo‘jalik yurituvchi sub ektlar,
ʼ
24
Юқоридаги Фармонни бажариш юзасидан Вазирлар Маҳкамаси нинг 2005 йилнинг 3 июнида «Ўзбекистон
Республикасида халқаро туризмнинг замонавий инфратузилмасини яратиш чоралари тўғрисида»ги 210-сонли қарори .
25
Ўзбекистон Республикаси Президенти нинг 2006 йил 17 апрел да “Ўзбекистон Республикасида 2006-2010 йилларда
хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантиришни жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори.
21](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_21.png)
![yuzlab xususiy turistik korxonalar faoliyat ko‘rsat-moqda. Bularning ko‘plari
xorijiy turistik firmalar bilan bevosita hamkorlik qilib shartnoma asosida ish
yuritmoqdalar.
Mamlakatimizda o‘ziga xos bo‘lgan turizm sohasi bo‘yicha mustaqil milliy
tashkilot barpo qilin ganligining xarakterli xususiyatlari shunda bo‘l diki, turizmni
tashkil etishda davlat mulki bilan birga boshqa mulk shakllari ham uning iqtisodiy
asosini tashkil qilishi va ko‘pmulkchilikka asoslangan, bozor tamoyillari asosida
tashkil qilingan tizim shakllanishi uchun yo‘l ochib berildi.
"O‘zbekiston havo yo‘llari" Milliy aviakompaniyasi, "O‘zbekiston temir
yo‘llari" davlat-aksionerlik kompaniyasi, Davlat soliq qo‘mitasi, "O‘zbekturizm"
Milliy kompaniyasi hamda boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan
birgalikda turistlarni avia- va temir yo‘l transporti orqali tashishda imtiyozlar
berish, shuningdek respublika ichidagi hamda xalqaro liniyalarda turistik
guruhlarning yurishlari qiymatidan chegirma-lar tartibini ishlab chiqish,
shuningdek, Toshkent, Buxoro, Samarqand va Urganch shaharlaridagi
aeroportlarda, temir yo‘l vokzallarida, chegaralarda-gi temir yo‘l stansiyalarida
turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi maxsus bojxona zonalarini tashkil etish, ularni
zamonaviy nazorat texnikasi bilan jihoz-lash vazifalari yuklatildi. O‘tgan davrlarda
ushbu vazifalar keng ko‘lamda amalga oshirildi va bugungi kunda amal qilib
kelinmoqda.
Turizm sohasining iqtisodiyotimiz va ijtimoiy hayotimiz uchun o‘ta
muhimligi tufayli Prezidentimiz va Hukumatimizning hamisha diqqat-e tiboridaʼ
bo‘lib kelgan ligi tufayli millatlararo aloqalarni kengay-tirish va mustahkamlashga
ko‘maklashish hamda xalqaro turizm bozoriga uzviy qo‘shilish, O‘zbekistonning
madaniy-tarixiy va ma naviy merosini jahon hamjamiyatida targ‘ib qilish,
ʼ
shuningdek sayyohlarga xizmat ko‘rsatish sifatini jahon andozalari darajasiga
yetkazish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Shuni e tirof etish kerakki, turizmni rivojlantirish avvalo, uning tegishli
ʼ
infratuzilmasini yaratishni taqozo qiladi. Ulardan biri va asosiysi mehmonxona
22](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_22.png)
![xo‘jaliklarini rivojlantirish va ularda xizmatlar sifatini oshirishga katta bog‘liq.
Bularni inobatga olib O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002
yilning 2 sentyabridagi 310-sonli “O‘zbekiston Respublikasida mehmonxona
biznesi va xalqaro turizmni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori 26
qabul qilindi.
Mazkur qaror bilan Toshkent shahridagi "Do‘stlik", "Toshkent", "Rossiya" va
"Chorsu" mehmonxona komplekslari, shuningdek Amir Temur ko‘chasidagi
qurilishi tugallanmagan ob ekt negizida mehmonxonalarni rekonstruksiya qilish,ʼ
qurish va bundan buyon foydalanish bo‘yicha qo‘shma korxonalar tashkil etish
hamda xorijiy sheriklar ushbu qo‘shma korxonalar-ning ustav fondlariga o‘z
ulushlarini xorijiy va milliy valyutalarda qo‘shishga ruxsat etildi. Bu tadbir
mamlakatimizda mehmonxona biznesini rivojlantirish, ushbu sohaga xorijiy
hamkorlarni va tajribalarni jalb etish borasida tub burilish yasadi, desak xato
bo‘lmaydi.
Xullas, turizm sohasi bugungi kunda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridan
biriga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevralda gi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harak a tlar str a tegiyasi
to‘g‘risida” e lon qilingan farmonida mamlakatimizni 2017-2021 yillarda
ʼ
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar str a tegiyasi
ko‘rsatib beril di . Mazkur hujjatning uchinchi yo‘nalishi “I qtisodiyotni
rivojlantirish va liberal-lashtirishning ustuvor yo‘nalishlari”ga bag‘ishlangan.
Bunda “Tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi
tarmoq-larini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobat-
bardoshligini oshirish”ga 27
doir bir qancha yo‘nalishlar belgilangan. Unda “turizm
industriyasini jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda uning roli va ulushini oshirish,
turistik xizmatlarni diversifikatsiya qilish va sifatini yaxshilash, turizm
26
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йилнинг 2 сентябрдаги “Ўзбекистон Республикасида
меҳмонхона бизнеси ва халқаро туризмни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 310-сонли қарори .
27
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралда “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш
бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони. Мазкур Фармон мамлакатимизни 2017-2021 йилларда
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича ҳаракатлар стратегияси ўз тасдиғини топган.
23](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_23.png)
![infratuzilmasini kengaytirish” 28
masalasi ham ustuvor vazifalar qatoridan joy
olgan.
Turizm sohasining muhimligini inobatga olib, 2016 yil 2 dekabrda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining turizm
sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”ʼ 29
gi Farmoni
e lon qilindi. Mazkur farmonning maqsadi “
ʼ turizm ni jadal rivojlantirish uchun
qulay iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratish, hududlarning ulkan
turizm salohiyatidan yanada to‘liq va samarali foydalanish, turizm tarmog‘ini
boshqarishni tubdan takomillashtirish, milliy turizm mahsulotlarini yaratish va
ularni jahon bozorlarida targ‘ibot qilish, turizm sohasida O‘zbekistonning ijobiy
qiyofasini shakllantirishdan iborat, deb belgilangan” 30
. Ushbu farmon bilan birga
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrda gi “O‘zbekiston
Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida” gi PQ-2666-sonli Qarori ham imzolandi. Bir muncha vaqt o‘tgach unga
o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritil-di 31
. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2016 yil 22 dekabrda gi “ «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal
rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari тўғрисида» 2016 yil 2 dekabrdagi PF-
ʼ
4861-sonli Farmoniga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi farmoni 32
e lon qilindi.
ʼ
Xullas, bugungi kunda “O‘zbekturizm” MK negizida turizmni bosh-qaradigan
yangi tashkilot “ Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi ” tashkil qilindi. Uning
viloyatlardagi bo‘linmalari va ayrim viloyatlarda viloyat hokimlarining turizm
bo‘yicha o‘rinbosarlari ham tayinlandi.
28
Ўша жойда.
29
Ўзбекистон Республикаси Президентининг2016 йил 2 декабрдаги “ Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини
жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида ” ПФ-4861-сонли Фармони . (Ўзбекистон Республикаси
қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 49-сон, 558-модда, 2017 й., 1-сон, 3-модда)
30
Ўша жойда.
31
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 22 декабрда имзоланган “Ўзбекистон Республикаси
Президентининг «Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-
тадбирлари тўғрисида» 2016 йил 2 декабрдаги ПФ-4861-сонли Фармонига ўзгартишлар киритиш тўғрисида”ги ПФ-4895-
сонли Фармони// Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 1-сон, 3-модда. Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2016 йил 2 декабрда имзоланган “Ўзбекистон Республикаси Туризмни ривожлантириш
давлат қўмитаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида” ПҚ-2666-сонли Қарори.
32
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 22 декабрда «Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини
жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида» 2016 йил 2 декабрдаги ПФ-4861-сонли Фармонига
ўзгартишлар киритиш тўғрисида”ги фармони.
24](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_24.png)
![O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 6 apreldagi “Turizm,
sport va madaniy meros sohalarida zamonaviy boshqaruv mexanizmlarini joriy
etish, ilg‘or xorijiy tajribaga tayanib ushbu yo‘nalishlarda infratuzilmani jadal
rivojlantirish, ob ektlardan samarali foydalanish, aholiga yetarli shart-sharoitlarʼ
yaratish maqsadida” 33
gi PF-6199 sonli Farmoniga muvofiq Jismoniy tarbiya va
sport vazirligi hamda Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi negizida Turizm va
sport vazirligi tashkil qilindi.
Soha faoliyatini tartibga soluvchi normativ asoslarning takomillashuvi,
mamlakatimizga keluvchi sayyohlarga qulayliklar yaratish maqsadida viza
rejimining erkinlashtirilishi, transport tizimini yaxshilash, aeroport va vokzallarda
xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, yangi turizm mahsulotlari va turistik
yo‘nalishlarni ishlab chiqish, nodavlat notijorat tashkilotlarni qo‘llab-quvvatlash va
boshqalar shular jumlasidandir. Bularning bari shubhasiz mamlakatimizga
kelayotgan sayyohlar oqimini keskin oshirish hamda O‘zbekistonga xorijlik
sayyohlar qiziqishini kuchaytirish yo‘lida xizmat qildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 18 fevraldagi PF-75 sonli
Farmoniga muvofiq “Turizm va madaniy meros” vazirligi tashkil qilindi. Turizm
va sport vazirligi ikkiga ajralib, Turizm va madaniy meros vazirligi hamda Sportni
rivojlantirish vazirligi etib qayta tashkil etildi. Hujjatda mamlakatda turizm
xizmatlarini jadal rivojlantirish, ayniqsa, infratuzilmani yaxshilash, ziyorat va ichki
turizm imkoniyatlaridan kengroq foydalanish, shuningdek, madaniy meros
ob ektlarini muhofaza qilishni kuchaytirish borasidagi ishlar samaradorligini
ʼ
tubdan oshirish zarurligi qayd etilgan.
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, mamlakatimizda
turizmni rivojlantirishga mustaqillikning birinchi kunlaridanoq e tibor qaratil
ʼ ib,
dastlab, u ning qonuniy asoslari yaratil d i, tarkibiy tuz i lishi va tartibga soluvchi
me yoriy
ʼ - huquqiy hujjatlari ham uzluksiz takomillashtirilib kelind i . Natijada, soha
keskin rivojlanish bosqichiga kirdi. O‘ylaymizki, turizm yaqin yillarda
33
https://lex.uz/docs/5356705
25](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_25.png)
![mamlakatimiz iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biriga aylanadi. Eng
muhimi, ushbu sohani rivojlantirish aholini ish bilan ta minlash bilan birga,ʼ
ularning farovonligini oshirishga salmoqli hissa qo‘shadi.
1. 3 . Turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari
Har qanday sohani rivojlantirish davlat ahamiyatiga ega bo‘lsa, shu soha
bo‘yicha alohida davlat siyosati ishlab chiqiladi. Davlat siyosati esa qonunlar ,
davlat rahbarining farmon va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi - ning qaror va
farmoyishlari kabi qonunosti hujjatlari bilan belgi-lanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bevosita turizmga oid birqancha
farmon, qaror va dasturlar i ko‘plab ishlab chiqildi. Mazkur qonun , farmon, qaror
va dasturlar da ta kidlanishicha, ushbu sohadagi davlat siyosati
ʼ bir qancha
yo‘nalishlarga ega. Bular ning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat etib
belgilangan ( 1.3 .1-jadval).
1.3 .1-jadval
Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining
asosiy yo‘nalishlari 34
T/r Davlat
siyosatining
asosiy
yo‘nalishlari Davlat siyosatiyo‘nalishlarining
mazmuni
1. Turizm industriya -
si ni rivojlan -
tirishning yaxlit
konsepsiyasini
ishlab chiqish Ushbu yo‘nalishda turizm ga iqtisodiyotning
strategik sektori maqomini berish maqsadida barcha
hududlarda va turizm bilan o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni
kompleks ravishda jadal rivoj-lantirishga erishish
masalasi qo‘yilgan.
2. Fuqarolarning
sayohat qilish
paytida dam olish,
erkin harakatlanish
va boshqa huquq-
larini ta minlash
ʼ Bunda turistlarning erkinligi, xotirjam dam olishi,
barcha huquqlarining ta min-lanishi, ko‘ngildagidek
ʼ
dam olishi ularning xavfsizligi-ni ta minlashga
ʼ
bog‘liq bo‘ladi. Chunki xavfsizlik ta minlanmagan
ʼ
joyda bularning birortasiga erishib bo‘lmaydi. Shu
tufayli mamlakatimizda IIBda turistlar xavfsizligini
ta minlash bo‘limlari ochildi.
ʼ
34
Ж.Н.Абиев “ миллий иқтисодиётда туризм тармоғини ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий
механизмларини такомиллаштириш ” мавзусидаги, иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори илмий
даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси. С.: 2019 й.
26](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_26.png)
![3. Turistik
resurslardan
oqilona
foydalanish va
ularni saqlash Mamlakatimizda turistik resurslarni, ya ni turistlarʼ
qiziqib ko‘radigan tarixiy va madaniy obidalarni,
ma rifiy, ijtimoiy-maishiy ob ektlarni, betakror
ʼ ʼ
tabiati, iqlimi va l a ndshafti kabilarni asrab-avaylash
har bir avlodning va ular yashayotgan davlatning
muqaddas burchidir. Ushbu obidalar necha asrlardan
buyon bizgacha yetib kelgan va biz ham kelajak
avlodga shunday yetkazish uchun ularni bugun
asrashga mas ulmiz.
ʼ
4. Turizm
industriyasi
sub ektlari
ʼ
faoliyati uchun
sohaga oid
normativ bazani
takomillashtir - ish Turizm sub ektlari faoliyati va turistlar uchun qulay
ʼ
shart-sharoitlarni shakllantirishda sohaga oid qonun
hujjatlarini va normativ-huquqiy bazani yaratish va
unga amal qilish mexanizmini qonun hujjatlari
asosida uzluksiz takomil-lashtirib borishni
ta minlaydi.
ʼ Shu maqsadda qonun, Prezidentning
o‘nlab farmonlari, Vazir-lar Mahkamasining qarorlari
qabul qilindi va qilinmoqda.
5. Turizm sohasini
muntazam
diversifikatsiya
qilib borish Turizmning an anaviy madaniy-tarixiy
ʼ tur-lari bilan
birga boshqa salohiyatli turlarini – ekologik,
etnografik, ma rifiy, ziyorat qilish, gastronomik,
ʼ
sport, davolash-sog‘lomlashtirish, qishloq, sanoat,
ishbilarmonlik turizm i va boshqa turlarini,
shuningdek,hozirgi kunda bolalar, o‘smirlar va
yoshlar turizm ini, oilaviy turizm ni, keksalar uchun
ijtimoiy turizm ni rivojlantirish hisobiga turizm ning
ijtimoiy ahamiyatini kuchaytirishga e tibor
ʼ
qaratilmoqda. Hududlar iqtisodiyotining
mutanosibligini ta minlash maqsadida hududlarda
ʼ
yangi turizm yo‘nalishlarini tashkil etish, ularni
pasport-lashtirish, turizm yo‘nalishlari va turizm
ob ektlari bo‘yicha yagona milliy ryestrlarni
ʼ
shakllantirish ham muhim davlat zimmasidadir.
6. Bolalar, yoshlar,
nogironlar va
aholining kam
ta minlangan
ʼ
qatlamlari turizmi
(ekskursiyalari)
uchun sharoit
yaratish Mamlakatimizda shakllangan ijtimoiy himoyaga
asoslangan iqtisodiyotimizga mos holda ushbu
guruhga kiritilgan aholi qatlami asosan davlat
ko‘magiga muhtoj bo‘lganligi tufayli ular barcha
jabhalarda davlatimiz e tiborida. Aholining mazkur
ʼ
qismi mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti-ning rivojlanib
borishi bilan qisman kamayib boradi. Ammo butunlay
barham topmaydi, chunki aholining ahvoli qanday
bo‘lishidan qat iy nazar, bolalar doimiy ravishda
ʼ
bo‘ladi, yoshlar ham ulg‘ayib kelayotgan avlod
sifatida hamisha mavjud, nogironlarning ham
mavjudligi muqar-rar. Shu tufayli ushbu siyosat
27](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_27.png)
![asosida aholining ushbu qatlami uchun turizmda
tegishli sharoit yaratib berish ham muhim ahamiyatga
ega.
7. Barcha hududlarda
jahon standart-
lariga javob
beradigan turistik
industriyani
rivojlantirish
uchun investitsiya-
lar jalb etish Bu siyosat ham mamlakatimizda mavjud turistik
ob ektlarni yaxshi holatda ushlab turish va yangi-ʼ
larini barpo qilish evaziga sohani rivojlan-tirishga
qaratilgan. Buning uchun respublikaning barcha
mintaqalarida zamonaviy jahon standart-lariga,
turistlarning ehtiyojlari va talablariga javob beradigan
turizm industriyasi ob ektlari-ni barpo etish uchun
ʼ
turli investitsiyalarni jalb etishni taqozo qiladi. Shu
yo‘l bilan turizm orqali mamlakatimizning hamma
hududlarini mutanosib rivojlanishini ta minlaydi.
ʼ
8. Tadbirkorlik
faoliyati
sub ektlari uchun
ʼ
turistik xizmat - lar
bozorida teng
imkoniyatlar
yaratish Turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan tadbir-
korlarning asosiy qismini xususiy yoki aralash mulkka
asoslangan tadbirkorlik sub ektlari tashkil qiladi. Bu ʼ
sub ektlarga tegishli sharoit yaratib berish, ularning
ʼ
erkinligini, mulkiy munosabatlarda daxlsizligini
ta minlash kabi tadbirlar turizm sohasida erkin
ʼ
raqobat muhitini shakllantirish va uning rivojlanishi
uchun asosiy omillardan biri sifatida n a moyon
bo‘ladi. Shu tufayli davlatimizning sohaga oid siyosati
turistik xizmatlar bozorida teng imkoniyatlar
yaratishga qaratilgan.
9. Turistlarning
xavfsizligini,
ularning huquq-
lari ni , qonuniy
manfaatlari va
molmulki ni
muhofaza
qilinish ni
ta minlash
ʼ Har qanday turist bir joydan ikkinchi joyga borishda
o‘zining xavfsizligi ta minlangan bo‘lishini xohlaydi.
ʼ
Ular tomosha qiluvchi, dam oluvchi sifatida
o‘zlarining qonuniy manfaat-lariga ega bo‘lishi, mol-
mulkining daxlsizligi ta minlanishini xohlaydi. Shu
ʼ
tufayli, turist-larni qabul qiluvchi mamlakat ushbu
sharoitlarni to‘liq yaratgan bo‘lishi lozim. Shu
jihatdan davlatimizning mazkur siyosat i turistlarning
shu muhim talablarini qondirishga qaratilgan.
10. Turizm sohasi - ning
ilmiy ta minotini
ʼ
tashkil etish va
rivojlantirish Turizm o‘ta murakkab sohaligi tufayli, uni ko‘r-
ko‘rona rivojlantirib bo‘lmaydi. Ushbu sohani
iqtisodiyotning asosiy qismiga aylantirish va tegishli
foyda olishga erishish uchun uni ilmiy jihatdan chuqur
tadqiq qilishni taqozo qiladi.
11. Turizm sohasi
uchun kadrlar
tayyorlash, qayta
tayyorlash va
ularning
malakasini oshirish Oldin turizm sohasiga kadrlar faqat ixtisos-lashgan
kollejlarda tayyorlanadigan bo‘lsa, 2004 yildan
boshlab oliy o‘quv yurtlarida ham tayyorlanadigan
bo‘ldi. Bir qancha tillarni va mamlakatimiz tarixini,
diqqatga sazovar joylarining tarixini yaxshi biladigan
gidlarni (ekskursiya yetakchilarini) tayyorlash, turizm
28](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_28.png)
![sohasi sub ektlari xodimlarini muntazam ravishdaʼ
qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalasi ham
tizimli tarzda yo‘lga qo‘yilgan.
12 Davlatning chet
mamlakatlar va
xalqaro tashkilotlar
bilan hamkorli gi ni
rivojlantirish Turizm faoliyati sohasida xalqaro hamkorlik-ni,
birinchi navbatda, BMTning Butunjahon turizm
tashkiloti (YUNVTO), xorijiy mamlakat-larning
turizm bo‘yicha nufuzli xalqaro va mil-liy
tashkilotlari bilan hamkorlikni kuchaytir-ish, sohaning
rivoji uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini
inobatga olib, turizm xizmatlari bo‘yicha mintaqaviy
va jahon bozorlarining faol ishtirokchilari bo‘lgan
yetakchi davlatlar bilan hamkorlikni kengaytirish
borasida ishlar olib borilmoqda.
13 Xalqaro maydonda
o‘z o‘rnini topish
uchun raqobat-
bardosh turizm
mahsulotlari va
xizmatlarini ishlab
chiqish Turizm sohasining rivojlanish tendensiyalari-ni va
zamonaviy marketing vositalari qo‘llanil-ishini ng
hisobiga amalga oshirilganligini inobatga olgan holda,
raqobatbardosh turizm mahsulotlari va xizmatlarini
ishlab chiqish, ularni ichki va xalqaro turizm
bozorlarida targ‘ibot qilish bo‘yicha aniq strategiya
asosida ish ko‘rilmoqda.
