ЎЗБЕК ТИЛИНИНГ ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНОЛОГИЯСИ

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

948 KB

Скачать

ЎЗБЕК ТИЛИНИНГ ҚОРАКЎЛЧИЛИК
ТЕРМИНОЛОГИЯСИ
МУНДАРИЖА
КИРИШ (фалсафа доктори(PhD)диссертацияси аннотацияи) ............….......5
I БОБ. ҚОРАКЎЛЧИЛИК СОҲА ЛЕКСИКАСИ ТАДҚИҚИ
МАСАЛАЛАРИ........................................................................................................... 33
1.1.Қоракўлчилик терминларининг мавзуи1гуруҳлари...................................43
1.2.Қоракўлчилик терминларининг ўзаро муносабатлари............................... 63
Боб бўйича хулоса................................................................................................92
II. БОБ.ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЯСАЛИШ
УСУЛЛАРИ..................................................................................................................94
2.1.Қоракўлчилик тушунчаларининг семантик усул билан ифодаланиши..95
2.2.Қоракўлчилик терминларининг ясама усул усул билан ифодаланиши.99
2.3.Қоракўлчилик терминларининг қўшма, жуфт усуллар билан
ифодаланиши...............................................................................................................109
2.4.Қоракўлчилик тушунчаларининг бирикма термин воситасида
ифодаланиши...............................................................................................................112
Боб бўйича хулоса..................................................................................................135
III.БОБ. ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЎЗ ВА ЎЗЛАШМА
ҚАТЛАМИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ИМЛОСИ......................................................137
3.1. Қоракўлчилик терминларининг ўз11қатлами..............................................137
3.2. Қоракўлчилик терминларининг ўзлашма қатлами..................................140
3.3. Қоракўлчилик терминларининг имлоси........................................................150
Боб бўйича хулоса.................................................................................................156
Умумий хулоса......................................................................................................157
Фойдаланилган адабиётлар...............................................................................161
Иловалар
3

КИРИШ (фалсафа доктори ( PhD) диссертацияси аннотацияси )
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон
тилшунослигида муайян соҳага оид атамаларни жам лаш, тиллараро соҳавий
атамаларни айрибошлаш, ўзлаштириш, таржима қилиш, тизимлаштириш ва
уларни муомалага киритиш масалаларига эътибор қаратилмоқда. Зеро,
замонавий тилшунослакда соҳавий атамаларни бир хиллаштириш, қолиплаш
шу жумладан, қоракўлчилик соҳасининг атамашунослик муаммоларини ўзга
тилларнинг лексик-семантик ресурсларидан фойдаланилган ҳолда ҳал этиш
заруриятини келтириб чиқармоқда. Шу нуқтаи назардан бугунги кунда
терминларни лингвистик таҳлил қилиш, аниқлаш, уларни ҳаётга тадбиқ
қилиш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Дунё лингвистикаси тажрибасида атама лар тиллараро алоқаларнинг
лингвомаданий, этнолингвистик, психолингвистик хусусиятларини ёритиб
бериши ва тил тараққиётини белгиловчи муҳим омиллардан ҳисобланиб,
мавжуд тилшунослик мактаблари ва оқимларида тил ҳодисалари, хусусан,
атамаларни систем-структур ҳамда қиёсий-типологик ўрганишга оид кўплаб
илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Шу билан бирга терминларни соҳасига
оид атамаларни қиёсий ёндашув асосида тадқиқ этишда замонавий
методологик тамойиллардан фойдаланиш, уларнинг лингвистик табиати ва
нутқдаги мақоми юзасидан аниқ назарий хулосалар чиқариш имконини
бериши билан боғлиқлигини кўрсатмоқда. Бу эса ўз навбатида, терминларни
соҳалар бўйича гуруҳлаштириш, уларнинг ясалиш тартиби ва хусусиятларини
илмий тадқиқ қилиш айни вақтда объектив зарурлигига айланмоқда.
Мамлакатимизда мустақилликнинг сўнгги йилларида миллий
бойлигимиз ҳисобланган ўзбек тили терминологик тизимини лексикографик
ва лексикологик жиҳатдан тадқиқ этиш эҳтиёжи соҳа атамалар бўйича ҳам
жиддий тадқиқотлар олиб боришни юзага келтирмоқда. “...соҳада олиб
борилган илмий тадқиқотлар натижасида қоракўлчилик қўйларининг янги
5

турлари... яратилди” 1
“...Ўзбек тилида соҳа терминлари луғатларини
тайёрлаш ва чоп этиш ишлари ... ҳамда соҳалар бўйича илмий асосларни
атамаларни истеъмолга киритиш, замонавий атамаларнинг ўзбекча
муқобилини яратиш...” 2
. Бу вазифаларни амалга оширишда ўзбек тилининг
қоракўлчилик терминларининг лексик-семантикаси, ясалиш усуллари ва
имлосини замонавий талқинда тадқиқ этишмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-
4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” фармони, 2018 йил июндаги ПҚ-3775-сон
“Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг
мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотларда фаол
иштирокини таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”, 2019
йил 4 октябрдаги ПҚ – 4479-сон “Ўзбекистон Республикасининг “Давлат
тили ҳақида”ги қонун қабул қилинганлигининг ўттиз йиллигини кенг
нишонлаш тўғрисида” қарорларида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа
меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда
ушбу тадқиқот муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари
ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот
республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. «Ахборотлашган
жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий,
манавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини
планлаштириш ва уларни амалга ошириш йўллари» устувор йўналиши
доирасида амалга оширилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Жаҳон тилшунослигида
терминларни турли томонлама ўрганишга йўналтирилган терминологик
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 мартидаги ПҚ-3603-сон “Қоракўлчилик
соҳасини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”. nrm.uz/contentf
2
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябридаги ПФ-5850-сон “Ўзбек тилининг
давлат тили адатини, нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” .
https//lex.uz
6

тадқиқ қилиш ва луғатшунослик масалалари анча қадимий муаммо
ҳисобланади. Лисоний белги ассимметрия ва терминологиянинг узвий
муаммоларини В.Г.Гак 3
, туркий тиллар этнографияси бўйича
Н.А.Баскаковлар 4
ўрганишган. Рус тилшунослигида термин ва терминология-
нинг илмий-назарий асосларини яратишда атоқли тилшунослардан
В.В.Виноградов, Г.О.Винокур, А.А.Реформатский ва бошқа олимларнинг
асарларида термин ва терминологиянинг назарий , таърифи ва бошқа муҳим
масалалар ўз ифодасини топган. Шунингдек, А.М.Шчербак, В.И.Литвинов
ва бошқа олимлар ҳам терминологиянинг айрим соҳаларини ўрганиш
бўйича муҳим ишларни амалга оширдилар.
Ўзбек тилининг лексикологияси, хусусан, унинг йирик соҳаларидан бири
─ терминологияси масалалари ҳамиша тадқиқотчиларнинг диққат марказида
бўлиб келмоқда.
Олимларнинг тадқиқотлари туфайли ўзбек тилининг касб-
ҳунармандчилик, техника, ҳарбий, халқ ўйинлари, қўйчилик, йилқичилик,
ботаника, математика, жисмоний тарбия ва спорт, тиббиёт, доришунослик,
кимё, мусиқашунослик, анатомия, заргарлик, ёғочсозлик, ўтовсозлик,
йўлсозлик каби ўнлаб соҳалари терминологияси атрофлича ўрганилди 5
.
3
Гак В.Г. Лисоний белги ассимметрияси ва терминологиянинг узвий муаммолари. Рус тилидан И.Мирзаев
таржимаси// Филология. IV чи қ иши. Илмий мақолалар туплами. − Самарқанд: СамДУ, 2002. − Б. 144.
4
Баскаков Н.А. Современное состояние терминологии в языках народов СССР / /Вопросы терминологии − М:
Наука,1961. − С.56-61.
5
Джамалханов X . Из истории формирования и развития у збекской ботанической терминологии:
Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент,1963; Урунов Т. У збекская овцеводческая
терминология (на материалах Кашкадаринской области). Автореф. дис. ...канд. филол. наук. −
Самар к анд, 1964; Рамазанов О. Из истории формирования и развития у збекской математической
терминологии: Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1973; Ходжамбердиев Т.
Животноводческая лексика у збекского языка (преимушественно на материалах Ферганской
долины): Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1975; Базарова Д.Х. История
формирования и развития зоологической терминологии у збекскогоязыка (на материале названия
птиц) − Ташкент: Фан,1978; Касымов А.И. Фармацевтическая терминология в современном
у збекском языке:Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1979; Азизов С. Лексико-
грамматическое исследование музыкальной терминологии у збекскогоязыка: Автореф. дис. ...канд.
филол. наук. − Ташкент,1981; Хусанов А. Названия болезней и их симптомов в у збекском языке:
Автореф. дис....канд. филол. наук. − Ташкент,1982; Мадвалиев А. У збекская химическая
терминология и вопросы ее нормализации: Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1986;
7

К ейинги пайтларда ўзбек тилшунослигида чорвачилик ва унинг айрим
соҳалари терминологиясининг систем таҳлилига ҳам эътибор берила
бошланди 6
. Бироқ ўзбек тилининг барча соҳавий терминологик тизимлари, шу
жумладан, чорвачилик соҳаси тўлиқ тадқиқ этилмаган дейиш мумкин. Улар
нафақат систем таҳлил усули билан, балки тавсифий, тарихий- этимологик
жиҳатдан тўла ёритиб берилган эмас. Ўзбек тилининг қоракўлчилик
терминологик тизими ҳам тадқиқ этилмаган соҳалардан биридир.
Диссертация тадқиқотнинг диссертация бажарилган олий таълим
муассасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги.
Диссертация тадқиқоти Самарқанд давлат университети илмий-тадқиқот
ишлари режасига мувофиқ “Ўзбек тили бирликларининг функционал-
Дониёров Р. Техническая терминология у збекского языка на современном этапе. Автореф. док.
дис. − Ташкент; 1988;Сабиров А.Ш.Термины у збекских народных зрелиц. Автореф. дис. ...канд.
филол. наук. − Ташкент, 1988; Усмонов С. Гиппологическаятерминология современного у збекского
языка: Автореф. дис. ...канд. филол. н аук. − Ташкент, 1988; Мирхаликов 3. Лексико-семантические
и грамматические особенности названия рыб в у збекском языке. Автореф. дис. ...канд. филол. наук.
− Ташкент, 1991; Ма ҳ камов Н. Ўзбек тили терминологиясида жуфт терминлар ва уларни тартибга
солиш(физика ва техника терминлари асосида)// Ўзбек тили илмий-техниктерминологиясини
тартибга солиш принциплари. − Тошкент: Фан, 1991, − Б. 67-79; Дадабаев Х.А. Общественно -
политическая и социальноэкономическая терминология в тюркоязычных письменных памитников
X 1- X 1 V вв: Автореф. док. д ис . − Ташкент,1992; Мирзаҳмедова 3. Ўзбек тилининг анатомик
терминологияси: Номз. дис. автореф . − Тошкент, 1994; Пардаева И. Ўзбек тилининг заргарлик
термиологияси: Номз. дис. автореф. − Тошкент,1994; Ахтамова М. Ўзбек тилининг ёғочсозлик
терминологияси . Номз. дис. aвтореф. – Тошкент, 1994; Ёдгоров X. Ўзбек тили ҳарбий
терминологиясининг синхроник тадқиқи: Номз. дис. автореф . − Тошкент, 1996; Бобоёров М.
Мустақиллик даври жисмоний тарбия ва спортатамаларининг шаклланиши. Номз. дис. автореф. −
Самарқанд, 1998; Абдиев М. Соҳавий лексиканинг систем тахлили (Самарқанд вилояти касб-
ҳунарлари материаллари асосида): Докт. дис. автореф. − Тошкент, 2005 ; И c маилов Ғ. М. Ўзбек
тили терминологик тизимларида семантик усулда термин ҳосил бўлиши. Номз. дис. автореф . –
Тошкент, 2011; Бердиев Х. Ўзбек тили ўтовсозлик лексикаси. Филология фанлари бўйича фалсафа
доктори (PhD) дисс.автореф. – Самарқанд, 2018; Валиев Т. Ўзбек тилининг йўлсозлик
терминологияси . Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс.автореф. – Самарқанд,
2018.
6
Сафарова Р. Гипонимия в узбекском языке (на материале общеупотребительных зоонимов):
Автореф. дис. ...канд.филол. наук. − Ташкент, 1990; Неъматов Ҳ , Расулов Р. Ўзбек тили систем
лексикологияси асослари. − Тошкент:Ўқитувчи, 1995; Нишонова Н. Ўзбек тилида “ ҳайвон ”
архисемали лексемалар майдонининг мазмуний та ҳлили : Номз.дис. автореф, − Тошкент, 2 000;
Ўринова О. Ўзбек тилидаги қ орамолчилик терминларининг лексик-семантик тадқиқи. Номз. дис.
автореф. − Тошкент, 2007.
8

прагматик ва семантик-услубий таҳлили (синхрон ва диахрон аспект)”
мавзусидаги илмий тадқиқот лойиҳаси доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади ўзбек тили терминологик системасидаги
қоракўлчилик терминларининг структур, семантик, лексикографик
хусусиятларини очиб бериш ҳамда мавзуий гуруҳини белгилашдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари:
ўзбек тилида қоракўлчилик терминларининг шаклланиши, тарихи ва
ривожланиш йўлларини очиб бериш;
қоракўлчилик терминларининг ўзбек тили лексикасида, хусусан, унинг
терминологик тизимида тутган ўрнини белгилаш;
қоракўлчилик терминларининг мавзуий гуруҳларини аниқлаш;
қоракўлчилик терминларининг шакллари ва уларнинг ўзаро
муносабатларини очиб бериш;
қоракўлчилик терминларининг ясалишида семантик усулнинг ўрнини
белгилаш.
Тадқиқотнинг объекти сифатида ўзбек тилидаги қоракўлчилик
соҳасига оид атамалар танланган.
Тадқиқотнинг предмети ни ўзбек тилида қоракўлчилик терминларининг
лексик-семантик хусусиятлари, этимологияси, ясалиш усуллари ҳамда
функционал-услубий хусусиятлари ташкил этади.
Тадқиқотнинг усуллари. Ишда тавсифий, синхрон, структурал, ўзаро
муносабат, терминларни таҳлил этишнинг қиёсий усулларидан
фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
қоракўлчилик терминларининг тил тарихида, халқ шевалари ва адабий
тилда шаклланиши, унинг турли даврлардаги семантик, услубий ва морфемик
ривожланиш босқичлари, терминологик вужудга келишнинг жўғрофик-
иқтисодий, ижтимоий, лисоний ва лингвопрагматик омиллари ёритиб
берилган;
9

қоракўлчилик лексикасининг идеографик ҳамда изоҳли луғатини
тузишнинг кўп компонетли, ўз ва ўзлашган терминларнинг лисоний
хусусиятларини акс эттирувчи лексик, семантик, лексикологик тамойиллар
далилланган;
қоракўлчилик терминларининг асосий қисми туркий тилларга хос ўз
қатламга оид эканлиги (1955 тани ташкил этиши), 270 таси ўзлашма қатламга
тегишлилиги далилланган, соҳа терминларининг асосий қисми ўзбек тилига
тааллуқлиги исботланган;
ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологиясида лингвистик ва
лингвомаданий параметрлари семантик, аффикцион усуллар билан бойиб
бориш лексикологик, услубий ва морфологик йўллари асосланган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат:
қоракўлчилик терминлари бўйича тўпланган материаллар, муаммолар,
хулосалар, ўзбек тили терминологияси бўйича тадқиқотлар яратишда асос
бўлиб хизмат қилиши исботланган;
терминология, лексикология фанларини ўқитишда амалий жиҳатдан
ёрдам бериши бу фанлар билан боғлиқ тадқиқотларни яратишда
фойдаланилган;
қоракўлчилик терминлари бўйича изоҳли, имло луғатлари яратилишида
материал ва манба сифатида хизмат қилиши ҳамда бундай типдаги луғатлар
яратиш усуллари ишлаб чиқилган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги илгари сурилган масаланинг
аниқлиги, тадқиқ усуллари ва назарий маълумотларнинг ишончлиги, ҳозирги
ўзбек тили терминологиясида қоракўлчилик терминларини қамраб олган
махсус терминологик тизим қарор топганлиги билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот
натижаларининг илмий аҳамияти ўзбек тили терминологиясидаги назарий
қарашларни бир қадар тўлдириш терминларининг семантик грамматик
хусусиятларини тадқиқ этиш қоракўлчилик терминларининг талқинлари
10

