logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Sayohat agentligi ma’lumotlar bazasini loyihalash

Sayohat agentligi ma’lumotlar bazasini loyihalash

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1066.9541015625 KB
Скачать
Sayohat agentligi ma’lumotlar bazasini loyihalash mavzusida Kirish Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma'lumotlar bazasi tushunchasi va uni boshqarish tizimi ishlab chiqilganidan keyin mutaxassislar 1971 yildan boshlab ma'lumotlar bazasining umumiy arxitekturasi va terminologiyasi bo‘yicha ishlay boshladilar. Ma'lumotlarbazasini qanday tashkil qilish kerakligi haqidagi savol darhol hal qilinmadi. Bir necha yillar davomida ushbu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borildi, amalga oshirishning turli usullari taklif qilindi. 1978 yilda taklif qilingan yechimlarni qayta-qayta muhokama qilish natijasida har kuni olimlar Amerika Milliy Standartlar Instituti (ANSI -American National Standarts Institute)- Amerika Qo‘shma Shtatlarining SPARC tomonidan taklif qilingan uch darajali ma'lumotlarni tashkil qilish tizimini qabul qildilar. Qabul qilingan konsepsiyaga muvofiq ma'lumotlarni taqdim etish uchun abstraktsiyaning uchta darajasini ajratish taklif etiladi: tashqi, kontseptual va ichki. ANSI/SPARC mafkurasi standartga aylanmagan bo‘lsa-da, ma'lumotlar bazalari va ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarining asosiy funksional xususiyatlarini tushunish uchun asos yaratadi. Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo‘ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o‘tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to‘plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo‘lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko‘rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo‘lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo‘lgani bilan bog‘lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo‘llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog‘ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o‘rtalarida paydo bo‘ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog‘lash uchun yo‘l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo‘lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo‘lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo‘llanilgan. 1. Ma’lumot bazasi tushunchasi Baza bu – ishlov berilmagan elementlar bo`lib, ularning ichiga matn, son, tasvir, audio va videolar kirishi mumkin. Masalan, matn klaviaturada kiritiladi , ovoz kompyuter mikrofoni orqali , fototasvirlar raqamli kamera, video va uning ovozi esa raqamli videokamera orqali yoziladi hamda kompiyuterning xotirasigasaqlanadi. Axborot – bu ishlov berilgan ma’lumotdir. Aniqrog ’֥ i tashkiliy , aniq, sifatli va foydali ma lumotlardir. Undan tashqari axborot hujjatlari audio ‟ ko`rinishida, tasvir va video ko`rinishda bo`lishi mumkin. Masalan, muloqot aloqasi (ya ni yozilgan ovoz) elektron xat shaklida, do`stga, oila a’zolariga ‟ ularni eshitish uchun yuborilgan bo`lishi mumkin. Yana bir misol , do`stlar raqamli kamerada olingan fotorasmni Veb sahifada ko`rishi mumkin. Veb kamerada real vaqt rejimida video konferentsiya shaklida ko`rib, gaplashish mumin bo`ladi . Kompyuterlar axborotlarni ma’lumotlar bazasi asosida ishlov beradi. Masalan, universitetning ma’lumotlar bazasi deganda, o`quv xonalari , o`quv fanlari , o`quv soatlari , o`qituvchilar va talabalar haqidagi ma’lumotlarni o`z ichiga oluvchi baza tushuniladi . Talaba darsga kelganda, bazani boshqaruvchi maxsus xodim kompьyuterga bir nechta elementlar kiritib, uni darsga kiri -shiga ruxsat beradi. Maxsus xodim undan tashqari talabaning fototasvirini kompьyuterga kiritish uchun raqamli kameradan ham foydalanadi . Bu talaba haqidagi rasm va boshqa malumotlar kompьyuterning asosiy xotira qurimasi qattiq disk (HHD)da saqlanadi . Keyin esa kompyuter yangi ishlov berilgan talaba haqidagi ma lumotni chop etish uchun ‟ printerga yuboradi. Talabaning ID raqami shaxsini tasdiqlovchi hujjati yakunlangandan keyin ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturiy ta’minoti yordamida diskning magnit yo`lagida kodirovka qilinadi . Ushbu dastur ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deyiladi . Ushbu