Birinchidan, turizm industriyasi ni rivojlantirishning yaxlit
konsepsiyasini shakllantirish va izchil amalga oshirish masalasi bugungi kunda
ustuvor vazifalar qatoriga kiradi. Mazkur sohani yetakchi kuchga aylantirish uchun
iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgar-tirish va barqaror rivojlanishning
qudratli vositasiga aylantirish ham u s tuvor yo‘nalishlardan biridir. Yaratiladigan
yalpi ichki mahsulotda, mahalliy budjet daromadlarida turizm ning ulushini
ko‘paytirish, ish bilan bandlikni ta minlash, aholining turmush darajasi va sifatini
ʼ
oshirish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish masalasi o‘ta dolzarb
masalalardan biridir. Bularning barchasiga erishish uchun turizm va turistik
industriyani rivojlantirish, ya ni turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi mehmonxonalarni,
ʼ
turistik komplekslar, kempinglar, p a n s ionatlar, umumiy ovqatlanish va savdo
shoxobchalari, transport korxonalari, madaniyat va sport muassasalari kabi
turistlarga xizmat ko‘rsatadigan ob ektlarni xalqaro andozalar darajasida
ʼ
hozirlashni taqozo qiladi. Bu jarayon qaysi mulk hisobidan amalga oshirilishidan
qat iy nazar, davlat o‘zining shu sohaga oid tashkilotlari orqali muvofiqlashtirilib,
ʼ
29](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_29.png)
![ko‘mak-lashib turadi. Turistik ob ektlar qancha bo‘lmasin turistik industriya rivojʼ
topmasa, a lo
ʼ d arajadagi turistik xizmatlar ko‘rsatilmasa, turizm-ni rivojlantirish
to‘g‘risida qilingan barcha harakatlar befoyda. Chunki, mamlakatimizni havas qilib
kelgan turist, agar turizm xizmati turistlar-ning talabiga javob bermasa qayta
kelishni orzu qilmaydi va o‘zining yashash joyida ham bu mamlakatga bormaslikni
targ‘ibot qiladi. Bu turistlarni qabul qiluvchi mamlakat uchun ijobiy hol bo‘lmaydi.
Natijada,turistik oqimning tushish tendensiyasi kuzatiladi.
Ikkinchidan, fuqarolarning sayohat qilish paytida dam olish, erkin
harakatlanish va boshqa huquqlar i ni ta minlash
ʼ . Ushbu siyosat davlat
hududidagi turistlarning hammasi uchun daxldordir. Chunki turist-larga davlat,
nodavlat, xususiy turistik firmalar xizmat qilishi mumkin. Lekin mulk shaklidan
qat iy nazar, davlat turistlarning erkin harakati va xavfsizligini ta minlashni, qonun
ʼ ʼ
bilan o‘z zimmasiga olgan. Bu turizmning rivojlanishi uchun asosiy omillardan
biridir.
Uchinchidan, turistik resurslardan oqilona foydalanish va ularni
saqlash . Ushbu obidalar necha asrlardan buyon bizgacha yetib kelgan. Biz ham
bularni kelgusi avlodlarga yaxshi saqlangan holda yetkazishimiz kerak. Bu esa
mazkur ob ektlarni asrab-avaylab, ulardan oqilona foydalanishni taqozo qiladi.
ʼ
Mustaqillik yillarida tarixiy obidalarni avaylab-asrash borasida mamlakatimizda
misli ko‘rilmagan bunyodkorlik ishlarining amalga oshirilganligi bejiz emas.
To‘rtinchidan, turizm industriyasi sub ektlari faoliyati uchun
ʼ sohaga oid
normativ bazani takomillashtirish . Qonun hujjatlari bilan “ turizm ning
rivojlanishidagi barcha to‘siq va g‘ovlarga barham berish, viza va ro‘yxatdan
o‘tkazish tartib-taomillarini, pasport va bojxona nazoratini soddalashtirish”ga
erishish mumkin. Hozirgi paytda, Turizmni rivojlan-tirish qo‘mitasining tashkil
qilinishi bilan turizm sohasini davlat tomonidan boshqarish va bozorga xos tarzda
tartibga solish mexanizmini maqbullashtirish imkoniyati tug‘ildi. Bugungi kunda
turizm sohasida tadbirkorlik faolligini rag‘batlantirish va turizm xizmatlari
bozorida raqobatni rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish yo‘lida
30](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_30.png)
![ko‘p ishlar qilinmoqda. Bularning barchasi bevosita Davlatning o‘ziga bog‘liq.
Chunki har qanday qonun yoki me yoriy hujjat davlatning ichki va tashqi siyosati,ʼ
tartib qoidasiga amal qilishni taqozo qiladi. Shu jihatdan qaralsa, davlat barcha
me yoriy hujjatlarni ishlab chiqishi va ularni muttasil ravishda takomillashtirib
ʼ
borishi lozim bo‘lmoqda. Hozirgi vaziyat shuni ko‘rsatmoqdaki, bu borada davlat
o‘z vazifasini a lo darajada ado etib kelmoqda. Hozirgi paytda turizm to‘g‘risidagi
ʼ
qonun bilan birga deyarli sohaning barcha jihatlarini qamrab oladigan me yoriy-
ʼ
huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Bulardan ham ko‘rinib turibdiki, ushbu sohada
me yoriy hujjatlarni takomillashtirish davlatimizning doimiy e tiborida.
ʼ ʼ Turizm
sohasida yechilishi lozim bo‘lgan muammolardan biri, bevosita sohada statistik
hisobga olish tizimini takomillashtirish bilan bog‘liq. Bu masalaning yechimida
amaliyotchilar bilan ilmiy xodimlarning hamkorligi o‘ta muhimdir.
Beshinchidan, turizm sohasini diversifikatsiya qilish. Bu o‘z navbatida,
mamlakatda turizm ni jadal rivojlantirish, mavjud ulkan turizm salohiyatidan
yanada to‘liq va samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi. Turizm hududlar
iqtisodiyotining mutanosibligini ta minlashga ham xizmat qiladi. Shu maqsadida
ʼ
hududlarda yangi turizm yo‘nalishlarini tashkil etish, ularni pasportlashtirish,
turizm yo‘nalishlari va turizm ob ektlari bo‘yicha yagona milliy ryestrlarni
ʼ
shakllantirish ham muhim ahamiyatga ega. Har bir hudud bo‘yicha ham ichki,
kirish va chiqish turizm ini kompleks rivojlantirishning hududiy dasturlarini ishlab
chiqish va amalga oshirish masalasi ham o‘ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi.
Oltinchidan, bolalar, yoshlar, nogironlar va aholining kam ta minlangan
ʼ
qatlamlari turizmi (ekskursiyalari) uchun sharoit yaratish ham davlatimizning
turizm sohasidagi siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Ushbu masala
mamlakatni rivojlantirishning 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar
Strategiyasida ham alohida ta kidlangan.
ʼ Aholining ushbu qatlami asta-sekinlik
bilan kamayib borsada doimo mavjud bo‘ladi. Bu vaziyat davlatimizning ijtimoiy-
iqtisodiy siyosatida kuchli ijtimoiy himoyaga asoslangan siyosatni doimiy ravishda
31](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_31.png)
![yuritishni taqozo qiladi. Bu siyosatning bevosita t u rizmga ham joriy qilinishi
davlat siyosatida ijtimoiy himoyaning izchilligidan dalolat beradi.
Yettinchidan, barcha hududlarda jahon standartlariga javob beradi-gan
turistik industriyani rivojlantirish uchun investitsiyalar jalb etish siyosati. Bu
siyosat ham mamlakatimizda turizm tarmog‘ini rivojlantirish uchun muhim
ahamiyatga ega. Chunki hududlar iqtisodiyoti bir-biridan keskin farq qiladi. Bunga
erishish uchun hududlarda mehmonxonalarni va joylashtirishning shu kabi
vositalarini, umumiy ovqatlanish ob ektlarini, transport-logistika tuzilmalarini,ʼ
axborot markazlarini, madaniyat va sport muassasalarini jadal rivojlantirish
msalasi 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan mamlakatni rivojlantirishning Harakatlar
strategiyasida ham, turizmni rivojlantirishga qaratilgan Prezidentning Farmon va
qarorlarida ham takror va takror ta kidlangan. Sohani rivojlantirishning asosiy
ʼ
yo‘nalishlaridan biri t u rizmga xizmat qiladigan yo‘l-transport va muhandislik-
kommunikatsiya va yo‘l bo‘yi infra-tuzilmasini jadal qurish va rekonstruksiya
qilishdan iborat. Ushbu maqsadlar uchun mamlakatimiz tadbirkorlarini, xorijiy
investorlarni va tijorat banklarini keng jalb etishni taqozo qiladi. Albatta ush bu
sohada mustaqillik yillarida juda ko‘p ishlar qilindi, ko‘plab tarixiy va madaniy
meros obidalari tiklandi. Bular jumlasiga birgina Samarqand hududidagi Imom al-
Buxoriy majmuasi, Imom Motrudiy maqbarasi, Fovsul A zam qadamjosi, Xo‘ja
ʼ
Ahrori Vali maqbarasining qayta ta mirlanishi, Al-Farg‘oniy, Marg‘inoniy, Amir
ʼ
Temur kabi buyuk zotlarga qo‘yilgan yodgorliklarni kiritish mumkin. X uddi
shunday tadbirlar mamlakatimiz-ning boshqa hududlarida ham amalga oshirildi.
Bu ob ektlarning barpo etilishi va ta mirlanishi uchun misli ko‘rilmagan darajada
ʼ ʼ
investitsiyalar jalb qilindi. Zero, ushbu ajdodlarimizga qo‘yilgan yodgorliklar
nafaqat turistik ob ekt sifatida qad ko‘tarmoqda, balki, eng muhimi, biz o‘z
ʼ
tariximizni o‘rganib o‘zligimizga qaytish uchun ham muhim omil bo‘lmoqda. Bu
esa mustaqil taraqqiyot yo‘lini tutgan va o‘ziga hech kimdan kam emasligi va kam
bo‘lmaganligini tarannum etishga qaratilgan davlatning siyosati bilan
hamohangdir.
32](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_32.png)
![Sakkizinchidan, tadbirkorlik faoliyati sub ektlari uchun turistikʼ
xizmatlar bozorida teng imkoniyatlar yaratish siyosati ham davlatimizning
turizm sohasidagi muhim yo‘nalishlardan biridir. Barcha sohalar singari turizm
sohasida ham davlat tashkilotlari bilan birga-likda nodavlat tashkilotlari ham
faoliyat ko‘rsatadi.
Mamlakatimizda amal qilayotgan «Tadbirkorlik sub ektlari faoliyati
ʼ
erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun (2000 yil 25 may) ham to‘laligicha
mazkur sohada tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga bel bog‘lagan
tadbirkorlarga ham daxldor. Bundan tashqari, turizm sohasida tadbirkorlik bilan
shug‘ullanadigan sub ektlarga qo‘shimcha ravishda huquq va majburiyatlar
ʼ
«Turizm to‘g‘risida”gi qonunda ham belgilab qo‘yilgan. Ko‘rinib turibdiki, bu
sohada turizmni rivojlantirishda davlat o‘z siyosatini amalga oshirish uchun
ularning faoliyatida erkinlikni ta min-lash borasida tegishli me yoriy hujjatlar
ʼ ʼ
paketini yaratib qo‘ygan.
To‘qqizinchidan, turistlarning xavfsizligini, ularning huquq-lari,
qonuniy manfaatlari va mol-mulki ni muhofaza qilinishi ni ta minlash
ʼ ham bu
sohadagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan birini tashkil qiladi. Turizm
xizmatlarini tashkil etishda, eng avvalo, turistlar joylashtiriladigan joylarda,
ovqatlanish punktlarida, respublika hududi bo‘ylab harakatlanishda, turizm
ob ektlariga tashriflarni uyushtirishda turistlar va ekskursantlarning hayoti va
ʼ
sog‘lig‘i xavfsizligini ta minlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga
ʼ
oshirish lozim. Turistlarning xavfsizligini ta minlash, ayniqsa bugungi, dunyoda
ʼ
eks re mizm, xalqaro terrorizm balosining kuchaygan paytida o‘ta muhimdir. Bu
tadbir o‘z navbatida turistlarni kutib olish, olib yurish va kuzatishda turistik
firmalar xodimlari bilan birga milliy xavfsizlik va ichki ishlar xizmatlaridan ham
foydalanishni taqozo qiladi.
O‘ninchidan, turizm sohasining ilmiy ta minotini tashkil etish va
ʼ
rivojlantirish ham davlatimizning ushbu sohadagi siyosatining asosiy
yo‘nalishlaridan biridir. Turizmning rivojlanishi uchun mamlakatimizda uning
33](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_33.png)
![ilmiy asosi yaratilmoqda. Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 26 aprelda qabul
qilingan «Samarqand iqtisodiyot va servis institutini tashkil қилиш» to‘g‘risidagi
qarori ushbu soha rivojining ilmiy asosini yaratdi. Mazkur qaror bilan shu
institutga «Turizm menejmenti”, «Turizm marketingi”, «Turizm xizmatlari
операторлиги» kabi ta limʼ yo‘nalishlari bo‘yicha bakalavr tayyorlash, 2008 yildan
magistratura ochil di va ilmiy-tadqiqotlar olib borish uchun esa aspirantura hamda
ixtisoslashgan Kengash ochish masalalari yuklatildi. Bulardan ko‘rinib turibdiki,
davlatimiz turizm i ni rivojlantirish, uni ilmiy asosda yo‘naltirish, faoliyatini
muttasil takomillashtirish uchun tegishli choralarni ko‘rmoqda. Davlatimiz-ning bu
siyosati shu soha uchun kadrlar tayyorlash, malakasini oshirish bilan uyg‘unlashib
ketadi. Shu tufayli ushbu sohaga ham alohida ahamiyat berib kelinmoqda.
O‘n birinchidan, turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash, qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish ham davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlaridan biridir. 2004/2005 o‘quv yiliga qadar mamlakatimizda faqat
«Turizm” ta lim yo‘nalishi
ʼ bo‘yicha bakalavrlar tayyorlanar edi. Shu o‘quv yilidan
boshlab, ta kidlanganidek, «Turizm menejmenti”, «Turizm маркетинги» va
ʼ
«Turizm xizmatlari операторлиги» bo‘yicha ham kadrlar tayyorlanadigan bo‘ldi.
Bulardan tashqari, turizm sohasi sub ektlari xodimlarini muntazam ravishda qayta
ʼ
tayyorlash va malakasini oshirish masalasini ham tizimli tarzda yo‘lga qo‘yish
lozim. Chunki,
turistik firmalarning tadbirkorlikka asoslanganligi tufayli kadrlar malakasini
oshirishga unchalik e tibor qilmaydi. Bu esa faqat shu turistik firmaga iqtisodiy
ʼ
zarar bo‘libgina qolmay, balki mamlakatimiz iqtisodiyotiga, siyosiy nufuziga va
ijtimoiy holatiga ham ko‘proq zarari tegadi. Mamlakatimizda bejiz turizm sohasi
uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlari sifatida belgilanmagan.
O‘n ikkinchidan, Davlatning chet mamlakatlar va xalqaro tashki-lotlar
bilan hamkorlikni rivojlantirish masalasi ham davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Bunda O‘zbekistonning turizm sohasida
34](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_34.png)
![tartibga soluvchi universal xalqaro konvensiyalar va bitimlardagi ishtiroki sezilarli
ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Mamlakatimizda turizm faoliyati amaliyotiga xalqaro
va davlatlararo standartlar va normalarni joriy etishda ham ancha ishlar amalga
oshiril-moqda. Jumladan, mamlakatimizda turistik industriyani yanada
takomillashtirish bo‘yicha Koreya, Turkiya, Fransiya, Malayziya, Yevropaning bir
qancha davlatlari, Polsha, MDH, Markaziy Osiyo davlatlari bilan turizm sohasida
hamkorlikni rivojlantirish borasida muzokaralar olib borilib, shartnomalar
imzolandi va amaliy ishga kirishildi.
O‘n uchinchidan, xalqaro maydonda o‘z o‘rnini topish uchun raqobat-
bardosh turizm mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqish. Hozirgi payda
jah o nda eng taraqqiy etgan sohalardan biri xalqaro turizmdir. Ammo bu masalada
hali qilinadigan ishlarimiz ko‘pligini tan olib aytishimiz lozim. Hozirgi paytda
qulay turizm axborot muhitini tashkil etish va rivojlantirish, keng reklama-axborot
faoliyatini amalga oshirish, mamlakat hududlarida turizm axborot markazlari va
chet elda turizm vakolatxonalari ochish sohani rivojlantirishning muhim
omillaridandir. Turizmni reklama qilishda Internet tarmog‘idan faol foydalanish
ishlari boshlandi, ammo bugungi kunda bu ishlarni yanada kuchaytirish kerak.
Hozirgi paytda har yili Toshkentda xalqaro turizm yarmarkasi o‘tkazil-moqda.
Ushbu tadbirlardan turizm sohasida mamlakatimizning ijobiy qiyofasini
shakllantirishda, dunyo hamjamiyatiga taqdim etishda samarali foydalanishni
taqozo qiladi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati
delegatsiyasi qaysi mamlakatga tashrif buyursa boshqa siyosiy va iqtisodiy
masalalar bilan bir qatorda, turizm sohasida ham hamkorlik qilish istiqbollarini
ko‘rib chiqmoqda. Tashrif davomida ko‘pgina turistik firmalar bilan uchrashuvlar,
muzokaralar o‘tkazi lib kelishuvlarga erishilmoqda. Hozirgi kunda musulmon
olami Samarqanddagi Imom al-Buxoriy va Buxor o dagi Naqshbandiy majmualarini
kichik haj amallari sifatida ziyorat qilish istagini bildirmoqda. Bularni yo‘lga
35](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_35.png)
![qo‘yish uchun esa, turizm industriyasi jadal rivojlanmog‘i lozim. Shu tufayli,
bugungi kunda aynan ushbu masala yuzasidan ish olib borilmoqda.
Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi va unga qarashli turistik firmalar
Yaponiya, Rossiya, Germaniya, Yevropaning bir qancha mamlakatlari, Sharqiy
Osiyodagi davlatlar bilan ham k orlik qilmoqda va bu hamkorlikni kengaytirish
borasida ham samarali ishlar olib borilmoqda.
Bulardan xulosa chiqarish mumkinki, kelajakda turizm sohasi
mamlakatimizda katta istiqbolga ega bo‘lgan sohalardan biriga aylanadi. Zero,
davlat siyosati aynan shunga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti barcha sohalar singari turizm sohasiga
ham yetarli darajada ahamiyat berib, uning ravnaqi uchun tegishli sharoit yaratish
borasida barcha zarur choralarni ko‘rsatib bermoqda.
36](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_36.png)
![2-bob. SAMARQAND VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH
HOLATI VA IMKONIYATLARI
2.1. Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari
Mamlakatimizda turizm sohasining rivojlanishida Samarqandning o‘rni
beqiyos. Viloyat hududida joylashgan turistik – rekreatsion, ziyorat resurslariga
yildan – yilga turistlarning qiziqishi ortib bormoqda. Jumladan, viloyatning turistik
salohiyatidan kelib chiqgan holda yangi sayyohlik yo‘nalishlari ishlab chiqilayapti,
mavjud transport kommunikatsiyalari qayta ta’mirlanib, yangilari barpo etilayapti.
Viloyatda turizm sohasi ham boshqa viloyatlarga nisbattan yaxshi rivojlangan
bo‘lib mamlakat byudjetiga valyuta tushumini ta’minlab kelmoqda. Samarqand
O‘zbekistonning yirik turistik markazlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
2.1.1 – jadval
Samarqand viloyatining turizm sohasidagi asosiy ko‘rsatkichlari va
infratuzilma ob ektlariʼ
№ Asosiy ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi 2021 yil 30 dekabr
holatida
Viloyat hududlariga tashrif buyurgan turistlar soni
1 Xorijiy turistlar kishi 123910
2 Mahalliy turistlar kishi 1943382
Joylashtirish vositalari
1 Mehmonxonalar dona/xona/o‘rin 175/3184/7218
2 Mehmon uylari dona/xona/o‘rin 231/935/2210
3 Sanatoriy va sog‘lomlashtirish
ob ektlari
ʼ dona/xona/o‘rin 24/1020/2461
Turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi sub ekt va ob ektlar soni
ʼ ʼ
1 Turoperatorlar/turkompaniyalar dona 192
2 Gidlar-ekskursovodlar dona 336
3 Yangi yaratilgan turistik
marshrutlar dona
171
4 Turistlarga xizmat ko‘rsatuvchi
folklor ansambllar dona
4
5 Hunarmandlar ustaxonalari dona 3
6 Suvenir do‘konlari dona 126
7 Akvaparklar dona 4
8 Suv attraksionlari dona 3
9 Monumental san at yodgorliklari
ʼ dona 18
37](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_37.png)
![2021 yilning 30 dekabr holatiga ko‘ra, viloyat hudulariga 123910 nafardan
ortiq xorijiy, 1943382 nafardan ortiq mahalliy turistlar tashrif buyurgan. Viloyat
hududlarida 11889 nafardan ortiq turistlarni joylashtirish sig‘imiga ega bo‘lgan
430 dan ortiq mehmonxona va shunga o‘xshash joylashtirish vositalari faoliyat
ko‘rsatmoqda (2.1.1 – jadval).
“Buyuk ipak yo‘li”ning chorraxasida joylashgan Samarqand viloyati
mamlakatimizdagi eng jozibador turistik mintaqalarning biridir. Respublika
madaniy meros ob’ektlarini muxofaza qilish va ulardan foydalanish bosh
boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra viloyat hududida tabiiy va antropgen
harakterdagi turli davrlar, sivilizatsiyalar va dinlarga tegishli 1501 ta arxeologiya,
806 ta me’morchilik yodgorliklari, 25 ta alohida diqqatga sazovor joylar, 100 dan
ortiq monumental san’at ob’ektlari davlat ro‘yxatiga olingan. Samarqand,
Kattaqo‘rg‘ondagi tarixiy shahar obidalari, eski ko‘chalar, Paxtachi, Oqdaryo,
Nurobod, Urgut tumanlaridagi qadimiy me’morchilik yodgorliklari — masjid va
madrasalar, fuqarolik inshootlari, alohida me’moriy komplekslar, rus istilosi
davridagi bino va inshootlar, yuzlab arxeologik yodgorliklar shular jumlasidandir.