хилма-хил изоҳли, терминологик ва бошқа типдаги луғатларни тузиш учун
тайёр материал бўлиб хизмат қилиши билан аҳамиятли.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти шундан иборатки, унинг
назарий жиҳатлари чорвачиликка ихтисослашган олий ўқув юртлари,
техникум ва касб-ҳунар коллежларида, Ўзбекистон қоракўлчилик ва чўл
экологияси илмий тадқиқот институти, Самарқанд ветеринария медицинаси
институтининг қоракўлчилик ва ветеринария йўналишларида ҳамда олий
ўқув юртларининг филология факультетларида ўтиладиган “Лексикология”,
“Лексикография”, “Ўзбек тили терминологияси”, “Ўзбек тилини соҳада
қўлланиши” терминологияси бўйича махсус курсларни ўқитишда ҳамда
магистрлик ва битирув малакавий ишларни тайёрлашда фойдаланиш
мумкинлиги билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тадқиқотда қўлга
киритилган назарий ва амалий натижалари қоракўлчилик терминларни
тартибга солиш, шунингдек, лексик бирликларни тадқиқ қилиш асосида:
терминологиянинг лексик тараққиётидаги ўрни, хусусан,мустақиллик
даврида уларнинг умумий лисоний мақоми, терминологик тизимидаги
мавқеининг янгича талқинига оид назарий хулосалар ФА – Ф1 – Г041 “Ўзбек
тили лексикаси ва терминологиясининг мустақиллик даври тараққиётини
тадқиқ этиш” (2012-2016) мавзусидаги фундаментал лойиҳанинг
мустақиллик даврида ўзбек тили тараққиётини ёритишда фойдаланилган
(Oлий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 21 январдаги 89-04-
236-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари қоракўлчилик терминлари
асосида ўзбек тили терминларининг бойиши очиб берилган;
қоракўлчилик терминлари имлоси, қоракўлчилик терминлари
этимологияси, ясалиш усуллари ва уларнинг тадқиқотларда қўлланиш ҚФ5-
012 “Маҳаллий полимерли дори воситаларини қоракўл қўйларининг ички
аъзоларига таъсири механизми илмий-назарий асослаш” фундаментал
лойиҳада белгиланган вазафалар ижросида фойдаланилган (Олий ва ўрта
11

махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 26 апрелдаги 89-03-1640-сон
маълумотномаси). Натижада терминларнинг маъно кўчиш асосида янги
терминлар ҳосил бўлиши, терминларнинг ясалиш усуллари кўрсатиб
берилган;
қоракўлчилик терминлар, сифатловчи компонент қўшма сўз орқали
ифодаланган бирикмалар, оддий сўз бирикмалари орқали воқеланган қўшма
терминлар юзага келиш механизми натижаларидан ҚХА-8-014-2015 “Табиий
серпушт қўракўл қўйлар генофондини сақлаш ва уларни урчитишнинг
селекцион-технологик тизимини ишлаб чиқиш” (2015-2017) мавзусидаги
амалий лойиҳанинг қоракўл қўйлари, тана қисмлари ва қоракўл гули ҳамда
унинг ифодаланиши орқали ҳосил бўлган қўшма терминлар, тери қисмлари
номлари ва ишлаб чиқариш жараёнлари номларини ёритишда фойдаланилган
(Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 26 апрелдаги 89-03-
1640-сон маълумотномаси). Натижада қоракўлчиликка оид кўплаб
терминларнинг изоҳлари мукаммаллашган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 4 та
халқаро ва 4 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан
ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги . 20 илмий нашрлар ,
4 та республика миқёсидаги ва 2 хорижий журналларда, 4 та республика, 5 та
халқаро конфренцияларда ва Ўзбекистон Республикаси Олий Аттестация
комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп
этиш тавсия этилган илмий нашрларда 6 та илмий мақола нашр қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми . Тадқиқот кириш, уч асосий боб,
хулоса ва адабиётлар рўйхати, луғат ҳамда альбомдан иборат.
Диссертациянинг умумий ҳажми 148 бетни ташкил этади.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
12

“Кириш” қисмида тадқиқотнинг мақсад, вазифалари, объекти ва
предмети тавсифланган, республика фан ва технологиялари
ривожланишининг устувор йўналишларига мослаштирилган, илмий янгилиги
ва амалий натижалари баён қилинган натижаларининг илмий ва амалий
аҳамияти очиб берилган, натижаларни амалиётга жорий қилиш, нашр этилган
ишлар ва диссертация тузилиши бўйича маълумотлар келтирилган.
Ишимизнинг “ Қоракўлчилик соҳаси лексикасининг тадқиқи
масалалари” деб номланган биринчи боби: а) қ оракўлчилик терминларининг
мавзуий гуруҳлари; б) қ оракўлчилик терминларининг ўзаро мазмуний
муносабатлари каби қисмларга бўлиб таҳлил қилиган.
Бунда тадқиқот юзасидан йиғилган материаллар таҳлили уларни
қуйидаги мавзуий гуруҳларга бўлиб ўрганилади:
Қоракўл териларини тайёрлаш анчайин мураккаб иш бўлиб, кўп
фаолият-жараённи амалга оширилишини талаб қилади. Шу аснода,
қоракўлчилик терминологиясининг фаолият-жараёнларни англатувчи
терминлар гуруҳи қарор топган: ошлаш, тозалаш, пардозлаш, бўяш, ивитиш,
тарашлаш, ийлаш, мойлаш, сийраклаштириш кабилар шулар
жумласидандир.
Қоракўлчиликни шу иш билан шуғулланадиган шахсларсиз тасаввур
қилиш қийин. Бинобарин, мазкур терминологик тизимда қоракўлчилик билан
иш юритадиган шахсларни ифодаловчи терминлардан фойдаланилмоқда:
чорвачи//чорвадор, чўпон, чўлик, қоракўлшунос, қоракўлчи, қассоб//сўювчи,
сараловчи, селекционер//селекциячи ва б.
Қо рак ў л териларнинг турлари ва навларини англатувчи терминлар.
Қо рак ў л қў йлар рангининг хилма-хиллиги билан бо шқ а қўй зотларидан фар қ
қилади. Бундай қўйларнинг барраларидан турли хилдаги рангдор қўзилар
(барралар) ту ғ илади, шунинг учун хам уларнинг териси хилма -хил рангга эга
б ў лади. Қоракўл терилар рангига, катта-кичиклигига ва бошка
хусусиятларига қ араб, муайян турларга ажратилади. Уларнинг ҳ ар бири
13

тегишли терминлар воситасида ифодаланади. Ранг-тусидан қ атьий назар,
қоракўл қўзиларидан олинган териларнинг барча тури умумийб ў лмиш
қ орак ў л термини воситасида ифодаланади: к ў к қоракўл тери, қ ора қоракўл
тери каби. Сур терилар жуда чиройли ва к ў ркам б ў лганлиги учун уларнинг
хилма-хил турлари мавжуд: қ ора сур, кумуш сур, тилла сур, оч тилла сур, оқ
олтин ту с ли сур, шамчиро қ сур, ў рик гулли сур, п ў лат сур.
М.Б ў ронов томонидан Қ ора қ алпо ғ истонда сур териларнинг тур ва
хиллари ҳ а қ ида қ имматли маълумотлар келтир ил ган. Мана булар: сур
қ ырпы қ , қ ара сур, ак сур, пахмакгул сур, авган сур, ширазы сур, ала сур 7
.
ЧТЛда Қ ора қ алпо қ сури термини изо ҳ ида сур териларнинг қ амар, шабдар,
ча қ ир каби турлари ҳ ам борлиги таъкидланган 8
. Тад қ и қ отимиздаги қоракўл
териларнинг навлар қуйидаги терминлар билан ифодаланган: О қ қоракўл//о қ
қ ора кўл тери//о қ тери, олачипор қоракўл, қоракўлча, қоракўл-қоракўлча,
та қ ир//та қ ир тери, анти қа “нозикча”тери, қ ирпук шутури ва б.
Қоракўл терилар келиб чи қ ишига қ араб ҳ ар хил тип(тур)ларга
ажратилади. Уларни топоним ва этнонимлар билан аташ қ абул этилган:
Сурхондарё сури, Бухоро сури, қора қ алпо қ сури, туркман сури, Кавказ нави,
Москва нави ва б.
Қоракўл териларнинг хоссаларини англатувчи терминлар . Бунда
териларннинг кенглиги, о ғ ирлиги (вазни) ва уларнинг харидоргирлиги му ҳ им
роль ў йнайди: катталик, кенглик, ялтиро қл ик, ипаксимонлик, жингалаклик,
майинлик, ловиясимонлик ва б.
Қ орак ў л териларнинг жингалак лари (гуллари ) ни англатувчи терминлар.
“ Қ орак ў лчилик” дарслигида қоракўл териларнинг жингалак (гул)лари ҳ а қ ида
шундай дейилган: “Қоракўл жингалаклари таш қ и к ў риниши ва тузилишига
(шакли ва типига) к ў ра ғ оят хилма-хилдир... 9
Ҳ ар бир қоракўл терида 500 дан
7
Бўронов М. Ўзбек тилининг касб - ҳунар лексикасидан (махсус курсга материаллар). − Нукус, 1978. –
Б.54-55.
8
Зокиров М., Хачатурова Л., Юсупов С. Чорвачилик терминларига оид русча - ўзбекча лутат.
Маълумотнома. − Тошкент: Меҳнат, 1990. − Б.210.
9
Раҳимов А.А. Қоракўлчилик. − Тошкент: Ўқитувчи, 1967. − Б. 42.
14

ортиқ турли шакл ва типдаги жингалак б ў лади” 10
. Бундай терминларнинг
айримлари қуйидагилардан иборат: қ алин гул// қ алам гулсимон жингалак,
ярим доирали қ алам гул, қ овур ғ асимон қ алам гул, ясси қ алам гул, бурама (илон
изи) қ алам гул, тор қ иррали қ алам гул.
Қ орак ў л терилар жуни нинг рангларини англатувчи терминлар.
“Қоракўлчилик” дарслигида шундай дейилган: “Қоракўл териларининг
табиий ранглари, уларнинг товар қ имматини белгиловчи энг му ҳ им
к ў рсатгичдир. Терининг ранги қ анчалик бир хил б ў лса, уни шунчалик
чиройли к ў рсатади. Баъзи бир қоракўл терисининг ранги шундай чиройли
б ў ладики, ҳ айрон қ оласан, киши” 11 .
Ҳақ и қ атан ҳ ам шундай. Таъкидлаш
жоизки, қоракўл терилар жуни қ опламининг ранглари ва туслари,
мубола ғ асиз, юз хил ва ундан кўпро қ десак хатога й ў л қўймаган б ў ламиз.
Қоракўлшуносликда териларнинг ранг-тусларини хилларга ажратиш қ абул
қилинган. Бундай ранг-туслар, ў з навбатида, турли категориялардан иборат
б ўл ади . Масалан , қоракўл терилар жуни қопламининг қ ора ранги беш хил
категория эга: а ) тим қора; б) смоласимон қора; в) қора оқ тусли; г) қора-
антрацит-алюминий-металл шуъла унча қора бўлмаган ранг; д) кучсиз
қора 12
. Кўк рангнинг категориялари қуйидагича ифодаланган: оч кўк ранг, тўк
кўк ранг, қора-кўк ранг . Ўз навбатида, оч кўк ранг ва тўқ кўк ранг
териларнинг ранглари турлари қуйидаги терминлар воситасида ифодаланган:
сут ранг, бўрсимон ранг, пўлат ранг, ҳаво ранг ва б. Сур терилар жун
қопламининг ранг-тусларини англатувчи термин лар қуйидагилардан ибо р ат :
куму ш-ранг, тилла ранг , олмас ранг .
Қоракўл териларининг нуқсонларини англатувчи терминлар. Қоракўл-
шуносликда қоракўл териларнинг нуқсонларини аниқлашга алоҳида эътибор
берилади. Чунки нуқсонларнинг мавжудлиги қоракўл териларнинг товар
қимматини пасайтириб юборади, бундай ҳолат эса хўжаликларга ёхуд якка
10
Шу манба, 68- саҳифа.
11
Шу манба, 60- сахифа.
12
Шу манба, 99-100- сахифа.
15

шахслар (масалан, фермерлар)га маълум иқтисодий зарар етказади: к уюнди,
ғужанак, арчима, зангли доғлар.
Ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологик системасини яхлит бир
система сифатида тадқиқ этиш давомида шу соҳа терминларининг
шаклланиши тарихи, лексик-семантик гуруҳлари, ясалиш усуллари, бойиш
манбаларини ўрганиш билан бир қаторда уларнинг, яъни терминларнинг
ўзаро мазмуний алоқасини аниқлаш масаласи ҳам кўндаланг бўлди. Тадқиқот
объекти материалига хос терминлар ўзаро қуйидаги мазмуний
муносабатларга кириша олади. Терминларнинг гипонимияси . Қоракўлчилик
терминологик тизимини таҳлил қилиш натижасида унинг таркибига кирувчи
терминларнинг бир талайи “жинс-тур” муносабати билан ўзаро
боғланганлиги аниқланди. Негаки, “Воқеликдаги нарса, белги,
хусусиятлараро жинс-тур боғланишлари жуда кенг тарқалган. Бундай
боғланишларни табиатда ҳам, ҳаётда ҳам, фанда ҳам жуда кўп учратамиз” 13
.
Ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологиясида ҳам айни шундай ҳолатнинг
ўз ифодасини топганлигини кўриш мумкин. Қоракўлчиликка оид
тушунчаларнинг ўзига хос хусусиятидан келиб чиқилганда, шуни таъкидлаш
лозимки, улар, асосан, “ тур ”, “ нав ”, “ гул ”, “ ранг ”, “ расм ” тушунчалари билан
бирлашиб, яхлитлик ҳосил этади. Табиийки, бундай тушунчаларнинг барчаси
тилда махсус луғавий бирликлар воситасида реал тус олади. Натижада, яхлит
бир терминологик система шаклланган бўлиб чиқади. Бундан эса мазкур
терминологиянинг таркибий қисмлари − “ тур ” , “ нав ” , “ гул ” , “ ранг ” , “ расм ”
каби семалари мавжуд эканлиги аён бўлади. Бу семанинг ҳар бири гипероним
сифатида майдонга чиқади.Чунки улар ўзаро бир-бири билан боғлиқ бўлган
қатор луғавий бирликлар, аниқроғи, терминлардан иборатдир. 11111 1. “Тери
тури” семасининг гипер-гипонимияси. Териларнинг ҳар бир тури тегишли
терминлар воситасида ифодаланадики, улар “тери тури” гиперонимининг
гипонимлари қаторидан жой олади. Бундай гипонимлар тузилишига кўра
икки хил шаклда қўлланади:
13
Неъматов Х.,Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. −Б. 118-119.
16

а) туб ёхуд ясама шаклида: сур, шерозий, тақир// қоракўлча;
б) бирикма шаклида: қора тери, кўк тери, оқ оралаган қора, қамбар
тери, халили тери, гулигаз тери, сур тери ва б.
Қоракўлчилик терминологиясида гипер-гипонимик ўзаро муносабатнинг
қай даражада эканлиги ҳақида тўлиқрок тасаввур ҳосил қилиш мақсадида
“тери тури” гиперонимининг яна қуйидаги гипонимлари гипоним вазифасини
ўтаб келаётганлиги тасдиқланди, далиллар келтириб ўтамиз.
“ Тери тури ” [ гипероним]→ “ қора тери ” [гипоним]→ гипероним: тўқ қора
тери, нормал қора тери, оч қора тери [гипонимлари].
“ Тери тури ” [гипероним]→ “ кўк тери ” [гипоним ] →гипероним: оч кўк
тери, тўқ кўк тери, ўрта кўк тери, кўк каптар тери,ҳаво ранг тери, тиниқ ҳаво
ранг тери, тўқ ҳаво ранг тери, кумуш ранг тери, пўлат ранг тери,
“ мошкичири” тери [гипонимлари].
Терминлар партонимияси . Т абиатда мавжуд бўлган барча жонли ва
жонсиз ном маъносидаги нарса-предметлардан тортиб, инсон қўли билан
яратилган жамики нарса-предметлар ҳам муайян қисмларнинг бирикувидан,
бириктирилувидан яхлитлик касб этади. Бундай диалектик ўзаро боғлиқликни
“қоракўл тери” “бутун” буюмнинг “қисмлари” мисолида ҳам кўриш мумкин.
Чунки улар, гарчи кам миқдорда бўлса-да, қоракўлчилик терминологиясида
ўзига хос терминлар воситасида ифодаланиб, айниқса, мутахассислар орасида
тез-тез қўлланади. “Қоракўл тери” партонимининг т отонимлари (бўлаклари)
аталишининг сабаблари бор, албатта. Жумладан, бу ҳақда А.Раҳимов шундай
деган: “ Ҳар бир қоракўл териси айрим қисмларининг мўйна сифати
турличадир. Шунинг учун ҳар бир терини айрим қисмларга бўлиш...
зарурдир. Қоракўл териси ҳар бир қисмининг номи ва уларнинг чегараси...
бор” 14
.
Бу ўринда шуни қайд этиб ўтиш лозимки, “қоракўл тери” партонимининг
тотонимлари қоракўл қўзилари (барралар)нинг конститутциясининг
қисмларини англатувчи терминларнинг ўзларидан фойдаланиб келинмоқда.
14
Раҳимов А.А. Қоракўлчилик. −Тошкент: Ўқитувчи, 1967. − Б. 83.
17

