MAVZU: “TAQDIMOT” STRATEGIYASIDAN FOYDALANISH USLUBIYATI (ATOM FIZIKIKASI BO’LIM) MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………… I. BOB ATOM FIZIKASINI O’RGANISH METODLARI TAVSIFI………………………………………………………………………….. 1.1 . Atom fizikasini o’rganish metodlari………..…………. 1.2 «Taqdimod» metodi ...............................…… .................................. ............... II. BOB ATOM YADROSI 2.2 Yadro reaksiyalari…………………………………………………………… XULOSA ………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………... 1

KIRISH Ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning tub mohiyati ta’lim mazmuni va shaklini takomillashtirishga qaratilgan. Fan-texnika taraqqiyoti, jamiyatimizning demokratlashuvi, axborot miqyosining oshib borishi kabi omillar bolaning shaxsiy xususiyatlariga, jumladan, idrok eta olish, tasavvur va tafakkurlash, aqliy qobiliyatining rivojlanishiga olib keldi. Bolaning olamni bilishga bo’lgan ehtiyoji avvalgi yillarga nisbatan keskin oshganligi hech kimga sir emas. Zamoniy ta’lim oldida turgan eng muhim vazifa o’quvchi shaxsining ilm olishga bo’lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgan. Biz kimni tarbiyalashimiz kerak? degan savol zamonaviy pedagogika, didaktika fanlarini o’qitish metodikalarining bosh masalasiga aylandi. O’zbekiston Respublikasi sobiq Prezidenti Tarixiy xotirasiz - kelajak yo’q asarida komil inson tushunchasiga aniq ta’rif keltirdilar, ya’ni Komil inson deganda biz, eng avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, o’z xulq-atvori bilan o’zgalarga ibrat bo’ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ta’lim tizimi va maktab oldiga maqsad qilib komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish qo’yildi . Bu ezgu maqsadni bajarish eski an’anaga kirib qolgan tarbiyaviy usullar vositasida emas, balki zamonaviy yangi dars usullari vositasida amalga oshirilishi shart. Hozirgi davr o’qituvchi va talaba, o’quvchi oldiga katta talablar qo’ymoqda, bu talablarning eng asosiysi darsning samaradorligi, uning sifatliligi, o’quvchilarning bilim va ko’nikmalariga, oliy o’quv yurtlari, o’rta maxsus o’quv yurtlari, maktabdagi o’quv mashg’ulotlarida zarur bilimlarni egallab olishdir. Ilg’or pedagogik tajribada darsda materialni yirik qismlarga ajratib berish, talabalar, o’quvchilar uchun yangi narsalarni, ko’p marta ishlab chiqish o’rinli ekanligini ko’rsatadi. Bilimlarni mavzular bo’yicha hisobga olish juda foydalidir. Har bir o’qituvchining ishga ijodiy yondashishi juda muhimdir. Bu o’z- o’zidan bo’lib qolmaydi. Buning asosiy shartlaridan biri o’quv ishining barcha oliy o’quv yurtlari, o’rta maxsus o’quv yurtlar va maktab uchun yagona bo’lgan Davlat ta’lim standarti (DTS) ni bajarishni mahalliy tashabbus bilan uyg’unlashtirishdir. 2

Xalqimizning asosiy maqsadi huquqiy demoqratik davlat barpo etish, hamda odil fuqarolik jamiyatini shakllantirish bo’lib bu xalq ta’limi xodimlarining ham eng umumiy metodalogiyasidir. Elementar zarralar deb, fizika fanining hozirgi taraqqiyot bosqichida eng sodda, ma’lum ichki strukturaga ega bo’lmagan, faqat bitta zarradan tashkil topgan zarralarga aytiladi. 1932-yilgacha elementar zarralarning soni 3 ta elektron, proton, netron edi. 1956-yilga kelib ularning soni 30 ga bordi.Hozirgi vaqtda barqaror bo’lgan va o’rtacha yashash vaqti s dan kam bo’lmagan 39 ta elementar zarra mavjud. Bundan tashqari 300 dan ortiq qisqa muddat yashovchi zarralar kashf qilindi. Elektron -birinchi elementar zarra bo’lib, atom tarkibiga kiradi. Uning mavjudligi haqida 1881- yilda Stoney oldindan postulat tarzda aytgan. 1897-yilda J.J.Tomson elektronning e/m solishtirma zaryadini o’lchab, elektronning mavjudligini eksperimental kashf etgan.Elektron barqaror zarra, uning yashash vaqti kamida yilga teng ekanligi aniqlangan. Proton p- atom yadrosi tarkibiga kiruvchi birinchi elementar zarra bo’lib, 1919-yilda kashf etilgan. Lekin qaysi hodisani proton kashf qilingan hodisa deb aytish qiyin, chunki vodorot ioni sifatida u uzoq vaqtdan buyon ma lum edi. ’ Protonning kashf qilinishida 1911-yilda E.Rezerford yaratgan atomning planetar modeli ham,1906-1919-yillarda J. Tomson , F.Soddi, F. Aston tomonidan izotoplarning ochilishi ham azot yadrosidan alfa-zarralar urib chiqargan vodorod yadrolarini kuzatish ham rol o’ynaydi.Proton ham barqaror zarra bo lib uning ’ yashash vaqti yildan kam emas. Neytron n-atom yadrosining tarkibiga kiruvchi ikkinchi elementar zarra bo lib, uni 1932-yilda J.Chedvig kashf etgan.Netron faqat barqaror atom yadrolari ’ tarkibidagina turg’undir.Erkin atom yadrosidan tashqarida neytron barqaror emas,uning o’rtacha yashash vaqti 15 minutga yaqin. Kursh ishini dolzarbligi: Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy siyosat xalqimizning moddiy farovonligini yanada oshirish, aholini kundan-kunga o’sib borayotgan moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Bunda ishlab chiqarilayotgan xalq iste'mol mollarining sifatini yaxshilash, ularning turini kengaytirish hamda jaxon bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish alohida ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan respublikamizda xalq iste'mol mollarini ishlab chiqarish bo’yicha kun sayin juda ko’p ishlar amalga oshirilmoqda.Elementar zarralar, atomning tuzilishi va kvant sonlarning ahamiyati juda katta, chunki tabiatda roy berayotgan voqea xodisalarning tub negizida atom tashkil etadi. Demak, bu xil tahlillarni o’rganish masalani naqadar dolzarbligini ko’rsatadi. 3