Bularning barchasi, shuningdek tovar va xizmatlar bozorining yaqinligi, yuqori
tabiiy-rekreatsion salohiyat va madaniy qadriyatlarning saqlanib turganligi
Samarqand viloyatida turizm sohasini jadal rivojlantirish uchun mustahkam zamin
yaratadi. Ammo hozircha mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanishga erisha
olganimiz yo‘q.
Samarqand viloyati madaniy, tarixiy va me’moriy yodgorliklarga boy.
Samarqand shaxridagi Shohizinda me’moriy ansambli, Bibixonim jome masjidi,
Registon maydonidagi me’moriy majmua, Amir Temur maqbarasi, Ulug‘bek
rasadxonasi va boshqalar butun dunyoga mashhur.
Viloyatda 291 me’moriy, 1452 arxeologik, 36 tarixiy, 188 monumental san’at
va haykaltaroshlik yodgorligi bor. Samarqand viloyatidagi me’moriy
yodgorliklardan Kattaqo‘rg‘ondagi Qalandarxona masjidi (1909—10 y.lar),
Okdaryo tumanidagi Maxdumi A’zam me’moriy majmuasi (16—20-a.lar),
38](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_38.png)
![Paxtachi tumanidagi Imom Bahri ota maqbarasi (15— 16-a.lar), Nurobod tumani
Tim qishlog‘idagi Arabota maqbarasi (977 y.), Payariq tumani Hartang
qishlog‘idagi Imom al – Buxoriy yodgorlik majmui, Samarqand shaxri atrofida
Xoja Abdi Birun me’moriy ansambli (15—18-a.lar), Xoja Axror me’moriy majmui
(15—20-a.lar), Nodir Devonbegi madrasasi (1630—31y.lar) va boshqalarning
saqlanib qolgani viloyatning ulkan turistik salohiyatga egaligidan dalolat beradi.
Mustaqillik yillarida madaniy merosni tiklash, tarixiy va me’moriy
yodgorliklarni ta’mirlash ishlariga O‘zbekiston hukumati tomonidan katta e’tibor
berilmoqda. Samarqand viloyatidagi Hartang qishlog‘i yaqinida Imom Al Buxoriy
yodgorlik majmui o‘z o‘rnida qayta tiklandi, shuningdek, Samarqand shaxridagi
Imom Abu Mansur Al Moturidiy maqbarasi, Samarqand shaxri yaqinidagi Dahbed
qishlog‘ida joylashagn Maxdumi A’zam masjidlari va boshqalar to‘la ta’mirlandi
va bugungi kunda turistlar diqqat e’tibori markazida bo‘lmoqda.
2.1.2-jadval
Samarqand viloyatidagi turistik resurslarga bo‘lgan talab va undan
foydalanish darajasi 35
Resurslar Mahalliy
sayohatchi-
lar talabi Xorijiy
sayohatchi-
larning
talabi Resurs
salohi -
yati Foyda
lanish
daraja -
si
Rekreatsiya va ekologik
turizm resurslari past yuqori yuqori past
Madaniy va etnografik
turizm resurslari o‘rta yuqori yuqori past
Tarixiy, me’moriy va
arxeologik tanishuv
resurslari o‘rta yuqori yuqori o‘rta
Diniy turizm resurslari
yuqori yuqori yuqori o‘rta
Yekzotik muhit va har xil
sarguzasht resurslari past o‘rta o‘rta past
Servis sifati
past yuqori past past
35
Н.Э.Ибадуллаевнинг илмий-тадқиқотларидан олинди
39](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_39.png)
![Viloyatda turizmning rivojlanishi hududdagi mavjud resurslar asosida
raqobatdosh turistik mahsulot yaratish bilan belgilanadi. Bu jarayonda marketing
tadqiqotlarini kuchaytirish, ya’ni turistik mahsulotlarga bo‘lgan talabni har
tomonlama o‘rganish, tahlil etish katta ahamiyatga ega. Albatta viloyatda turistik
mahsulot yaratishga asos bo‘luvchi turistik resurslarning turlari, potensiali yuqori
darajada. Mavjud turistik mahsulotlarga bo‘lgan talab qanday darajada
bajarilayotganligini ularning turlaridan foydalanish darajasini belgilash orqali
aniqlash mumkin (2.1.2-jadval).
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ko‘p turistik resurs turlarining salohiyati
yuqoriligi bilan ulardan foydalanish darajalari pastligicha qolmoqda. Ayniqsa,
ekologik, madaniy va etnografik turizm resurslaridan samarali foydalanishni
tashkil etish bugungi kunda o‘ta dolzarbdir. Evropa
55%
Sharqiy Osiyo
va Tinch
Okeaniya
22%
O`rta Sharq
11 %
Janubiy Osiyo
8%
Amerika
4%
2.1.1 – rasm . Samarqand viloyatiga tashrif buyuruvchi chet ellik
turistlar oqimining mintaqalar bo‘yicha taqsimlanishi 36
Samarqand shahrida xalqaro turizmning rivojlanish holati, ya’ni bugungi
kunda xorijiy turistlar tashrifining tahlili, eng ko‘p turistlar oqimi Yevropa
mamlakatlaridan kelishini ko‘rsatmoqda ( 55 % ) , bunda Butunjahon turistik
tashkilotlarining tasnifi bo‘yicha MDH mamlakatlari ham Yevropa mintaqasiga
kiradi . Keyingi o‘rinda Sharqiy Osiyo va Tinch okeaniya mintaqa mamlakatlari
36
Статистик маълумотлар асосида ишлаб чиқилди
40](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_40.png)
![turistlari 22% ni tashkil qilmoqda. Uchinchi o‘rnida esa O‘rta Sharq
mamlakatlaridan 11% va qolgan qismini Janubiy Osiyo mamlakatlaridan 8 %,
Amerika mamlakatidan 4 % turistlar kelganligi ko‘rsatilmoqda ( 2.1.1 – rasm ) .
Viloyatda turizmi rivojlanishida transport tuzilmasining o‘rni va ahamiyati
juda salohiyatli bo‘lib, bu jarayonda «O‘zbekiston Havo Yo‘llari” milliy
aviakompaniyasining ham hissasi kattadir . Samarqand xalqaro aeroportining
yangidan qurilishi va barcha zamonaviy shart-sharoitlarning yaratilishi turizm
sohasini rivojlantirishda juda katta imkoniyatlar eshigini ochib berdi.
Terminalning binosi buyuk olim Mirzo Ulug‘bekning «Ziji jadidi
Кўрагоний» bosh asari timsoliga aylangan ochiq kitob shaklida barpo etilgan.
Majmua soatiga 800 yo‘lovchiga xizmat ko‘rsatishi mumkin. Terminal «ochiq
осмон» rejimida faoliyat ko‘rsatadi, shuningdek, yuk tashishga xizmat qiladi.
Unda 29 ta ro‘yxatga olish peshtaxtasi, 8 ta minish uchun chiqish yo‘lagi, 4
ta teleskopik trap, 10 ta pasport nazorati kabinasi va uchib ketayotgan yo‘lovchilar
uchun 6 ta Ye-gate, shuningdek, uchib kelgan yo‘lovchilar uchun 15 pasport
nazorati kabinasi mavjud. Shuningdek, 3,1 km uzunlikdagi uchish-qo‘nish yo‘lagi,
24 o‘rinli aviaturargoh bor.
Terminalning qurilish loyihasi qiymati 80 mln dollar. Keltirilishicha, bu
O‘zbekiston aviatsiyasi tarixida birinchi marta Uzbekistan Airports (davlat
hamkori) va AIR MARAKANDA (xususiy sherik) o‘rtasida imzolangan davlat-
xususiy sheriklik kelishuvi natijasida bajarilgan.
Turistlar uchun muhim transport turi hisoblangan temir yo‘l transporti ham
turizmni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Toshkent-Samarqand shaharlari
o‘rtasida shinam, tezyurar “Afrasiyob” poyezdining qatnashining tashkil etilishi
turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. «O‘zbekiston temir yo‘llari” davlat
hissadorlik temiryul kompaniyasi Samarqanddan Surxondaryo viloyatiga o‘tuvchi
temir yul tizimini ham takomillashtirish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda.
Samarqand mintaqasi yana boshqa ko‘plab turistik resurslarga ega bo‘lgan
hududdir. Ulardan madaniy-tarixiy, ekologik turistik resurslari, bilish turizmi,
41](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_41.png)
![sog‘likni tiklash hamda diniy turistik resurslari ham alohida ajralib turadi. Albatta,
bu resurslar asosida turmahsulotlarni shakllantirish va tayyor turmahsulotlarni
iste’molchilarga yetkazish bu sohada band bo‘lgan turoperatorlarning faoliyatiga
ham bog‘liq bo‘lib, hozirgi kunda mintaqadagi turoperatorlik firmalari asosan
jo‘natish (shop-tur) bilan shug‘ullanishi ular faoliyatidagi samaradorlikni yetarli
darajada ta’min eta olmayapti.
Viloyatga turistlar oqimining kelishini ko‘paytirish iqtisodiyotning
rivojlanishiga ijobiy ta’sir etishini hisobga olsak, turoperatorlarning asosiy vazifasi
tashqaridan keladigan potensial turistlar uchun barcha imkoniyat va qulayliklarni
yaratish va shu orqali ular sonini ko‘paytirishga erishishlari lozim. Viloyatda
turizmning rivojlanishi undagi mavjud salohiyatni yanada oshirish bilan
bog‘liqdir.
Viloyatda turizmni rivojlantirish uchun turizmga xizmat qiluvchi ishlab
chiqarishni rivojlantirish, ular uchun shart-sharoitlarni yaratish lozim. Hozirgi
kunda turistlar uchun sovg‘abop buyumlar ishlab chiqarish viloyatimizda
shakllangan. Ammo bu ishlab chiqarishning turlarini oshirish, bunda
kasanachilikka keng yo‘l berish kabi ishlarni amalga oshirish maqsadga
muvofiqdir.
Viloyatda turizmi va mehmonxona xo‘jaligini rivojlanishida tashkiliy
salohiyat asosiy rol o‘ynaydi. Turizmda tashkiliy masalalar ko‘p bo‘lib, unda,
ayniqsa, boshqaruvning o‘rni katta. Viloyatda boshqaruvni yangi zamonaviy
usullarga o‘tkazish, ya’ni menejmentni takomillashtirish lozim. Undan tashqari,
turizmni tashkil etuvchilar hisoblangan turoperator va turagentlik xizmatlarini
rivojlantirish lozim. Samarqand iqtisodiyot va servis institutida bu kabi
mutaxassisliklar tayyorlanayotgani katta ahamiyatga ega. Bu esa turfirmalarning
ko‘payishiga olib kelib, o‘z navbatida, sog‘lom raqobatni shakllantiradi.
Turizmni rivojlantirish salohiyati tarkibida informatsion salohiyat sezilarli
o‘ringa ega. Hozirgi davrda axborotlar asrida yashayotganligimiz ayon. Mintaqa
bo‘yicha ma’lumot bazasining tezkorligi va yetarliligi turizmning rivojlanishiga
42](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_42.png)
![katta ta’sir qiladi. Bu salohiyatning yuqoriligi turistik tashkilot va korxonalarda
kommunikatsiya aloqalarining rivojlanishiga, reklama faoliyatini kengaytirishga,
marketing tadqiqotlari olib borish, firma va uning turmahsulotlarini elektron
prezentatsiya qilishga, mehmonxona va restoran xizmatlari tariflari va baholari
to‘g‘risida operativ ma’lumot olishga, internet tarmog‘idan bron qilish kabi
xizmatlarni amalga oshirishga erishish imkonini beradi. Buning uchun turfirmalar
internet tizimida o‘z saytlarini yaratishlari maqsadga muvofiq.
Hozirgi kunning global muammolaridan biri ekologik muammolardir.
Shuning uchun turizmni rivojlanishiga ekologik salohiyatning ta’siri oshib
bormoqda. Turistik resurslar atrofida chiqindilarning borligi, atrof-muhitning
sanitariya talablariga mos emasligi turistik oqimga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli tabiatni muhofaza qilishga doir mas’ul tashkilotlar hamda
fuqarolarimizning bu holatga mas’ulligini oshirishga erishishimiz kerak. Bunda,
ayniqsa, ekologik madaniyatni shakllantirish muhim hisoblanadi.
Albatta, har bir mintaqada turizmning rivojlanishi uning tarixiy-madaniy
salohiyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Viloyat tarixiy-madaniy merosining
yuqori salohiyatga ega ekanligining o‘zi bu mintaqada kelajakda turizmni
rivojlanish istiqbolini belgilab beradi. Hozirgi paytning asosiy vazifasi bu merosni
asrab-avaylash hamda turizm faoliyatidan oqilona, samarali foydalanishdir.
Viloyatda sohani rivojlantirish uchun bir qancha ishlar amalga
oshirilayotganligiga qaramasdan, turizmni rivojlantirish sohasida hali yechimini
kutayotgan bir qancha muammolar mavjud. Bu muammolarning yechimlarini
topish, ularni bosqichma-bosqich hal etish kelajakda katta daromad manbaiga
aylanishiga olib keladi. Hali viloyatning ko‘plab turistik resurslari ayniqsa, kichik
tarixiy joylar, tumanlardagi turistik resurslar to‘laligicha o‘rganilmagan va ular
bo‘yicha ma’lumotlar bazasi yetarli emas. Bundan tashqari, turistik resurslardan
foydalanish uchun zarur bo‘lgan infratuzilma ham shakillanmagan. Bulardan
tashqari, yana quyidagi muammolar mavjudligi olimlar tomonidan e’tirof etiladi 37
:
37
Ibadullayev N.E. Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari (Samarqand viloyati
misolida). I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya. Samarqand: SamISI, 2010. – 156 b.
43](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_43.png)
![ ko‘ngilochar xizmatlar infratuzilmasining xorijiy turistlar uchun yetarli
darajada rivojlanmaganligi;
yo‘llarning ahvoli xalqaro talablarga to‘liq javob bermasligi;
gid-tarjimon va ekskursovodlar malakasining talab darajada emasligi;
jamoat joylarida sanitariya holatining xalqaro talablarga to‘liq javob
bermasligi;
xizmat ko‘rsatish sohasida ko‘pgina kamchiliklarning mavjudligi va
ularning sifat darajasi pastligi;
mintaqaning turistik resurslari to‘g‘risida xalqaro miqyosda yetarlicha
ma’lumot yo‘qligi , reklama xizmatidan yetarli darajada foydalanilmasligi ;
milliy o‘yinlar, folklor guruhlari namoyishlarining , milliy kiyimlar
galereyalarining kamligi va boshqalar.
Viloyat turizmini rivojlantirish va turistik resurslardan samarali foydalanish
hamda uni rivojlantirish maqsadida tarixiy-me’moriy, arxeologik tanishuv turizmi,
diniy turizm, madaniy-yetnografik turizm, ekologik turizmga doir istiqbolli turistik
marshrutlarni ishlab chiqish va uni turistlar e’tiboriga havola qilish maqsadga
muvofiq.
2.2. Samarqand viloyatining turistik resurslari salohiyati
O‘zbekiston Respublikasining "Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish
va ulardan foydalanish to‘g‘risida" gi qonuni ijrosini ta’minlash hamda viloyat
hududidagi tarixiy, madaniy va me’moriy yodgorliklarni asrab-avaylash, ularni
kelajak avlodlarga yetkazish choralarini ko‘rish va yodgorliklarning davlat
muhofazasini ta’minlash maqsadida qator ishlar amalga oshirilmoqda.
Bu ishlar Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29 iyuldagi 269-sonli "Madaniy
meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" gi qarori va "Madaniy meros
ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish masalalarini muvofiqlashtirish
bo‘yicha Idoralararo komissiya to‘g‘risidagi Nizom", "O‘zbekiston Respublikasi
44](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_44.png)
![madaniy meros ob’ektlari davlat kadastrini yuritish to‘g‘risidagi Nizom" va
"Madaniy meros ob’ektlarining tarixiy-madaniy ekspertizasi to‘g‘risidagi
Nizom"lar, Vazirlar Mahkamasining «Tarixiy obidalar, ziyoratgohlar va
qadamjolarda aholiga hamda sayyohlarga xizmat ko‘rsatishni yanada yaxshilash
choralari to‘g‘risida”gi majlisi bayonnomasi talablarini bajarish maqsadlariga
qaratilgan.
Respublikamiz madaniy – tarixiy resurslarga boy bo‘lib, bugungi kunda
mamlakatimizda 7 mingdan ortq madaniy meros resurslarimizga egamiz. Viloyatda
jami 372 ta madaniy meros ob’ektlari, shundan 42 ta tarixiy obida va muqaddas
ziyoratgohlar, 267 ta arxeologik manzilgohlar, 63 ta monumental yodgorliklar
(haykallar, byustlar, xotira maydonlari) "Davlat muhofazasi ro‘yxatlari"ga
kiritilgan. Samarqand viloyatidagi diniy-ziyoratgoh maskanlarga turistik
marshrutlar ishlab chiqishda ushbu ziyoratgohlarning ziyorat qilish xususiyatlarini
o‘rganib chiqish muhim ahamiyatga ega. Bu vazifalarni amalga oshirish har bir
ziyoratgohlarga turistlar oqimni hosil qilish uchun ham juda muhim hisoblanadi.
2.1.2-jadval
Madaniy meros, madaniyat va ziyorat ob ektlariʼ
№ Asosiy ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi 2021 yil 30 dekabr
holatida
1 Tarixiy va madaniy meros
ob ektlar
ʼ dona 634
2 Arxeologik obidalar dona 973
3 Vaqf ob ektlari
ʼ dona 15
4 Masjid dona 287
5 Restoranlar dona 95
6 Kinoteatrlar dona 11
7 Muzeylar dona 10
8 Teatrlar dona 4
9 Ko‘ngilochar va tematik parklar dona 26
Mutaxassislar ma’lumoti bo‘yicha Samarqandning madaniy-tarixiy turistik
resurslari juda ko‘p. Shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz.
45](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_45.png)
![XOJA DONIYOR MAQBARASI. Xoja Doniyor maqbarasi Samarqanddagi
eng mo‘’tabar va mashhur ziyoratgohlardan hisoblanadi. Xoja Doniyor
maqbarasini uch din – islom, xristianlik va iudaizm vakillari bir xil darajada aziz
va tabarruk deb ziyorat qiladilar. Doniyor, Daniil, Daniel – bu musulmon, nasroniy
va yahudiy adabiyotlaridagi aziz avliyoning nomidir.
Injilda talqin etilishicha, Daniil yahudiy tilidan tarjimasi «Olloh hakam»
ma’nosini bildiradi. Doniyor Iyerusalimda eramizdan avvalgi 603 yilda tug‘ilgan
bo‘lib, shoh Dovud va Sulaymon (Solomon) larning avlodiga mansubdir.
Afsonaviy avliyo yahudiy asirlarning fors shohi tomonidan ozod etilishigacha
bo‘lgan davrgacha yashagan, lekin keksayganligi sababli vataniga qayta olmaydi
va Suz shahrida (hozirgi Mosul (Iroq) shahrida) izzat-hurmat bilan dafn etiladi.
Olimlar o‘rtasida Doniyor payg‘ambarning maqbarasi Samarqandda paydo
bo‘lganligi to‘g‘risida turli talqinlar mavjud.
Rivoyatlarda talqin qilinishicha, buyuk sarkarda Amir Temur o‘zining Kichik
Osiyoga (1397-1404) yetti yillik yurishi vaqtida, Suz shahrini zabt etish qiyin
kechadi. Shunda shaharni avliyo Daniilning tabarruk xoki asrab kelishligi haqidagi
xabar sohibqironga yetib borad va Amir Temur Donyor Payg‘ambar haqida
eshitadi. Hatto uning qabrini borib ziyorat qiladi. Donyor Payg‘ambar haqidagi
rivoyatlar, u kishining quloq eshitmagan sarguzushtlari Amir Temurga xush keladi
va shu ondayoq qamal qilinganlarning mol-mulkiga tegmaslikka va’da berib,
buning evaziga avliyoning tabarruk xoklarini (o‘ng qo‘llari, o‘ng oyoqlari va bosh
suyaklari taxminlari mavjud) Samarqandga olib ketishga buyruq beradi, bu bilan
toki saltanatini har xil ofatlardan saqlanishini niyat qiladi. Shu maqsadda katta
tuyalar karvoni tuzilib, u kishining xoklari Samarqandga yetkaziladi. Ixlos etgan
Amir Temur Donyor Payg‘ambarning haqiga katta e’tibor zoxir etib, uning qabr
joyini shaxsan o‘zi tanlaydi. Zero maqbaraning Siyob yaqinida (tepaligida)
joylashtirilishi tasodif emas, balki Mosuldagi qabrga monand joy tanlanishidir.
46](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_46.png)
![XIX asr oxirlarida ushbu qabr ustida maqbara qurildi. Unga boradigan asosiy
yo‘l qadimiy Afrosiyob shaharchasidan bo‘lib, maqbaradan sal balandroqda kirish
darvozaxona ayvoni qurilgan.
Maqbara ichida dunyodagi eng uzun qabrni ko‘ramiz, u 18 metr uzunlikka
ega. Qabrning balandligi janub tomonida 90 sm, shimol tomonida – 160 sm,
shimol tarafi birmuncha kengroq – 2 m, chunki, bu tomondan to‘rtburchak sag‘ana
o‘rnatilgan. Sag‘ana pishiq g‘isht bilan terilib, qumshuvoq qilingan va qur’oniy
yozuvlarga ega bo‘lgan marmar panellar bilan bezatilgan.
2001 yilda majmua atrofida arxeologik qazishlar olib borildi. XIV asrga
tegishli masjid qoldiqlari topildi. Masjidning mehrob tokchasi Makka tomonga
qaratilgan. Qariyalarning aytishlaricha, masjit ikkinchi jahon urushi davrida
noma’lum sabablarga ko‘ra buzilgan. Imoratning devorlari cho‘pkori uslubida
qurilgan bo‘lib, tagsinch bolori pishiq g‘ishtli asosga yotqizilgan. Masjidning
shimoliy qismida maydoni 25 kv. m. li ayvoni va masjidga kirish eshigi bo‘lgan.
