MAVZU : XIX ASR OXIRI – XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON Mundarija I.Kirish……………………………………………………………………3 II. Asosiy qism……………………………………………………………6 I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTONDAGI MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI I.1 Buxoro amirligi ustidan Rossiya imperiyasi protektoratining o‘rnatilishi…………………………………………………………………6 I.2. Xiva xonligi ustidan Rossiya imperiyasi protektoratining o‘rnatilishi …………………………..…………………………………………………12 I.3. Qo‘qon xonligining bosib olinishi……………………………….……16 II BOB. XIX ASR OXIRIDA TURKISTONDAGI MILLIY-OZODLIK HARAKATLARI II.1. Turkistonda milliy-ozodlik harakatlarining boshlanishi va uning sabablari. Toshkentda “Vabo isyoni” ……………………….……………20 II.2. Andijon qo‘zg‘oloni………………………………………………….25 III.BOB. XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDAGI QUROLLI HARAKATLAR III.1. Turkistonda 1916-yilgi qo‘zg‘olonning boshlanishi…………..……30 III.2.Jizzax qo‘zg‘oloni……………………………………….…………...32 III.3.Turkistonda 1916-yilgi voqealarning oqibatlari va ahamiyati ………35 III. XULOSA………………………….……………………………… ….38 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………. 1

KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Vatan – biz tug‘ilib o‘sgan zamin, kindik qonimiz to‘kilgan tuproq, bobolarimiz izlari qolgan tuproq, ajdodlarimiz merosi avlodlarimizga qoladigan maskandir. Biz o‘rganayotgan ushbu davr (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) Vatanimiz tarixidagi eng ziddiyatli davrlaridan biri hisoblanadi. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida O‘rta Osiyoda mavjud mustaqil o‘zbek xonliklari davlatchiligi tizimlariga chek qo‘yildi. Xonliklar imperiya vassallariga aylantirildi. Ularning ustidan “harbiy-ma’muriy boshqaruv” deb nomlangan mustqamlakachilikka xos zo‘ravonlik tartiboti o‘rnatildi. Oqibatda aholi ikki tomonlama ya’ni, mahallaiy va mustamlakachi hukmdorlar jabr-zulmi girdobiga tortildi. Barcha oG‘irlik mahalliy aholi gardaniga tushdi. Bunga qarshi keng qamrovli ozodlik harakatlari avj oldi. Rossiya esa O‘rta Osiyoni xomashyo bazasiga aylantirishni ustuvor davlat siyosati qatoriga qo‘ydi. Turkistonning hayoti ham ana shu maqsad uchun bo‘ysundirildi. O‘lka xalqlarining erk va hurriyat uchun kurashi milliy-ozodlik harakatlari mazmun-mohiyatida o‘z aksini topgan bo‘lsa, milliy taraqqiyparvar kuchlarning harakati jadidchilika o‘z aksini topdi. Turkiston o‘lkasi uzoq o‘tmishga ega bo‘lib, hozirgacha bo‘lgan davr ichida ko‘plab “qora kunlar” ni boshdan kechirdi. Shunday qora kunlar dan biri bu shundoq ham chor Rossiyasi ta’sirida aziyat chekayotgan Turkistonning sho‘rolar tomonidan istibdod etilishi edi. El-yurtimiz o‘zining ko‘p asrlik tarixi davomida bunday mah’sum xatarlarni necha bor ko‘rgan, ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tu-fayli tilimiz, dinimiz va ma’naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojiali o‘tmish, bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘limiz barchamizga saboq bo‘lishi, bugungi voqelikni teran taxlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo ogoh bo‘lib yashashga da’vat etishi lozim 1 . 1 Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008-yil. 4-bet 2