“Қоракўл тери” партонимининг тотонимлари қуйидагилардан иборат:
сағри (орқа оёқ усти қисмининг териси), орқа қирра, ёнбошлар, бўйни,
калласи, қорни, думи, думининг ёғсиз қисми, орқа оёқлари, олдинги оёқлари,
чотлари, сакраш бўғимлари.
Терминлар антонимияси . Материаллар таҳлилидан қоракўлчилик
терминологиясининг ўзига хос хусусиятга эга эканлиги туфайли антонимик
тушунчаларнинг ифодаланишида, бошқа соҳалар терминологияларидан
фарқли ўлароқ якка луғавий бирликлардан иборат антонимик жуфтлик
камроқ қўлланаёттанлиги кузатилди. Жингалаклик-жингалаксизлик,
гуллилик//гулдорлик-гулсизлик, жунлилик-жунсизлик, рангдорлик-рангсизлик ва
б.
Бирикма шаклидаги антонимик жуфтликларни вариантларга эга-эга
эмаслиги нуқтаи назаридан икки гуруҳга ажратиш мумкинлиги шу соҳа
терминологиясининг ўзига хослигини тасдиқловчи омил деб ҳисоблаймиз.
Бундай терминлар, асосан, ёзма манбаларда қўлланиб келинмоқдаки, улар
қуйидагилардан иборат:
1. Вариантлари бўлган антонимик жуфтликлар:
Қоратери[вариантлари: кўк қоракўл
//қора қоракўл тери]
Кўк тери [вариантлари: кўк
қоракўл// кўк қоракўл тери]
Оч кўк тери[ вариантлари: оч кўк
қоракўл// оч кўк қоракўл тери]
Оч ҳаво ранг тери[ вариантлари: оч
ҳаво ранг қоракўл// оч ҳаво ранг
қоракўл тери] Оч тери[ вариантлари: оқ қоракўл//
қора қоракўл тери] 15
Сур тери [ вариантлари: сур қоракўл//
сур қоракўл тери]
Тўқ кўк тери [ вариантлари: тўқ кўк
қоракўл// тўқ кўк қор а кўл тери]
Тўқ ҳаво ранг тери[ вариантлари: тўқ
ҳаво ранг қоракўл//тўқ ҳаво ранг
қоракўл тери]
15
Оғзаки нутқда бу каби бирикмалар ўрнида “тежамкорлик режими” асосида уларнинг фақат биринчи
компоненти ҳам ишлатилавериши мумкин. Масалан, Бугун қорасини (қора терини) ишлайлик (ишлов
берайлик), эртага оқини ишлаймиз (оғзаки нутқдан).
18

Вариантсиз қўлланаётган антонимик жуфтликлар. Бу хилдаги
терминларнинг ишлатилаётганлиги шу соҳа терминологиясидаги бир
хилликка эришиш учун олиб борилган ишларнинг самараси деб ўйлаймиз.
Қуйидагилар шундай антонимик жуфтликлар сирасига киради: терининг
етилганлиги - терининг етилмаганлиги, катта донагул - майда донагул ва б.
Терминлари синонимияси .Ў збек тили лексикасини систем нуқтаи
назаридан тадқиқ этишда синонимия (маънодошлик) масаласи ҳам муҳим
ўринни эгаллайди. “Маънодошлик муносабатларини тўлиқ ва атрофлича
тадқиқ қилиш, − дейилади Ҳ.Неъматов ва Р.Расуловнинг монографиясида, −
ўзбек тили лексемалари семемаси таркибидаги ифода семаларни... ўрганиш
имкониятини туғдирадиган муҳим омилдир. Бунда семалар қаторида,
жумладан, қуйидагилар ўрин олади”. Бундай семалар қатори иккинчи бандда
қуйидагича эканлиги кўрсатилган: “2) лексеманинг қўлланиш доирасини
белгиловчи семалар (“сўзлашув нутқига хос”, “китобийлик”, “кўтаринкилик”,
“ ғайри оддийлик”, “назмга хослик”, “маълум бир тоифа нутқига хослик (арго,
жарго)”, “шевага хослик” ва б.)” 16
. Биз бу семага “ терминлилик ”
( “ терминологиясига хослик ” ) семасини ҳам қўшишни лозим деб топдик.
Чунки айни шу семанинг синонимияси саналган семалар синонимиясидан
тадқиқот усулининг ўзига хослиги билан ажралиб туради. Кўрсатилган
семаларда синонимлар тилнинг бойлиги сифатида қаралади. Терминологияда
эса ўзгача ёндашиш қарор топган. Тилшуносликнинг бу соҳасида
синонимлар ўрганилганда, танлаш тамойилига амал қилинади, яъни
“битта тушунчага − битта термин” принципига риоя этилади.
Терминологиядаги синонимларни ўрганишдан мақсад уларнинг
маъқулларини қўллашга тавсия этишдан иборат.
Маълум бўлишича, қоракўлчиликка оид манбаларда баъзи терминлар ва
терминэлементларнинг синонимлари қавс ичида келтирилган.Олдинги бобда
терминэлементлар синонимияси ҳақида етарли маълумот берилганлигидан
қуйида қавсли терминлар (шартли равишда шундай деб атадик)
16
Неъматов Ҳ ., Расулов Р. Кўрсатилган моно гр афия, 106-6.
19

синонимиясига алоҳида урғу берилди. Қавсли синонимлар ташқи ва ички
терминлари тил материалига кўра уч хил гуруҳга ажралиб қолип схемаси
асосида кўрсатиш лозим деб топилди. Булар қуйидагилардан иборат:
“Ўзбекча+ўзбекча → қавсли синонимлар”: бурма (ажин), чирмашиш
(тўқилиш), қобиқ (пўст), қилтиқ (қил). Охирги синоним ҳақида икки оғиз сўз.
Тегишли манбаларда қил га нисбатан қилтиқ термини кўпроқ
ишлатилганлиги, бинобарин, кейингиси асосий термин сифатида қўлланиши
лозим, деган фикрга ҳам келиш мумкин.Шундай бўлишига қарамай,
қоракўлчиликда қилтиқ ўрнида қил (“Девон” да т γ тарзида берилган (I,385)
терминидан фойдаланиш тарафдоримиз. Чунки ЎТИЛда иккала терминнинг
бир-биридан фарқи очиқ- ойдин кўрсатиб берилган.
Қиёс:
Қил. Умуман жун, соч, мўй ва
ш.к.нинг толаси (V, 289). Қилтиқ айн.қилтаноқ. Арпа, шоли ва
ш.к. экинлар дони қобиғи учидаги
игнасимон қилчаси (V,292).
1. “ Ўзбекча + русча-байналмилал қавсли синонимлар”: тангача
(кутикула), итқили (песига).
2. “Русча-байналмилал + ўзбекча қавс ли синонимлар ” : штопор(бурама),
дерма(териси/асл тери/чин тери).
Шундай қилиб, жун илдизнинг бир қисми, биринчидан, пиёзча,
иккинчидан, сўғон деб аталган. Бу ўринда пиёзча терминининг
танланган лигини тўғри, деб ҳисоблаймиз. Чунки қоракўл терининг ўзи
кичкина ҳажм лидир. Иккинчидан, ЧТЛда ўша тушунча луковица, яъни лук
лексемасининг кичрайтма шакли билан ифодаланган. Шундай экан, пиёзча
термини ўрнида сўғон лексемасининг танланганлиги тўғри бўлмайди. Негаки,
сўғон катта ҳажмли сабзавотлардан бирининг маъносини ифодаловчи пиёз
лексе масининг синоними ҳисобланади. Кичик ҳажмли предмет (яъни, қоракўл
20

тери)лардан бирининг жуда кичкина бир қисмини сўғон лексемаси билан
ифодалаш ўзини оқламайди.
Ишимизнинг иккинчи боби “ Қоракўлчилик терминларининг ясалиш
усуллари ” деб номланган бўлиб, унда қоракўлчилик терминологик
тизимидаги ясалиш масалаларини ҳам терминларнинг семантик йўл билан
юзага келтирилишида, асосан, метафорадан кенг фойдаланилган. Қуйидаги
мисолга эътибор берайлик: Мана шу бепоён далаларда, ...жўякларда
шилдираган сувлардан сенинг биринчи бор айтган сўзларингни тинглардим
(С.Аҳмад. “Қадрдон далалар”). Мисолдан жўяк (қишлоқ хўжалик термини)
“экин ариғи, икки пушта ўртасидаги ариқ” (ЎТИЛ-06) маъносини
ифодалайди. Энди қуйидаги мисолга эътибор берайлик: Тиришлар орасидаги
терининг асосий қисми кучли тараққий этиши натижасида “ жўяклар” ҳосил
бўлади. Ошпазликда “мош ва гуруч аралаштириб пишириладиган таом”
мошкичири деб аталади. Тўқ кўк терилар ичида энг қимматлиси мошкичири
(Қ-67,65).
Қоракўлчилик терминологиясида семантик усул билан ҳосил қилинган
қатор терминлар кичрайтириш шаклида ишлатилаётир.Буни териларнинг
қўйлар терилари сатҳига нисбатан кичик, майда эканлиги, бинобарин, улар
“қисмлари”нинг ҳам нисбатан кичиклиги билан изоҳлаш мумкин:
“...ноҳалқасимон тангачалар икки ва ундан ҳам кўпроқ қават бўлиб
жойлашади... Қорин ва думбаси (ёғ ёстиқчаси) қалам ва ловия гул
жингалаклар билан қопланган... Бундай жун толалари кокилчаларга
тўпланиб... кўплаб бир хилдаги бурамаларни вужудга келтирада”(ҚШ).
“Қоракўлчилик тушунчаларининг ясама усул билан ифодаланиши” деб
номланган бўлимда, биринчи галда, қоракўлчилик соҳасида ишлатилаётган
ясама терминларнинг ясовчи унсурларини аниқлашдан олдин шу соҳада
қадимдан ҳозиргача ишлатилиб келинаётган туб терминлар мавжудлиги
исботланди. Улар ясама терминларнинг ҳосил бўлиши учун асосий “база”
ролини ўйнашини таъкидлаш лозим.Ҳозирги пайтда тилимизда қуйидаги туб
21

терминлардан фойдаланилмоқда: ажин, барра, бўёқ, гажак, гул, доғ, ёй, ёл,
жингалак, жун, кирпук, кигиз ,лос, мўй, мўйна, пўст, нақш, расм, сур ,
сўғон,тақир ва б.
Қоракўлчилик терминологиясида ясама терминлар ҳосил бўлишида -
лик,-ш(-иш) аффиксларидан сўз ясалишида ниҳоятда унумли, -ча,-ма,-м(им)
каби аффикслардан унумсиз фойдаланилганлиги аниқланди.
-лик аффиксли терминлар . Тадқиқот объектимизда мазкур ясовчи фақат
икки хил маъноли терминларнинг ясалишида фойдаланилган: а) қоракўл
териларнинг бирор хусусиятини англатади: “жуни ва тери хусусиятларига
қараб қоракўл териларининг сифати аниқланади”. Тери хусусиятларига: тери
сатҳи, терининг оғирлиги ва қалинлиги, жуннинг ялтироқлиги, ипаксимонлиги
ва баланддорлиги, қуюқлиги, гулларнинг зичлиги, бақувватлиги, гулнинг
нақшдорлиги ва бошқалар киради (Қ-67, 103). б) Қоракўлчилик терминологик
тизимида, шу соҳа билан шуғулланувчи шахсларнинг мутахассислигини
ифодаловчи - лик аффиксли терминлардан ҳам фойдаланилмоқда. Мисоллар:
қоракўлчилик ота касб, чўпонлик, сўювчилик, шилувчилик, қирқимчилик,
чўликлик, ошловчилик, қассоблик, тузловчилик ва б.
Тадқиқот объектимизда бир асосли сўзлардан -лик аффикси билан
ясалган терминлардан ташқари икки асосли, аниқроғи, жуфт сўзлардан
ташкил топган терминлар ҳам, камроқ бўлса-да, ишлатилаётганлигини
кўрсатиб ўтамиз: Баъзи илмий ходимлар терининг тўқ-очлиги, дона
гулларнинг катта-кичиклигини терининг оғир-енгиллиги жингалагининг
йирик-майдалигига ва б.
-иш аффиксли терминлар . Қоракўлчиликда жараён, ҳолат каби
тушунчаларни ифодаловчи -и(ш) аффиксли терминлар шартли равишда ўз ва
умумий терминлардан иборат: а) ўз терминлар. Қоракўлчиликда ҳам –и(ш)
аффикси билан ясалган ўз терминлардан фойдаланилмоқда.
Қуйидаги ўз терминлар мавжуд луғатларнинг бирортасида қайд
этилмаган: жингалакланиш, “очилиш”, ялпоқланиш, кучсизланиш,
22

қўнғирланиш, покизалаш ва б. б) умумийлигида қўлланаётган -и(ш) аффиксли
умумий терминлар жумласига киради: урчитиш, танлаш, жуфтлаш, асраш
ва ҳ.
-ча аффиксли терминлар : Қоракўлчилик терминологиясида ҳам -ча
аффиксли терминлар мавжудки, улар фақат бир хил маънони ифодалайди,
яъни қоракўл териларга нисбатан ишлатилганда, фақат кичиклик маъносини
англатади: халтача,тангача, “ гажакча”, пи ёзча, кокилча ва б.
-ма аффиксли терминлар: Далиллардан қўшилма, ағдарма, тўқима,
қоплама каби терминлар умумадабий тилда ёхуд айрим терминологик
тизимларда ҳам қўлланиб келинаётганлиги маълум бўлади. Шу билан бирга,
мазкур соҳада ч ўзилма, эгилма, чирмашма, букилма, қалинлашма кабилар
фақат қоракўлчилик соҳаси терминологияси хосдир.
-м(им) аффиксли терминлар: чиқим, кесим, бичим, тутам, оқим (жун
ўсиб чиқиши билан маълум томонга йўналади). “Бу жунлар биринчи оқим деб
аталади ва б.” (Қ-67,55).
Бошқа терминологик тизимларда бўлганидек қоракўлчилик соҳасида ҳам
композицион усул билан ясалган қатор терминларда фойдаланилмоқда: а)
қўшма терминлар : халқагул, гулигаз, нўхатгул, ловиягул (от+от), қоракўл,
чаппагул (сифат+от) ва б. б) жуфт терминлар: қалами-илонча, қоракўл-
қоракўлча, қалам-чаппагул, кумуш-сур ва б.
Иккинчи бобнинг охирги бўлимида қоракўлчилик тушунчаларининг
бирикма терминлар воситасида ифодаланиши атрофлича тадқиқ этилди.
Аввало, “Чорвачилик терминларига оид русча-ўзбекча луғат”да
қоракўлчиликка оид жами 191 та терминга изоҳ берилган. Улардан атига 34
таси нобирикма (яъни туб, ясама, қўшма) бўлса, 157 таси бирикма
терминлардир.
Маълумки, борлиқда, ижтимоий-сиёсий, маиший ҳаётдаги воқеа-
ҳодисаларда минглаб тушунчалар мавжуд. Бироқ инсон онги, тафаккури
уларнинг ҳар бирини якка сўз (термин) билан ифодалай олиш қобилиятига эга
23

эмас. Тўғри, фан ва техниканинг ривожланиши, ҳаётнинг турли соҳаларида
рўй бераётган ўзгаришларни ифодаловчи тушунчаларни якка сўз (термин)
билан англатишга интилинади, лекин иложсизлик яна устунлик қилиб қолади.
Натижад инсон минг-минглаб тушунчаларни бирикмалар воситасида
ифодалашга “мажбур” бўлиб қолади. Бундан келиб чиқиб, шундай ҳолат
қоракўлчиликда ҳам рўй берган, дея оламиз.
Қоракўлчилик терминологиясида бирикма терминларнинг боғланишига
кўра турлари қуйидагилардан иборат: 1) сифатловчили бирикма: қора
қоракўл, сур тери, пўлат сур, сурма ранг; 2) қаратувчили бирикмалар:
терининг қалинлиги, жунларнинг жингалаги, гулларнинг узунлиги; 3)
изофали бирикма: ўрик гули, жун қоплама, жун қини, тери нақши ва б.
Қоракўлчилик терминологиясида ҳам бирикма терминлар тузилишига
кўра фарқланади. Содда бирикма терминлар. Икки компонент, яъни
терминэлемент ва термин (лексема)дан иборат бирикмалар содда
ҳисобланади. Тадқиқот объектимизда қўлланаётган жами бирикма
терминларнинг 70-80% ни со д да бирикма терминлар ташкил этади. Бундай
терминлар соҳага оид тушунчаларни тўғри ва аниқ ифодалаши билан бирга,
Терминологиянинг асосий принципларидан бири − ихчамликни ҳам
таъминлайди. қоракўл қўй, қоракўл қўзи, биринчи оқим, иккинчи оқим,
қоракўлча тери, тақир тери, гул турлари, ипаксимон жун, ялтироқ жун ва б.
Бундан ташқари соҳа терминологиясида уч ва ундан ортиқ компонентли
бирикмалар мураккаб бирикмалар ҳам қўлланган. Қоракўлчилик соҳасида
ҳам мураккаб бирикма терминлар уч, тўрт, беш, олти компонентлардан
иборат. а) уч компонентли бирикмалар: биринчи оқим жун, пўлат рангли
тери; б) тўрт компонентли бирикмалар: қора рангли қоркўл тери; в) беш
компонентли бирикмалар: қўрғошин рангли кўк қоракўл тери; г) олти
компонентли бирикмалар: “оқ оралаган” рангли кўк қоракўлли тери .
Мураккаб бирикма терминларнинг, айниқса, тўрт, беш, олти
компонентлилари ахборот алмашиш жараёнида муайян қийинчиликларни
24