dasturda ma’lumotlarni qo`shish, modifikatsiya qilish, bazadan ularni o`chirish, ma’luotlar bazasi bo`yicha shakl (forma) va hisobot (otchet) tayyorlash mumkin bo`ladi . Bu dasturning yangi versiyalari va ularning afzallik jihatlarini quyida keltirib o`tilgan. YAngi talabaning ma’lumotlariga maxsus dastur yordamida ishlov berib, unga darchga kirishi uchun ruxsatnoma berish. ATlarni asosida ma’lumotlar bazasi yotadi. Ma’lumotlar bazasi deganda, ma’lumotlarni shunday o‘zaro bog‘langan to‘plamini tushunamizki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus Ma’lumotlarni bazasini boshqarish tizimi to‘ldi - rilishi, o‘zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin. Hech bir inson inkor qilolmaydiki , hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida yashayapmiz. Vaholanki , o`zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko`pgina axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar maj- mui bo`lgan internet tarmog‘idan foydalanadi . Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uni boshqarish murakkablashib boraveradi . Savol kelib chiqishi tabiiyki , qanday qilib internet tarmog‘idagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib beradi ? Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to`plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so`rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradi . Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini bosh qa- rish tizimlari (keyingi o`rinlarda BBBT) orqali amalga oshiriladi . BBBT uchun ko`p dasturiy ta’minotlar ishlab chiqilgan, misol uchun SQL Server, Oracle, MySQL, MS Access va h.k. Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o‘zining professor-o‘qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo‘nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo‘lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o‘rtaga qo‘yib ko‘raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo‘lganidek, ular kerak bo‘lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo‘lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to‘plamini o‘z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo‘yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o‘zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog‘liq. Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko‘plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo‘lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o‘z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo‘nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo‘ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to‘plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to‘plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o‘z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o‘rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o‘qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o‘tkazish yoki o‘tkazmaslikni belgilashda foydali bo‘lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko‘rinib turibdiki, ma’lumot o‘z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to‘g‘ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo‘lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to‘g‘ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o‘ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko‘rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo‘nalishi ekanligi biz to‘liq anglashimi lozim. Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to‘plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:  Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar;  Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog‘laydigan munosabatlar to‘plamini tavsiflaydi. Masalan, meta- ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo‘sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to‘ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to‘liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to‘plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o‘xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to‘plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o‘tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo‘llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo‘llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo‘yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko‘p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o‘zida faqat bitta foydalanuvchini qo‘llab- quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko‘p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o‘zida bir nechta foydalanuvchilarni qo‘llab-quvvatlaydi. Ko‘p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo‘llab- quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko‘plab bo‘limlarda (50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo‘llab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxona bazasi deb nomlanadi. Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo‘llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo‘llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so‘nggi yillarda bulutli ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni saqlash hajmi, talab qilinadigan o‘tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko‘rsatishi shart emas. Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy maqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil ma’lumotlar mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan ro‘yxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o‘z ichiga olgan. Aniq bir maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan sohalariga yo‘naltirilgan ma’lumotlar mavjud. Ma’lumotlar bazasining modellari turlari. MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bulishi mumkin. Xar kanday modelga uzining xossalari (parametrlari ) bilan tavsiflanuvchi obyekt sifatida karash mumkin. SHunday obyekt ustida biror amal (ish ) bajarsa buladi. MB modellarininguchta asosiy turlari mavjud: Relyatsion, ierarxik va semantik tarmok. Relyatsion (lotin tilidagi relatio -munosabat so`zidan olingan) modelda Ma’lumotlarni saklash uni tashkil etuvchi kismlariorasidagi munosabat largaasoslangan. eng sodda xolda u ikki ulchovli massiv yoki jadvaldan iborat buladi. Murakkab axborot modellari ana shunday jadvallarning o`zaro bog langan to`plamidan iborat.‟ MBning ierarxik modeli pastki pogonadagi yukori pogonadagiga buysinish tartibida joylashgan elementlar tuplamidan iborat buladi va agdarilgan daraxt(graf)ni tashkil etadi. Ushbu model satx,tugun, bog‘lanish kabi parametrlar bilan tavsiflanadi. Uning ishlash tamoyili shun - dayki , kuyi satxdagi bir necha tugunlar boglanish yordamida yuqoriroq satxdagi bitta tugun bilan boglangan buladi. Tugun- bu ierarxiyaning berilgan satxida joylashgan elementning axborot modelidir. Ko`pchilik MBlar jadval tuzilmasiga ega. Unda ma’lumotlar adresi satr va ustunlar kesishmasi bilan aniklanadi . MBda ustunlar-maydonlar, satrlar esayozuvlar deb ataladi. Maydonlar MBning tuzilmasini, yozuvlar esa, unda joy- lashgan ma’lumotlarni tashkil etadi. Maydonlar - MB tuzilmasining asosiy elementlaridir. Ular ma’lum xususiyatlarga ega buladilar. Har qanday maydonning asosiy xususiyati uning uzunligidir. Maydon uzunligi undagi belgilar soni bilan ifodalanadi. Maydonning yana bir xususiyati, uning nomidir. Maydonda uning nomidan tashkari yana imzoxususiyati xam mavjud. Imzo -ustunning sarlavxasida aks ettiriladigan axborotdir. Uni maydon nomi bilan aralashtirib yubormaslik lozim Agar imzo berilmagan bo`lsa sarlavxada maydon nomi yozib kuyiladi . Turli tipdagi maydonlar turli maqsadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega bo`ladi. Maydonlarning xususiyati bilan tanishib chiqamiz: 1.Oddiy matn maydoni . Belgilar soni 255 dan oshmasligi kerak. 2.MEMO-katta ulchamli matn maydoni. Belgilar soni 65535dan oshmasligi shart. Oddiy matn va MEMO maydonida hisob ishlarini bajarib bo`lmaydi . 3.Sonli maydon. Sonli ma’lumotlarni kiritishga xizmat kiladi va xisob ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo`lishi mumkin. 4.Sana va vakt maydoni . Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan holda saqlab qo`yish imkonini beradi (01.06.01 20:29:59). 8bayt ulchamga ega. 5. « Pul birligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan xisob kitob ishlarini yuritishda foydalaniladi. 6.Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik ravishda ma’lum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan yozuvlarni nomerlashda foydalanish qulaydir. 