Hozirgi vaqtda sodir bo'layotgan tarixiy rivojlanish nuqtai nazaridan Mustaqil O'zbekistonda vaqt o'zini oqladi Jamoatchilikning tarixga qiziqishi ortib bormoqda. 20-asr boshlarida Turkistonda ilgari surilgan vatanparvar kuchlar tomonidan mustamlakachilikka qarshi g'oyalar va shiorlar, milliy istiqlol, islohot demokratiya tamoyillariga asoslangan ijtimoiy tuzumva milliy qadriyatlar, keng milliy vakillarini qamrab olgan ozodlik harakati barcha ijtimoiy tabaqalar, barcha mahalliy xalqlar nomiga jon bergan yuz minglab hududlar vatan ozodligi uchun kurashdan dalolatdir. Bu davrda rus mustamlakachiligi o‘z yovuz qo‘llarini bizning yurtimizga ham cho‘zdi.Mazkur davrda yurtimiz ham tarqoq holatda bo‘lib, Buxoro amirligi,Xiva xonligi va Qo‘qon xonligida davlat tuzumi zaiflashayotgan davrlar edi. Rossiya bilan bir qatorda yurtimizga Angliya ham ko‘z olaytira boshladi. Ular Vatanimiz haqida, tuproG‘imiz boyligi haqida turli yo‘llar bilan ma’lumotlar to‘play boshladi. XIX asrning oxiridan boshlab ruslarning O‘rta Osiyoda olib borgan siyosati butun Rossiya jamoatchiligining e’tiborini o‘ziga jalb qila boshladi. Rossiyada chiqadigan gazeta va jurnallarda e’lon qilingan ijtimoiy- iqtisodiy tahliliy materiallarda, maqola va taqrizlarda faol muhokama mavzusiga aylandi. Ularda O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish, ularni mustamlakaga aylantirish chora-tadbirlari, Turkiston ma’muriyatining xalq ommasi noroziliklarini zo‘ravonlik bilan bostirish siyosati muhokama qilinar, Rossiya davlatchiligi asoslarini Turkiston jamiyatiga faol joriy etishning to‘G‘riligi yuzasidan munozaralar olib borilgan. Darhaqiqat, chor mustamlakachiligi o‘zining behad zulmkorligi, qabohati bilan yurtimiz, uning jafokash odamlari tanasida o‘chmas dog‘-hasrat qoldirdi. U ajdodlarimizni ma’nan va ruhan qo‘llab-quvvatlab kelgan asl ma’naviy qadriyatlarni zavol toptira borib, ularning jismi-jonida avj urib kelgan milliy istiqlol va erk tuyg‘ularini asta-sekin so‘ndirishga urinib keldi. Yurtimiz tuprog‘ini qonga belagan chor zobitlaridan biri, qonxo‘r general Skobelevning: “Millatni yo‘q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini, dinini yo‘q 3

qilsang bas, tez orada o‘zi tanazzulga uchraydi 2 ”, deb aytgan bebaho so‘zlari bekorga aytilmagan, albatta. O‘lka jadidlarining rahnamosi M.Behbudiyning “Haq olinur, berilmas!” shiorida ozodlik uchun kurash g‘oyasining muqarrarligi o‘z yorqin ifodasini topgan edi. Butun Turkistonni larzaga keltirgan hamda chor mustamlakachilarini sarosimaga solgan o‘lka xalqlarining 1916-yilgi milliy-ozodlik harakati ham yurt ozodligi yo‘liga bag‘ishlangan edi. Muxtasar qilib aytganda, Vatan ozodligini, davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish Turkiston xalqlarining asriy orzusi edi 3 . Kurs ishining maqsadi . Mazkur davr O‘zbekiston tarixing eng murakkab davrlaridan biri hisoblanadi. Kurs ishida mazkur