вужудга келтиради. Бундай терминлар ихчамлаштирилса, мақсадга мувофиқ
бўлар эди.
Ишда бирикма терминлар таркибидаги терминэлементларнинг
ясалишига урғу берилди. Қоракўлчилик соҳасида ҳам бирикма
терминларнинг термин элементлари, асосан, сифат, сифатдош ҳамда кам
миқдорда равишдошлардан иборат. Бироқ ҳар қайси соҳада қўлланаётган
бирикма терминларнинг терминэлементлари ясалишида ўзига хос лисоний
воситалардан фойдаланилади.
Бирикма терминларнинг ясалишида сифатдан иборат терминэлементлар
фаол иштирок этиши аниқланди.Бундай бирикмаларнинг аниқловчи
компоненти, аввало, аслий сифат билан ифодаланади. Улар:
1. Қоракўл терилар жунларининг ранг-тусини ифодалайди: кўк тери,
қора қоракўл, қўнғир тери, сур тери ва б. 2. Терилар ёки гулларининг ўлчами,
ҳажмини ифодалайди: қисқа қаламгул, тор ёлгул, кенг чаппагул, юпқа тери,
қалин тери ва б.
Тадқиқот объектимизда нисбий сифатлилар иштирокида ясалган
бирикма терминлар муҳим ўринни эгаллайди.
-симон аффиксли терминэлементлар . Қоракўлчилик терминологиясида
бирикма терминэлементи иштирокида ясалган 50 тадан ортиқ терминэлмент
ясалган. Уларнинг асослари ўсимликлар номларидан(ловиясимон жингалак,
нўхатсимон жингалак), анатомияга оид (қовурғасимон жун, ёлсимон
қаламгул, шохсимон қават), уй-рўзғор буюмларига (ўроқсимон жун,
ҳалқасимон қаламгул, пармасимон гул) оид номлардан иборат. Мазкур
аффикснинг терминэлементлик вазифасини бажараётган сифат сўзлар мавжуд
бўлиб, уларнинг кўпи мавжуд луғатларда қайд этилмаганлиги боис аниқ
тасаввур туғдиришга олиб келади: ловиясимон, бахмалсимон, нўхатсимон,
ёлсимон, шохсимон, чамбараксимон, бронзасимон. 2. - ли аффиксли
терминэлементлар. Қоракўлчилик терминологиясидаги - ли аффикси
терминэлементларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: а) умумфилологик
25

луғатларда қайд этилган терминэлементлар: қаламгулли тери, яримдоирали
қаламгул, жингалакли қаламгул, чаппа гулли тери, пигментли тола ва б . б)
умумфилологик луғатларда қайд этилмаган терминэлементлар: жилоли
тери, толали тери ва б. 3. -сиз аффиксли терминэлементлар : кўркамсиз гул,
гулсиз жун, ялтироқсиз тери . 4 .-лик аффиксли терминэлементлар: эмбрионлик
даври, қоракўлчилик соҳаси, қилтиқлик даражаси .
Аффикслар иштирокида кам сонли терминэлементлар ясалган: -
ма:буралма қаламгул, ағдарма тери, бурама тола ; -чан: чўзилувчан қилтиқ,
синувчан тола; -дор : рангдор жун, гулдор жингалак, наслдор қўзи; -иқ: ўсиқ
жун, пишиқ қаламгул, “ёпиқ” томон. Баъзи терминэлементлар форс-тожикча
префикслар билан ясалган: сер- : сертириш жун, сербар жингалак, сер жун
тери; ба- : бақувват тери; но- : нотекис тола.
Сифатдошли терминэлементлар . Қоракўлчилик терминологиясида
бирикмаларнинг терминэлементлари вазифасини қуйидаги сифатдошлар
аффикслари билан бажаради, улар қуйидаги аффикслар билан ясалган:
1. - ган аффикси: ҳурпайган қаламгул, дағаллашган тола, жингалакланган
тери, музлатилган тери ва б. 2. - вчи аффикси : қопловчи жун, йўналтирувчи
қилтиқ, сезувчан жун, бириктирувчи тўқима, ошловчи модда ва б.
Диссертациянинг учинчи боби “ Қоракўлчилик термиларнинг ўз ва
ўзлашма қатлами ҳамда уларнинг имлоси ” деб номланган бўлиб, уч
бўлимдан иборат. Биринчи бўлимида қоракўлчилик терминларнинг ўз
қатлами ёритилган. Ўз қатламга оид асосий терминлар жумласига тери,
қоракўл, қоракўлча кабилар киради. Бу терминларсиз қоракўлчилик
соҳасининг ўзини тасаввур этиш қийин. Шуниси ҳам борки, мазкур
терминлар якка ҳолида ҳам, бирикма шаклида ҳам қўлланаверади: “Иккинчи
оқим тери устига қанча кўп ва яхши тарқалган бўлса, шунча юқори сифатли
қоракўлча терилар ҳосил бўлади... 145 кунлигида онадан чала туғилган
қўзилардан ... қоракўлча олинади... Нормал қоракўл терилар и тўлиқ
26

ифодаланган гул турлари билан қопланган” (Қ-67,57). Қоракўлдан телпак
тиктирдим(сўзлашув нутқи)
Соф ўз қатлам терминлар сирасида қоракўл териларининг тузилиши, жун
қопламининг шакл, рангининг хилма-хиллиги каби қатор хоссаларни
ифодаловчи терминлар, табиийки, миқдоран кўпчиликни ташкил этади: оқим,
“бўёқ”,чок, жағ,илдиз,ўзак, қилтиғ, сўғон, кўн, қил,соч, жун ва б.
Қоракўлчилик терминологиясида ўзбекча асос ва ясовчиларнинг
қўшилувидан ясалган соф ўз қатламга оид ясама терминлардан ҳам
фойдаланиб келинмоқда: Жингалак чирмашма, олалик (гулларнинг) “очилиш,.
“ёпиқ”, ялпоқланиш, тарамалар ялтироқлик, ўсиқлик, ғужлик, эгарсимонлик
ва б.
Тадқиқот объектида бир қатор терминэлементлар соф ўзбекча қатламга
тегишлидир: чегарадош қатлам, ўсувчи қатлам, тўрсимон қатламлар,
тўрсимон ғилоф, боғловчи звено, қўшқават пластика, қорамтир тўр.
Мазкур бобнинг иккинчи бўлими қ оракўлчилик терминларинг ўзлашма
қатламини таҳлил этишга бағишланган. Қоракўлчилик терминологиясида
ўзлашмалар у даражада салмоқли эмас. Масалан, терминлик мақомига эга
бўлган форс-тожик тилларидан 50 тага яқин, араб тилидан 20 тага етар-етмас,
рус тили ва у орқали бошқа тиллардан ўзлаштирилган 200 тадан кўпроқ
термин қўлланиб келинмоқда.
Форс-тожик тилларига оид қуйидаги қоракўлчилик терминлари
сифатда ҳам ишлатилмоқда: сур 17
(қоракўлнинг кўркам тури сурдир, сур тери,
сур ранг тери, сур-антиқ, шамчироқ сур), гул (қоракўл терисининг гули, гули
нафис қоракўл), ранг (ранги кўк тери, рангнинг бир текис тарқалиши, тери
ранги), жўяк (тери жўяги), занжир (тола занжири); “... дастлабки элементлар
ўртасида тўғри, силлиқ толали ва толаларининг учлари бир хилда йўналган
участкалар ажралиб туради. Бундай жойлар лос 18
деб аталади”. “Тери ости
17
Сур III [ф-т. сурх] Сурранг қоракўл (ЎТИЛ- 81, II, 85).
18
Лос [ф ﻻس - хом ипак чи қ индиси]. Пилла тортганда чиқадиган калта-култа ипак толалари, чи қ инди
ипак ( Ў ТИЛ-2006, II , 508).
27

клеткаси дерма билан ҳайвон танаси ўртасида боғловчи звено хизматини
ўтайди, унинг ичида қон томири ва лимфа томирлар тармоқлари
ривожланган” (ҚШ, 42, 31).
Юқорида кўрсатилганидек қоракўлчилик терминологиясида араб
тилидан ўзлаштирилган терминлар ҳам у қадар кўп эмас . Буларнинг
айримлари қуйидагилардан иборат: фарқ,шакл, ҳ алқа, сифат, нав, зот ва б.
Русча-байналмилал терминлар . Соҳавий қўлланишга кўра,
айнанўзлаштирилган русча-байналмилал терминлар икки хил гуруҳдан
иборат.
Умумий терминлар.Улар чорвачилик соҳаларида ҳам, қоракўлчиликда
ҳам ишлатилмоқда: эмбрион*, энтодерма, эктодерма, мезодерма, сегмент*,
пигмент, эпидермис, дерма, клетчатка* сумка, кутикула (ҲХТ). конус*,
фолкула, малъпиний, организм*, эпидерма, ядро*, мезенхима, эпителий,
редукция*, песига (ЖЖТ) 19
. Хусусий терминлар . Улар фақат қоракўлчилик
терминологиясига хосдир: Штапель (асли маъноси матонинг бир тури). Бир
хил жун толаларининг ўзаро бирикиб цилиндр ёки конус шаклида табиий
тутамлар ҳосил қилган жун япоғиси элементи. Люстра (асли маъноси:
чилчироқ,қандил). Жуннинг ўта ялтироқлиги. Прима (асли маъноси биринчи).
Жун толасининг ингичкалик нави. Ҳар бир тилнинг ўз қонуниятлари асосида
ўзлашма лексема (термин)лардан ҳам янги- янги лексема (терминлар) ҳосил
қилиниши исбот талаб қилмайди. Шу боис, р усча-байналмилал терминлар ва
терминэлементларидан ярим калькалаштириш йўли билан ҳосил қилинган
ҳосилалар 20
қоракўчилик терминологиясида ҳам ўзига хос ўринни эгаллайди.
Бундай ҳолат ярим калькалаштириш жараёнида рўй беради. Тадқиқот
объектимизда - чи аффикси саноқли ярим калькалар таркибида иштирок этган
19
Юлдузча белгиси қўйилган терминлар қандай маънода қайд этилганлигидан қатъий назар, ЎТИЛ-
81 ва ЎТИЛ-06 да ҳам ўз ифодасини топган.
20
Шоаҳмедов Э.Рус тилидан ўзбек тилига калькалаш масаласига доир: Филол. фан. номз. ...дисс. –
Тошкент: 1974. – Б.135.
28

бўлса(бонитировкачи, селекциячи), -ш(иш), -лик каби аффиксларнинг эса
фаол иштироки борлигини кўриш мумкин :
1) - ш(иш) аффикси: нейтраллаш // нейтрализациялаш, пигментланиш,
консерваланиши ва б. ;
2) -лик аффикси: эластиклик, контрастлик ва б.;
3) -симон аффикси: платинасимон, муарсимон, кофесимон, лентасимон;
4) -ган аффикси: пигментлашган, депигментланган.
Мазкур бобнинг сўнгги қисмида қ оракўлчилик терминларининг
имлосига ҳам қисман эътибор берилди. Тадқиқот объектимизга асос қилиб
олинган баъзи ишларда қ оракўлчилик терминлари имло қоидаларига қисман
эътиборсизлик билан қаралганлиги маълум бўлди. Шу билан бирга, бу борада
айрим чалкашликларга ҳам йўл қўйилганлиги кузатилди. Масалан,
ЧТЛ га мурожаат этилганда, унинг 70-71- саҳифаларида тери жунлари
кўринишлари бўйича қўлланилган термин ва терминэлементнинг жингала ва
жингалак каби шаклларида ёзилганлиги кузатилди:
а) Тароқсимон жигалалар ҳосил қилган жун толалари ўз ўқига
перпендикуляр равишда буралмасдан,... қийшайиб буралган бўлади (70);
б) Қопловчи жунларнинг учи жингалак ичига тўла кириб
турмаганлигидан жингалаклар ярим доирасимон шаклда эмас, балки
чўзинчоқ кўринади (71).
Шу каби буралма ва бурама тарзида қўллаб келинаётган термин ёки
терминэлементлар ҳақида ҳам юқоридагидек ҳолат кўринади.
Қиёс: Буралма (илон изи) қалам гул. Бурама (илон изи) қаламгуллар жун тола
тузилиш формасига кўра ярми си юқори сифатли, яхши ялтироқ ва яхши и
паксимон доирали қаламгулга пигментланганда ҳосил бўлади (ҲХТ,38, 39) .
Демак, келтирилган мисоллардан кўринадики, баъзи қоракўлчиликка
доир терминлар бир дарсликнинг ўзида ҳар хил ёзилиш ҳолатлари мавжуд.
Таъкидлаш лозимки, қоракўлчиликка хос терминлар бир манбанинг
ўзида, ҳатто, бир саҳифадагина эмас, балки бир гап доирасида ҳам қайд
29

этилган шаклларда хилма-хилликка йўл қуйилган: “ Янги туғилган
қўзиларнинг қоракўл тери типи зотнинг асосий белгиси бўлган қаламигул
(қаламгулли) жингалак хилларига қараб аниқланади. Жакет типи − ярим
доирасимон буралган, қаламгулли жингалаклари кўп”... ( Қ-83, 35). Мазкур
мисолда қўлланилган қаламгул // қаламгулли термини бир хил, яъни қаламгул
шаклида ёзилса бўларди.
Кузатишлардан шундай ҳолат маълум бўлдики, муайян бир тушунчани
ифодаловчи қўшма терминнинг компонентига айрим ясовчи қўшимчалар
қўшилиб келганда, уларнинг яхлит бир хил шаклда қўлланиши айни муддао
бўлиши мумкин экан. Чунки аффиксли қўшма терминларни талаффуз қилиш
осонлашади, ёзувда бир хилликка ҳам эришилади. Шу нуқтаи назардан
қаралганда, қоракўлчиликка оид манбаларда аффиксли қўшма терминларнинг
қўшиб ёзишлишини ҳам маъқуллаймиз. Фикримизнинг далили учун шундай
йўл билан ясалган ва терминэлементлик вазифасини бажариб келаётган
қўшма терминлардан айрим намуналар келтирамиз: Қалам, дона ва
чаппагулли жунларнинг таг қисми қора, учи эса оч пўлат ранглиги туфайли
булар ҳам жуда чиройли бўлади. Усти ўткир қиррали қаламгулли териларнинг
гул ялтироғи яхши, жунлари ипаксимон, гуллари бақувват... Нўхатгулли
урғочи қоракўл қўзилар паст классларга ва териси эса энг паст навларга
киритилади (Қ-67, 77, 89, 95). Қаламгулсимон типдаги жингалаклар орасида
яссилари энг калта қилтиқ ва тивит жун толали... бўлган (ҚШ, 76). Донагул
жингалаклар толасининг кўндаланг кесими ловиясимон... (ҲХТ,76).
Хуллас, юқорида мисоллардагидек шу хилдаги терминэлементларнинг
қўшиб ёзилишини маъқул, деб биламиз.
ХУЛОСА
1. Энг қадимий қўй зотларидан бири бўлган қоракўл қўйлар қўзисидан
олинадиган қоракўл терилар узоқ ўтмишдаёқ юртимизнинг бойлиги ва фахри
бўлиб келди. Бундай терилар турларининг кўплиги, жингалаклари
30