Kurs ishining vazifalari: bitiruv malakaviy ishida nazariy va amaliy isbotni taqozo qiladigan ilmiy faraz, tadqiqot ob’yekti, predmeti, maqsadiga muvofiq quyidagi tadqiqot vazifalari hal qilinadi: 1. Atom fizikasini fanlar bilan bog’lab o`qitishda o`quvchilarda ekologik tafakkurni shakllantirish yo`nalishlarini, pedagogik asoslarini aniqlash; 2. Zamonaviy shakl va uslublardan foydalanish; 3. Fizika ta’limiga oid didaktik va metodik adabiyotlarni o’rganish; 4. Akademik litsey va kasb-hunar kollejida fizika ta’limini tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishning hozirgi amaliyotini tahlil qilish; 5. Ilg’or pedagogik g’oyalarni umumlashtirish, pedagogik amaliyot imkoniyatlarni aniqlash; 6. Fizikani boshqa fanlar bilan bog’lab, darsda va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o`quvchilarning tafakkurini shakllantirish yo`llari, vositalari va imkoniyatlarini aniqlash; 7. Fizika ta’limining fanlararo bog’lanishini pedagogik tajribada o’rganish, nazariy asoslarini bayon qilish va unga oid metodik tavsiyalar ishlab chiqish. 4

I. BOB ATOM FIZIKASINI O’RGANISH METODLARI 1.1 Atom fizikasini o’rganish metodlari Atom fizikasi fanining o’qitilishida boshqa fanlar bilan aloqadorlik, fizika fani bilan kuchli va kuchsiz darajada bog’langan fanlar, shuningdek, boshqa fanlarning o’qitilishida fanning qo’llanilishi tarix, ona tili va adabiyot, matematika hamda amaliy fanlari, ularning o’qitilishi misolida ko’rsatib berishga harakat qilinadi. Bir-biri bilan kuchsiz darajada bog’liq fanlarga nisbatan kuchli darajada bog’liq fanlar o’zaro mushtarak bo’lib, mavzular mohiyati va ularni o’quvchilarga tushuntirish jarayonida hamisha bir-birini taqozo etadi. Bu fanlarning kuchli darajada bog’lanishi ularning bir-birining ichki tizilmalarigacha kirib borishi, deyarli har bir mavzu bayonida ularga murojaat qilish zaruriyati bilan belgilanadi. Bu bog’liqlik va bir-biriga chuqur singib borish natijasida fanlar tadqiq etadigan muammolar va masalalar o’z yechimini topib boradi. Fanlarning bir-biriga bog’liflik darajalarini, shuningdek bu fanlarda bo’layotgan o’zgarishlar, yangi tadqiqot natijalari, yangilanishlardan xabardor bo’lib borish, hozirgi zamon o’qituvchisiga qo’yilgan talab bo’lib, u dars saviyasi, mavzu mazmunining o’quvchilar ongiga singdirilishi va uning beradigan samarasining oshishida asosiy omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Dars jarayonida fanlarning bir-biriga bog’liqlik darajasi va ularning mavzu mazmunini to’ldirishdagi ahamiyati asosan o’qituvchi bilim va malakasi, pedagogik mahorati, ko’rgazmali qurollar, texnik vositalardan va axborot-kommunikatsion texnologiyalardan qay darajada o’rinli foydalanishiga bog’liq bo’ladi. O’qituvchining fanlarni bir-biriga bog’liq holda dars o’tishida 42 akademik litsey va kasb-hunar kolleji dars jarayonining mazmunini va uning o’quvchilar tomonidan idrok etilishida beradigan samarasi benihoya katta bo’ladi. Dars samaradorligini oshirishda o’qituvchining shaxsiy mahorati ham muhim rol o’ynaydi, o’quvchilarda fanga nisbatan qiziqish uyg’otadi va dunyoqarashini, amaliy malakalarining hosil qilish mahoratlarining oshishida asosiy omil bo’ladi. Metodik tavsiyalar: Barkamol, har tomonlama yetuk, komil inson tarbiyasi bosh 5