Ayvonning shimoli-g‘arbiy burchagidan uzunligi 80 sm. , eni 40sm. , qalinligi 20
sm. kattalikdagi ikkita to‘g‘ri burchakli tosh plitasi topildi. Ular qabr toshlar
yasash uchun xomashyo edi. Masjid janubiy devorining tag qismi sinchiklab
o‘rganilganda, u yerdan XVII asrga oid g‘ishtlar topildi. Mehrobli devor esa, ancha
qadimgi devor o‘rnida, jarlikning yonbag‘rini ushlab turish uchun qurilgan ekan.
Bu yerdagi va janubiy devor tagidagi g‘ishtlar XIV asr oxiri va XV asr boshlariga
oiddir.
Quyiroqda, buloq tomon boradigan yo‘lakda esa, IV- VII asrga va hatto I-II
asrlarga oid buyumlar topildi. Islom dinigacha, mahalliy zardushtiylar shunday
buloqlar oldida turli diniy marosimlarni bajargan. Bu yerda ham islom dinigacha
bo‘lgan davrda muqaddas hisoblangan qandaydir maskan bo‘lgan bo‘lishi
ehtimoldan holi emas. Lekin bu borada hali aniq xulosa chiqarishga erta, chunki
arxeologik izlanishlarni ettirish lozim. Hazrati Doniyor payg‘ambarning muqaddas
majmuasi bizlarga hali o‘z sirlarini to‘lasiincha ochgan emas.
47](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_47.png)
![Mustaqillik yillarida ushbu ziyoratgohda keng qo‘lamda obodonlashtirish,
ta’mirlash, qurilish va ziyoratchilar uchun qulayliklar yaratish ishlari olib
borilmoqda.
HAZRATI XIZR MASJIDI. Hazrati Xizr masjidi Samarqand shahrining
muqaddas ziyoratgohlaridan biridir. U Samarqanddagi birinchi musulmon masjidi
va me’moriy obidasi sifatida e’tirof etiladi.
Masjid Qutayba ibn Muslim tomonidan qurilib, Hazrati Xizr nomi bilan
atalgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, dastlab sajdagohi mavjud bo‘lgan. VIII asrda arablar
tomonidan otashparastlarning ibodatxonalari buzib tashlanadi. Shu tepalikdagi
ibodatxona o‘rniga Qutayba ibn Muslim tomonidan birinchi masjid binosi quriladi
va Hazrati Xizr nomi bilan ataladi.
Hoja Doniyor, Qusam ibn Abbos va Hazrati Xizr ziyoratgohlari aslida bitta
majmua bo‘lgan. Masjidga kiraverishdagi marmar toshda ko‘rsatilgan “1854 yil”
yozuvi uning Buxoro amiri Amir Muzaffarxon tomonidan tiklanganligiga
ishoradir.
1899 yilda masjidning ayvon va darvozaxona qismi qayta qurilgan. Darvoza
yuzasiga yozilgan hijriy 1336 yil (melodiy 1916-1917 yillar) yozuvi darvozaxona
va minoraning qayta tiklangan vaqtini anglatadi. Fikrimizni xonaqoh mehrobidagi
1274 yil hijriy (1854 melodiy yil), 1302 hijriy yil (1884 melodiy yil) degan
yozuvlar isbotlaydi.
Mustaqillik yillarida hazrati Xizr masjidi mamlakat rahbariyati qo‘llab-
quvvatlashi bilan bir necha bor mukammal ta’mirlandi, masjid yonida joylashgan
Arzis qudug‘i qayta tozalanib, qadimiy holiga qaytarildi.
Musulmon dunyosida Xizr alayhissalomning nufuzi haqida ko‘p gapirish
mumkin. Bu payg‘ambar Haq taolo tomonidan aziz tutilgan zotlardan biri bo‘lib
o‘tgandir.
Hazrati Xizr shajaralari eski manbaalarda quyidagicha keltirilgan:
1. Xizr alayhissalom.
2. Binni Mulko. 11. Binni Nuh
12. Binni Lamak.
48](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_48.png)
![3. Binni Qole’.
4. Binni Omir.
5. Binni Mard.
6. Binni Hud .
7. Binni Shoyix.
8. Binni Sadad.
9. Binni Arfaxshod.
10. Binni Som. 13. Binni Matushalax.
14. Binni Idris.
15. Binni Bard.
16. Binni Mahloyil.
17. Binni Qaynon.
18. Binni Anush.
19. Binni Shis.
20. Odam Safiyulloh alayhissalom
Tarixchi Abu Tohirxojaning «Samariya” asarida ushbu shaharning masjidlari
va madrasalarining xosiyat va sifatlari to‘g‘risidagi bobida shunday fikrlar
keltiriladi:
«Hazrati Xizr alayhissalom masjidi. Shahar tashqarisida Afrosiyob tepasi
ustida, Ohanin, darvozasining qarshisidadir. Aytadilarkim, Samarqandda eng avval
solingan masjid ushbudir. Imom Qutayba Hazrati Xizr ishorati bilan imorat
qilgandir. Boshqa bir rivoyatga ko‘ra, qiblasini sahobalar tiklaganlar. Ba’zi
kishilarning aytishlariga qaraganda, uning mehrobini Hazrati Xizr to‘g‘rilagan.
Derlarkim, bir kimsa 40 dushanba kuni ulashtirib bomdod namozini o‘sha
masjidda o‘tasa, Hazrati Xizrni ko‘rar emish. Ushbu masjid Amir
Muzaffarxonning xonligi chog‘ida qayta imorat qilingan”.
O‘tmishda Samarqand shahri ko‘plab marotaba istilochilar tomonidan zabt
qilingan. Har bir tarixiy vaziyatda ushbu yodgorlikka alohida bir urg‘u berilib
kelingan. Masjid o‘zining jug‘rofik joylashuvi jihatdan shaharning eng baland va
namoyon nuqtasidan o‘rin olgan bo‘lib, yana bir asosiy tomoni uning shahardan
tashqari, Kesh darvozasi yo‘li yoqasida joylashishidir.
Ushbu darvozadan Baqtriya, Hindiston, Eron va boshqa davlatlardan savdo
karvonlari kirib kelishgan va masjidning yon bag‘rida butun shaharni ichimlik suvi
bilan ta’minlovchi Arziz qudug‘i va arig‘i joylashganligi masjidning mavqeini
yanada ko‘targan.
VII asrda arab xalifaligi Samarqand shahrini zabt etib, shahardagi barcha
otashparastlarning ibodatxonalarini buzib tashlashadi, lekin Hazrati Xizr masjidini
49](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_49.png)
![saqlab qoladilar va bu joyni hatto obodonlashtiradi. Qadimdan Xizr payg‘ambar
«o‘lmas shaxs» hisoblanib, u yer ostidagi konlar, boyliklar, suv piri barcha
insonlarning hojatbarori va sayyohlarning piri hisoblanadi.
AMIR TEMUR MAQBARASI. Markaziy Osiyo me’morchiligining noyob
asari sifatida e’tirof etilgan Amir Temur maqbarasining qurilishi 1403 yilda
boshlanib, 1424 yilda tugatilgan.
Maqbara Amir Temurning taxt vorisi, deb e’lon qilingan nabirasi Muhammad
Sulton uchun qurdirilgan. Muhammad Sulton 1403 yilda Kichik Osiyoga qilgan
safari vaqtida, 29 yoshida bevaqt vafot etadi. Shahzoda Samarqandga keltirilib,
dastlab masjidning xonaqosida dafn qilinadi.
Maqbara sakkiz burchakli gumbaz asosida barpo etilgan. Hozirgi zamon
mutaxassislarini ham birmuncha o‘ychanlik bilan fikrlashga undaydi. Binoning
mo‘’tadil haroratini saqlash, Sharqona qurilish uslublari orqali el ardog‘ida bo‘lgan
shaxslarni o‘ziga xos hurmat bilan ulug‘lash, ularning buyukligini bejirim bezaklar
orqali ifodalash kabi xususiyatlari har qanday kishini lol qoldiradi.
Sohibqiron Amir Temur ham ushbu maqbaradan (1405 yil) abadiy qo‘nim
topgan. 1409 yilda Amir Temurning kenja o‘g‘li, Xuroson hukmdori Shohrux
Mirzo otasining ma’naviy piri Mirsaid Barakaning jasadini (turbati) Andxoydan
olib keltirib, shu maqbaraga, Sohibqironning bosh tomoniga dafn ettiradi. Bu bilan
otasi – Amir Temurning vasiyatini bajaradi.
1424 yilda Mirzo Ulug‘bek tomonidan maqbara sahniga qabrtoshlar qo‘yilib,
atrofi nafis marmar toshdan qilingan panjara bilan o‘raldi va ko‘k gumbazli
galeriya qurilib, ziyoratxonaga Sharq tomon dan kirilishi ta’minlandi.
Maqbaraga, shuningdek, Mironshoh Mirzo va Shohrux Mirzo ham dafn etilib,
temuriylar xilxonasiga aylangan. 1449 yilda Mirzo Ulug‘bek ham shu maqbaraga,
bobosining poyiga dafn etilgan.
Mustaqillik yillarida, Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi va
Mirzo Ulug‘bek tavalludi ning 600 yilligi munosabati bilan maqbarada katta
50](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_50.png)
![hajmda ta’mirlash ishlari olib borildi. XIX asrning oxirida qulab tushgan minora va
gumbazning zar qubbasi qayta tiklandi.
SHOXI ZINDA MAJMUASI. Samarqanddagi aziz insonlar jasadi qo‘yilgan
Shohi-Zinda, ya’ni «Tirik shoh» xonaqohi o‘tmish ajdodlarimiz tarixi va taqdirida
alohida o‘rin tutadi. U ko‘hna Samarqandning janubiy qismida joylashgan bo‘lib,
Sharq musulmonlarining muqaddas ziyoratgohlardandir.
Shohi Zinda xonaqoh sifatida X-XI asrlarda paydo bo‘lgan va bu yerdagi 20
dan ziyod maqbarada 44 lavha bitilgan dahmalardan iboratdir.
Afrosiyob tepaliklaridagi Shohi Zinda maqbarasida din arboblari va tarixiy
shaxslar dafn etilgan. U dastlab Samarqand din ulamolari va hokimlari tomonidan
XI asrda payg‘ambar Muhammad (s.a.v) ning amakilarining o‘g‘li Qusam ibn
Abbos sharafiga qurilgan.
XIII asrda mo‘g‘ul istilochilarining Samarqandga qilgan harbiy yurishlari XI-
XII asrga oid ko‘plab inshootlarning, buzilib, harobaga aylanishiga sabab bo‘ldi.
Qabriston XIV asrda qaytadan tiklana boshlandi.
Temur hukmronlik qilgan (1370-1405) davrda qurilish ishlari juda jadal
sur’atda olib boriladi. Bu inshootlarning ko‘pchiligi bizning davrimizgacha yetib
kelgan.
Shohi Zinda me’morchilik majmuasi uch qismdan iborat qilib qurilgan.
Majmuaga ulkan o‘ymakor darvozadan kiriladi. Peshtoq ravog‘ining g‘arbiy
devorida uning Abdulaziz Bahodir ibn Ulug‘bek ibn Shohrux ibn Temur
tomonidan hijriyning 838 yilda (1434-1435) bunyod etilgani yozilgan. Bu inshoot
Shohi Zindaning qariyb to‘rt asr davomidagi shakllanish tarixiga xotima beradi.
Peshtoq juda nafis ishlangan.
O‘ymakor eshik 1911 yilda qurilgan, undagi naqshinkor bezak va yozuvlar
kishi diqqatini o‘ziga tortadi. Eshikda «O‘limdan oldin tavba qilmoqqa shoshilgin
va namozni o‘z vaqtida o‘qishni farz bilgin» so‘zlari yozilgan.
Majmuadan bir qancha maqbaralar o‘rin olgan, ulardan ayrimlarini ko‘rib
chiqamiz, jumladan:
51](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_51.png)
![Shodimulk og‘a maqbarasi – bu maqbara 1372 yilda qurilgan bo‘lib, Shohi
Zindada Temur davrida qurilgan birinchi inshoot hisoblanadi. Bu binoni
Temurning opasi Turqon og‘o vafot etgan qiziga atab qurdiradi. 1383 yilda o‘zi
ham shu yerga dafn etilgan.
Tug‘li Tekin maqbarasi – bu maqbaraga Temurning yetakchi
izdoshlaridan biri, Amir Husayn qo‘yilgan. U 776-777 yillari Temur Ili daryosi
yuqorisida joylashgan Uch Turfon mavzeida, mo‘g‘ul xoni Qamariddinga qarshi
qilgan janglaridan birida halokatga uchragan.
Maqbara peshtoqiga, sag‘ona ustiga, 777 yil sanasi bitilib qo‘yilgan. Lavhada
quyidagi so‘zlarni o‘qiymiz: «Dunyoda baxtiyor amir nigohi bilan tug‘ilgan
jafokash Amir Husayn qutlug‘ o‘g‘lini Olloh o‘z jannatiga yo‘llagay. U 777
yilning zulqa’da oyida azoblanib o‘ldi”.
Bu ulug‘ bino 1952-1954 yillarda ilmiy jihatdan o‘rganilgan va muhofaza
choralari ko‘rilib, qayta tiklandi.
Amirzoda maqbarasi – bu maqbaraga dafn etilgan shaxsning asl ismi
ma’lum emas. Uning peshtoqida faqat vafot etgan yili 1386 (786 y.) yozilgan.
Shirinbeka og‘a maqbarasi (XIV-XV asrlar) – bu ulug‘vor bino
Temurning singlisi Shirinbeka og‘oga atab qurilgan bo‘lib, uning ravoqida
marhumaning vafot yili 1385 y. (787 x.) ko‘rsatilgan.
Maqbarada uchta dahma bo‘lib, o‘rtadagi dahma badiiy jihatdan kishining
e’tiborini o‘ziga tortadi. Dahma, shikasta xat bilan bezatilgan. Unda yetti bor
quyidagi so‘zlar bitilgan. «Har bir mo‘min va mo‘mina hayotlik davrida oxirat
bisotini to‘plasin, chunki u qorong‘i go‘rni yoritguvchi chiroq vazifasini
o‘taydi” . Afsuski dahmaga bitilgan yozuvlarda tarixiy ma’lumotlar yo‘q.
Sakkiz tomonli maqbara – bu maqbaralar ichida me’morchilikning o‘ziga
xos namunasi sanalgan sodda bezakli, sakkiz yoqli maqbara mavjud.
Maqbaraninng tagida 4 ta aslzoda ayol kishining sag‘anasi bor. Undagi sakkiz
ochiq eshik, musulmonlar tasavvuridagi jannatning eshiklarini eslatadi, chunki
payg‘ambar Muhammad (s. a. v.) ning hadislariga ko‘ra «jannat onalar oyog‘i
52](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_52.png)
![ostidadir”. Uning ichki qismida sodda naqshlar solingan. Chiroyli nusxalar ichida
muqaddas Quro’ndan maxsus suralar bitilgan.
Usta Ali Nasafiy maqbarasi (XIV ASR ) – bu inshootda esa qarshilik usta
Ali Nasafiy tomonidan handasaviy naqshlar qo‘llanilgan. Kufiy yozuvida binoning
peshtoq va ichki qismi mahorat bilan ishlangan. Uni ko‘pincha guldor maqbara
ham deyishadi, chunki ichki va tashqi devorlarida rang-barang sirli koshinlar,
o‘simliksimon naqshlarda namoyish etilgan. Ular chirmashib, sakkiz qirrali
yulduzlar turkumini hosil qiladi.
Noma’lum kishi maqbarasi (XIV asr) – Shimoliy qism binolariga borishda
yo‘lakning chap tomonida XIV asrda qurilgan yana bir maqbara mavjud. Bugungi
kungacha yodgorlikning faqatgina buzilgan peshtoq qismi saqlanib qolgan edi, u
qayta tiklandi. Maqbarada dafn etilgan shaxs to‘g‘risida ham aniq bir ma’lumot
yo‘q. Peshtoq g‘oyat ajoyib qoplamasi va undagi lojuvard hamda zangori rangning
o‘ta shaffofligi bilan kishi e’tiborini o‘ziga tortadi.
Amir Burunduq maqbarasi (XIV ASR) . Amir Temur o‘z sarkardalariga
juda e’tiborli bo‘lganlar. Strategik jihatdan juda kuchli mahoratga ega bo‘lgan bu
sarkarda sohibqironning har bir zafarli yurishiga o‘z ulushini qo‘shgan. Bino ichki
va tashqi tomondan sodda qilib qurilgan. Maqbara sahnida dahma va qabrlar bor.
Dahmalar ochib o‘rganildi. Tekshirilgan dahmalar orasida yosh yigitning dafn
etilgani olimlar e’tiborini tortdi, marhumning o‘z kiyimida ko‘milganligining
guvohi bo‘lishdi. Hozirda uning tanasidagi yaktak Samarqand davlat muzeyida eng
noyob ashyo sifatida saqlanmoqda.
Tuman og‘a majmuasi (XIV ASR). Shimoliy qismning asosiy binolari
qatorida XIV asrning oxirida Temurning kichik xotini Tuman og‘o uch xonadan
iborat yodgorlik qurdirdi. Ular mulozimxona, masjid, Tuman og‘o maqbarasidan
iboratdir.
Hoja Ahmad maqbarasi (XIV asr) 1360 y. Bu maqbara XIV asrda qurilgan
binolar ichida eng qadimgisi sanaladi. Maqbara yo‘lakning oxirida joylashgan.
53](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_53.png)
![Bino islom ma’naviyati va uning tarixiga ulkan xizmatlari singgan shayx Xoja
Ahmad nomi bilan bog‘liqdir.
1360-1361 yil maqbarasi. O‘ziga xos uslubda qurilgan XIV asr
yodgorliklaridan yana biri, bu ba’zi manbalarda Amir Temurning xotinlaridan biri
Qutlug‘ og‘o nomi bilan bog‘lanadi. Xonaning sahnida yosh bola qabri ham
mavjuddir.
Qusam ibn Abbos majmuasi. Chortoqning sharq tarafida ikki tabaqali
o‘ymakor qayrag‘och eshik bor. Eshik Amir Temurning farmoyishiga binoan usta
Said Yusuf Sheroziy tomonidan 1404-1405 yillar mobaynida ishlangan. Eshikning
naqshlari takrorlanmas san’at namunasi asosida ishlanib, undagi arabiy yozuvlar
ustida fil suyaklaridan qadama bezaklar ishlangan. Ikki tabaqa eshikdan birida
quyidagi so‘zlar bitilgan: «Jannat eshiklari kambag‘al faqirlar uchun ochiqdir» .
Ikkinchi tabaqasida esa «Rahmat eshiklari rahimlilar uchun ochiq» deyilgan.
Qusam ibn Abbos maqbarasi kompleksida eng asosiy va qadimiy maqbara
hisoblanadi. Maqbara xilxona va ziyoratxonadan iborat.
Ziyoratxona ichidagi janubiy devorning yog‘och panjarasi orqali xilxonadagi
Qusam ibn Abbos qabrtoshini ko‘rish mumkin.
IMOM AL-BUXORIY YODGORLIK MAJMUI. Muhammad ibn Ismoil -
hijriy 194 yil (milodiy 810 yili) shavval oyi 13 sanasida Buxoro shahrida tavallud
topgan. Aytishlaricha, u juma namozi o‘qilgandan so‘ng tug‘ilgan ekan.
Al-Buxoriy go‘dakligidanoq o‘zidan katta yoshdagi o‘quvchilar bilan
maktabga qatnab, ular oladigan darslarni tez o‘zlashtirib ola boshladi. O‘n yoshida
hadislarni yodlay boshlad va shuningdek hadislarni to‘play doshlaydi.
Al-Buxoriy «Al-Jome’-as-sahih” kitobini yozayotgan vaqtda ustozlarining
sonini hisoblab: «Men hadislarni bir ming sakson muhaddisdan yozib oldim»
hamda «Yuz ming sahih - ishonarli va ikki yuz ming ayri sahih - ishonchsiz hadis
yodladim» deb qoldirgan.
Al-Buxoriy Makkada Abu Bakr Abdullo ibn az-Zubayr-il-Humaydiy, Abul-
Valid Amad ibn Muammad-il Azraiy, Abdullo ibn Yazid-il Muriy, Madinada
54](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_54.png)
![Abdul-Aziz ibn Abdullo al-Avaysiy, Mutrif ibn Abdullo ibn Hamza, Ibroim ibn al-
Munzira al-Haramiy kabi ustozlardan tahsil olgan.
Bugungi kunda uning quyidagi kitoblari ma’lum.
1. «Al-jome’ as-sahih” (Ishonarli to‘plam)
2. «At-tarix al-kabir” (Katta tarix).
3. «At-tarix as-sag‘ir» (Kichik tarix).
4. «Az-zua’fa as-sog‘ir» (hadisning zaiflari haqida kichik kitob).
5. «Al-kuno» (Faqat laqablari ma’lum rivoyatchilar haqida kitob).
6. «Al-adab al-mufrad” (Alohida odob xususida kitob).
7. «Al-iroatu xalfal-imom” (Imomga ibtido qilgan kishining qiroati haqida)
8. «Raf’ul-yadayniy fis-solati” (Namozda ikki qo‘lini ko‘tarmoq haqida).
9. «Xalu af’olul-’ibadi” (Bandalarning fe’llarini yaratmoq).
Ushbu to‘qqiznomdagi kitob ko‘plab marta nashr etilgan. Qolgan
kitoblarining esa nusxalari saqlanib qolmagan.
Imom Al-Buxoriy bilan Buxoro amiri Xolid ibn Ahmad Az-Zuhaliy o‘rtasida
ziddiyat vujudga keldi va Buxoroni tashlab chiqib ketdi. Imom Al-Buxoriy
ketishlarida, dastlab bobosi Mug‘ira tug‘ilgan «Baykand” (hozirgi Qorako‘l
tumanidagi Poykent) qishlog‘iga boradi. Biroz vaqtdan keyin esa Samarqand
shahridan 22 chaqirim uzoqlikdagi Hartang qishlog‘i (hozirgi Payariq tumani)ga
kelib qo‘nim topadi. Shu yerda ilm – fan bilan shug‘ullanadi va shu yerda vafot
etadi.