(гуллари)нинг юзлаб хил шакллари борлиги, жунларининг минглаб рангда
товланиши, терининг ниҳоятда нафислик, пухталик, ипаксимонлик
ялтироқлик каби хилма-хил хоссаларга эга бўлганлиги туфайли жаҳон
миқёсида машҳурлик касб этган.
1. Муҳими, қоракўлчилик иши чорвачиликнинг муҳим бир тармоғи
сифатида қадимдан ҳозиргача давом этиб келмоқда. Фанлар қаторига
“Қоракўлшунослик”, “Қоракўлчилик”, “Чорвачилик асослари” каби фанлар
ҳам қўшилди. Бу фанлар эса махсус терминларсиз иш кўра олмайди.
Тўплаганимиз 2230 тадан ортиқ қоракўлчилик терминларининг амалиётда
қўлланаётганлиги қоракўлчилик терминологик тиз имининг
шаклланганлигидан далолат беради.
2. Тўпланган қоракўлчилик терминологик тизими етти хил мавзуий
гуруҳлар умумлашмасидан шаклланганлиги маълум бўлдики, булар
қуйидагиларда иборат: 1) қоракўлчиликдаги фаолият-жараёнларни
англатувчи терминлар; 2) қоракўлчилик билан шуғулланувчи шахсларни
ифодаловчи терминлар; 3) қоракўл териларнинг турлари ва навларини
англатувчи терминлар; 4) қоракўл териларининг хоссаларини ифодаловчи
терминлар; 5) қоракўл териларининг жингалаклари (гуллари)ни билдирувчи
терминлар;6) қоракўл тери қопламининг ранг-тусларини ифодаловчи
терминлар;7) қоракўл териларининг нуқсонларини англатувчи терминлар.
4. Тадқиқот натижасида қоракўлчилик терминологик тизимида ҳам
унинг системавийлигини тасдиқловчи омиллар, яъни қоракўлчилик
терминларининг гипер-гипонимик, партонимик ҳамда антонимик, синонимик
муносабатда эканлиги тасдиқланади.
5. Синонимлар адабий тилнинг муҳим услубий воситаси ҳисобланади.
Бироқ терминология соҳасида синонимияга салбий ҳ одиса сифатида
қаралади. Чунки улар терминологиянинг “ бир тушунчага − бир термин ”
қ абилидаги асосий принципларидан бирига зид келадики, бундай ҳолат
ахборот алмашиш жараёнини қийинлаштиради.
31

5. Бошқа соҳалар терминологик тизимларида бўлганидек
қоракўлчиликда ҳам терминлар ясалишининг семантик усулидан кенг
фойдаланилган. Бу жараёнда метафора йўли билан ҳосил қилинган
терминлар муҳим ўринни эгаллайди. Ўхшатиш асосида маънони к ў чириш
орқали юзага келтирилган қоракўлчилик тушунчалари якка шаклдаги
терминлар ҳамда бирикма шаклидаги терминлар билан ифодаланган.
7. Қоракўлчилик терминологиясида қадимдан фаол равишда ишлатиб
келинаётган элликтадан ортиқ туб шаклидаги термин мавжудки, биринчидан,
икки юз элликтага яқин ясама терминнинг асосини ташкил этади (улар -лик -
и(ш), -ча, -ма, -и(м) каби аффикслар ёрдамида ҳосил қилинган), иккинчидан,
элликдан ортиқ қўшма, ўнтача жуфт терминлар тарзида қўлланади.
7. Қоракўлчилик терминологиясининг асосий қисми (жами 2230 тадан
1575 таси)ни бирикма терминлар ташкил этади. Мазкур тизимда сифатловчи
бирикма терминлар, қарат қ ичли бирикма терминлар, изофали бирикма
терминлардан фойдаланилмоқда. Бундай терминлар тузилишига кўра, содда
(икки компонентли), мураккаб (уч ва ундан ортиқ компонентли) кўринишга
эга.
9. Қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган бирикма терминлар таркибидаги
терминэлементларнинг ясалишида сифат, сифатдош ҳамда кам миқдорда
равишдошлардан фойдаланилган. Нисбий сифатлардан ясалган
терминэлементлар муҳим ўринни эгаллайди (аслийси атиги ўттизтага яқин).
Бундай терминэлементларнинг ясалишида -симон, -чан, -ли, -сиз каби
аффиксли сифатлардан кенг фойдаланилган. Биттагина далил: мазкур
терминологик тизимда 40 тага яқин -симон аффиксли термин элемент
бирикмалар таркибида қўлланилмоқдаки, бундай ясалмалар луғатларда ў з
ифодасини топган.
10. Қоракўлчилик терминологиясида ҳам унинг ўзига хослигини
белгиловчи муҳим омиллардан бири мазкур тизимда ў з қатламнинг етакчи
ўринни эгаллаганлигидир. Ў з қатлам якка, ясама, қўшма, жуфт терминлар ва
32

терминэлементлар шаклида намоён бўлган.
10. Қоракўлчилик терминологиясида ўзлашма қатламдан кенг
фойдаланиб келинмоқда . Мазкур соҳада 50 тага яқин форс-тожикча, 20 тача
араб тилидан, 200 тадан ортиқроқ рус тили ва у орқали Европа тилларидан
ўзлаштирилган терминлар қ ўлланилмоқда.
12. Қоракўлчилик терминлари қўлланган манбаларда уларнинг бир
қ анчаси имло қоидаларига риоя қилинган ҳолда ишлатилмоқда. Шу билан
бирга, мазкур соҳада айни бир тушунчани ифодаловчи терминларнинг
шаклан ҳар хил, қўшма терминларнинг гоҳ қўшиб, гоҳ ажратиб ёзиб
келинаётганлиги каби ҳолатларга ҳам йўл қўйилганки, улар имло қоидаларига
риоя қилинган ҳолда ёзувда тўғри ифодаланиши лозим.
I БОБ. ҚОРАКЎЛЧИЛИК СОҲА ЛЕКСИКАСИНИНГ ТАДҚИҚИ
МАСАЛАЛАРИ
I.1. Чорвачилик терминларига оид тадқиқотлар таҳлили.
Маълумки, ўзбек адабий тили қадимий ёзув анъанасига эга,
бинобарин, унинг лексикаси ҳам бой ва хилма-хилдир. Бу лексик бойлик
мозийдан бошлаб ўзбек тилининг луғат таркиби халқимизнинг моддий ва
маданий тарихи билан узвий алоқадор ҳолда асрлар давомида кенгайиб,
ривожланиб келмоқда. Унда халқнинг ижтимоий ҳаёти, турмуши, касб-кори,
қарашлари, анъаналари, урф-одатлари билан боғлиқ бўлган тушунчалар ва бу
тушунчаларни акс эттирадиган лексик қатлам ҳамда унинг таркибий қисми
бўлмиш терминологик система шаклланди. Шу боисдан, у ёки бу соҳа
терминологик тизимининг тадқиқ этилиши ҳар бир даврда зарурият эканлиги
аён бўлиб қолади. Пировардида, ўзбек тилининг касб-ҳунар, диалектал,
илмий терминологияси соҳасида олиб борилган тадқиқот ишлари кўлами
тобора кенгайиб бормоқда. Шу боис кейинги йилларда ўзбек тили
терминологияси масаласига қизиқиш тобора кучаймоқда. Аниқ, табиий ва
гуманитар фанлар, қишлоқ хўжалиги соҳавий тизимлари бўйича жиддий
терминологик тадқиқотлар олиб борила бошланди. Айрим фан соҳалари
33

бўйича русча- ўзбекча ёки, аксинча, ўзбекча-русча терминологик луғатлар
тузилди ва нашр этилди, махсус тадқиқотлар яратилди.
Натижада фан-техника тараққиёти, иқтисодиёт ишлаб чиқариш
технологияси соҳасида вужудга келаётган янгиликлар туфайли тилимиз
лексикаси, хусусан, терминологик тизимида ҳам жиддий ўзгаришлар содир
бўлмоқ даки, бу ҳол тилнинг коммуникатив функцияси жамият ҳаёти ва ҳар бир
соҳадаги тараққиёт билан узвий боғлиқлигини тўла тасдиқлай олади. Чунки
жамиятда рўй берадиган ҳар бир ўзгариш, янгилик, тараққиёт тилда, унинг
терминологиясида ўз аксини топади.
Рус тилшунослигида термин ва терминологиянинг илмий-назарий
асосларини яратишда атоқли тилшунослардан В.В.Виноградов, Г.О.Винокур,
Н.А.Баскаков, А.А.Реформатский, В.Г.Гак ва бошқа олимлар катта ҳисса
қўшдилар. Бу олимларнинг асарларида термин ва терминологиянинг назарий
муаммолари, унинг таърифи ва бошқа муҳим масалалар ўз ифодасини топган.
Шунингдек, А.М.Шчербак В.И.Литвинов ва бошқа олимлар ҳам
терминологиянинг айрим соҳаларини ўрганиш бўйича муҳим ишларни амалга
оширдилар.
1959 йилнинг май ойида бўлиб ўтган Бутуниттифоқ терминологик
кенгаши илмий терминологиянинг назарий асосларини ишлаб чиқишда катта
роль ўйнади. Кенгаш материаллари Москвада “Терминология масалалари”
(1961) тўпламида нашр қилинган [30] бўлиб, унда терминнинг илмий-
лингвистик таърифи, терминларнинг функционал моҳияти [18] очиб берилган
ҳамда терминшуносликнинг турли аспектларига бағишланган ишлар ҳақида
бой ва хилма-хил материаллар жой олган. Бундан ташқари, 1967 йилда Санкт-
Петербургда илмий-техник терминларнинг лингвистик муаммоларига
бағишлаб ўтказилган кенгаш материаллари (1970) ҳам терминология
мутахассислари учун муҳим аҳамиятга эга бўлди [54]. Шунингдек, собиқ
иттифоқ Фанлар академияси ҳузуридаги Илмий-техник терминология
комитети (ИТТК)нинг илмий техник терминлар соҳасида тадқиқотлар олиб
34

бориш йўллари, терминларни тартибга солиш ҳақида кўрсатмалари [59] ҳам
терминшунослар учун қўлланма бўлиб хизмат қилди. Жумладан, рус ва жаҳон
олимларининг терминшунослик бўйича олиб борган тадқиқотлари,
терминологияга доир кенгашларнинг материаллари ҳамда Илмий-техник
терминология комитетининг қўлланмалари миллий тилларда терминологик
тадқиқотлар олиб боришда, илмий терминология тизимини яратишда муҳим
илмий-назарий манба сифатида хизмат қилмоқда.
Тадқиқотнинг кириш қисмида қайд этилгандек, ўзбек тилшунослари ҳам
терминологиянинг илмий-амалий масалалари бўйича иш олиб бориб, муайян
тадқиқотларни амалга оширдилар. У.Турсунов, С.Иброҳимов, Олим Усмон,
К.Зокиров, Ҳ.Жамолхонов, Н.Маматов, С.Акобиров, С.Усмонов, Р.Дониёров,
Н.Қосимов, Н.Маҳкамов, Ш.Ҳакимов, А.Мадвалиев ва бошқа олимларнинг
ишларида ўзбек терминологиясининг турли масалалари ёритилган
[103,51,52,106,43,37,67,12,110,39,127,72,66]. Бу ишларда ўзбек тили
терминологиясининг хилма-хил жиҳатлари: унинг шаклланиш йўллари,
ясалиш усуллари, турли фан соҳаларида терминларнинг ишлатилиш,
терминологиянинг бошқа долзарб масалалари, ўзбек терминологиясининг бир
қисмини ташкил этувчи касб-ҳунар терминлари борасида муҳим фикрлар баён
этилган.
Шунингдек, терминология соҳасида йўл қўйилаётган камчиликлар
туфайли келиб чиқаётган англашилмовчиликлар, ахборот алмашинувидаги
қийинчиликлар кўрсатиб ўтилган, уларни бартараф этиш бўйича тавсиялар
берилган. Чунончи, айнан бир терминнинг турли шаклларда кўриниши,
турлича изоҳланиши китобхонни чалкашликларга олиб келиши етарли
далиллар билан исботлаб берилган. Терминларнинг фан, техника, маданият,
ишлаб чиқариш ва бошқа соҳалардаги тушунчаларни қайд этувчи бир маъноли
сўз бирлиги эканлиги, уларнинг эмоционал бўёқлардан соқит бўлиши
кераклиги − буларнинг ҳаммаси терминларни характерловчи асосий
хусусиятлар эканлиги таъкидланган.
35

Лингвистка соҳасида муҳим аҳамиятга эга бўлган чорвачилик
ривожланган минтақаларда уларга доир терминларнинг ҳам ўрганилганлиги ва
ўрганилаётганлиги диққатга сазовордир. Бу ўринда баъзи туркий тиллар
материаллари асосида амалга оширилган ишларни к ў зда тутамиз. Масалан,
К.М.Мусаевнинг бир тадқиқотида турки й тилларнинг лексикасидаги
чорвачиликка оид қатор терминлар ҳозирги ва қадимги туркий тил
ё дгорликлари материаллари асосида қиёсий таҳлил этилган [75].
П.Д.Номинхоновнинг ишида эса туркий ва м ўғ ул [78] тилларидаги
чорвачиликка доир терминлар қиёсий планда ўрганилган. Булардан ташқари,
қ озоқ , туркман, бош қ ирд тилларида қўлланилишда бўлган чорвачилик
терминлари у ёки бу даражада тадқиқ этилган [38,99,77,15,58].
Жумладан, ўзбек тилшунослигида республика иқтисодиётининг энг
йирик соҳаси бўлган қишлоқ хўжалик терминологияси борасида ҳам муайян
ишлар қилинган. Барча фан соҳаларида бўлгани каби қишлоқ хўжалигига оид
терминологик тизимда ҳам изланишни, ўрганишни талаб этадиган масалалар
анчагина. Қишлоқ хўжалигининг айрим соҳа терминлари, масалан, пахтачилик
терминлари атрофлича ўрганилган, луғатлар ҳам чоп этилган [67,68,69], баъзи
тармоқларга оид терминлар эса лингвистик жиҳатдан ўрганилган [85,63].
Республикамизда чорвачилик ва унинг бир тармо ғ и қоракўлчилик
тобора ривожланиб бормо қ да. Шу боис унинг терминологик тизимини тадқиқ
этиш ўзбек тилшунослиги олдида т у рган муҳим вазифалардан биридир.
Шундай экан, ўзбек тилшунослигида чорвачилик терминларини ўрганишга
бағишланган айрим ишлар юзасидан фикр-мулоҳазаларни билдириб ў тиш
мақсадга мувофи қ дир.
Чорвачилик терминологик тизимида, бир томондан, қадимий терминлар
анъанавий равишда қўллаб келинаётган бўлса, иккинчи томондан, давр
тақозоси туфайли янги-янги терминлар яратилмоқда, ўзлашмоқда. Бу ҳол
тилшунослар эътиборидан четда қолгани йўқ, албатта. Диалектолог
олимларнинг айрим ишларида ҳам чорвачилик терминларига оид фикр-
36

мулоҳазалар келтирилиб, керакли материаллар берилган [41,84].
А.Омонтурдиевнинг профессионал нутқ эвфемикасига бағишланган
монографик тадқиқоти ҳам яратилган [86].
Кейинги йилларда ўзбек тилшунослигида чорвачилик терминларини
монографик тарзда ўрганишга қаратилган ишлари ҳам юзага келди. Х усусан,
Т.Ўриновнинг ўзбек қўйчилик терминологияси, М.Бўроновнинг
Қорақалпоғистон ўзбек шеваларидаги чорвачилик терминлари,
Т.Хўжамбердиевнинг ўзбек тили чорвачилик лексикаси, С.Усмоновнинг
йилқичилик терминлари, О.Ўринованинг қорамолчилик терминларининг
лексик-семантик тадқиқига бағишланган номзодлик диссертациялари
[125,24,111,110,126] шулар жумласидандир.
Т.Ўриновнинг номзодлик диссертациясида Қашқадарё вилояти
материаллари асосида ўзбек қўйчилик терминологияси масалалари ёритилган.
Диссертацияда қўйларнинг турли хусусиятлари ва белгилари, уларни боқиш,
маҳсулот олиш, чўпонлар ҳаёти, қўйларнинг парвариши билан боғлиқ
жараёнлар, қўй анатомияси ва физиологияси (бош, қулоқ,бўйин, дум,оёқ,бел)
ҳамда улардаги баъзи касаллик номлари (айрилма, анграйма, бағриқурт,
беланги, гул жуллаш, кўкка) билан боғлиқ терминлар ҳамда қўйчилик билан
боғлиқ эвфемизмлар (бичиш,бучалаш,куйикиш, қочириш) таҳлилга тортилган.
Шунингдек қўйчилик терминларининг шаклланишида ички ва ташқи манбалар
уларнинг лексик-семантик гуруҳлари таҳлил этилган. Ўзбек шеваларининг
барчаси учун хос бўлган лексик бирликлар, шунингдек, қўйларнинг ёши,
жинси, ранги, физиологияси, анатомиясига оид ва фақат Қашқадарё
шеваларига хос бўлган икки юздан ортиқ терминнинг таҳлили асосида
қўйчилик терминологияси бўйича биринчи бор илмий фикрлар билдирилган,
айрим терминларнинг этимологияси (эталон, натиқа, пигмент, бунт, нафталин)
ёритилган. Т. Ўринов ўзбек шеваларининг барчаси учун муштарак бўлган
терминларни аниқлаш билан бирга (чўпон, қирқимчи,совлиқ, қўчқор, сур,
ширози, қамбар, қоракўл сингари) Қашқадарё шеваларига хос бўлган (ғўзамой,
37