davrning (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) o‘ziga xos va ochilmagan ayrim jihatlarini ko‘rsatib berish maqsad qilib olinib, tarixiy jarayonlarning amalga oshishida alohida bir shaxsning va butun bir xalqning o‘rni qanday bo‘lishini, yangi tuzum o‘rnatilishida mustabid hukumatning va shu hukumatga nisbatan oddiy tub yerli aholining pozitsiyasi, reaksiyasi qanday bo‘lganligini ko‘rsatib berish vazifa etib belgilandi. Kurs ishining tuzilishi : Ushbu k urs ishi kirish qismi, 3 bob 7 ta mavzu, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bilan iborat bo‘lib, jami 40 betdan iborat 2 Shamsutdinov R. Karimov Sh. “Vatan tarixi” Toshkent “Sharq” nashriyoti, 2010-yil, 11-bet 3 Shamsutdinov R. Karimov Sh. “Vatan tarixi” Toshkent “Sharq” nashriyoti, 2010-yil, 12-bet 4

I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTONDAGI MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI I.1 Buxoro amirligi ustidan Rossiya imperiyasi protektoratining o‘rnatilishi Harakatning boshlanishi. Toshkent istilosidan so‘ng podsho hukumatining kelgusidagi rejasi xonliklarni navbat bilan bosib olish edi. Shu voqeadan so‘ng Buxoro-Rossiya munosabatlari keskinlashadi. 1865-yil sentabr oyining boshlarida rus qo‘shinlari Pistolkors boshchiligidagi 4 ta rota piyoda, 100 ta kazak va 4 ta yengil zambarak bilan Chirchiq daryosidan o‘tib, muhim aholi punktlari bo‘lgan Piskent va To‘ytepa atrofidagi yerlarni egallaydi. Chirchiq orti yerlaridagi yangi tayinlangan amir Rustambek to‘qnashuvdan so‘ng chekinishga majbur bo‘ldi. Shu yili sentabrda Orenburg general-gubernatori N.Krijanovskiy shaharni “mustaqil mulk” deb e’lon qiladi va bu bilan na Qo‘qon xonligi,na Buxoro amirligi va na Toshkentga tegishli da’vosi bo‘lishi mumkin emasligini namoyish etmoqchi bo‘ldi. Turkiston viloyatining harbiy gubernatori Chernyayev Toshkent olinganidan so‘ng 9 kun o‘tib, o‘lkadagi barcha buxorolik savdogarlarni hibsga olgan edi. Iyul oyida esa gubernator Chernyayev talabiga ko‘ra N.Krijanovskiy Orenburg va boshqa shaharlarda buxorolik savdogarlarni hibsga oldi. Sankt-Peterburg yo‘lidagi buxoroliklar esa N.Krijanovskiy buyrug‘iga ko‘ra, Kazalinskda to‘xtatildi 4 . Rossiya imperiyasi bu harakatlari orqali buxoro amirligi bilan munosabatlarni atayin keskinlashtirmoqchi va harbiy mojaro keltirib chiqarmoqchi edi. Aslida 1865-yildayoq Buxoroga qarshi harbiy harakatlar jarayoni boshlangan edi. Shu maqsadda, eng avvalo, xonliklarning birlashmasligiga qaratilgan siyosat olib borildi. Ya’ni o‘zlarining asosiy qoidasi – “Bo‘lib tashla, hukmronlik qil” shioriga amal qilishga kirishishdi 5 . Amir Muzaffar bu voqealardan bexabar bo‘lib, Xudoyorxonni qayta Qo‘qon taxtiga o‘tqazadi. Yo‘l-yo‘lakay Xo‘jandni egallab, imperiya qo‘shini Chirchiqortiga o‘tmasligini so‘rab Chernyayevdan iltimos qildi. 1865-yil Buxoro 4 Murtazayeva R.H, Ermetov A.A, Odilov A.A,Saipova K.D - O‘zbekiston tarixi, - T.: “DONISHMAND ZIYOSI” 2020-yil, 445-bet 5 Tillaboyev S, Zamonov A., O’zbekiston tarixi 9-sinflar uchun darslik, -T.: “Sharq”, 2019-yil, 29-bet 5