Imom Al-Buxoriy dafn etilgan Payariq tumani Hartang qishlog‘idagi
qabriston musulmon ahlining eng tabarruk va aziz ziyoratgohlaridan bo‘lib kelgan.
XVI asrda Imom Al-Buxoriy qabri ustiga mo‘’jazgina maqbara, yoniga masjid
qurilib, hovlisiga bir necha tup chinor ekilgan. Lekin sobiq sho‘ro tuzumi davrida
bu maskan qarovsiz qolgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1997 yil 29 apreldagi «Imom Al-Buxoriy tavalludining hijriy-qamariy taqvim
bo‘yicha 1225 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi Qarori asosida allomaning
maqbarasi o‘rnida maxsus yodgorlik majmui barpo etildi. Bu yodgorlik majmui
55](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_55.png)
![O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov rahbarligida
yaratilgan loyiha asosida Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Andijon,
Namangan, Qo‘qon va Shahrisabz xalq ustalari tomonidan 1998 yilda qurildi.
NODIR DEVONBEGI MADRASASI. Nodir Devonbegi madrasasi
naqshbandiya tariqatining yirik vakillaridan biri, buyuk nazariyotchi va nufuzli
shayx Xoja Ubaydulloh Ahror ziyoratgohiga yaqin joylashgan bo‘lib, hijriy 1040
(melodiy 1631) yil ashtarxoniylar sulolasining namoyandasi Subhonqulixon
saltanati davrida, Nadirbiy Tog‘ay nomi bilan tanilgan Nodir Mirzo Tog‘ay ibn
Sulton Arlot tomonidan qurilgan.
Bu madrasa Hoja Ahror xonaqosi yonida joylashganligi bois, xalq orasida “
Hoja Ahror madrasasi ” deb ham yuritiladi. Mazkur madrasaning Xoja Ahrori
Valiy xonaqosini ng yonida barpo qilinishini Nodir Mirzo Tog‘ay ibn Sultonning
Hojaga bo‘lgan cheksiz hurmati belgisi, deb tushun ish mumkin.
Madrasa katta masjid, darsxona vazifasini o‘tagan zaldan, to‘rt ta darsxona va
28 ta hujralardan iborat. Katta zal ustida hashamatli gumbaz mavjud.
XOJA AHRORI VALIY MAJMUASI. XV asrning mashhur din peshvosi,
yirik jamoat va siyosat arbobi Xoja Ahrori Valiy (Xoja Nasriddin Ubaydulloh ibn
Mahmud Shoshiy) hijriy 806 yilning ramazon oyida, ya’ni melodiy 1404 yilning
mart oyida Toshkentda tug‘ilgan.
Mirzo Ulug‘bekning kuyovi Mirzo Abdullo (1450-51) hukumronligi davrida
Samarqandga u bilan uchrashish maqsadida kelgan Xoja Ubaydulloh niyatiga
erisholmay Shoshga qaytadi. Faqat Sulton Abu Sayid Mirzo hokimligi
boshlangach, uning iltimosiga ko‘ra Samarqandga ko‘chib keladi.
Xoja Ahror 895 hijriy yilning rajab oyida – 1490 yil fevral oyining 21-kunida
Kamongaronda olamdan ko‘z yumdi. Uning tabarruk jasadi Xoja Kavshiy
mahallasi mozori (hozirgi Xoja Ahror mozori)ga dafn etilgan. Qabri ustida xotira
lavhasi qo‘yilib, keyinchalik bu mozorda uning yaqinlari, shogirdlari ham dafn
etilgan.
56](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_56.png)
![BIBIXONIM jome masjidi. Amir Temur jome masjidi Markaziy Osiyodagi
eng yirik inshootlardan biri hisoblanadi. Tarixchi G‘iyosiddin Ali Yazdiy
“Zafarnoma” asarida “801 yil Ramazoni Sharif oyining to‘rtinchi kunida (milodiy
1399 yil, 10 may) Amir Temur masjid uchun poytaxtning eng yaxshi joyini tanladi.
Mashhur ustalar va me’morlar bu ulkan imoratning loyihasini tuzdilar va eng
saodatli kunlar da uning poydevorini qurishga kirishdilar ”, deb yozib qoldirgan.
Sohibqiron Amir Temur masjid qurilishi vaqtida harbiy yurishlarda bo‘lganligi
bois qurilishga Saroymulkxonim – Bibixonim rahbarlik qilganligi uchun el ichida
Bibixonim masjidi, deb yuritiladi.
Samarqand mintaqasi respublikamizda tabiiy va iqtisodiy geografiya jihatdan
qulay xududda joylashgan bo‘lib, uning tabiiy shart-sharoiti, yer usti tuzilishi
geografik jihatdan chegaralanishi, ya’ni uning janub va shimol hamda shimoli-
sharq tomonlari tog‘ va tog‘liklardan iboratligi ham turizm sohasida juda katta
mazmun kasb etadi. Uning chegaralari shimolda Nurota tog‘lari (Oqtov, Qora tog‘,
G‘o‘bdin tog‘, Qo‘ytosh tog‘i), janubdan Zarafshon tog‘ tizmalari (Chaqilqalon,
Qoratepa, Ziyovuddin, Zirabuloq h.k.) bilan o‘tadi. Samarqand viloyati umumiy
yer maydoni 16,77 ming kv.km. bo‘lib, uning aholisi 2,9 mln. kishini tashkil
qiladi. Viloyatning asosiy yer usti tuzilishi o‘ziga xos bo‘lgan tabiiy va landshaft
xususiyatlari rekreatsiya resurslarining rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Uning tekislik
qismida ya’ni Zarafshon daryosi sohillarida, Qarnabcho‘l va Jom kabi cho‘l
hududlarida sayyohlikning cho‘lu-dasht kabi ekoturizm turlarini tashkil etish
mumkin.
Viloyatning yer osti va yer usti gidrologik suv resurslari, tog‘, tog‘ oldi
etaklari hamda tog‘ oralig‘i soylarida tabiiy ravishda hosil bo‘lgan landshaftlar
(tabiiy manzaralari), yam-yashil o‘rmonzorlar (Omonqo‘ton), tog‘u-tosh jinslar
shakllari (Qoratepa), tog‘ daralari (chuqurliklari), g‘orlar (Hazrati Dovud, Kelsi,
Lev), noyob tabiat yodgorliklari (Kamongaron, G‘us), shifobaxsh buloqlar, Yuqori
chinor (Mingchinor), Qaynar buloq, Rohatbuloq, ajoyib ko‘llar (Muz buloq,
Alvasti ko‘llari), go‘zal shar-sharalar (G‘ussoy, Kamangaron) va hakozolar
57](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_57.png)
![mintaqamiz turizm imkoniyatlarini yanada oshiradi. Viloyatimiz «qon tomiri»
bo‘lgan Zarafshon daryosi, muzliklar va qorlardan to‘yingan holda vodiy aholisini,
hamda barcha xalq xo‘jalik tarmoqlarini suv bilan ta’minlovchi asosiy manbaidir.
Zarafshon daryosi qadimiy turistik ob’ektlarga boy yaxlit sayyohlik majmuasi
(kompleksi) hisoblanadi.
Shuni ta’kidlash joizki, viloyatning tog‘, tog‘ oldi hududlarida mavjud
bo‘lgan beqiyos shifobaxsh, tibbiyot va boshqa sohalarda keng ko‘lamda
foydalanadigan chashma va buloq suvlari o‘zining ekologik jihatdan tozaligi,
xilma-xil kimyoviy elemerntlarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. Ular aholi
sog‘ligini tiklash, sog‘lomlashtirish, dam olish uchun qulay imkoniyatlarni yaratadi
va mintaqamizda rekreatsiya (sog‘lomlashtirish, hordiq chiqarish) turizmning
ahamiyatini oshiradi. Bunday tabiiy maskanlar viloyatimizning Urgut, Samarqand,
Nurobod, Qo‘shrobod va boshqa tumanlari tog‘, toqoldi hududlarida tarqalgan
bo‘lib, ulardan turizm maqsadida foydalanish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Samarqand viloyati Pomir Olay tog‘larining g‘arbiy chekkasida, Zarafshon
daryosining o‘rta qismida joylashganligi ham bu yerda rekreatsion turizmni
rivojlantirishning ikoniyatlari yuqoriligidan darak beradi. Viloyat yuqorida sanab
o‘tilgan tabiiy rekreatsiya resurslariga ham boydir.
Samarqandning tabiiy-iqlimiy sharoiti, qulay geografiq joylashuvi, muloyim
ob-havosi (qishda 10 darajagacha iliq, yozda 35 darajagacha issiq), tabiiy suv
manbalarining mo‘lligi, tog‘lar, Zarafshon daryosining yaqinligi betakror joziba
yaratib, ko‘plab turistlarni jalb qiladi. Tabiatiga ko‘ra betakror va ertaklaridek
so‘lim qo‘riqxona hududlari, Shveysariya Alplariga o‘xshash, Urgut, Nurobod,
Ming Chinor, Ming Archa, Jomboy qo‘riqxonasi, G‘o‘s, Omonqo‘ton, Ohalik,
Mironqul, Oqsoy qimmatli turistik zahiralar bo‘lib, ekstremal, piyoda, otliq,
alpinizm, speleoturizm, rafting va boshqa turistik mahsulotlarni olg‘a surishda
ulkan imkoniyatlarga egadirlar.
2.3. Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligigaʼ
ta sir etuvchi omillar va ularning klassifikatsiyasi
ʼ
58](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_58.png)
![Turistik ob ektlar xam boshqa ko‘chmas mulk ob ektlari kabi bugungi kundaʼ ʼ
investitsiyalarga muxtojdir. Bugungi iqtisodiyotning rivojlanishi davrida turistik
ob ektlarga xam ichki va tashqi investitsilarni jalb qilish iqtisodiyotni rivojlantirish
ʼ
xamda qadimiy tarixga ega bo‘lgan imoratlarni asldagidek saqlash, ularni
restavrsiya qilish, qayta tiklash, ta mirlash ishlarini olib borish va obodonlashtirish
ʼ
uchun iqtisodiy paydevor yaratadi. Birgina Samarqand shaxrini oladigan bo‘lsak
yildan- yilga turistik oqimlarning ko‘payishi sezilmoqda. Bu esa turistik ob ektlar
ʼ
atrofida turistlar uchun zamonoviy talablarga ega bo‘lgan infratuzilmani yaratish
va takomillashtirishni taqoza qiladi.
Turistik ob ektlar xam investitsiyalash uchun investitsion bozorning bir
ʼ
qismi bo‘lishi mumkin va u o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Turistik ob ekt
ʼ
investitsiyalashtirish ob ekti sifatida iqtisodiy jihatdan eng maqbul va eng
ʼ
jozibakor kapital kiritish sohasiga kiritish mumkin bo‘lgan farqli tomonlariga ega.
Ichki va tashqi iqtisodiyotning rivojlanishi sharoitida investorlarning katta qismi,
turistik ob ektga mablag‘ kiritish evaziga katta daromad olishga olib kelishi
ʼ
mumkin. Shu sababli turistik ob ekt ob ektlarining investitsion jozibadorligi
ʼ ʼ
tahlilini amalga oshirish lozim.
Xar qanday ob ektga investitsiyaning samaradorligini aniqlash uchun
ʼ
investitsion loyiha ishlab chiqiladi, unda kapital qo‘yilmalarni amalga oshirishning
iqtisodiy maqsadga muvofiqlikning asosnomasi, hajmi va muddatlari beriladi.
Turistik ob ektga bo‘lgan investorlarning katta qiziqishi shu bilan ifodalanadiki,
ʼ
unga kiritilgan kapital bahosizlanish riskining past darajasi bilan tavsiflannadi.
Turistik ob ektlarga katta mablag‘ kiritilishi, eng avvalambor, salbiy inflyasion
ʼ
jarayonlardan kompensatsiyalanish imkoniyati bilan ifodalanadi. Turistik ob ektni
ʼ
joriy daromad keltirishi mumkin bo‘lgan investitsion instrumentlarga kiritish
mumkin.. Hozirgi vaqtda har bir investor o‘z mablag‘larini qo‘yishning maksimal
samaradorligini ta minlash uchun u yoki bu kapital kiritish ob ektining investitsion
ʼ ʼ
jozibadorligini qisqa muddat ichida baholash imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim.
59](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_59.png)
![Ma lum ob ektning investitsion jozibadorligi haqidagi tasavvur investor uchunʼ ʼ
ob ektning iqtisodiy potensiali, ob ektga kiritiladigan investitsiyadan kutilayotgan
ʼ ʼ
foyda (naf) va kuchsiz tomonlarini tushunish uchun zarur bo‘ladi. Turistik
ob ektlarining investitsion jozibadorligiga ko‘pgina ichki va tashqi omillar ta sir
ʼ ʼ
etadi. Ularning kompleks baholanishi turistik ob ektning investitsion
ʼ
jozibadorligini aniqlash imkonini beradi.
Investitsion jozibadorlik omillariga ushbu turistik ob ektining hamda ob ekt
ʼ ʼ
joylashgan hududning jozibadorlik omillarini kiritish mumkin.
Turistik ob ektining investitsion jozibadorligiga omillarning ta sir darajasini
ʼ ʼ
tavsiflovchi vazn koeffitsiyentlarini aniqlash uchun ekspert usuli foydalanish
tavisiya etiladi.
Turistik ob ektining investitsion jozibadorligini tavsiflovchi omillar
ʼ
klassifikatsiyasi
Omil Sifat tavsifi
1. Ob ektning jozibadorligi
ʼ
1.1. Ob ektning joylashgan joyi
ʼ Aholi punkti rejasida ob ektning ʼ
joylashish qulayligi
1.2. Ob ekt joylashgan yer uchastka-
ʼ
sining saloxiyati Uchastkaning holati, ma daniy va ʼ
maishiy ob ektlarning mavjudligi,
ʼ
obodonlashtirish darajasi va xakozo
1.3. Ob ektning ekspluatatsiyaga
ʼ
tayyorgarlik darajasi Tayyorgarlik darajasi: past (30%gacha),
o‘rta (70%gacha), yuqori (70%dan
yuqori)
1.4. Funksional (ma naviy)
ʼ
yemirilish hajmi Arxitektura-qurilishning tarixiy
talablariga mos kelishi
1.5. Jismoniy yemirilish hajmi Ob ektning jismoniy yemirilishi
ʼ
1.6. Tashqi yemirilish hajmi Xududdan funksional foydalanishning
o‘zgarishi
2. Joylashgan joyining jozibadorligi
2.1. Muxandislik infratuzilmasi Barcha zaruriy kommunal
xizmatlarning mavjudligi
2.2. Geologik sharoitlar Tuproq xususiyatlari, yer osti
suvlarining holati, botqoqlashuv, yerosti
suvlarining ko‘tarilishi xavfi, yerosti
suvlarining yuqori darajasi
2.3. Transport infratuzilmasi Transportning qulayligi, avtoyo‘llarning
60](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_60.png)
![holati, jamoat transporti bilan
ta minlanganlik, avtotransportniʼ
joylashtirish qulayligi
2.4. Xududning turli-tumanlik
darajasi Ijtimoiy ahamiyati, investitsion
jozibadorligi, tumanning rivojlanish
istiqbollari
3. Hudud darajasida jozibadorligi
3.1. Ob ektga investitsiya
ʼ
kiritishning ahamiyati Ish o‘rinlarining miqdori, turistik
ob ektidan potensial tushumlar, turistik
ʼ
ob ekt atrofida ijtimoiy infratuzilma
ʼ
ob ektlarining soni, turistik ob ektini
ʼ ʼ
funksional qo‘llanilishi mos kelgan
xolatda ijtimoiy ob ekt (ko‘ngilochar
ʼ
majmua va b.) sifatida foydalanishi
mumkin bo‘lgan hudud aholisining
soni,
3.2. Turistik ob ekt bozoridagi holat
ʼ ob ektlarga bo‘lgan turistlar talab va ʼ
takliflar miqdori,
3.3. Ijtimoiy-iqtisodiy holat Aholining turmush darajasi,
jinoyatchilik darajasi, hududning
investitsion jozibadorligi
3.4. Tabiiy omillar Ekologik holat, tabiiy ofatlar xavfi
Ushbu usul ko‘pincha iqtisodiy masalalarni hal qilishda foydalaniladi.
Ekspert usulining asosiy ustun tomoni – ixtiyoriy masalalarni yechish imkoniyati.
Shu bilan birga, ushbu usul qo‘llanilganda ishonchli natijalarni olish uchun
quyidagi talablarga rioya qilish maqsadga muvofiqdir:
- javoblarni taqqoslash imkonini ta minlash maqsadida ekspertlarga
ʼ
berilayotgan savollarning birma noligi va aniqligini ta minlash;
ʼ ʼ
- yetarli miqdorda yuqori malakali ekspertlarni jalb qilish;
- fikr bildirishning mustaqillik tamoyilidan foydalanishni ta minlash.
ʼ
Turistik ob ektning investitsion jozibadorligi investor uchun ko‘zdan
ʼ
kechirilayotgan ob ektlarni darajalarga ajratish imkonini beruvchi qiyosiy tavsif
ʼ
hisoblanadi. Sodda aytganda, uning yordamida eng omadli va foydali aktivlarga
qo‘yilmalarni aniqlash mumkin.
Investor quyidagilarni amalga oshirishi lozim:
61](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_61.png)
![ dastlabki investitsiyalashtirilgan mablag‘ni qaytarish uchun ketadigan
vaqtni aniqlash;
Turistik ob ektini sotib olish natijasida yuzaga kelgan aktivlarningʼ
haqiqiy o‘sish darajasini tahlil qilish;
mavjud risklarni baholashni amalga oshirish.
Turistik ob ektini baholashni faqat quyidagi omillarni hisobga olgan xolda
ʼ
amalga oshirish mumkin:
investitsion turistik ob ekt bozorida yuzaga kelgan iqtisodiy holat;
ʼ
asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi;
investorlarning ma lum ko‘nikma va tajribasi;
ʼ
mamlakatdagi siyosiy holatning stabilligi;
qo‘yilmalarning rejalashtirilgan foydaliligi;
mavjud soliqqa tortish tizimi.
Turistik ob ektining investitsion qiymati va jozibadorligi doimo o‘zaro tor
ʼ
aloqada bo‘ladi. Ularning to‘g‘ri qo‘llanilishi investorga yakuniy qarorni qabul
qilishga ko‘maklashadi.
62](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_62.png)
![3-bob. SAMARQAND VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISHNING
ISTIQBOLLI YO‘NALISHLARI
3.1. Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning
innovatsion-investitsiya omillari
Keyingi yillarda iqtisodiyotda turizm, ayniqsa mintaqaviy turizm
yo‘nalishlarining alohida muhim o‘rnini e tiborga olib O‘zbekiston Respublikasiʼ
Prezidenti tomonidan bir qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Prezidentimiz
Shavkat Miromonovich ta kidlaganidek,
ʼ “Turizm – iqtisodiyotning muhim
tarmoqlaridan biri. Mavjud imkoniyatlardan samarali foydalangan holda, ushbu
tarmoqni yanada takomillashtirish zarur, buni davrning o‘zi taqozo etmoqda.”
Shu sababli, turistik salohiyati katta bo‘lgan mamlakatimiz va uning ayrim
mintaqalarida turizmni va uning infratuzilmasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bu
me yoriy-xuquqiy va dasturlar asosida xujjatlar mamlakatimiz turizmini
ʼ
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar turizm majmuasi kabi milliy
iqtisodiyotmizning yuqori sur atlarda o‘sayotgan ustivor, serdaromad sohasiga
ʼ
aylantiradi. Bu majmuaning tarkibiy qismlari, uning zarur infratuzilmasi bilan
bog‘liqlikda innovatsion-investitsiya va boshqa omillarga tayangan holda
kompleks rivojlanishni ta minlash imkoniyatini yaratadi.
ʼ
Ayniqsa, bunday innovatsion-investitsiyaga asoslangan milliy turizm
majmuasi turizm salohiyati katta hamda mehnat resurslari nisbiy oshiqcha bo‘lgan
mamlakat va hududlarda bandlikni oshirish, ularning sanoat, xizmat ko‘rsatish
boshqa real iqtisodiyotning ustivor sohalarida qo‘shimcha ish o‘rinlarini tashkil
qilish nisbatan ancha arzon tushishi va unga sarflangan investitsiyalar qisqa
muddatda samara berishi bilan ajralib turadi va mintaqaviy turizm va uning
infratuzilmasi hududning innovatsion-investitsiya rivojlantirishning asosiy omili
sifatida xizmat qiladi.
Bu sohadagi tadqiqotlarga, ko‘ra bizning mamlakatimizda turizmga
sarflangan har bir so‘m milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida, xususan
63](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_63.png)
![ularning turizmga infratuzilmasi sifatida xizmat qilayotgan va iqtisodiy
sherikchilik va xamkorlikni amalga oshirayotgan sohalarda uch so‘m qo‘shilgan
qiymat yaratmoqda. Bevosita turizmning mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti yalpi
ichki mahsulotidagi hissasi boshqa turizm majmuasi rivojlangan mamlakatlardagi
kabi yuqori bo‘lmasa ham turizmning boshqa xamkor va sheriklikdagi tarmoqlar
daromadi bilan qo‘shib hisoblaganda 3-4 barobar yuqori bo‘lishini ko‘rsatmoqda.