ғалжайи, хачал, алчанг, дунгул ва бошқалар) терминларнинг маъноларини
ҳамда уларнинг ясалиши ва грамматик хусусиятларини ҳам изоҳлаб беришга
ҳаракат қилган [125].
М.Бўроновнинг номзодлик диссертациясида Қорақалпоғистондаги
ўзбек шеваларининг чорвачилик терминлари таҳлил этилган.
Диссертацияда қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг жинси, ёши, зоти, ранги ва
бошқа белгиларига қараб номланиш тамойиллари, қоракўл терилар
навларининг номланиши, умуман, чорвачилик терминларининг лексик
қатламлари тадқиқ этилган. Ундаги умумтуркий, турк-мўғул, форс-тожик, араб
тиллари ҳамда рус тилига оид ва рус тили орқали бошқа тиллардан ўзлашган
терминлар, терминларнинг шакл ва маъно мунусабатига оид тизими таҳлил
қилинган. Шу билан бирга чорвачилик терминларининг айрим грамматик
хусусиятлари, хусусан, терминларнинг аффиксация ва композиция йўли билан
ясалиш усуллари ёритилган.
Т.Хўжамбердиевнинг ўзбек тилининг чорвачилик лексикасини
ўрганишга бағишланган номзодлик диссертацияси Фарғона водийси
материаллари асосида ёзилган бўлиб, унда чорвачилик лексикаси тарихига
доир маълумотлар келтирилган. “Чорва” атамаси билан боғлиқ бўлган
терминлар тарихи таҳлил этилган. Ишда чорвачилик лексикасига оид
терминларнинг мавзуий таснифи ва уларнинг лексик-семантик эволюцияси
тўлиқ ёритилган. Тадқиқот йилқичиликка оид терминларнинг мавзуий-
функционал типларини таҳлил этишга бағишланган. Чорвачилик
лексикасининг лингвистик табиатини ёритишга бағишланган бобида
йилқичиликка оид айрим терминларнинг этимологияси ҳақида батафсил
тўхтаб ўтилган. Тилнинг луғат таркиби ички ва ташқи имкониятлар, манбалар
асосида бойиб бориши, бунда ҳал қилувчи манба − тилнинг ўз имкониятлари,
яъни ички манба эканлиги кўрсатилган. Ишда чорвачилик лексикасини таҳлил
қилиш асосида ўзбек тилининг бу бой қатлами ҳам тарихан икки манба: ички
ва ташқи манбалар асосида бойиб келганлиги кўрсатилган. Ундаги ички манба
38

икки усул орқали, яъни лексик-семантик ва морфологик-синтактик йўл билан
ривожланганлигини тасдиқлайди. Турли тарихий шароитлар билан боғлиқ
равишда ўзлашиб қолган ва ўзлашишда давом этаётган чорвачиликка оид
сўзларни ташқи манбага киритади. Терминларнинг ўзбек тилига шу қадар
сингиб кетгани, уларнинг махсус этимологик таҳлил орқалигина четдан кирган
сўзлар эканлигини билиш мумкинлиги қайд этилган. Диссертациянинг
шу бобида чорвачилик лексикасининг лексик-семантик хусусиятлари, ундаги
полисемантизм, дублетлик ҳақида, чорвачилик лексикасининг ўзбек адабий
тилида тутган ўрни баён этилган. Муҳими, чорвачиликка оид терминлар
диссертацияга илова қилинганлигидадир.
Чорвачилик терминологиясини ўрганишга бағишланган муҳим
ишлардан бири, М.Бўронов томонидан яратилган [25], 1978 йилда нашр
этилган ўқув қўлланмада Қорақалпоғистон Республикасида истиқомат қилувчи
ўзбек шеваларида қўлланиб келинаётган уй ҳайвонларига оид терминлар
атрофлича ёритилган. Тадқиқотда уй ҳайвонларининг номлари ва аталиш
принциплари ҳақида тегишли маълумотлар берилиб, кейин чорва молларининг
зоти, характерли хусусиятлари ва анатомик-физиологик белгилари, жинсий
ҳолати, ранги, ёши каби хусусиятларига кўра номланиш усуллари етарли
далиллар асосида таҳлил қилинган.
Энг муҳими, мазкур ишда қоракўл тери номлари ҳақида баъзи бир
мулоҳазалар юртилган: “Қорақалпоғистондаги ўзбек шевалари лексикасида
чорва молларидан олинадиган маҳсулотлар ичида қоракўл териларнинг
номланишига оид ниҳоятда дифференциялашган терминлар мавжуд.
Тадқиқот объектимизнинг вакиллари ўзбек адабий тили лексикасида
қўлланаётган жингалак қўй тери, қоракўл, шероз каби қатор терминлар билан
бирга, силкмә//сәңсәни//сәңән, к ырпык, таш кырыпик, тоссы кырпык, быржы
кырпык, хурмә жәм, жәнәнәри, пушқақ каби қоракўл тери номларига
ҳамда маҳсулотни дастлабки ишлаш билан боғлиқ бывызлаш, айғырлаш,
39

тузлаш, ашлаш, мәрәләш каби кўпгина сўз-терминларини ишлатадилар...”
[25].
Тадқиқотда қоракўлчиликка оид терминлар лексик-семантик нуқтаи
назардан тўрт хил гуруҳдан иборат эканлиги таъкидланган: 1)қоракўл,
терилар гулларининг шаклига кўра номлари (йалпәкг γ л, акг γ л, тикг γ л пушқақ
ва бошқалар); 2) сифати жиҳатидан номланган терминлар (тоссы кырпык,
силкмә, қәмәр, булт сур, шыйразы кырпык, абырты ва б.); 3) рангига кўра
номланган терминлар (қара кырпык, көк кырпык, с γ р, қамар ва ҳ.); 4) жуни
ўсган териларнинг номлари (г γ :р, силкима, сәлк-сәлк ва б.) [25].
С.Усмонов йилқичилик терминологиясига бағишланган ишида ҳозирги
ўзбек адабий тили йилқиичилик терминологияси масалаларини тадқиқ этган.
Унда соҳанинг пайдо бўлиш тарихи уларнинг ясалиш асослари ҳамда
йилқичилик терминологиясининг бойиш йўлларини очиб беришга эътибор
қаратилган. Шунингдек диссертацияда соҳанинг мавзуий гуруҳлари ва уларга
хос терминлар ўртасидаги маънодошлик, шаклдошлик, антономик сингари
муносабат ҳам ёритилган.
О.Ўринованинг номзодлик диссертацияси ўзбек тилидаги қорамолчилик
терминларининг лексик-семантик тадқиқига бағишланган бўлиб, унда
қорамолчилик терминларининг ўзига хос система эканлиги, унинг бир қанча
лексик-семантик гуруҳлари мавжудлиги, терминлар узвлари ўртасида турли
мазмуний муносабатлар мавжудлиги тўғрисида сўз боради. Шу билан бирга,
ишда Қашқадарё шеваларидаги қорамолчилик терминларининг маълум
қисмини адабий тил доирасига киритиш борасида баъзи тавсиялар ҳам ишлаб
чиқилган.
А.Омонтурдиевнинг профессионал нутқ эвфемикаси монографик
тадқиқоти Қашқадарё ва Сурхондарё вилоят чорвадорлари нутқидаги
эвфемизмларни тўлиқ ва батафсил тадқиқ этганлиги билан муҳим аҳамият касб
этади [86]. Шу боис биз тадқиқотимизда бу масалага тўхталишни лозим
топмадик.
40

1990 йилда бир гуруҳ муаллифлар томонидан чорвачиликка оид муҳим
бир луғат нашр этилди [48]
. Мазкур луғатнинг тузилиши қуйидагича: дастлаб
унинг муқобили келтирилиб, сўнгра ўзбекча изоҳи берилади. Илк бор
чорвачилик терминлари анча тўлиқ ҳолда қамраб олинган мазкур луғатда соф
зоотехникага ва чорвачиликка доир терминлар изоҳланган. Мазкур луғатда
бевосита қоракўлчиликка алоқадор 200 га яқин терминнинг русча-байналмилал
шакли (изоҳи билан) ва уларнинг ўзбек тилига таржимаси берилган. Шуни
таъкидлаш лозимки, луғатда русча-байналмилал терминларга тушунчаларнинг
маъноларини тўғри ифодалай оладиган ўзбекча муқобиллар танланган.
Масалан: валёк -қ аламигул, рац в етка-гул, кожа//шкурка - тери, очертание -
нақш, завиток - жингала к, оброслость -ў сиклик , обезжиривание -
ё ғ сизлантириш ва б.
Таъкидланганидек, қоракўлчилик қадимдан ҳозирги Ўзбекистон
ҳудудида ривожланган бўлиб, вақти билан бошқа ҳудудларда ҳам тарқала
бошланган эди. Шу боисдан, қоракўлчиликка доир айрим терминлар ҳам ўзга
тилларга ўзлаша бошлаган. Жумладан, рус тилида эълон қилинган ишларда
ҳам қўлланаётганлиги фикримизнинг далилидир. Шу туфайли мазкур
луғатнинг русча қисмида бундай терминлар (фонетик мослаштирилган ҳолда)
ҳам изоҳи билан бирга ўрин олган ва уларнинг ўзбекча муқобиллари
келтирилган. Далилларга мурожаат қиламиз:
Қоракўл-каракуль, қоракўл териси-каракульские шкурки,
қоракўлчи-каракулевод, қоракўлчилик- каракулеводство, қоракўлшунос-
каракулевед, қоракўлшунослик-каракулеведение , қоракўлча-каракульча.
Бошқа соҳалар терминологик тизимларида бўлгани каби қоракўлчилик
терминологиясида ҳам русча-байналмилал терминлардан фойдаланиб
келинмоқда. Шу туфайли луғатда бундай терминларнинг муқобили сифатида
айни шундай русча-байналмилал терминларнинг ўз шакллари келтирилган.
Бунда икки хил ҳолат кўринади:
41

1. Русча-байналмилал термин луғатнинг ўзбекча қисмида ҳам шакли
ўзгартирилмай берилган: бонитёр-бонитёр, бонитировка-бонитировка,
люстра-люстра, намаз-намаз, пежина-пежина, песига-песига, штапель-
штапель, прима-прима ва б.
2. Русча-байналмилал терминнинг асослари сақланиб, ясовчи
қўшимчалари ўзбекча шакллантирилган, ярим калькалаштирилган:
эластичность – эластиклик, контрастность-контрастлик, муарисностъ-
муарлик, фартушение-фартуш-лаш, нейтрализация - нейтраллаш ва б.
1993 йилда Ўзбекистон қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот
институти олимлари томонидан яратилган “Қоракўлчилик атамаларининг
русча-ўзбекча қисқача луғати” да ҳам қоракўлчиликка доир русча ва ўзбекча
атамалар калькалаштирилган ҳолда берилган: гулигаз-гулигаз, янтик-антиқ,
араби - араби, ак-гюль - оқ гул, сур -сур, камбар - қамбар, ширази - шерози ва
б [28].
Умуман олганда, луғатларда русча-байналмилал қоракўлчилик
терминлари унинг ўзбекча қисмида тўғри ифодаланган. Шунга қарамай, айрим
терминларнинг ўзбекча муқобилларини танлашда синонимияга йўл қўйилган.
Масалан, луғатнинг баъзи ўринларида биргина волос термини тола, тук, қил,
соч, жун каби терминлар билан ифодаланган. Ёки завиток ҳамда рисунок
терминларининг муқобили сифатида гул термини танланган.
Хулоса қилиб айтганда, ўзбек халқи қадим-қадимдан ҳозиргача олий
навли қоракўл қўйларининг ёш қўзисидан юқори сифатли жингалак қоракўл
терилар етиштириб келмоқда. Бундай терилар хилма-хил бўлишидан ташқари
уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга. Қоракўлчилик махсус фан
сифатида “ Қоракўлшунослик” номи билан қишлоқ хўжалиги соҳасидаги олий
ва ўрта ўқув юртларида ўқитиб келинмоқда. Бундан чорвачиликнинг шу соҳаси
алоҳида фан экан, унинг терминологик тизими ҳам мавжуд деган хулоса келиб
чиқади. Нашр этилган қатор монографик тадқиқотлар, дарслик ва қўлланмалар
ҳамда мақолаларда қўлланаётган кўплаб махсус терминлар шундан далолат
42

беради. Шунга кўра, мазкур терминлар ҳам бемалол тадқиқот объекти бўла
олади, деб ҳисоблаш мумкин.
Юқорида қайд этилган чорвачиликка оид тадқиқотлар қўйчилик,
йилқичилик, қорамолчилик ва умуман чорвачиликка оид бўлиб, бизнинг
тадқиқотимиз эса қоракўл тери ва унинг турлари, навлари, жунларининг
жингалаклари, ранглари ифадаловчи терминларнинг тадқиқига бағишланган.
I. 1 . Қоракўлчилик терминларининг мавзуий гуруҳлари
Маълумки, юқорида қайд этилган манбаларда қоракўлчиликка хос
лексик қатламларни тадқиқ этишга бағишланган ишларда лексемаларнинг
мавзуий гуруҳларини тасниф этиш масаласига алоҳида эътибор бериб
келинмоқда. Бундай ҳолатни ўзбек тилининг терминологик тизимига доир
махсус тадқиқ этилган ишларда янада аниқ кўриш мумкин. Чунки лексема ва
терминларни “... тематик 21
гуруҳларга ажратиш муайян халқ тилида қайси
соҳаларга оид лексиканинг (терминологиянинг ҳам – Н.Қ.) бой ёки
камбағаллигини белгилашга имкон беради. Ўз ва ўзлашган қатламлар
лексикасини тематик гуруҳларга бўлиш ва уларни қиёсий ўрганиш ўз қатламда
қандай соҳаларга оид сўзлар (терминлар) сақланиб келаётганини, қайси соҳага
оид сўзлар (терминлар) тарихан чиқиб кетгани ва улар ўрнини ўзлашган сўзлар
(терминлар) эгаллаганини аниқлашга йўл очади” [19] . Бу фикр масаланинг бир
томони. Шуниси борки, лексема ва терминларни мавзуий гуруҳларга ажратиш
яна бошқа бир лисоний аҳамиятга молик ҳолатни конкретлаштириш учун ҳам
хизмат қилиш мумкин.
Рус тили лексикасини ўрганишга бағишланган ишларнинг бирида
шундай дейилган: “Сўзларни мавзуий таснифлаш кўп даражада уларнинг
гипонимик муносабатларига таянилади” [101]. Бу фикрга қўшилган ҳолда яна
шуни таъкидлаш керакки, терминларни мавзуий гуруҳларга ажратишда
уларнинг ўзаро гипонимик, партонимик, синонимик, антонимик
муносабатлари ҳам ўзига хос аҳамият касб этиши табиий, деб ҳисоблаймиз
21
XX асрнинг 90-йилларигача ўзбек тилида тема ва унинг ясалмаси тематик термини
қўллаб келинган эди. Ҳозирда улар мавзу ва мавзуий шаклларида ишлатилмоқда.
43

(бу ҳақда мазкур бобнинг иккинчи бўлимида махсус фикр билдирилади). Ушбу
фикрлар бевосита қоракўлчилик терминологияси тизимига ҳам тўла
тааллуқлидир. Чунки бошқа терминологик тизимлар сингари қоракўлчилик
терминологияси ҳам муайян терминларнинг мавзуий гуруҳларидан иборат.
Тўпланган материаллар таҳлили асосида ўзбек тилининг қоракўлчилик
терминологияси бир неча мавзуий гуруҳлардан иборат терминлар ҳисобига
шаклланган, деган хулосага келинди. Булар қуйидагилардан иборат:
қоракўлчиликдаги фаолият-жараённи англатувчи терминлар; қоракўлчилик
билан шуғулланувчи шахсларни ифодаловчи терминлар; қоракўл териларнинг
турлари ва навларини англатувчи терминлар; қоракўл териларнинг
хоссаларини англатувчи терминлар; қоракўл териларининг жингалаклари
(гуллари)ни англатувчи терминлар; қоракўл тери жуниининг ранг-тусларини
англатувчи терминлар; қоракўл териларнинг нуқсонларини англатувчи
терминлар.
I.1.1. Қоракўлчиликдаги фаолият-жараённи англатувчи терминлар .
Жараён дейилганда, “иш-ҳаракат, воқеа-ҳодисанинг бирин-кетин бориши,
ривожи, оқими” [121,73;] маъноси тушунилади. Шуниси аниқки, нафақат
инсоният фаолиятида, балки борлиқдаги барча нарса-предметларда хилма-хил
жараёнлар рўй бериб боради. Уларнинг барчаси махсус лексемаларда,
терминларда ўз ифодасини топади. Бунинг аниқ исботини лексикологик,
хусусан, терминологик тадқиқотларда кўриш мумкин. Қоракўлчилик
терминологияси ҳам бундан мустасно эмас, албатта. Чунки инсоният
фаолиятининг бу соҳасида ҳам турли-туман жараёнлар, иш-ҳаракатлар амалга
оширилади.
Таъкидлаш жоизки, қоракўл териларини тайёрлаш анча мураккаб иш
бўлиб, кўп фаолиятни амалга оширишни талаб қилади. Шу аснода,
қоракўлчилик терминологиясининг жараёнларни англатувчи терминлар гуруҳи
бемалол қарор топган. Қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган
44