7.Mantiqiy amal natijasini saklovchi maydon. Bu maydon «rost» (true) yoki «yolg’on» (false) qiymatni saqlaydi . Maydon o`lchami 1bayt. 8. OLE-nomi bilan yurituvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini, Word xujjatini, rasm, ovoz va boshka shu kabi ma’lumotlarni ikkilik sanoq sistemasida saqlaydi . Maydon o`lchami 1Gbaytgacha. 9.Giperssilka maydoni. Bu maydon belgi va sonlardan iborat bo`lib, biror fayl yoki saytga yul kursatadi . 10. Qiymatlar ruyxatidan iborat bulgan maydon. Bu maydon bir qancha qiymatlardan iborat bo`lgan ruyxatdan tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi. Jadvallar orasidagi munosabatlar ishonchli ishlashi va bir jadvaldagi yozuv orkali ikkinchi jadvaldagi yozuvni topish uchun jadvalda aloxida maydon- unikal maydon bulishini ta’minlash kerak. Unikal maydon -bu qiymatlari takrorlanmaydigan maydondir. Misol sifatida talabalar xakidagi ma’lumotlarni saklovchi ma’lumotlar omborining bir qismini keltiramiz. Obyekt – bu ixtiyoriy predmet, xodisa, tushuncha yoki jarayondir. Ma’lumot – bu uni ma’nosiga e’tibor bermay qaraladigan ixtiyoriy simvollar to‘plamidir. O‘zaro bog‘langan ma’lumotlar ma’lumotlar tizimi deyiladi. Barcha ob’yektlar atributlari orkali xarakterlanadi. Masalan, obyekt sifatida fakultet, biblioteka, kompyuter va boshq alarni qarash mumkin. Jumladan, kompyuter obyektini atributi sifatida hisoblash tezligini, operativ xotira xajmi, o‘lchamlari va boshqalarni ko‘rish mumkin. Atributlarda saqlanadigan xabarlar ma’lumotlarni qiymatlari deyiladi. Masalan, operativ xotira xajmi 128 MB, EHM hisoblash tezligi sekundiga 5 mln.ta amal. Atributning qiymatlari mavjudki, ular yordamida ob’ektlarni Identifikatsiyalash mumkin. Bog‘langan atributlarni qiymatlarni birlashtirsak ma’lumot yozuvlarini hosil qilamiz. Tartiblangan yozuvlarnig majmuasi ma’lumot fayli deyiladi. Ma’lumotlarni nomlangan eng kichik birligi ma’lumot elementidir. U ko‘pincha maydon deb aytiladi va bayt va bitlardan tashki l topadi. Ma’lumotlar agregati ma’lumot elementini nomlangan to‘plamidir. MB administratori deyilganda birorta shaxs yoki bir necha shaxslardan iborat Bo‘lgan va MB sini loyihalash, uzatish va samarador ishlashini ta’minlovchidir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi bilan ma’lumotlar banki tushunchasi ham mavjud (ishlatiladi). Ma’lumotlar banki (MBn) tushunchasi ikki xil talqin etiladi. 1. Hozirgi kunda ma’lumotlar markazlashmagan holda (ishchi o‘rinlarda) SHK yordamida qayta ishlanadi. Il gari ular alohida xonalarda joylashgan EHM larda (hisoblash markazlarida (HM)) markazlashgan holda qayta ishlangan. XM lariga axborotlar tashqi qurilmalar orqali kelib to„plangan. Ma’lumotlar bazasi markazlashgani hisobiga ularni ma’lumotlar banki deb atashgan va shuning uchun ma’lumotlar banki bilan ma lumotlar bazasi‟ tushunchalari o‘rtasida farq qilinmaydi. Fizik tasvirlashda ma’lumotlar mashinani tashqi xotirasida saqlashi bilan farqlanadi. Mantiqiy tasvirlashda esa amaliy dasturchi yoki foydalanuchi tomonidan ma’lumotlarni tasvirlash ko‘rinishi tushuniladi. 1. Tashqi modellar – eng yuqori bosqich, bunda har bir model o‘zini ma’lumotlar tasvir qabul qiladi. Har bir ilova, o‘ziga kerakli zarur bo‘lgan ma’lumotlarni ko‘radi va qayta ishlaydi. Masalan, ishchilarni malakasi bo‘yicha taqsimlash tizimi, xizmatchi malakasi haqidagi ma’lumotlarni ishlatadi, uni oklad, manzili, telefoni haqidagi axborotlar qiziqtirmaydi va aksincha, oxirgi ma’lumotlar xodimlar bo‘limi qism tizimida ishlatiladi. 2. Konseptual bosqich – markaziy boshqarish zvenosi bo‘lib, bunda MB eng umumiy holda tasvirlanib, u shu MB bilan ishlaydigan barcha ilovalar ishlatiladigan ma’lumotlarni qamrab oladi. Umuman konseptual bosqich MB yaratilgan predmet sohani umumlashgan modelini akslantiradi. Bu model ob’yektlarning muhim xossalarini akslantiradi. 