Lekin, bu ko‘rsatkichlar nisbatan yaxshi bo‘lsa ham boshqa turizm salohiyati
yuqori bo‘lgan mamlakatlardan, jumladan o‘rtacha jahon darajasidan uch barobar
kamligi hali imkoniyatlardan samarali foydalanmaganligini yaqqol ko‘rsatib
turibdi. 38
Keyingi yillarda mamlakatimiz va uning turizm salohiyati yuqori bo‘lgan
mintaqalarida sohani rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan maxsus dasturlar va
ular asosida amalga oshirilgan katta investitsion-innovatsion chora-tadbirlar
asosida turizm sohasining o‘rtacha o‘sish sur atlari o‘rtacha jahon turizmʼ
rivojlanish sur atlaridan deyarli 1,8 marta yuqori bo‘lishi bu sohada hali
ʼ
foydalanilmayotgan imkoniyatlar kattaligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, bizning
mamlakatimizdek aholisi zichligi yuqori va mehnat resurslari nisbatan katta
bo‘lgan mintaqada turizm sohasida va u bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda mos
ravishda deyarli bir va uch bo‘lib jahon miqyosida ko‘rsatkichlariga mos ravishda
deyarli 3,5 va 9 foiz bo‘lishi, bu sohaning mamlakatimiz va uning mintaqalardagi
o‘tkir ijtimoiy-iqtisodiy masala bo‘lgan aholi bandligini ta minlashidagi roli ham
ʼ
juda yuqoriligini ko‘rsatib turibdi. 39
Butunjahon turizm va Jahon bankining O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish
istiqbollari sohasidagi va yuqoridagi tadqiqotlariga ko‘ra mamlakatda sohaning
rivojlanishning yillik o‘sish sur atlariga hamda sohaning mamlakat YAIM o‘sish
ʼ
sur atlari bilan bog‘liq nisbatlarga asoslangan inersion taxminlariga binoan 2024
ʼ
yilga borib bevosita turistik xizmatlar hajmi 1,24 mlrd AQSH dollariga, har yillik
xorijiy turistlar kelishi soni 2 mln kishi bo‘lishi hamda turizm majmuasining
38
Сафарова Н. Цепная реакция туризма// Экономическое обозрение. 2014.№3, 31-32с.
39
Досчанов Т. Туризм соҳасини бошқаришнинг инновацион моделини такомиллаштириш масалалари.
Материал ы VI Форума экономистов. Том 2, Тошкент, IFMR 2015, -262 с .
64](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_64.png)
![mamlakat YaIMdagi hajmi 4 mlrd AQSH dollarga teng kelishi hisoblangan. Lekin,
bu taxminlar asosan mamlakat turizm sohasi va YaIMning oldingi o‘rtacha
inersion o‘sish sur atlariga tayangan bo‘lib, keyingi yillarda mamlakatimizda, shuʼ
jumladan turizm majmuasida olib borilayotgan keng qo‘lamli investitsion-
innovatsion chora-tadbirlarni e tiborga olgan hozirgi davr paragmatik taxminlarini
ʼ
hisoblashni taqazo qiladi.
Turistik majmua, ayniqsa uning hududiy bo‘limlari infratuzilmalarini jadal
rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan oldingi davlat dasturlari asosan
mamlakatimiz va uning hududlarida sohaning kompleks rivojlanishning asosiy
yo‘nalishlarini hozirgi paytda aniqlashtirilgan paragmatik bashoratlarga asosan
takomillashtirish chora-tadbirlarning qayta ko‘rib chiqish lozim. Bu yo‘nalishlar va
ular bo‘yicha asosiy chora-tadbirlar bizning fikrimizcha quyidagilardan tashkil
topadi:
-davlat va davlat sherikchilik asosidagi boshqaruv tizimi va ular xuquqiy-
me yoriy bazasini takomillashtirish yo‘nalishida (vizalar, turistlarni hisobga olishni
ʼ
soddalashtirish, litsenziyalashtirish, mamlakat va hududlar turistik imidjlari ishlab
chiqish va takomillashtirish, erkin turistik va turistik rekratsion hududlarni
shakllantirish va kengaytirish va sh.k);
-soha va turizm bilan sheriklik qiladigan tarmoqlar umumiy infratuzilmalarini
shakllantirish va rivojlantirish yo‘nalishida turizm infratuzilmasi, kommunal, yo‘l-
transport, aviaxizmat, mexmonxona, xavfsizlik xizmati va sh.k;
-turistik mahsulot yo‘nalishida yangi turistik marshrutlar bo‘yicha xizmatlar
turini kengaytirish, turistik mavsumlar yuqori davrida sayyoxlar xizmatlar sifatini
yaxshilash va mavsum davridan to‘la-to‘kis foydalanib mexmonxona o‘rinlari
yetishmasligi, xizmat sifatini turagent operatorlari yetishmasligini kamaytirish
bo‘yicha chora-tadbirlarini ko‘rish va sh.k;
-soha va uning infratuzilmalari bo‘yicha kadrlar salohiyatini yaxshilash
yo‘nalishida (innovatsiya, bilim va ko‘nikmalari yetarli bo‘lgan turizm sohalari
mutaxassislari menejerlari, gidlari tayyorlashni kengaytirish har hil xizmat turlari,
65](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_65.png)
![mahalliy xunarmandchilik, etnografik-folklor hamda reklama va tashviqot,
axborot-kommunikatsiya xizmatlari, turistik markazlarda bankomatlar, onlayn
to‘lovlar, shu jumladan, milliy valyutada to‘lovlarini keng va sifatli yo‘lga qo‘yish
va sh.k).
O‘zbekistonda, shu jumladan Samarqandda turizm salohiyatining yuqoriligi,
uning milliy va xududiy iqtisodiyot taraqqiyotidagi ustuvor o‘rni va ahamiyati,
turizm korxonalarining va ular bilan bevosita bog‘liq xizmat ko‘rsatuvchi tarmoq
sohalarining faolligi turizm majmuasi va uning infratuzilmalari shakllanishi va
rivojlanishiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Zamanoviy turizm majmuasi va uning
infratuzilmalari shakllanishi, avvalambor turizmning innovatsion-investitsiyaviy
rivojlanishi boshqarish modeliga va turizm tizimida iqtisodiy-ijtimoiy
munosabatlariga rivojlanishiga tayanadi
Shu bilan birga, zamonaviy mintaqa turizm majmuasini shakllantirishda
boshqa muhim ishlab chiqarish, transport, mehmonxona, axborot-kommunikatsiya
va reklama xizmatlari, hamda moliya-kredit infratuzilmalari bilan bir qatorda
mamlakatimiz va uning turistik salohiyati yuqori bo‘lgan hududlardagi mavjud
tarixiy-madaniy muzeylar va uning infratuzilmasining o‘rni, ahamiyati va
jazibordorligi juda yuqoridir. Shu sababli, Samarqand shahrining “Yer yuzining
sayqali” deb e tirof etilishi bu hududga chet ellik va maxalliy turistlar keng jalbʼ
qilishni ta minlaydi hamda hududning turistik jazibordorligini, innovatsion-
ʼ
investitsiya ahamiyatini yanada oshiradi.
Shuning uchun ham xududiy turizm majmuasi infratuzilmasi xususan,
madaniy-tarixiy muzeylar infratuzilmasi bizning fikrimizga ko‘ra turizmga
samarali xizmat qiladigan davlat va nodavlat muzeylari tizimini, turizm bozori va
turizmda bozor munosabatlarining rivojlanishini ta minlaydi. Ayniqsa, har
ʼ
tomonlama davlat va xususiy sherikchiligi asosida samarali xizmat ko‘rsatadigan
bu infratuzilmaning iqtisodiy-madaniy tadbirkorlik, xususan ijtimoiy
tadbirkorlikning turli raqamlashgan texnologiyalariga tayangan zamonaviy
66](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_66.png)
![yo‘nalishlarini rivojlantirishga alohida e tibor qaratilishi mintaqa turizmningʼ
yuqori ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.
Hozirgi davrga kelib mamlakatimizda turizm majmuasining bu xizmat
ko‘rsatish infratuzilmasi alohida shakllanishi jarayoni kuzatilmoqda. Bizning
nazarimizda bu infratuzilma modelini yaratish quyidagi shakllarda bo‘lish
mumkin: innovatsion-investitsiyaviy turizm majmuasining tarkibiy qismi bo‘lgan
yirik madaniy-tarixiy muzeylar; o‘zida ilmiy-uslubiy, g‘oyaviy-tarbiyaviy,
madaniy-ma rifiy faoliyatlarni muvofiqlashtiruvchi hududiy muzeylar;
ʼ
shuningdek, maxalliy ahamiyatga ega bo‘lgan tarixiy, madaniy etnografik va
xususiy, shaxsiy va boshqa muzeylar. Bular xammasi birgalikda turizm
majmuasining tarixiy–madaniy muzeylar infratstrukturasini shakllantiradi.
Shuni ta kidlash lozimki, jaxonning turizm va muzeylar taraqqiy qilgan qator
ʼ
mamlakatlar tajribasi bunday markaziy va yirik muzeylarning va ularning xududiy
bo‘limlarining muvofiqlashtiruvchi roli bu muhim turizm infratuzilmasini tashkil
qiluvchi asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Umuman olganda, turizm majmuasi infratuzilmasini xozirgi davrdagi
taxlilidan quyidagi xulosalar qilish mumkin:
-turizmning bu infratuzilmasining shakllanish jarayoni mintaqaviy turizm
majmuasining boshlang‘ich bosqichi deb hisoblash to‘g‘ri bo‘ladi. Infratuzilma
tarkibiga yuqorida keltirilgan turli darajadagi muzeylar va ular bo‘limlari kiritilishi
va alohida tizim sifatida shakllanishi lozim;
- infratuzilmaning bosh shakllantiruvchi sub ektlari bo‘lib undagi yirik va
ʼ
mashhur markaziy muzeylar bo‘lishi kerak. Ularning har tomonlama ilmiy,
uslubiy, tashkiliy yordamisiz turizm majmusi muzeylar tizimi infratuzilmasi
sifatida shakllanmaydi yagona bir tizim sifatida faoliyat olib borishi mumkin
bo‘lmaydi;
-markaziy muzeylar va ularning hududlardagi bo‘limlarining yagona
me yoriy uslubiy rahbarligida tegishli vazirlik va qo‘mitalarining va boshqa
ʼ
67](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_67.png)
![maxalliy darajadagi muzeylari turizm majmuasining muhim va zarur infratuzilmasi
sifatida samarali faoliyat olib borishadi;
-infratuzilma ob ektlari faoliyatiga axborot texnologiyalarini keng jalb qilganʼ
holda muzeylar faoliyatini aks ettirgan yangi veb-saytlar kiritish, nodir va nayob
eksponatlar bo‘yicha yangi ma lumotlar berish, muzeylar reklama, bukletlari va
ʼ
tashrifnomalarini yaratish va ularni xorijiy internet resurslarida e lon qilish va
ʼ
ularni sotish bo‘yicha halqaro to‘lov kartalari orqali onlayn hisob-kitoblarini
amalga oshirishni keng yo‘lga qo‘yish kerak;
-infratuzilma o‘z faoliyatini moddiy va moliyaviy asoslarini yaxshilash,
homiylar, sahovatpesha insonlar qo‘llab-quvvatlashini samarali tashkil qilish
uchun uning tarkibida tadbirkorlik, xususan ijtimoiy tadbirkorlik sub ektlarini
ʼ
yaratishni qo‘llab-quvvatlash kerak va boshqalar.
Bu yo‘nalishlardagi chora-tadbirlarni to‘liq amalga oshirish mamlakat va
mintaqa turizmi va uning infratuzilmalarini raqamli texnologiyalarga asoslangan
holda innovatsion-investitsiyaviy rivojlanishini ta minlaydi. Shuningdek, milliy va
ʼ
mintaqa turizmida uning ustivor sohalarini yanada jadalroq rivojlantirishga,
sohaning boshqa turizm salohiyati yuqori bo‘lgan mamlakatlari bilan
raqobatbardoshligini oshirishga hamda mamlakat va uning hududlarida mavjud
resurs va imkoniyatlardan samarali foydalanishga, yangi ish o‘rinlarni ko‘paytirish
asosida chuqur iqtisodiy-ijtimoiy muammolarni hal qilish va aholi turmush
darajasini oshirishga hamda rivojlangan turistik mamlakatlar safidan o‘ziga
munosib o‘rin topishga imkon beradi.
3.2. Turizm sohasini rivojlantirishda mobil dasturlar dan foydalanish
usullarini takomillashtirish
Tadqiqot jarayonida turizm samaradorligini oshirishda mobil dasturlari bilan
bog‘liq tashkiliy omillardan foydalanish usullarini takomillashtirish yo‘llari ham
qarab chiqildi va natijada Samarqand viloyatidagi barcha madaniy meros ob ektlari
ʼ
va muzeylarda “ SMART ” texnologiyalarini joriy etish orqali tashrif
buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish tizimini joriy etish, audiogidlarni
68](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_68.png)
![o‘rnatish, muzey eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron
kataloglarini h amda madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjimaʼ
kilish va o‘ q ish imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish taklifi ishlab chiqildi.
Mazkur masala bugungi kunda o‘ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Bu
quyidagilar bilan izohlanadi:
- turizm iqtisodiyotning muhim tarmog‘iga aynanish i va kelajakda yanada
rivojlanishini ta minlash uchun turistlarning ko‘proq bo‘lishini ta minlashga
ʼ ʼ
erishish lozimligi;
- turizm sohasining jahon miqyosida jadal sur atlar bilan rivoj
ʼ - lanib
borayotganligini inobatga olib, ularga turli qulayliklar yaratish zarurati;
- turizmga dunyo aholisining qiziqishi ortib bor a yotganligi tufayli
xizmatlarni eksport qilish imkoniyatining yaratilishi orqali ularni mamlakatimizga
jalb qilishning ob ektiv zarurligi;
ʼ
- buning uchun Samarqand viloyatidagi barcha madaniy meros ob ektlari va
ʼ
muzeylar i da “ SMART ” texnologiyalarini joriy etish vaqtining kelgan ligi;
- turistik ob ektlarga kirish chiqishni, shu orqali pul tushumini nazorat
ʼ
qilishni yo‘lga qo‘yish uchun tashrif buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish
tizimini joriy etish kerakligi;
- bugungi ilg‘or texnologiyalardan foydalangan holda audiogidlarni
o‘rnatishning ham zaruratga aylanib borayotganligi;
- muzey eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron
kataloglarini yaratish zarurati;
- madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjima
ʼ q ilish va
o‘ q ish imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish kabilar bilan izohlanadi.
Yuqoridagilarning barchasi mazkur masalaning o‘ta muhim va dolzarb - ligini
hamda turizm sohasining iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatini ko‘rsatib
beradigan barcha jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan, mazkur
masalaning maqsadi bevosita turizm sohasini rivojlantirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni ishlab chiqish jarayonida viloyatdagi barcha madaniy meros ob ektlari
ʼ
69](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_69.png)
![va muzeylarda “ SMART ” texnologiyalarini joriy etish orqali tashrif
buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish tizimini joriy etish, audiogidlarni
o‘rnatish, muzey eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron
kataloglarini h amda madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjimaʼ
q ilish va o‘ q ish imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish va ularni amaliyotga
joriy qilib, tajriba natijalari asosida olingan ma lumotlarning qiyosiy tah
ʼ l ilini
amalga oshirishdan va ularning samarasini aniqlash yo‘llarini ishlab chiqishdan
iborat.
Bugungi kunda, turizmga mo‘ljallangan ob ektlarni muxandislik-
ʼ
kommunikatsiya tarmok l ariga ulash yuzasidan ruxsat beruvchi hujjatlar uchun
sarflanadigan xarajatlar tegishli shahar va tumanlar h okimliklarining ma h alliy
budjet mabla g‘ lari evaziga q oplanishi ham soha tadbirkorlari uchun qo‘shimcha
imkoniyat va imtiyoz bo‘lib hisoblanadi.
Tadqiqot natijasida Samarqand viloyatidagi madaniy meros ob ekt-lari va
ʼ
muzeylarda qo‘shimcha xizmatlarni joriy qilish asosida turistlar - ning turkunlarini
uzaytirish evaziga turistik xizmatlar samaradorligini oshirish mexanizmi
takomillashtirilgan . Bunga erishish uchun barcha madaniy meros ob ektlari va
ʼ
muzeylarda “ SMART ” texnologiya si ni qo‘llash orqali tashrif buyuruvchilarni
elektron ro‘yxatga olish tizimini joriy etish, audiogidlarni o‘rnatish, muzey
eksponatlari va tarixiy obidalarning xorijiy tillardagi elektron kataloglarini h amda
madaniy meros ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjima
ʼ q ilish va o‘ q ish
imkonini beruvchi mobil dasturini yaratish taklif qilingan.
Hozirgi paytda respublikamizning turizm salohiyatini oshirish maqsadida
investitsiyalarni faol jalb qilish, sohaga innovatsion g‘oya va texnologiyalarni joriy
etish, mamlakatning boy tabiiy, madaniy va tarixiy merosining mavjud resurslari
va imkoniyatlaridan to‘la va har tomonlama foydalanish, ularni keng
jamoatchilikka targ‘ib qilish uchun qulay sharoit yaratish, mamlakatimiz
ichkarisida turistlar oqimini ko‘paytirish, kirish turizmini rivojlantirish orqali, uni
70](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_70.png)
![milliy iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biriga aylantirish ustuvor vazifa
sifatida qaraldi.
Bugungi kunda turizm sohasi uchun eng qulay axborot texnologiya - lar i dan
biri “ SMART ” texnologiya si bo‘lib, uni Samarqand viloyatidagi barcha madaniy
meros ob ektlari va muzeylarga joriy qilish maqsadga muvofiq. Mazkurʼ
texnologiya, ta kidlanganidek, tashrif buyuruvchilarni elektron ro‘yxatga olish,
ʼ
tur i stik ob ektlarga audiogidlarni o‘rnatish, muzey eksponatlari va tarixiy
ʼ
obidalarning xorijiy tillardagi elektron kataloglarini h amda madaniy meros
ob ektlariga bitilgan arab yozuvlarini tarjima qilish va o‘
ʼ q ish imkonini beradi.
Bularni amalga oshirishda turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkilotlari
bilan birga yana bir qancha mutasaddi tashkilotlar (Madaniyat vazirligiga qarashli
tashkilotlar, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlan - tirish
vazirligi kabi) hamkorlik qilishini taqozo qiladi.
Endi qisqagina “ SMART ” texnologiyasining mazmuniga qaraydigan
bo‘lsak, u ingliz tilidan olingan bir qancha so‘zlar bosh harfidan tashkil topgan.
“S” harfi Specific so‘zining bosh harfi bo‘lib, “ aniq ”, degan ma noni beradi. “M”
ʼ
harfi “Measurable” so‘zining bosh harfi, “ o‘lchanadi - gan” degan ma noni
ʼ
anglatadi. “A” harfi ham inglizcha “Attainable, Achievable” so‘zning bosh harfi
bo‘lib, “ erishiladigan ”, degan ma noni ifodalaydi. “R” harfi inglizcha “Relevant”
ʼ
so‘zdan iborat bo‘lib, “ dolzarb ”, degan ma noni anglatadi. Nihoyat “T” harfiham
ʼ
inglizcha “Time-bound” so‘zdan iborat bo‘lib, “ vaqtning chegaralanganligi ”,
degan ma noni beradi. O‘zbek tilida
ʼ SMART so‘zining so‘zma-so‘z tarjimasini
aniq, o‘lchanadigan, erishiladigan, dolzarb, vaqtning chegaralanganligi ni
(AO‘EDV) anglata - di. Bulardan vaqtning chegaralangan paytida dolzarb
masalalarni aniq o‘lchashga erishiladigan axborot texnologiyalari degan so‘z
turkumi kelib chiqadi. Ushbu holat sohaga zamonaviy axborot texnologiyalaridan
biri bo‘lgan , SMART texnologiya lari ni qo‘llash lozimligini ko‘rsatadi.
Bundan xulosa, turizm sohasida, ya ni madaniy meros ob ektlari
ʼ ʼ
vamuzeylarga turistlarning tashrifini hisobga olish jarayonida aniq ma lumotga ega
ʼ
71](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_71.png)
![bo‘lish uchun, uni o‘lchaydigan holatga keltirishga erishiladi - gan, dolzarb va vaqt
jihatidan chegaralangan holatda SMART texnologiyasi - ni qo‘llash maqsadga
muvofiqdir. Buning muhim jihati, kelib-ketgan turistlarni aniq ro‘yxatga olish
bilan birga, pul tushumini ham aniq hisoblash imkonini beradi. Buning natijasida
pul tushumi va uni o‘zlashtirish bilan bog‘liq turli qonunbuzarliklarning ham oldi
olinadi.
Samarqand shahridagi eng katta 6 ta tarixiy obidalarga kirish jarayonini
kuzatish natijasida aniqlandiki, tarixiy obidalarga tashrif buyuradigan turistlarning
19,7 % chipta olmasdan va pul to‘lamasdan kirmoqda. Agar ushbu obidalarga
“ SMART ” texnologiyalari joriy etilsa, ushbu yo‘qotishga barham berilgan
bo‘lardi.
Muhimi turistlarga tarixiy obidalarimiz haqida to‘liq ma lumotlar taqdimʼ
etish bilan birga, ularning Samarqandda bo‘lish vaqtini cho‘zish imkoniyati ham
yaratiladi. Bu albatta turizmdan keladigan daromadni oshirish imkonini beradi.
Buni aniqlash uchun quyidagi formulani tavsiya qilmoqdamiz:
ХТ
обс =
[( ТО
с ∗ НҚ
в ) ∗ Т
с ] ∗ Т
бх = 1
тур . кун ∗ Т
с ∗ Т
бх ;
Bunda: ХТ
обс –turist lar ning ortiqcha bo‘lishligining bir kunlik samarasi;
ТО
с – turistik ob ektlarning soni;
ʼ
НҚ
в – tarixiy obidalarni n a moyish qilishga sarflangan qo‘shimcha vaqt;
Т
с – tarixiy obidalarga kiradigan xorijiy turistlar soni;
Тбх
– turistlarning o‘rta hisobda bir kunlik xarajati.
Mazkur formula orqali turistlarning hujjatli videofilmini har bir turistik ob ekt
ʼ
bo‘yicha namoyish qilish natijasida ortiqcha bo‘lishligining bir kunlik samarasi
aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkich orqali bir mavsum davomida qancha samaraga
erishganligini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanishni tavsiya qilamiz:
ХТ
ус = ХТ
обс ∗ МК
с ;
ХТ ус
– xorijiy turistlarning ortiqcha bo‘lishligining umumiy samarasi;
МК с
– mavsumdagi kunlar soni.