жараёнларни англатувчи терминларнинг асосий қисми умумадабий тилда
қўлланаётган лексемалар, шунингдек, умуман чорвачиликда ишлатилаётган
терминлардан иборат.
Маълумки, боқиб ўстирилган қоракўл қўйларидан барра туғилиши
билан уларнинг 1-2 кунлик, баъзан 3 кунлигидан қоракўл терини товар ҳолига
келтириш жараёни бошланади. Бундай ишнинг биринчи жараёни сўйиш
термини воситасида ифодаланади: Қўзи сўйишини марказлаштирилган
пунктларда ташкил этишдир [45,119;]. Мазкур термин ўрнида баъзан бўғизлаш
термини ҳам ишлатиб келинмоқда: Тажрибанинг кўрсатишича, қўзининг
бўйин терисини узунасига тилиш томоғидан кўндалангига бўғизлашга
нисбатан катта афзалликка эга... [43,121;].
Сўйилган қўзининг қони тўхташи биланоқ унинг қоракўл териси шилиб
олинади. Бундай иш уч хил жараёндан иборат бўлиб, улар қуйидагича
номланади: қоракўл терини ишлашга тайёрлаш, қоракўл терини тилиш,
қоракўл терини шилиб олиш. Қ оракўл тери билан боғлиқ жараёнда мазкур
терминларнинг баъзилари якка шаклида ҳам, бирикма шаклида ҳам
қўлланаётганлигини қуйидаги мисоллар билан тасдиқлаш мумкин: Қоракўл
терининг бош қисмини ишлашга киришишдан олдин кўздан ёки қулоқ
тешикларидан лабининг четларига қадар тилиб чиқилади [45,121;]. Терини
тилиш бош терисини ажратиш билан тугалланади, бу жараён бичиш деб
номланган : Бош терисини бичишни шохлари орасидан юқори лабнинг учига
қадар тилиб чиқишдан бошлашни тавсия этади.
Мазкур ишлар бажарилгандан кейин терини тайёрлаш жараёни давом
этади. Бундай жараёнларнинг ҳ ар бири, табиийки, махсус терминлар
воситасида ифодаланади. Б у лар қуйидагилардан иборат: Қ оракўл терини
“т озалаш” (Совиган терини скоба ёки чарм парчаси устига ёйиб гўшт, пай ва
ё ғ қолдиқларидан эҳтиётлик билан тозаланади); қоракўл терини
“ консервалаш” (бактериялар яшаши ва ривожланиши мумкин бўлмаган
ноқ у лай муҳит вужудга келтиришдир); териларни турли усулда: қоракўл
45

терини қ уру қ т у злаш ва тузсиз қ уритиш йўли билан “консервалаш” мумкин;
қ уритиш (Қуритишнинг талаб қилинадиган шароитларини б у зиш териларни
кейинги ишлашда йўқотиш қийин бўладиган нуқсонлар пайдо бўлишига олиб
келиши мумкин.
Қоракўлчилик терминологиясида қоракўл териларнинг сифатини
оширишга қаратилган қатор иш жараёнлари ҳам амалга оширилади. Шундай
жараёнлар қуйидаги терминлар орқали ифодаланган:
Қоракўл терини “ошлаш”. Д ерма тузилишини ўзгартирмасдан уни янада
қотиради, унинг олдинги жараёнлардан олган ҳолатини мустаҳкамлайди.
Териларни ошлаш жараёни олиб бориладиган жой бадиий адабиётда чон 22
деб
кўрсатилган, лекин бу терминни “Ўзбек тилининг изоҳи луғати”да учратмадик.
Ошлаш “Девону луғотит турк” да эрүк1адо тарзида берилган [63 , 298 ;] .
Қоракўл терини пардозлаш. Бунда тери тўқимасининг қалинлиги, тери
вазни, юзасининг катталиги ўзгаради,... жингалакларининг эни, баландлиги ва
узунлиги яхшиланади.
Қоракўл терини бўяш. Терилар, одатда, маълум бир ранг ва тусларга
доғсиз бир хилда бўялади. Ушбу термин “Девону луғатит турк”да бозудi
тарзида берилган [63, 276 ] .
Қоракўл терини ивитиш. И витиш қоракўл териларни ачитиш ёки
химиявий эритмаларда ишлаш демакдир.
Қоракўл терини тарашлаш. Қоракўл терининг бир-бирига ўралашиб
қолган жун қопламини ёзиш жараёнидир.
Қоракўл терини ийлаш. Қ оракўл терилар тарашланган ва ачитилгандан
кейин ийлаш бошланади .
Қоракўл терини дорилаш . Бунд а т ериларга хромпик ва айрим ҳолларда
терилар купораси билан ишлов берилади.
Қоракўл терини мойлаш . Мойлашда тери тўқимасининг гидрофоблигини
ошириш мақсадида амалга оширилади.
22
В.Ян. Ботухон. Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. Тошкент – 2018. Б – 316.
46

Қоракўл терини тузлаш. Бу жараён териларнинг тери тўқимасини
юмшатиш ва жун қопламини мустаҳкамлаш мақсадида улар тузланади .
Қоракўл терини сийраклаштириш. Т арашлаш, ийлаш, мойлаш процесслари
ва, айниқса, сийраклаштириш шунга олиб келадики, қоракўлча группасидаги
ингичка ва калта толали терилардаги жун қатламининг равшан нақшдорлик
даражаси бирмунча орта ди .
Қоракўл терини ёғсизлантириш. Қўзи т ериларини ёғсизлантириш
мақсадида уларга ишқорли эритмаларда ишлов берилади .
Тагликлар: Бу термин қоракўл териларни тузлаш учун фойдаланилган
махсус майдончаларни ифодалайди: Масалан, Қоракўл терилар махсус
майдончаларда – тагликлар да тузланади [43,16;].
Сур ранг қоракўл тери жингалагидаги ҳар бир толанинг пигментлар
бўйига қараб тақсимланганлиги билан характерланади.
I. 1.2. Қоракўлчилик билан шуғулланувчи шахсларни ифодаловчи терминлар .
Ўзбек тили соҳавий лексикасининг катта бир қисмини ташкил этган шахслар
номлари юзасидан махсус тадқиқотлар амалга оширилган. Жумладан
М.Абдиевнинг номзодлик ва Ш.Искандарованинг докторлик диссертациялари
бунга мисолдир. Мазкур ишлардан маълум бўлишича, ўзбек тилида
шахсларни ифодаловчи минглаб соҳавий терминлар мавжуд. Айниқса, фан ва
техника, ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалиги каби соҳаларда кўплаб шахслар
номлари ишлатилади.
Қоракўлчилик соҳасида иш юритаётган шахслар номлари эса жуда
камлиги билан характерланади. Тўғри, қоракўлчилик соҳасида ҳам қоракўл
териларни тайёрлаш жараёнида кўплаб ходимлар иштирок этади. Шу боисдан,
тадқиқот объектимизда қўлланаётган шахсларни ифодаловчи терминлар жуда
ҳам кам миқдорда эканлиги маълум бўлди.
Биринчидан, шуни эътиборга олиш лозимки, қоракўлчилик соҳасида
ҳам, асосан, қўйчилик билан шуғулланувчи шахсларни ифадаловчи
47

терминлардан фойдаланилмоқда. Бундай терминлар қоракўлчиликка оид
манбаларда тез-тез тилга олинади.
Шундай умумий терминлардан асосийси чўпон ҳисобланади. Мисол:
Қўйнинг оғзи кўкка тегиши билан у пичан ва даладаги қуруқ ўтларни ҳам емай
қўяди. Бу вақтларда тажрибали чўпонлар қўйларни, кўпинча, кечаси боқа
бошлайди [92,29;]. “Моллар подасини боқувчи подачи” [47,558]. “Яйловда
майда мол боқувчи” [123,525;]. Бу ўринда қўйчилик соҳаси учун ЎТИЛда
берилган изоҳ тўғри келади. Ҳақиқатан ҳам, айниқса, оғзаки нутқда йирик
молларни боқувчи шахслар подачи деб, майда моллар (қўй, эчкилар) ни
боқувчи шахслар эса чўпон деб атаб келинган. Шуниси ҳам борки, чўпон
термини айни шу маъносида қўйчи ёхуд қўйчивон [116,234] терминлари билан
синонимик қаторни ташкил ҳам этади. Бу терминлардан қўйчи кўпроқ оғзаки
нутқда ишлатилади. Масалан: Қўйчи кўп бўса, қўй ҳаром ўлади (Қоракўл
тумани). Т.Ўринов қуйидагича таъриф бериб ўтади “Чўпон – қўй боқувчи
шахс. Қўйчи-бин, қўйчивон кейинчалик қиқариш натижасида чўпонга
айланган” [127,212] Қўйчивон термини эса қоракўлчиликка оид манбаларда
тез-тез ишлатиб келинмоқда. Масалан: Қўйчивоннинг санъати селекция
қилинаётган қўйлар группасидаги ҳайвонлар организмида юзага келган энг
кичик ўзгаришларни ҳам пайқаб олишдан иборат [46, 87;].
Бевосита қоракўлчиликка ҳам алоқадор бўлган мутахассисларнинг
умумий номини ифодалаш мақсадида чорвачи ва чорвадор терминларидан
фойдаланиб келинмоқда. Қоракўлчиликка оид адабиётларга мурожаат
қилинганда ҳам уларда чорвадор асосий термин сифатида қўлланилганлигини
кўриш мумкин. Масалан, Чорвадорлар классификациясига кўра қоракўл қўйлар
4 типга бўлинади [43,12;].
Чорвачи термини ҳақида шуни айтиш лозимки, у кўпроқ асосан,
қўйчилик жумладан, қоракўлчилик соҳасида ишловчилар нутқида қўллаб
келинаётганлигининг гувоҳи бўлдик: Бу йил чорвачиларимиз қоракўл
қўйларини семиртириб боқди (Конимех тумани).
48

Қоракўлчиликка оид адабиётларда яна қуйидаги шахс номлари ўз
ифодасини топган: Қоракўлшунослар сур териларни баҳолашда уларнинг
ранги, тери сатҳи текис бўлишига катта эътибор берилиши лозимлигини
аниқлаш зарур эканлигини уқтиришади. Қоракўлчилик соҳасида қоракўл
қўйларини боқиш, кўпайтириш ҳамда қоракўл тери етиштириш билан
шуғулланувчи шахслар қоракўлчи деб аталади. Мазкур термин, табиийки,
тегишли манбаларда ўз ифодаси топган. Масалан: Қоракўлчилик иттифоқи
мақсадга мувофиқ йўналишдаги наслчилик ишлари олиб бориш туфайли...
қаламигул жингалакларни сақлаб қолган [46,15]. Тажрибакор қоракўлчилар
мутахассис олимларимиз билан ҳамкорликда ўз олдиларига қўйилган вазифани
шараф билан бажаришмоқда [93,13].
Таъкидлаш жоизки, қоракўлчиликка оид терминологияда
умумадабий тилга хос бўлган, шахсларни англатувчи терминлардан ҳам
фойланилмоқда. Саллох [ a. - тери шилувчи; қассоб] . Кушхонада мол сўювчи,
қассоб. - Тикка олдига бориб, девкор саллохлардай шохидан ушлаб,
«бисмиллоҳу оллоҳу акбар», деб [ҳўкизнинг] бўғзига пичоқ тортиб юбордим, -
деди Шум бола. Ғ. Ғулом, Шум бола.[121,429]
Сўйимчи, сўювчи (қ ассоб) термини ҳам шундай атамалардан биридир.
Масалан: Қоракўл терисини ошлаш учун олиб келинган қоракўл қўзилари
авайлаб сўйилиши талаб этилади, чунки салгина эҳтиётсизлик қоракўл
териларида нуқсонлар пайдо бўлишига олиб келади. Шу боисдан ҳам қўзилар
сўйишга тажрибали сўйимчилар жалб қилиниши мақсадга мувофиқдир. Қўзини
сўйишдан олдин суювчи уни чалқанча қилиб тиззалари орасига қисиб туриб,
олдинги оёқларини гардани орқасига қайиради ва чалмаштириб қўяди...
[43,121;]. “Қўзи сўювчи, – деб таъриф беради Т.Ўринов, – тўл пайтида тери учун
ажратилган қўзиларни сўювчи ва терисини шилувчи шахс” [122,216].
Қоракўлчилик соҳасида, гарчи камроқ бўлса-да, мутахассисларни
ифодаловчи айнан ўзлаштирилган ёки ярим калькалаштирилган русча-
байналмилал терминлардан ҳам фойдаланиб келинмоқда.
49

Айнан ўзлаштирилган русча-байналмилал терминлар: Сунъий танлаш
синчков зоотехникнинг моҳир қўлида ҳайвонга таъсир кўрсатиш ва янги
формалар яратишнинг қудратли воситаларидир [46,87;]. Ҳаётнинг ўзи
келтириб чиқарган стихияли селекционерлар ўзларининг кўп асрлик
фаолиятлари давомида шаклланаётган қоракўл қўйлар орасидан ниҳоятда
яшовчан... энг маҳсулдор индивидларни танлаб олганлар... [46,95;]. Бонитёр
ч орва молларининг, жумладан, қоракўл қўйларининг зотини ва хўжалик
қимматини аниқлаб берадиган чорвадор [47,61;]. Қоракўлчилик соҳасида ҳам
с елекционернинг вазифаси ота-она ҳайвонлар жуфтининг энг яхши
бирикмасини аниқлашдан... иборат [46,134]. Қоракўлчилик соҳаси бўйича ҳам,
одатда, ҳар бир селекционер хўжаликда наслчилик ишларини бошлаш
олдидан маълум кўрсаткичларга эришишни мақсад қилиб қўяди [92,200;].
ЎТИЛда “кичик чўпон, чўпоннинг ёрдамчиси” тушунчасини ифодалаш
учун чўлиқ//чўлиқчи терминлари ишлатилиши таъкидланган. Шунга қараймай,
ЧТЛда русча-байнамилал арбич термини билан изоҳ берилган. Тўғри, мазкур
термин келтирилгандан кейин қавс ичида чўлуқ термини ҳам кўрсатилган.
2. Ярим калькалаштирилган русча-байналмилал терминлар . Бундай
терминлар икки хил кўринишга эга:
1) т ерминнинг асос қисми сақланади ва унга ўзбекча аффикс қўшилади.
Масалан, Шунга биноан, жакет нав териларни кўпроқ етиштириш йўлларини
селекциячиларимиз ўргана бошлади [92 ,217 ;] .
2) русча-байналмилал жуфт терминларнинг бирор компоненти
ўзбекчаси билан алмаштирилади. Пировардида, ўзбек тилида ярим
калькалаштирилган жуфт шаклидаги шахс номи юзага келтирилади.
Масалан, Аммо қоракўл териларнинг янги гўзал навларини етиштириш ва
мавжуд тусларини яхшилаш соҳасида қоракўлчи-селекционерларимиз
олдида жуда муҳим вазифалар турибди [92,60;].
Бизнингча, терминларни қўллашда эътиборсизликдан шундай ҳолат
вужудга келган.
50

I . 1.3. Қоракўл териларнинг турлари ва навларини ифодаловчи терминлар .
Қоракўлчиликнинг асосий материали қоракўл қўзиларининг икки-уч
кунлигида сўйиб олинган ва керакли ишлов берилган териси ҳисобланади.
Маълумки, қоракўл қўйлар рангининг хилма-хиллиги билан бошқа қўй
зотларидан фарқ қилади. Бундай қўйлардан турли хилдаги рангдор қўзилар
(барралар) туғилади, шунинг учун ҳам уларнинг териси хилма-хил рангга эга
бўлади. Қоракўл терилар ранги, катта-кичиклиги ва бошқа хусусиятларига
қараб, муайян турларга ажратилади. Табиийки, уларнинг ҳар бири тегишли
терминлар воситасида ифодаланади.
Қоракўл териларнинг турларини англатувчи терминлар Ранг-тусидан
қатъи назар қоракўл қўзиларидан олинган териларнинг барча тури умумий
бўлмиш қоракўл термини воситасида ифодаланади. Масалан: Қоракўлнинг
сифати, унинг товарлик қиммати жингалаклар, жун толалар ва териларнинг
хилма-хил хоссаларига қараб белгиланади [43,45;]. Қоракўл қоракўлчиликнинг
асосий маҳсулотидир [46,50;]. Мазкур терминнинг якка тарзда ҳам
қўлланишини унинг ЎТИЛ-08 ва ЧТЛда алоҳида берилганлиги ва
изоҳланганлиги билан ҳам тасдиқлаш мумкин.
Шу билан бирга, тегишли манбаларда қоракўл қўзи, қоракўл тери каби
бирикма шаклидаги терминларнинг қўлланилганлигини кузатиш мумкин.
Мисоллар: а) қоракўл қўзиларнинг эмбрионал ривожланиши 145-150 кун давом
этади ; б) қоракўл терилар махсус майдончаларда – тагликларда тузланади [43 ,
16, 141;].
Қоракўл терилар ранг-туси ёхуд бошқа хусусиятларига қараб, бир неча
турга ажратилади. Булар қуйидагилардан иборат:
Тим қора: бутунлай қора ранг, ялтироқсиз, интенсив − қора
пигментланган гуруҳга киради [45,98;]. Манбаларда мазкур бирикма
қисқартирилиб, қора тери ёхуд қора қоракўл шаклларида ҳам ишлатилган:
Жакет типидаги қора қоракўл қўйларни урчитишда тип бўйича гомоген
жуфтлаштириш усули қўлланилади [46,198;].
51