3. Fizik bosqich – fayllarda joylashgan ma’lumotlarni tashqi axborot saqlovchilarida joylashishini belgilaydi. Bu arxitektura ma’lumotlar bilanishlagan da mantiqiy va fizik mustaqillikni taminlab beradi. Mantiqiy mustaqillik bitta ilovani o‘zgartirishni, shu baza bilan ishlaydigan boshqa ilovani o‘zgartirmasdan amalga oshirishni bildiradi. Fizik mustaqiliylik, saqlanuvchi ma’lumotlarni bir qattiq diskdan boshqasiga ko‘chirganda uni ishlash qobiliyatini saqlab qolgan holda o‘tkazishni bildiradi. Relyasion modelda o‘ziga xos atamalar ishlatiladi, biroq bu model moxiyatini o‘zgartirmaydi. Masalan, mantiqiy darajada element atribut deb ataladi. Bundan tashqari u uchun “ kolonka”, “ ustun” va “ maydon” atamalari ham ishlatiladi. Atributlar to‘plami kortejni (qator, yozuv , satr) xosil qiladi. Kortejlar to‘plami munosabatni (MB jadvali yoki faylini) xosil qiladi. Relyasion modelda fayllar o‘rtasidagi bog‘lanishlar yaqqol tarzda tavsiflanmasligi ham mumkin. Bu bog‘lanishlar ma’lumotlarni qayta ishlash vaqtida dinamik ravishda mos maydonlarning qiymatlari bo‘yicha o‘rnatiladi. Relyasion MB da yozuvlar chiziqli strukturaga ega. Har bir munosabat kalitga, ya’ni kortejni bir qiymatli identifikatsiyalovchi atributga (oddiy kalit) yoki atributlar to‘plamiga (tarkibiy kalit) ega. Qaralayotgan munosabatda kalit bo‘lmagan atribut yoki atributlar guruxi boshqa munosabatda kalit bo‘lsa, bu atribut yoki atributlar guruxi tashqi kalit deb ataladi. Agar biror jadval tashqi kalitga ega bo‘lsau xolda u: a) mos birlamchi kalitga ega bo‘lgan jadval bilan mantiqan bog‘langan ; b) bu bog‘lanish birga ko‘p xarakterga bo‘ladi. Xodimlar obyekti xaqidagi jadval 2. “Sayohat agentligi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish Qo‘yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular orasidagi bog‘lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida bog‘langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi to‘rtta turda bo‘lishi mavjud: birga-bir, birga-ko‘p, ko‘pga-bir, ko‘pga-ko‘p. Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko‘p va ko‘pga-ko‘p bog‘lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko‘p bog‘lanish munosabati ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko‘p uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo‘lgan jadvalning har bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog‘langan jadvaldagi ko‘p sondagi yozuvlarini mos qo‘yishdir. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz: “Sayohat agentligi” – haqida ma’lumotni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh Id travel int(3) Kalit maydon travel name varchar(50) Sayohat agentligi nomi traveladress varchar(50) Sayohat agentligi manzili traveltelephone int(20) Sayohat agentligi raqami Travelmail varchar(50) Sayohat agentligi e-mail Travelsite varchar(50) Sayohat agentligi sayti “client” – Sayohat agentligi mijozlari haqida ma’lumotni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id client int(5) Kalit maydon clientname varchar(255) Mijoz nomi clientadress varchar(255) Mijoz adresi clientclock Time Mijoz keladigan vaqt clientcount int(4) Mijozlar soni “department” – Sayohat agentligi bo‘limlari haqida ma’lumot saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id department int(11) Kalit maydon Departmentname varchar(50) Bo‘lim nomi “employee” – Sayohat agentligi xodimlari haqidag ma’lumotni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id employee int(5) Kalit maydon employeefullname Varchar(35) Xodimning ismi sharfi employeetelephon e int(30) Xodimning tel raqami employeedate Date Xodimning tug‘ilgan sanasi “payment” – to‘lov haqida ma’lumot saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id payment int(5) Kalit maydon Paymenttype varchar(255) To‘lov turi “position” – xodimlar lavozimi haqida ma’lumotni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id position int(11) Kalit maydon positionname int(3) Lavozim nomi “producttype” – mahsulotlar ma’lumotlarni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id producttype int(5) Kalit maydon Producttype Varchar(30) Mahsulot nomi “tabletype” - stollar sig‘imini saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id tabletype int(3) Kalit maydon Tabletypename varchar(55) Stol sig‘imi 3. JADVALLARNING O‘ZARO BOG‘LANISHI Sayohat agentligi va Department jadvallari M:N bog‘lanish turini hosil qilgan. Sayohat agentligi va tabletype jadvallari M:N bog‘lanish turini hosil qilgan. Client va tabletype jadvallari 1:1 bog‘lanish turini hosil qilgan. Client va payment jadvallari 1:1 bog‘lanish turini hosil qilgan. department va employee jadvallari 1:N bog‘lanish turini hosil qilgan. Position va employee jadvallari 1:N bog‘lanish turini hosil qilgan. 