72](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_72.png)
![Hozirgi paytda turistlarni ko‘proq mamlakatimizda, xususan Samarqandda
qolishini (turkunlarning uzayishini) ta minlashga erishish, hududlarni barqarorʼ
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta minlash uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
ʼ
Buning uchun turistlarga qo‘shimcha xizmat - larni tashkil qilish lozim. Agar
sohaga “ SMART ” texnologiyalarini joriy qilib, har bir tarixiy obida yoki turistik
ob ekt bo‘yicha 30 daqiqalik turli tillarda vid
ʼ yeo lavha tashkil etilsa, turistlarning
Samarqandda qolishi yana bir kunga uzaytiriladi va ma lum miqdordagi samara-
ʼ
dorlikka erishiladi. Buushbu jadvalda keltirilgan ( 3.2.1 -jadval).
3.2.1 -jadval
Turistlarga qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatish natijasida ularning
Samarqandda bo‘lish kunlarini uzaytirish va undan olinadigan samarani
hisoblash
T/r Ko‘rsatkichlar Miqdori Hisoblash uslubi
HOZIRGIHOLAT
1. Tarixiy obidalarni tomosha qilish , daq iqa 360 60 daq. * 6 ta
ob
ʼ yekt
2. Tushlik vaqti , daq iqa 60 60 daq. Tushlik
3. Turistlarning oldingi marshrut bo‘yicha
sarflangan vaqti , soat 7 (360+60)/60
SMART texnologiyasi joriy qilinganda
4. Videolavha ( 30 daq. va tashkiliy ishlarga 10
daq. ) 40 30+10
5. Tadqiq qilingan 6 ta tarixiy obidalarda
qo‘shimcha ko‘rsatuvlar tashkil qilish vaqti ,
soat 4 6 ta ob
ʼ yekt * 40
daq.=240/60
6.
Qo‘shimcha video lavhani n a moyish qilish
bilan jami vaqt , soat 11 (360+60+240)/
60=660/60 yoki 7+4
soat
7. Bir kishi bir kunda taxminan 100 AQSH
dollar sarflasa bir kunda 200 nafar turistni
“ushlab qolinsa” bir kunlik tushum , AQSH
dollar 20,0 ming 200*100,0 AQSH
dollar
8. Bir mavsumda (o‘rta hisobda 180 kun)
qo‘shimcha daromad summasi , AQSH
dollar 3600,0
ming 180*20,0 ming
AQSH dollar
Mazkur jadvalda keltirilgan tadqiqotlarimiz ko‘rsatdiki, vide o- lavhani
n a moyish qilish uchun har bir ob ektda kamida 40 daqiqadan vaqti (n
ʼ a moyish 30
daqiqaga mo‘ljallangan, qolgan 10 daqiqasi, kirish, chiq i sh va boshqa tashkiliy
tadbirlar bilan bog‘liq) faqat shunga sarflanadi. Qolgan jarayonlarga jadvalda
73](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_73.png)
![keltirilgan tarixiy obidalarning hammasini tomosha qilish va o‘rganishga (orada 1
soatlik tushlik vaqti ham shunga kiradi) bir kunda 8 soat vaqt ketsa, ularga yana 4
soat qo‘shiladi. Chunki, har bir ob ektni to‘liq o‘rganish uchun 40 daqiqadanʼ
qo‘shilsa jami 240 daqiqa (40*6) qo‘shiladi. Bu turistlarning yana 4 soat
Samarqandda bo‘lishini ta minlaydi. Jami Samarqandda bo‘lishi 11 soatni tashkil
ʼ
qiladi.
Demak, ushbu marshrut tashkil qilinsa, turistlar Toshkentdan ertalab
“ Afrosiyob ” poyezd i bilan kelib kechki payt qaytib keta olmaydi. Ular albatta bir
sutka shu yerda qo‘shimcha ravishda qolishiga to‘g‘ri keladi. Bu har bir turistdan
bir kecha tunashi, ovqatlanishi, transport xizmati kabilardan foydalanishi uchun
o‘rta hisobda 100,0 AQSH dollaridan qo‘shimcha sarflashsa shahrimiz uchun
kattagina qo‘shimcha daromad manbai bo‘ladi. Agar, 200 nafar turistni shunday
“ushlab qolinsa”, bir kunda ulardan tushadigan daromad 20,0 ming AQSH
dollarini (100,0*200) tashkil qiladi.
Xuddi shunday holat o‘rta hisobda saqlanib qolsa, bir mavsumda, taxminan
180 kunda ushbu tushumning miqdori 1800,0 ming AQSH dollarini (180*20,0)
tashkil qiladi. Ushbu samara turistlar sonini ko‘paytirish, mavsumni ob-havoning
kelishiga qarab uzaytirish va ularning qolish muddatini cho‘zish evaziga oshib
boraverishi tabiiy. Ushbu usuldan foydalanilsa, turizmda samaradorlik, qariyb 20,0
%ga oshgan bo‘lar edi.
2.3. Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari
Hozirgi kunda turizmning jahon iqtisodiyotidagi hissasi yil sayin oshib,
makroiqtisodiy tarmoqlar qatorida rivojlanib bormoqda. Mazkur soha dunyodagi
ko‘pgina davlatlarning daromad manbai sifatida ularning milliy iqtisodiyotida
asosiy o‘rin tutadi. Shu sababli O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish muhim
vazifalardan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi
74](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_74.png)
![“O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlashʼ
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-4861 sonli farmonining 8- bandida
“aeroportlarda va temir yo‘l vokzallarida qulay turizm axborot makonini, shu
jumladan turizm-axborot punktlari faoliyatini, turizm navigatsiya
tizimini,...xizmatlar darajasi va sifatini oshirish chora- tadbirlarini tizimli
ravishda amalga oshirish” vazifalari belgilangan bo‘lib, mamlakatimizda turistik
mahsulotlarni ishlab chiqishda axborot texnologiyalaridan to‘laqonli ravishda
foydalanish muhimligini belgilaydi.
Internet butun dunyoda keng ommalashgan ma lumot yetkazib berish
ʼ
manbai hisoblanadi. Internet jamiyatimiz hayotining barcha sohalarda keng tatbiq
qilingan. Hozirgi kunda turizmni rivojlantirishda internetning tutgan o‘rni
beqiyos hisoblanadi. Barcha turizm sohalari bo‘yicha faoliyatini olib borayotgan
tashkilotlar internetdan bevosita foydalanadi. Internet orqali o‘z tashkilotlarini
reklama qilish bilan birgalikda, turmahsulotlarni onlayn tarzda turistga yetkazib
bermoqda. Internet turistik tashkilotlarga uzoq masofadan turib hamkor
tashkilotlarga o‘z tashkilotlari haqida ma lumotlar berish imkonini yaratadi. Tez
ʼ
va samarali tarzda turmahsulotlarini namoyish qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Bundan 15 yillarcha oldin turma h sulotlarni turistga namoyon etishda bir q ancha
vositachilar q atnashar edi. Bugungi kunga kelib esa virtual vositachi -
me h monxona, restoran, turistik tashkilotlarning shaxsiy veb sa h ifalari vujudga
keldi. Bu sayyo h uchun bir q ancha q ulayliklarni yaratib beradi. Turistik tashkilot
aralashuvisiz me h monxona xizmatlari h a q ida ma lumot olishni ta minlaydi.
ʼ ʼ
Rossiyalik olimlar N.Morozova va M.Morozovning fikriga k o‘ ra zamonaviy
turizm industriyasi yangi kompyuter texnologiyalarini joriy etilishi bilan ulkan
o‘ zgarishlarga ega b o‘ ldi. H ar q anday tashkilotni turistik biznes bozorida
zamonaviy axborotlar texnologiyasidan foydalanilmasdan muvaffa q iyatli faoliyat
k o‘ rsatishi amaliyotda mumkin emas. Turizm ma h sulotini yaratish va sotish
texnologiyasini xususiyati q is q a va q t ichida transport vositalarini erishish va
turistlarni joylashtir ish imkoniyatlari h a q ida malumotlarni ta q dim etish, joylarni
75](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_75.png)
![tez bronlashtirish va rezervlashni ta minlash, ʼ h amda turistik xizmatlarni
(chiptalar, h isoblar va y o‘ nalish b o‘ yicha k o‘ rsatmalar kabi h ujjatlarni parallel
rasmiylashtirish, h isob-kitob va ma lumotnomali axborotlar bilan ta minlash va
ʼ ʼ
bosh q alar) ta q dim etishda qo‘ shimcha vazifalarni yech ishn i avtomatlashtirishni
ta minlaydigan tizimlarni yaratishni talab etadi. Bunga tizimda axborotni
ʼ q ayta
ishlash va uzatish uchun zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan keng
foydalanish sharoitida erishish mumkin. Turizm industriyasi shunchalik k o‘ p
k o‘ rinishli va k o‘ p q irraliki turli axborot texnologiyalarini alo h ida olgan turistik
firma yoki otel ishini avtomatlashtirishni ta minlovchi maxsus dasturiy
ʼ
vositalarni yaratishdan to global kompyuter tarmo q laridan foydalanishni talab
etadi.
A. Getalenkoning fikriga k o‘ ra turizmda axborot texnologiyalarini joriy etish
turistik ma h sulotlarni ishlab chi q ish va uni tatbi q etish jarayonining h ar xil
bos q ichlarida foydalanish mumkin. Turizmning q uyidagi asosiy y o‘ nalishlari da
axborot texnologiyalaridan bevosita samarali foydalanish mumkin:
- turi stik ma h sulotlarini tatbi q etish va sotish;
- turi stik tashkilotlar ning bosh q aruv tizimida;
- turi stik ma h sulotlarini yaratishda;
- xizmatlarni yetkazib berishda.
Samarqand viloyatining turizm salo h iyatini dunyoga namoyon q ilishda,
xal q aro turistik o q imlarni bar q arorlashtirish, uni mavsumiylik xususiyatlaridan
h oli q ilish ma q sadida internet tarmo g‘ i or q ali turistik salo h iyatimizni k o‘ rsatib
beruvchi veb sa h ifalarni xal q aro tajribalar asosida o‘ zgartirib borish lozim.
K o‘ rib o‘ tilgan mutaxassislarning fikriga k o‘ ra, turizm sohasini
takomillashtirishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish dolzarb
h isoblanadi. Ho zirgi kunda mamlakat turizm salo h iyatini dunyoga namoyon
q ilishda turli dasturiy vositalardan foydalaniladi. Samarqand viloyatida
joylashgan turistik maskanlarimizning rivojlangan davlatlar foydalanayotgan
dasturlardan foydalanish or q ali dunyoga namoyon q ilish zarur h isoblanadi. Bu
76](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_76.png)
![esa 3 D -texnologiyalari asosida Samarqand viloyatining turistik potensialga ega
ob ektlarini virtual ʼ h arakatga keltirish shaklini ishlab chi q ishni talab etadi. Bu esa
o‘ z navbatida iste molchilarga sayo
ʼ h at q ilinayotgan ob ektlar ʼ h a q ida oldindan
t o‘ li q tarzda ma lumotga ega b
ʼ o‘ ladilar.
Bugungi kunda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan keng
foydalanilgan h olda xal q aro va ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlarini
yanada oshirish mumkin.
O‘ zbekistonda h am internet tarmo g‘ i or q ali turizmni rivojlantirish mumkin.
Deyarli barcha turi stik tashkilotlarning o‘ z veb sa h ifalari mavjud. Internet veb
sa h ifalari turi stik tashkilotlarga keng auditoriyaga ega b o‘ lish imkonini beradi.
Veb sa h ifaning k o‘ rkamligi, ma lumot bilan boyitilganligi bu turi
ʼ stik
tashkilotning yuzi h isoblanadi.
Samarqand viloyatida tarixiy-madaniy turizm rivojlanganligi tufayli veb
sa h ifalarimizni milliy tarzda namoyon q ilishimiz zarur. Veb sa h ifalar or q ali turist
turma h sulot h a q ida oldindan, masofadan turib bemalol tanishib chi q ish
imkoniyatiga ega b o‘ ladi. Turizm so h asini rivojlantirishda tarixiy obidalarni 3D-
texnologiyalari asosida virtual h arakatga keltirish axborot texnologiyalari
rivojlangan davrda eng dolzarb masalalaridan biri h isoblanadi.
Turizmda axborot texnologiyalarining tar q alishi bir q ancha qo‘ shimcha
ijtimoiy-madaniy, i q tisodiy va siyosiy omillarga bo g‘ li q . Axborot
texnologiyalarining yakka o‘ zi turi stik xizmatlarning “yangi kombinatsiya-
lari”ni yarata olmaydi, albatta texnologiyalarning bir q ancha ijtimoiy,
institutsional, ijtimoiy-siyosiy va madaniy omillar bilan qo‘ shilishigina tovar va
xizmatlar, metod va bozorlarning yangi kombinatsiyalarini yaratilishiga olib
kelishi mumkin. Telekommunikatsiya tarmo q laridan foydalanish va interfeyslar
shunga k o‘ maklashadiki, axborot tizimlaridan bevosita sayo h atchini foydalana
oladi. Agar tizim t o‘g‘ ri qo‘ llanilayotgan b o‘ lsa, axborot texnologiyalari
xizmatning yukori sifatini ta minlaydi, shunday kilib, mijozlarning talabi t
ʼ o‘ laro q
q ondiriladi. Lekin yuksak texnologiya bilan zarur darajadagi shaxsiy e tibor
ʼ
77](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_77.png)
![o‘ rtasida muayyan muvozanatni sa q lab turish talab etiladi. Turizm so h asida
axborot texnologiyalarining rolini k o‘ rib chi q ar ekanmiz, shuni yodda tutish
kerakki, turizmni rivojlantirishning nazarda tutilayotgan ishlanmalari va rejalari
q uyidagi savollarga javob berishi kerak:
- turi stik bozorning h olatini va bu tarmo q ravna q ining asosiy muammolarini
q anday ba h olamo q kerak;
- turi stik bozorning q aysi asosiy y o‘ nalishlari minta q a manfaatlariga
t o‘ likro q javob beradi, mabla g‘ larni q ayerga va nimaga samaraliro q sarflash
kerak;
- q anday q ilib minta q aning imidjini yaxshilash va sayyo h lar uchun
viloyatlarning jozibasini oshirish mumkin;
- turizmni rivojlantirish evaziga minta q aning ijtimoiy-i q tisodiy ravna q ini
q ay taxlitda ra g‘ batlantirish mumkin.
Turistik tashkilotlarda zamonaviy axborot texnologiyalari tizimli ravishda
amalga oshirilsa, istalgan foydalanuvchi internetdan yetakchi turoperatorlarning
narxlari va takliflari to‘g‘risida ma lumotlaridan xabardor bo‘lishi mumkin (oldinʼ
turist agentlikka o‘zi ko‘ng‘iroq qilib uchish sanasi, narxi, mehonxona xonasi va
turoperatorning nomi va hatto aloqa telefonlarini ham o‘zlari so‘rab olganlar),
bronlashtirishning bunday tizimi joriy qilingandan keyin mijoz ish o‘rnini tark
etmagan holda mustaqil tarzda nafaqatgina uni qiziqtirgan turni bron qilishi
(istalgan yo‘nalishda), balki agentlik xizmatlariga murojaat qilmasdan unga
to‘lovni amalga oshirishi, yo‘llanma hamda vaucherni mustaqil tarzda olishi va
sayohatga erkin borishi mumkin bo‘ladi.
Zamonaviy turizm yangi kompyuter texnologiyalarini joriy etili shi bilan
ulkan o‘zgarishlarga ega bo‘ldi. Har qanday firmani turistik biznes bozorida
zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanilmasdan muvaffaqiyatli faoliyat
ko‘rsatishi amaliyotda mumkin emas.
78](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_78.png)
![XULOSA
Har bir hududda turizmni rivojlantirishning kelajagini aniqlash va istiqbolini
belgilash uchun avvalo, uning moddiy-texnika bazasini, turistik resurslar
ko‘lamining yetarliligini, mazkur turistik marshrutga bo‘lgan talabni chuqur
o‘rganish lozim. Bu n da turistik xizmat lar bahosini haddan tashqari oshirib
yubormaslik kerak. Masalan, ma lum bir mintaqadagi tarixiy yodgorlik faqat shuʼ
joyning o‘zi uchungina kiziqarli bo‘lishi mumkin, ammo uni xalqaro maydonga
olib chiqish uchun uning xalqaro ahamiyatini ko‘rsata bilish va bu borada tegishli
ilmiy-tadqiqotlarni o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.
O‘zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari ichida katta turistik salohiyatga
ega ligini Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabz shaharlari BMT qoshidagi
YuNESKOning butun dunyo tarixiy va madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan ligida
ham ko‘rish mumkin . Mamlakatimizda faqatgina tarixiy, madaniy, me moriy,
ʼ
arxeologik ahamiyatga ega bo‘lgan turistlarni jalb qilish mumkin bo‘lgan ob ektlar
ʼ
soni 7,0 mingdan ziyodni tashkil qiladi. Ulardan 545 tasi me moriy, 575 tasi
ʼ
tarixiy, 1457 tasi san at, 5500 tasi arx
ʼ e ologik obidalardir. Ulardan turistik ob ekt ʼ
sifatida qamrab olinganlari atigi 140 ta ni tashkil qiladi 40
. Bu ko‘rsatkich bor-yo‘g‘i
2,0 foiz ga teng , xolos. Qolgan turistik ob ektlar haqida reklama ham, aniq
ʼ
ma lumotlar ham yetarli emas. Demak, ko‘rinib turibdiki, hali bu borada ancha
ʼ
ishlarni amalga oshirish lozim .
O‘zbekistonning turistik salohiyati katta ekanligi bilan birga, ularning ayrim
shaharlari o‘ta diqqatga sazovordir. Masalan, turistlar-ning ko‘rishi mumkin
bo‘lgan ob ektlar soni bo‘yicha Xiva shahri birinchi o‘rinda turadi
ʼ 41
. Unda 310 ta
ob ekt, ikkinchi o‘rinda Buxoro shahri bo‘lib, unda 221 ta ob ekt, Toshkent
ʼ ʼ
shahrida 144 ta va Samarqandda 118 ta ob ekt mavjud
ʼ 42
. Bugungi kunga kelib,
40
Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4,
2004. – 61 бет.
41
Пардаев Б.Р. “ Минтақаларнинг туристик-рекреацион салоҳиятидан самарали фойдаланиш имкониятлари (Жиззах
вилояти мисолида) ” мавзусидаги Диссертация иши. 2012 й. – 26 б.
42
Файзиева Ш. Основные направления развития туризма в Узбекистане. // Экономический вестник Узбекистана. № 3-4,
2004. – 61 бет.
79](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_79.png)
![Samarqand viloyatidagi barcha turistik ob ektlar soni 2496 taga yetdi. Ulardanʼ
madaniy meros ob ektlari 581 ta, ziyoratgohlar 34 ta, 1 ta qo‘riqxona mavjud, ko‘l,
ʼ
daryo, h ovuz, suv omborlari va boshqalar (rekreatsion hududlar) soni 23 ta, tabiat
yodgorliklari 976 tani tashkil qiladi 43
. Ko‘rinib turibdiki, viloyatimizning turistik
salohiyati juda katta.
Ushbu mavjud turistik ob ektlardan tashqari yana bir qancha ob ektlarni
ʼ ʼ
barpo qilish mumkin. Birgina Samarqand viloyatini oladigan bo‘lsak, uning Urgut,
Omon-qo‘ton, Ohalik, Mironqul kabi manzarali tog‘-daralari borki, bu joylarga
piyoda marshrutlarni tashkil qilish va ekologik turizmni rivojlantirish mumkin.
Ammo bunday salohiyatdan samarali foydalanish masalasi ga hamon yetarli
darajada e tibor
ʼ qara tilgan emas.
“Buyuk ipak yo‘li”ning chorraxasida joylashgan Samarqand viloyati
mamlakatimizdagi eng jozibador turistik mintaqalarning biridir. Respublika
madaniy meros ob’ektlarini muxofaza qilish va ulardan foydalanish bosh
boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra viloyat hududida tabiiy va antropgen
harakterdagi turli davrlar, sivilizatsiyalar va dinlarga tegishli 1501 ta arxeologiya,
806 ta me’morchilik yodgorliklari, 25 ta alohida diqqatga sazovor joylar, 100 dan
ortiq monumental san’at ob’ektlari davlat ro‘yxatiga olingan. Samarqand,
Kattaqo‘rg‘ondagi tarixiy shahar obidalari, eski ko‘chalar, Paxtachi, Oqdaryo,
Nurobod, Urgut tumanlaridagi qadimiy me’morchilik yodgorliklari — masjid va
madrasalar, fuqarolik inshootlari, alohida me’moriy komplekslar, rus istilosi
davridagi bino va inshootlar, yuzlab arxeologik yodgorliklar shular jumlasidandir.
Bularning barchasi, shuningdek tovar va xizmatlar bozorining yaqinligi, yuqori
tabiiy-rekreatsion salohiyat va madaniy qadriyatlarning saqlanib turganligi
Samarqand viloyatida turizm sohasini jadal rivojlantirish uchun mustahkam zamin
yaratadi. Ammo hozircha mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanishga erisha
olganimiz yo‘q.
Samarqand viloyati madaniy, tarixiy va me’moriy yodgorliklarga boy.
Samarqand shaxridagi Shohizinda me’moriy ansambli, Bibixonim jome masjidi,
43
Туризмни ривожлантириш Давлат Қўмитасининг Самарқанд вилояти бўлиминин г 2018 йилги маълумотлари.
80](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_80.png)
![Registon maydonidagi me’moriy majmua, Amir Temur maqbarasi, Ulug‘bek
rasadxonasi va boshqalar butun dunyoga mashhur.
Viloyatda 291 me’moriy, 1452 arxeologik, 36 tarixiy, 188 monumental
san’at va haykaltaroshlik yodgorligi bor. Samarqand viloyatidagi me’moriy
yodgorliklardan Kattaqo‘rg‘ondagi Qalandarxona masjidi (1909—10 y.lar),
Okdaryo tumanidagi Maxdumi A’zam me’moriy majmuasi (16—20-a.lar),
Paxtachi tumanidagi Imom Bahri ota maqbarasi (15— 16-a.lar), Nurobod tumani
Tim qishlog‘idagi Arabota maqbarasi (977 y.), Payariq tumani Hartang
qishlog‘idagi Imom al – Buxoriy yodgorlik majmui, Samarqand shaxri atrofida
Xoja Abdi Birun me’moriy ansambli (15—18-a.lar), Xoja Axror me’moriy majmui
(15—20-a.lar), Nodir Devonbegi madrasasi (1630—31y.lar) va boshqalarning
saqlanib qolgani viloyatning ulkan turistik salohiyatga egaligidan dalolat beradi.
Samarqand shahrida xalqaro turizmning rivojlanish holati, ya’ni bugungi
kunda xorijiy turistlar tashrifining tahlili, eng ko‘p turistlar oqimi Yevropa
mamlakatlaridan kelishini ko‘rsatmoqda ( 55 % ) , bunda Butunjahon turistik
tashkilotlarining tasnifi bo‘yicha MDH mamlakatlari ham Yevropa mintaqasiga
kiradi . Keyingi o‘rinda Sharqiy Osiyo va Tinch okeaniya mintaqa mamlakatlari
turistlari 22% ni tashkil qilmoqda. Uchinchi o‘rnida esa O‘rta Sharq
mamlakatlaridan 11% va qolgan qismini Janubiy Osiyo mamlakatlaridan 8 %,
Amerika mamlakatidan 4 % turistlar kelganligi ko‘rsatilmoqda .
81](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_81.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. NORMATIV HUQUQIY HUJJATLAR VA
METODOLOGIK AHAMIYATGA MOLIK ISHLAR
1.1. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari
1. O‘zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2000 yil 25 mayda qabul qilingan. 2012 yilda
yangi tahriri qabul qilingan.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi Qonuni.
2004 yil 29 aprelda qabul qilingan. 2015 yilda yangi tahriri qabul qilingan.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida”gi
Qonuni. 2012 yil 26 aprelda qabul qilingan.
1.2. O‘zbekiston Repsublikasi Prezidenti Farmonlari,
Qarorlari va Vazirlar Mahkamasi qarorlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil
26 fevraldagi “2016- 2020 yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi
to‘g‘risida”gi 55-sonli qarori.
3. O‘z bekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevral,
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmonining “ 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi”ga bag‘ishlangan 1-ilovasi. // O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda.
82](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_82.png)
![4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi
“O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlashʼ
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi
“O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi faoliyatini
tashkil etish to‘g‘risida” Qarori .
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3 fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasi turizm sohasini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar
yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni .
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 6 fevraldagi “Kirish
turizmini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori,
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 fevraldagi “Ichki
turizmni jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori
ʼ .
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi
“O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni.
1.3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning asarlari
va ma ruzalari
ʼ
1. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib intizom va shaxsiy
ʼ
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
//O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning
mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari,
2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruzasi.//
ʼ
“Xalq so‘zi” gazetasi. 2017 yil 18 yanvar.
2. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.//Shavkat Mirziyoevning
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga
83](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_83.png)
![bag‘ishlangan Oliy majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi.//Xalq so‘zi”
gazetasi. 2016 yil 15 dekabr.
3. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
4. Mirziyoev SH.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat iyat bilan davomʼ
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-J. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b.
5. Mirziyoev SH.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2018. –
80 b.
6. Mirziyoev SH.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga
berilgan eng oliy bahodir. 2-J. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2018. – 508 b.
II. MONOGRAFIYA, ILMIY MAQOLA, PATENT, ILMIY
TO‘PLAMLAR
1. Buylenko V.F. Turizm: uchebnik. Rostov: Feniks, 2008. – 411 s.
2. Birjakov M.B. Vvedeniye v turizm. S.Pb.: Izdatelskiy Torgovыy Dom
«Gerda”, 2006 г .
3. Bogolyubov V.S. Ekonomika turizma: uchebnoye posobiye.– M.:
Izdatelskiy sentr “Akademiya”, 2008. – 192 s.
4. Mamatkulov X.M., Bektemirov A.B., Tuxliyev I.S., Norchayev A.N.
Xalqaro turizm. Darslik. T.: “O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati”, 2009. – 192
b.
5. Norchayev A.N. “Xalqaro turizmni rivojlantirishning iqtisodiy
o‘sishga ta siri” . Nomzodlikdissertatsiyasi. TDIU, 2004. - 120 b.
ʼ
6. Pardayev M.Q., Atabayev R.Turistik resurslarni tahlil qilish va
baholash. Samarqand, SamISI, 2006.-140 bet.
7. Pardayev M.Q., Atabayev R. Turizm asoslari. Samarqand, SamISI,
2006.- 76 bet.
8. Pardayev M.Q., Atabayev R., Pardayev B.R. Turizm sohasini
rivojlantirish imkoniyatlari. Risola. T.: “Fan va texnoloqiya”, 2007. – 28 b.
84](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_84.png)
![9. Pardayev M.Q., Tuxliyev I.S. Turizm bozorining shakllanishi,
rivojlanishi va o‘ziga xos xususiyatlari. – T.: “NOSHIRLIK YOG‘DUSI”
nashriyoti, 2010.- 74 b.
10. Pardayev M.Q. va boshqalar. Turfirmalar moliyaviy xo‘jalik faoliyati
tahlili. Ma ruzalar kursi. Samarqand, SamISI, 2011.-216 b.ʼ
11. Pardayev M.Q., Raximov H.A. Turfirmalarda moliyaviy natijalar
tahlili. – T.: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2012.-64 b.
12. Pardayev M.Q., Xoliqulov A.N., Rahimov H.A. Mehmonxona
xo‘jaliklarida samaradorlikni oshirish muammolari. Monografiya. – T.:
“Iqtisodiyot” nashriyoti, 2013. – 212 bet.
13. Soliyev A.S., Usmonov M.R. Turizm geografiyasi. Samarqand: SamDU, –
2005. -131 b.
14. Tuxliyev I.S. va boshqalar. Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma. -
Samarqand, SamISI, 2010. -247 b.,
15. Tuxliyev I.S., Haitboyev R., Ibadullayev N.E., Amriddinova R.S.
Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma. Samarqand, SamISI, 2010. – 272 b.
16. Tuxliyev I.S., Pardayev M.Q. Turizm bozorining shakllanishi,
rivojlanishi va o‘ziga xos xususiyatlari. – T.: “NOSHIRLIK YOG’DUSI”, 2010. –
76 b. -4,6 b.t.
17. Usmonov M.R. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishning mintaqaviy
xususiyatlari (Samarqand viloyati misolida). Geografiya fan. nomzodi dis.
avtoreferati. – T.: O‘zMU, 2003. – 25 b.,
18. O‘zbekistonda turizm bozorini rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy
muammolari. Monografiya. /I.S.Tuxliyev umumiy tahriri ostida. – T.:
“Iqtisodiyot”, 2012. – 304 b.
19. Hayitboyev R., Sattarov A. Turizm marshrutlarini ishlab chiqish
texnologiyasi. Samarqand, SamISI, 2009. – 88 b.
20. Hayitboyev R., Amriddinova R. Turizmda marketing tadqiqotlari.
Samarqand, SamISI, 2009. – 64 b.
85](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_85.png)
![Dissertatsiya va avtoreferatlar
1. Berdiyorov B.S. Ekoturizm va uning O‘zbekiston turizm xizmatlari
bozoridagi o‘rni. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan
dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2010.- 24 b.
2. Ibadullayev N.E. Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini
oshirish imkoniyatlari (Samarqand viloyati misolida). 08.00.05. I.f.n. ilmiy
darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand,
SamISI, 2010.- 24 b.
3. Ibragimov N.S. O‘zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirishda
distinatsion menejment konsepsiyasini qo‘llash. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini
olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2008.-
24 b.
4. Safarov B.SH. Mintaqaviy turizm xizmat bozorining iqtisodiy
mexanizmlarini takomillashtirish. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun
taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2011. - 24 b.
5. Usmanova D.K. Osobennosti formirovaniya turistskogo produkta i
perspektivnыe napravleniya yego razvitiya. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish
uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2009. - 24 b.
6. Xoliqulov A.N. Mehmonxonalarda servis sifati va samaradorligini
oshirish imkoniyatlari. 08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan
dissertatsiya avtoreferati. Samarqand, SamISI, 2010. - 24 b.
7. Xudayberdiyev N.U. Turistik mehmonxona majmualari iqtisodiyoti,
ularda buxgalteriya hisobi va audit masalalari. 08.00.05. va 08.00.08 I.f.n. ilmiy
darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Samarqand,
SamISI, 2011. - 24 b.
8. Matyakubov U.R. Ekologik vaziyatni inobatga olib turizm
samaradorligini oshirish yo‘nalishlari va istiqbollari. (Xorazm viloyati misolida).
08.00.05. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya
avtoreferati. Samarqand, SamISI, 201 1 . - 2 5 b.
86](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_86.png)
![Internet ma lumotlariʼ
1. http://press-service.uz .
2. www. moodle.samtuit.uz .
3. www.stat.uz sayti.
4. www.samarqand.uz .
5. http://cbu.uz .
6. www.xb.uz .
7. www.agrobank.uz .
8. www.lex.uz .
9. www.finans.uz.
10. www.bank.uz .
11. www.chamber.uz.
12. https://ru.wikipedia.org/wiki/Usluga .
13. www. market-pages.ru .
87](/data/documents/e85ed7c4-c605-4382-b036-bd2e54415bb3/page_87.png)
MUNDARIJA KIRISH...................................................................................... . 1-bob. Turizm sohasini rivojlantirishning nazariy masalalari .......... 1.1. Turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli ................ 1.2.Turizm sohasining tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari ...................... ............................................................ 1.3. Turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ................................................................................. 2-bob. Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish holati va imkoniyatlari ........... ................................................................... 2.1. Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari...... 2.2. Samarqand viloyatining turistik resurslari salohiyati.................. 2.3. Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ʼ ta sir etuvchi omillar va ularning ʼ klassifikatsiyasi ........................................................................... 3-bob. Samarqand viloyatida turizmni barqaror rivojlantirish yo‘llari .......................................... ............................................. 3.1. Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning innovatsion-investitsiya omillari ..................... 3.2.Turizm sohasini rivojlantirishda mobil dasturlar dan foydalanish usullarini takomillashtirish ........................ .............. 3.3.Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari ......................................................................................... Xulosa…………………………………………………………. Adabiyotlar ro‘yxati………………………………………… . Ilovalar……………………………………………………... .... 1
KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyo miqyosidagi turizm sohasining o‘rni va roli yildan-yilga o‘sib bor moqda va bugun gi kunda ushbu soha dunyo aholisining ko‘plab qismini o‘z doirasiga birlashtirdi. Butunjahon turizm tashkiloti (BTT)ning ma lumotlariga ko‘ra, “1950ʼ yilda xalqaro turistlar soni 25 million, 1980 yilda 278 million, 1995 yilda 528 million va 2017 yilda 1 milliard 400 million kishini tashkil etgan va bu ko‘rsatkich 2030 yilga kelib 1 milliard 800 million kishiga yetishi bashorat qilinmoqda” 1 . Ushbu ko‘rsatkichning mamlakatimizda ham jadal o‘sishi ko‘zda tutilgan. Jahonda turizm iqtisodiu faoliuat sohasi sifatida katta ahamiuatga ega va bir qator xarakterli xususiuatlarni o‘zida mujassam etadi. Turizm shaxs va butun jamiuat manfaatlariga xizmat qiladi amda mikro va makroiqtisodiu darajada daromad manbai hisoblanadi. Turizm sohasida uangi bosh ish o‘rinlarini shakillantirish, mexmonxona va shu kabi joulashtirish vositalarini qurishni jadallashtirish, maxsus turizm transport vositalarini uaratish, uzoq uillar davomida shakllanib kelgan milliu halq hunarmandchiligi, tarixiu shakllanish jarauonlari, an analar va milliu marosimlarni asrab-avaulash, saqlash turizm sohasini ʼ rivojlantirishning asosiu omillaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda mustaqillik uillarida turistik xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish, kelajakda turizmni barqaror va tezkorlik bilan rivojlantirish bo‘uicha davlat siuosatining maqsadi, vazifalari hamda ustuvor uo‘nalishlaridan biri sifatida “...turizmga iqtisodiuoning strategik sektori maqomini berish, ushbu sohani barcha hududlarni va o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning uetakchi kuchiga aulanishi lozim bo‘lgan iqtisodiuotni diversifikatsiualash, tarkibiu o‘zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aulantirish...” 2 belgilandi. Ushbu vazifalarning bajarilishi makrodarajada turizm sohasini rivojlantirish, UaIMdagi ulushini oshirish, aholini uangi ish 1 UNWTO Tourism Highlights 2017 Edition. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziуoevning 2016 уil 2 dekabrdagi PF-4861-sonli «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. ʼ O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 у. 2
o‘rinlari bilan ta minlash maqsadida, ʼ raqamli iqtisodiuotga o‘tish sharoitida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘uicha ilmiu-tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Bu esa tanlangan mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini asoslaudi. Tadqiqotning ob ekti ʼ sifatida Samarqand viloyati va uning turistik salohiyati olingan . Tadqiqotning predmeti bo‘lib, Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. T adqiqotning maqsadi raqamli iqtisodiyotga o‘tish sharoitida Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat : turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli, tarixi y va zamonaviy rivojlanish bosqichlari nazariy jixatdan o`rganish; turizmni rivojlantirish borasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ni aniqlash va tahlil qilish; Samarqand viloyatida turizmning rivojlanish tendensiyalari va turistik resurslari salohiyati ni o`rganish; Samarqand viloyati turistik ob ektlarning investitsion jozibadorligiga ta sir ʼ ʼ etuvchi omillar va ularning klassifikatsiyasi bo`yicha ma`lumotlar to`plash va tahlil qilish; Samarqand viloyatida turizm va uning infratuzilmasini rivojlantirishning innovatsion-investitsiya omillari ni shakllantirish; Samarqand viloyati turizmini rivojlantirishda zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yo‘llarini aniqlash. 3
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirish, xizmatlar sifati va samaradorligini oshirish, turizm sohasiga ilg‘or xorijiy tajribalarni joriy qilish kabi masalalarda quyidagicha muammolar mavjud: - Samarqand viloyatining ulkan turistik salohiyati to‘liq ishga solinmagan, ayrim turistik resurslar, xususan viloyatning uzoq xududlaridagi ziyorat, gastronomik, qishloq turizmi resusrlaridan to‘liq foydalanilmasdan kelinmoqda; - Samarqand shahridagi turistik ob ektlardan faqat tomosha ob ekti sifatidaʼ ʼ foydalanilmoqda. Vaholangki mavjud ob ektlarda turli animatsion dasturlar tashkil ʼ qilish imkoniyatlari asosida uning tarixiy ahamiyatini jonlantirish mumkin; - uangi uo‘nalishlarda turistik marshrutlar, jozibador turistik mahsulotlar ishlab chiqish jarauonida turistlar talab va ehtiuojlarining to‘liq tadqiq qilinmasligi va bu jarauonda turizm industriuasidagi mavjud muammolarning salbiu ta siri va b.. ʼ Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Turizmni rivojlantirishning nazariy, uslubiy va tashkiliy masalalari xorijlik Robin Dj.B.Richi , Larri Duayer , Gan Li , V.S.Bogolyubov , V.P.Orlovskaya, M.B.Birjakov, A.Durovich, N.I.Kabushkin, V.A.Kvartalnov, V.S.Senin, T.T.Xristov, A.D.Chudnovskiy, V.G.Fedsov kabi 3 olimlar tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Respublikamiz olimlaridan N.Tuxliyev, T.Abdullayeva, A.Taksanov, M.Q.Pardayev, R.Atabayev, I.S.Tuxliyev, G‘ .H.Qudratov, M.E.Po‘latov, Q.J.Mirzayev, Sh.A.Sultonov , E.Shavqiyev, X.M.Mamat q ulov, A.Bektimirov, A. N. Norchayev, O. H .Hamidov, B.X.To‘rayev, B.Sh.Safarov, N.E.Ibadullayev, 3 J.R.Brent Ritchie. Tourism experience management research: Emergence, evolution and future directions. International Journal of Contemporary Hospitality Management 23(4):419-438. May 2011.; Larry Dwyer , Renata Tomljenovic , Sanda Corak . Evolution of destination planning and strategy. The rise of tourism in Croatia. 2016. – Р .302.; Gang Li. Introduction to the Special Focus: Tourism forecasting - New trends and issues. TourismEconomics . December 2018.; Боголюбов В.С., Орловская В.П. Экономика туризма. М.: 2005. – 151 б.; Биржаков М.Б. Введение в туризм. СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2006 г.; Дурович А.П. Организация в туризме. – СПб.: Питер, 2009. – 320 б.; Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма. Минск: 2002. – 407 б.; Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2003.-320 б.; Сенин В.С. Организация международного туризма. М.: «Финансы и статистика» 2004, - 379 с.; Христов Т.Т. Религиозный туризм: учебное пособие. — 3-е изд., испр. — М.: Издатель ский центр «Академия», 2007. — 288 с . ; Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма России в современных условиях: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2007. - 416 с . ; Федцов В.Г. Культура гостинично-туристического сервиса: учебное пособие. – Ростов н/Д : Феникс, 2008. – 503 с. 4
M.T.Alimova, Z.Raximov, M.T.Aliyeva kabilar 4 ilmiy izlanishlarida turizmni rivojlantirishning ilmiy-nazariy va uslubiy muammolari tadqiq qilingan. Ammo, yuqorida tilga olingan olimlarning izlanishlarida turizm sohasini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari, uning rivojlanishiga ta sir etuvchiʼ omillar keng yoritilganligiga qaramasdan, milliy iqtisodiyot tizimida turizmni alohida hududlar kesimida rivojlantirish imkoniyatlari hamda istiqbolli yo‘nalishlari yetarlicha o‘rganilmagan. Bu esa mazkur tadqiqotning asosiy yo‘nalishlarini, maqsad va vazifalarini belgilash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot da qo‘llanilgan metodikaning tavsfi . Tadqiqot jarayonida analiz va sintez, induksiya va deduksiya, sabab va oqibat, zamon va makon, tizimli yondoshuv, iqtisodiy tahlilning an anaviy, matematik va statistik kabi usullaridan ʼ hamda sotsiologik so‘rov natijalaridan foydalanilgan. Tadqi qot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalarining nazariy a h amiyati Samarqand viloyatida turizm sohasini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy omillarini, uning iqtisodiyotdagi o‘rnini baholash, soha istiqbolini belgilashning ilmiy-nazariy va metodologik asoslarini 4 Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Менеджмент и организация бизнеса в туризме Узбекистана. –Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 б.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Экологический туризм: сущность, тенденции и стратегия развития. – Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 416 б.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Национальные модели развития туризма. –Т.: Гос. Науч. Изд-во “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 б.; Тухлиев Н., Таксанов А. Экономика большого туризма. Т.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2001.- 208 с.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Услуги, технологии и продукты в туризме.-Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, 2009 – 624 с.; Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Формальности в системе в туризме Республики Узбекистан.- Т.: Гос. Науч. Изд-во “Ў з бекистон миллий энциклопедияси”, 2007 - 504 с.; Пардаев М.Қ., Атабаев Р., Пардаев Б.Р. Туризмни ривожлантириш имкониятлари. - Т.: “Фан ва технология”. 2007. 32 б.; Тухлиев И.С. Туризм асослари. Самарқанд, СамИСИ. 2008. - 226 б.; Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.Қ. Туризмни режалаштириш. Дарслик. – Т.: Иқтисод-молия, 2010. - 264 б.; Т у хлиев И.С., Пардаев М.Қ. Туризм бозорининг шаклланиши, ривожланиши ва ўзига хос хусусиятлари. – Т.: “NOSHIRLIK YOG’DUSI”, 2010. – 76 б.; Пўлатов М.Э., Мирзаев Қ.Ж.,.Султонов Ш.А , ШавқиевЭ. Глобал иқтисодий ривожланиш (туризм иқтисодиёти). Ўқув қулланма.Т.:Фан ва техналогия, 2018. – 296 бет.; Маматкулов Х.М., Б ектемиров А.Б., Тухлиев И.С., Норчаев А.Н. Халқаро туризм. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2009. – 192 б.; Мамат қ улов Х.М. Туризм ва сервисга оид изоҳли луғат. Самарқанд, СамИСИ, 2010. – 362 б.; Норчаев А.Н. “Хал қ аро туризм ривожлантиришнинг иқтисодий ўсишга таъсири”. Иқт. фан. дисс . ТДИУ, 2004 й. - 120 б.; Ҳамидов О. Ўзбекистонда экологик туризмни ривожлантиришни бошқариш механизмини такомиллаштириш. И.ф.д.дисс. автореф. - Самарқанд, 2017.; Тураев Б.Х. Теоретика – методологические основы развития туризма. Т.: изд. «Фан», 2008. – 166 с . ; Сафаров Б.Ш. Миллий туризм хизматлар бозорини инновацион ривожлантиришнинг методологик асослари // Монография . - Тошкент: Фан ва технология, 2016. - 184 б.; И бадуллаев Н. Т уристик ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари (Самарқанд вилояти мисолида). Иқт. фан. дисс. автореф. - Самарқанд, 2010.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари. Монография. Иқтисодиёт, - Тошкент, 2015. – 300 б.; Алимова М.Т. Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари // докторлик диссертацияси автореферати. Самарқанд СамИСИ, 2017. – 96 б.;Нор қ улова Д.З. Ўзбекистонда социал туризм хизматларини ривожлантиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмини такомиллаштириш // иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Самарқанд СамИСИ, 2018. – 65 б.; Алиева М.Т. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида туризм хизматлари соҳасини бошқаришнинг иқтисодий жиҳатлари. Монография. – Т.: “Фан” нашриёти, 2013. – 240 б.; 5