4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish 1-jadval. “ Sayohat agentligi ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE travel ( id travel INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, travelname VARCHAR(55) NOT NULL, traveladress VARCHAR(55) NOT NULL, traveltelephone VARCHAR(15) NOT NULL, travelmail VARCHAR(25) NOT NULL, travelsite VARCHAR(35) NOT NULL); 2-jadval. “Department” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE department ( iddepartment INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, department name VARCHAR(55) NOT NULL, 3-jadval. “employee” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE employee ( Idemployee INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, employeename VARCHAR(55) NOT NULL, employeeadressVARCHAR(55) NOT NULL, employeetelephone VARCHAR(15) NOT NULL, employeedate DATE(25) NOT NULL, ); 4-jadval. “Position” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE position ( idposition INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, positionname VARCHAR(55) NOT NULL ); 5-jadval. “Tabletype” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE tabletype ( idtabletype INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, tabletypename VARCHAR(55) NOT NULL); 6-jadval. “client” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE client ( idclient INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, clientnameVARCHAR(55) NOT NULL, clientadress VARCHAR(55) NOT NULL, clienttelephone VARCHAR(15) NOT NULL, clientclock VARCHAR(25) NOT NULL, clientcount VARCHAR(35) NOT NULL); 1-jadval. “payment” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE payment ( Idpayment INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, paymenttype VARCHAR(55) NOT NULL, paymentsumma INT(55) NOT NULL); 5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo‘shish 1-jadval. “ Sayohat agentligi ” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo‘shish INSERT INTO travel VALUES (1, 'Bumerang‘, 'Samarqand shahar Rudakiy 15', 'Ibroximov s’);,’site Wold.uz’ INSERT INTO travel VALUES (2, 'Karavan‘, 'Samarqand shahar Rudakiy 17', 'Hakimov s’);,’site Wold.uz’ INSERT INTO travel VALUES (3, 'Atlas‘, 'Samarqand shahar Rudakiy 20', 'Hamidov K’);,’site Wold.uz’ 2-jadval. “department” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo‘shish INSERT INTO department VALUES (2,’custumer2’); INSERT INTO department VALUES (3,’custumer3’); INSERT INTO department VALUES (4,’custumer4’); 3-jadval. “employee” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo‘shish INSERT INTO employee VALUES (2, 'Nozimova N, 'Samarqand shahar Rudakiy 19', '123-23-23',); INSERT INTO employee VALUES (3, 'Safarov J, 'Samarqand shahar Rudakiy 45', '255-47-48',); INSERT INTO employee VALUES (4, 'Shuxratov A, 'Samarqand shahar Rudakiy 31', '324-24-25',); 4-jadval. “client” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo‘shish INSERT INTO client VALUES (2, ‘Safarov Sh’, 'Samarqand shahar Rudakiy 18', '147-47-48',’12.06.1990’,14:15,3); INSERT INTO client VALUES (3, ‘Botirov S’, 'Samarqand shahar Rudakiy 16', '122-22-22',’14.005.1990’,10:10,3); INSERT INTO client VALUES (4, ‘Rahimova K’, 'Samarqand shahar Rudakiy 10', '127-28-229',’01.06.1990’,11:15,3); 5-jadval. “Tabletype” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo‘shish INSERT INTO tabletype VALUES (2, ‘5’); INSERT INTO tabletype VALUES (2, ‘6’); INSERT INTO tabletype VALUES (2, ‘7’); 6-jadval. “payment” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo‘shish INSERT INTO payment VALUES (‘plastik’,’uzcard’); INSERT INTO payment VALUES (‘plastik’,’Humo’); INSERT INTO payment VALUES (‘plastik’,’Visa card’); Xulosa Xulosa qilib aytadigan bulsak men bu kurs ishida ma’lumotlar bazasi texnalogiyalar fanidan bir qancha yangi ma’lumotlarga ega bo’ldim. Sayohat agentligi ma’lumotlar bazasi loyihalashtirishda foydalanuvchiga qulay bo‘lgan tarizda tuzildi. Bunda ixtiyoriy foydalanuvchi ma’lumotlar bazasidan xabardor bulmasa ham tuzilgan loyiha sodda oson va tushunarli tarizda loyihalashtirildi.Uning qulayligi ixtiyoriy foydalanuvchi ma’lumotlarni kiritish,chiqarish, o‘chirish operatorlaridan xabardor bulmasa ham bemalol amalga oshira oladi. Mohiyati Sayohat agentligi ma’lumotlar bazasida bo‘limlar, ishchilar,mijozlar,to‘lov,to‘lov turlari jadvallari xosil qilingan ular birga bir bog‘lanish 1:1 birga ko‘p bog‘lanish 1:N va ko‘pga ko‘p bog‘lanish M:N yoki M:M bog‘lanishlarni amalga oshirsa buladi Jadval tuzish uchun har bir obyektning aniq bir nusxasi bog‘liq bulishi kerak.Bir necha subyektlar o‘rtasida semantic munosabat juda oddiy bo‘lishi mumkin bo‘lsa ham,juda murakkab bo‘lishi mumkun bir juft ajdod-avlod bir necha avlodga ega bulishi mumkun. Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkin, xozirgi fan-texnika xamda informatsion texnologiyalarining jadal rivojlanayotgan vaqtida MBlarga bo`lgan talablar juda xam kuchli bo`lib, bu talablarni to`laqonli qondirish biz va bizga o`xshash yosh dasturchilarning oldida turgan ulkan vazifalardan biri bo`lib xisoblanadi. MBlar ishini takomillashtirish bilan qog`ozvozlikdan ozod bo`lish va ish unumdorligini yuqori darajada oshirishga erishishimiz mumkin ekan. Bu bilan mustaqil davlatimizning iqtisodiyotiga qisman bo`lsada o`z hissamizni qo`shgan bo`lamiz. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.). 2. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni. (№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.). 3. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo‘yicha elektron o‘quv qo‘llanma, TATU FF. 4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X, “MS Access 2002 ma’lumotlar majmuasini boshqarish tizimi”(o‘quv qo‘llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya instituti , 2004. 5. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно используемых банков данных”. СУБД. 1995 г. Internet saytlari 1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti. 3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi. 4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi. 5. http://ITPortal sayti.

Sayohat agentligi ma’lumotlar bazasini loyihalash mavzusida

Kirish Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma'lumotlar bazasi tushunchasi va uni boshqarish tizimi ishlab chiqilganidan keyin mutaxassislar 1971 yildan boshlab ma'lumotlar bazasining umumiy arxitekturasi va terminologiyasi bo‘yicha ishlay boshladilar. Ma'lumotlarbazasini qanday tashkil qilish kerakligi haqidagi savol darhol hal qilinmadi. Bir necha yillar davomida ushbu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borildi, amalga oshirishning turli usullari taklif qilindi. 1978 yilda taklif qilingan yechimlarni qayta-qayta muhokama qilish natijasida har kuni olimlar Amerika Milliy Standartlar Instituti (ANSI -American National Standarts Institute)- Amerika Qo‘shma Shtatlarining SPARC tomonidan taklif qilingan uch darajali ma'lumotlarni tashkil qilish tizimini qabul qildilar. Qabul qilingan konsepsiyaga muvofiq ma'lumotlarni taqdim etish uchun abstraktsiyaning uchta darajasini ajratish taklif etiladi: tashqi, kontseptual va ichki. ANSI/SPARC mafkurasi standartga aylanmagan bo‘lsa-da, ma'lumotlar bazalari va ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarining asosiy funksional xususiyatlarini tushunish uchun asos yaratadi. Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo‘ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o‘tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to‘plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo‘lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko‘rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo‘lishiga 1955-

yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo‘lgani bilan bog‘lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo‘llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog‘ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o‘rtalarida paydo bo‘ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog‘lash uchun yo‘l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo‘lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo‘lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo‘llanilgan. 1. Ma’lumot bazasi tushunchasi Baza bu – ishlov berilmagan elementlar bo`lib, ularning ichiga matn, son, tasvir, audio va videolar kirishi mumkin. Masalan, matn klaviaturada kiritiladi , ovoz kompyuter mikrofoni orqali , fototasvirlar raqamli kamera, video va uning ovozi esa raqamli videokamera orqali yoziladi hamda kompiyuterning xotirasigasaqlanadi. Axborot – bu ishlov berilgan ma’lumotdir. Aniqrog ’֥ i tashkiliy , aniq, sifatli va foydali ma lumotlardir. Undan tashqari axborot hujjatlari audio ‟ ko`rinishida, tasvir va video ko`rinishda bo`lishi mumkin. Masalan, muloqot aloqasi (ya ni yozilgan ovoz) elektron xat shaklida, do`stga, oila a’zolariga ‟ ularni eshitish uchun yuborilgan bo`lishi mumkin. Yana bir misol , do`stlar raqamli kamerada olingan fotorasmni Veb sahifada ko`rishi mumkin. Veb kamerada real vaqt rejimida video konferentsiya shaklida ko`rib, gaplashish mumin bo`ladi . Kompyuterlar axborotlarni ma’lumotlar bazasi asosida ishlov beradi. Masalan, universitetning ma’lumotlar bazasi deganda, o`quv xonalari , o`quv

fanlari , o`quv soatlari , o`qituvchilar va talabalar haqidagi ma’lumotlarni o`z ichiga oluvchi baza tushuniladi . Talaba darsga kelganda, bazani boshqaruvchi maxsus xodim kompьyuterga bir nechta elementlar kiritib, uni darsga kiri -shiga ruxsat beradi. Maxsus xodim undan tashqari talabaning fototasvirini kompьyuterga kiritish uchun raqamli kameradan ham foydalanadi . Bu talaba haqidagi rasm va boshqa malumotlar kompьyuterning asosiy xotira qurimasi qattiq disk (HHD)da saqlanadi . Keyin esa kompyuter yangi ishlov berilgan talaba haqidagi ma lumotni chop etish uchun ‟ printerga yuboradi. Talabaning ID raqami shaxsini tasdiqlovchi hujjati yakunlangandan keyin ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturiy ta’minoti yordamida diskning magnit yo`lagida kodirovka qilinadi . Ushbu dastur ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deyiladi . Ushbu dasturda ma’lumotlarni qo`shish, modifikatsiya qilish, bazadan ularni o`chirish, ma’luotlar bazasi bo`yicha shakl (forma) va hisobot (otchet) tayyorlash mumkin bo`ladi . Bu dasturning yangi versiyalari va ularning afzallik jihatlarini quyida keltirib o`tilgan. YAngi talabaning ma’lumotlariga maxsus dastur yordamida ishlov berib, unga darchga kirishi uchun ruxsatnoma berish. ATlarni asosida ma’lumotlar bazasi yotadi. Ma’lumotlar bazasi deganda, ma’lumotlarni shunday o‘zaro bog‘langan to‘plamini tushunamizki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus Ma’lumotlarni bazasini boshqarish tizimi to‘ldi - rilishi, o‘zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin. Hech bir inson inkor qilolmaydiki , hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida yashayapmiz. Vaholanki , o`zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko`pgina axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar maj- mui bo`lgan internet tarmog‘idan foydalanadi . Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uni boshqarish murakkablashib boraveradi . Savol kelib chiqishi tabiiyki , qanday qilib internet tarmog‘idagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan

birga topib beradi ? Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to`plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so`rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradi . Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini bosh qa- rish tizimlari (keyingi o`rinlarda BBBT) orqali amalga oshiriladi . BBBT uchun ko`p dasturiy ta’minotlar ishlab chiqilgan, misol uchun SQL Server, Oracle, MySQL, MS Access va h.k. Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o‘zining professor-o‘qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo‘nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo‘lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o‘rtaga qo‘yib ko‘raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo‘lganidek, ular kerak bo‘lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo‘lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to‘plamini o‘z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo‘yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o‘zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog‘liq.

Похожие

Televideniya ma’lumotlar bazasini loyihalash
“AVTOSALON” MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH
KUTUBXONA ma’lumotlar bazasini loyihalash
Mehmonxona ma’lumotlar bazasini loyihalash
“BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar bazasini Loyihalash