Кўк қоракўл тери: Жакет сортига мансуб кўк қоракўл териларда толалар
узунлиги нисбати ранг-баранглиги билан изоҳланади. Бу ўринда ҳам мазкур
бирикма юқоридаги каби тарзда қисқартирилиб ишлатилиши мумкин: кўк
қоракўлнинг садаф ранглиси [47, 433;]. Кўк қоракўл нечоғли оч тусда бўлса,
унда оқ толалар шунча кўп, қанча тўқ тусда бўлса, қора толалар шунча кўп
бўлади [45,99;].
Сур 23
ранг қоракўл тери − жингалагидаги ҳар бир толанинг пигментлар
бўйига қараб тақсимланганлиги билан характерланади. Шуниси борки, сур
териларнинг хилма-хил турлари мавжуд. Бундай навли сур терилар қуйидаги
терминлар билан аталган: кумуш ранг, тилла ранг, жез ранг, сирень ранг,
олмос ранг ва б. [45,101;].
Тўпланган материаллардан рангига кўра турларини англатувчи
терминларни ясашда, қоракўл териларнинг юқорида қайд этилганларидан
фарқли ўлароқ, бошқача ҳосил қилинганлигини ҳам кўриш мумкин. Бундай
терминлар “ нарса-предмет номи ” + “ рангли сўзи ” + “ қоракўл термини ”
андозаси асосида ясалган бўлиб, улар тегишли манбаларда ишлатиб келинган.
Мисоллар: Гавҳар рангли қоракўл, ҳаво рангли қоракўл, марварид рангли
қоракўл, сут рангли қоракўл// бўр рангли қоракўл, садаф рангли қоракўл,
гулигаз рангли қоракўл, қаҳрабо рангли қоракўл, қўрғошин рангли қоракўл,
чирвон рангли қоракўл ва б.
Шунингдек, тўплаган фактларимиз орасида шу тахлитдаги
терминларнинг қоракўл терининг асли номини келтириш йўли билан ҳам
турларни ифодаловчи терминлар ҳосил қилинганлиги маълум бўлди. Бундай
терминлар “предмет номи” + “ранги сўзи” + “тери ранги” + “қоракўл”
қолипида ишлатилмоқда: садаф рангли кўк қоракўл, кумуш рангли кўк қоракўл,
пўлат рангли кўк қоракўл, ўрик гулли рангли кўк қоракўл, олмос рангли сур
23
Сурнинг сур широз – тусига кўра кўк бўлиб, чирази шакли озарбойжон ва туркман
тилларида ҳам учрайди. Ўринов Т. Ўзбек қўйчилик терминологияси (Ўзбекистон ССР,
Қашқадарё области материаллари асосида): Филол. фан. ном. ...дисс. Самақанд,1964. – Б.
52.
52

қоракўл, ялтироқ тошкўмир рангли сур қоракўл, бронза рангли сур қоракўл,
шамчироқгул рангли сур қоракўл, платина рангли сур қоракўл, кумуш рангли
сур қоракўл, сирень рангли сур қоракўл, қаҳрабо рангли сур қоракўл ва б.
Қорақалпоғистондаги сур қоракўл териларнинг тур ва хиллари ҳақида
қимматли маълумотлар: сур кырпьқ, қара сур, ақ сур, әрикгул сур, пахмақгул
сур, имон сур, булий сур, авган сур, ширазы сур, ала сур. ЧТЛда Қорақалпоғ
сури термини изоҳида сур териларнинг қ амар, шабдар, чақир каби турлари ҳам
борлиги таъкидланган (210).
Пўлат ранг кўк қоракўл терида оқ ва қора толалар узунлиги деярли тенг,
улар нормал ялтироқ оқ толалар миқдори сал кўпроқ бўлади.
Ҳаво ранг қоракўл тери мутлақо оппоқ ва тим қора толалари етарлича
яхши сифатли бўлган териларда бўлади.
Марварид ранг қоракўл ҳам толалар сифати худди ҳаво ранг кўк қоракўл
теридаги каби бўлади .
Совлиқ қорнидаги қўзининг териси ўзига хос ривожланиш кўринида
бўлади. Масалан, Қоракўлча э мбрионал ривожланишнинг 127-135 кунлик
босқичидаги ҳо милалар терисининг жун қоплами у ёхуд бу даражада муҳайяр
(муар) гулли, аммо жингалаксиз кўринишда бўлади.
Тақир тери: Чала туғилган қўзилардан шилиб олинган терилар ичида
тақирлари ҳам учрайди . Тақир терилар гулсиздир.
Антиқа: Камдан-кам учрайдиган ноёб рангли сур тери дир.
Нозикча тери: Терисининг мағзи юпқа, бўйин жуни майин, сертивит,
калта, кичик-кичик кокилчали тери қоракўлдир.
Гўлак-қоракўлча: 130 кунлик бўлганда иккиламчи оқимлар терининг
деярли бутун сатҳини эгаллайди. Бу даврда “ёл гул” озми-кўпми кўзга ташлана
бошлайди. Бу хил териларни “ гўлак-қоракўлча” навига киритилади .
Кирпук: Бу хил қаламигуллар [буралма] жакет, Москва жакети, қалин
жакет ва кирпук каби қоракўл турлари деб номланди. Ярим доирасимон
улардаги туклар қалам гул, ловия ва ёл гулга ўхшайди.
53

Маълумки, қоракўл қўйлар ҳар хил турларга 24
бўлинади. Уларнинг
баррасидан(қўзисидан) олинган қоракўл терилар ҳам шунга монанд равишда
муайян турларга эга бўлади. Мана шундай типлардан бири қоракўл
териларининг минтақавий-ҳудудий келиб чиқишига қараб тасниф қилинган.
Чунки қоракўл қўйлар ўша ҳудуд иқлим шароити, озуқанинг хилма-хиллиги
каби омиллар асосида боқилади, бинобарин, уларнинг баррасидан(қўзисидан)
олинган терилар ҳам қатор хоссалари билан бошқа бир ҳудуд терилардан
фарқланиб туради.
Шундай қилиб, қоракўл терилар ҳудудий келиб чиқишига қараб
қуйидаги турларга бўлинади (уларни, соддароқ қилиб, қоракўл териларининг
турлари деб аташни лозим кўрдик, баъзи манбаларда нав терминидан ҳам
фойдаланилади):
Сурхондарё сури. Сурхондарё сурида жез ранг, платина ранг, қаҳрабо
ранг, антрацит ранг ва бошқа хил ранглар учрайди.
Бухоро сури: Бухоро сури қоракўл хоссалари ва товар сифатлари
жиҳатидан қора қоракўлдан деярли фарқ қилмайди.
Қорақалпоғ сури: Қорақалпоғ сури қуйидаги хилларга бўлинади:
шамчироқ сур.., ўрик гулли сур.., пўлат сур... [46,49;].
Кавказ нави. Кавказ (қалин II) навига жуни бўш ипаксимон, ялтироқ ёки
ялтироғи бўш ва жунлари бир қанча ўсинқираган терилар киради [67, 127;].
Москва нави: Жакет Москва навига жуни қалин бўлмаган, лекин
ипаксимон ва ялтироқ терилар киритилади [92, 125;] 25
.
Дунёнинг кўпгина мамлакатлари, жумладан, Афғонистонда ҳам қоракўл
терилари етиштирилади. “Қоракўлшунослик” дарслигида қоракўл териларнинг
22 хилини англатувчи термин келтирилган ва изоҳланган. Афғонистон қоракўл
терилари ва Ўзбекистон қоракўл териларининг номларида уйқашлик
24
Тип биологик термин бўлиб, қуйидаги маънони англатади: “Ҳайвонларнинг тузилиши
умумий планда таърифланадиган, қариндош синфларни бирлаштирадиган, улар
систематикасидаги олий таксономик категория” [47, 516).
25
Т.Ўринов ишида қозоқи,номури, ҳисори, женева сингари қўй зотлари келтирилган.
Ўринов Т. Ўзбек қўйчилик терминологияси (Ўзбекистон ССР, Қашқадарё области
материаллари асосида): Филол. фан. ном. ...дисс. Самақанд,1964.– Б. 136-139.
54

мавжудлигини қуйидаги рўйхатдан ҳам билиш мумкин: нозикча, қўш нозикча,
қўшгул, аргул, қўш аргул, аргул калонгул (катта гул), чақмоқи, духпари, флера,
фигурали, жакет, яхобоб, қоракўлча, дубар, дубор бегона, тақир, аблок, қамар,
осмони кабуд, шир кабуд, сиёҳ кабуд, дубар кабуд (213-214-бетлар).
I .1.4. Қоракўл териларнинг хоссаларини англатувчи терминлар .
Борли қ даги барча нарса-предметлар, улар жонли ва жонсиз бўлиши, инсон
томонидан ишлов берилганидан қатъи назар, хилма-хил хусусиятлар, яъни
хоссаларга эга. Қоракўл терилар ҳам ўзига хос хоссаларга эга.
“ Қоракўлшунослик ” дарслигида бу ҳақда шундай дейилган: “ Қоракўлнинг
сифати, унинг товарлик қиммати жингалаклар, жун толалари ва териларнинг
хилма-хил хоссаларига қараб белгиланади ” (4 5 ). Бу фикрдан қ орак ў л
териларнинг хоссаларини англатувчи терминлар гуруҳи, ў з навбатида, уч хил
терминлар гуруҳчасининг мавжуд эканлиги аён бўлади. Ҳар қ айси гуруҳ ўзига
хос терминларга эга. Териларнинг хоссаларини англатувчи терминлар
қ оракўл териларининг сатҳи кенглиги, оғирлиги га кўра уларнинг
х аридорлигини оширувчи муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Сат ҳ кенглиги
тушунчаси катталик , кенглик , майдалик , йириклик , катта-кичиклик каби
терминлар воситасида ифодаланади: қоракўл териларнинг катта-кичиклиги
совлиқ ларнинг тури, зоти, жинси, уларнинг озу қ ланиши ва консервалаш
усулига боғлиқ [45,156;]. Қоракўл тери вазни юзасининг катталигига, тери
тўқимасининг (гўштпардасининг) қалинлигига, унинг н амлигига, жун толалари
қопламининг қ алинлиги ва узунлиги ҳамда намлигига... боғлиқ бўлади [43,108 ;].
Шунингдек, қ ўзи терисининг оғир-енгиллиги қўйларнинг озиқланиш
шароити, қардош қўйларни билиб, урчитишга боғлиқ.
Қоракўл териларнинг хоссаларини ифодалашда яна қуйидаги
терминлардан фойдаланилмоқда:
Териларни ўзаро таққослаш учун абсолют мустаҳкамлик майдон
кўндаланг кесими бирлигига нисбатан олинади. Терилар қанча енгил бўлса,
улар шунча қимматли бўлади. Қоракўл теридан қилинган пўстинлар иссиқни
55

сақлаш хусусиятлари билан баҳоланади. Қоракўл терининг намлиги ундаги
фоиз ҳисобидаги миқдорининг абсолют қуруқ тери массасига нисбати билан
аниқланади. Чечак касаллиги ҳайвон териларида учрайди. Улар ўсиқ ва
ўсмаган ҳолда бўлади. Чечак касаллиги одатда териларни ўрта қисмида
чуқурликлар ва оқ доғлар ҳолида бўлади. Куюк касаллиги иссиқ қуёш нурида
ёки оловга яқин жойда қуритиш натижасида ҳосил бўлади.
I .1.4.1. Тери жингалакларининг хоссаларини билдирувчи терминлар.
Қоракўл терилар жингалакларининг хоссаларини аниқлашда уларнинг шакли,
типи, эни, узунлиги, пишиқлиги, гулларининг жойлашиши (нақшдорлиги),
жингалакларининг очиқ томони, теридаги жингалакларнинг хилма-хил тур ва
катта-кичик шакллари ҳисобга олинади. Жингалакнинг йирик-майдалиги
деганда қоракўл тери жингалакларининг эни, бўйи ва узунлиги тушуни лади.
Жингалакларнинг ифодланганлиги деганда унинг қўзи устида ёки терида
баҳоланадиган аниқ шакли ёки тури, гулдорлик деганда, қоракўл терисининг
товар юзасида жингалаклардан вужудга келадиган расмлар тушунилади.
Жингалаклар етти хил шаклли бўлиб, бир-биридан фарқ қилади. Қ аламигул,
ловиягул, ёлгул, ҳалқагул, бурамагул, нўхат//донагул, чиғаноқгул ва бошқалар
[45,35;].
I .1.4.2. Жун толаларининг хоссаларини англатувчи терминлар . Жун
термини “Девону луғотит турк”да жунг ҳолида берилган (1,281).
Таъкидланишича, жун толасининг хоссаларига баҳо беришда уларнинг
узунлиги, ингичкалиги, ипаксимонлиги, ялтироқлиги, қалинлиги,
пигментацияси ҳисобга олинади [43, 72;]. Қуйидаги матнлар жун толаларини
англатувчи терминларнинг амалда қўлланаётганлигидан далолат беради:
Жун толаси ипаксимонлигинин г қуйидаги даражалари фарқ қилинади:
кучли, нормал, кам, да ғ ал ва қ ур у қ жун. Жун толасининг ялтироқлиги: кучли,
нормал, кам, шишасимон ва хира... жун толасининг узунлиги қоракўл
жингалакларининг шакли ва типлари билан чамбарчарс боғлиқ... [46, 97;].
Толалар узайган сайин нақшларнинг яққол кўриниши, ялтиро қ лиги ва
56

ипаксимон майинлиги камая боради. Қоракўл жингалаклари толасининг
ингичкалиги деганда унинг кўндаланг кесилган диаметри билан ў лчанган
катталиги тушунилади. Турли сортларга мансуб қ оракўл териларда
учрайдиган ярим доирали қалам гул жингалак толалари кўндаланг кесимининг
эни ва йўғонлигига оид қуйидаги параметрлар билан характерланади: Жун
толаларининг яссилашганлиги, айниқса, ловиясимонлиги жингалак толаларнинг
буралганлик даражаси билан боғлиқ бўлса керак... Эластиклик ва ялтироқлик
хоссасига эга бўлмаган толаларда керакли ипаксимонлик ҳам бўлмайди.
Толаларнинг ингичкалиги ва узунлиги нисбатан ўртача ...қайишқоқлиги ва
ялтироқлиги нормал ҳолатда бўлганда, жун қатлами нормал даражада
ипаксимон бўлади...[43, 78, 82, 84,92).
I .1.5. Қ оракўл териларнинг жингалаклари (гуллари)ни англатувчи
т ерминлар. “Ҳайвонлар хом ашёси товаршунослиги” дарслигида қоракўл
териларнинг жингалаклари (гуллари)га қуйидагича таъриф берилган ва турлари
қайд этилган: “Қоракўлнинг сифати ва унинг товарлик қиммати жингалаклар,
жун толалари ва териларнинг хилма-хил хоссаларига қараб белгиланади (32).
Қоракўл жингалаклари ташқи кўриниши ва тузилишига кўра ғоят хилма-
хилдир (З6)”. Жингалакларни англатувчи терминлар: қалам гул// қалам
гулсимон, ярим доирали қалам гул, қовурғасимон қалам гул, ясси қалам гул,
бурама (илон изи) қалам гул, тор қиррали қалам гул, тожсимон қалам гул,
эгарсимон қалам гул, илонча қалам гул, ёл қалам гул, ҳалқасимон қалам гул,
ловия, ҳалқа, ярим ҳалқа, штопор (бурама парма), нўхатча, чиғаноқ, лослар//
тақиргул, баланд лослар, паст лослар, шакли ўзгарган жингалаклар,
“бўшашган” жингалак//“ҳурпайган” жингалак “босилган” жингалак
“лоссимон” жингалаклар, “кигиз”, “куйган жингалак//куювчи” жингалак
кабилар (38,48-6етлар.) 26
. Қоракўл териларнинг жингалаклари ҳақида гaп кетар
экан, шуни таъкидлаш лозимки, қоракўлчиликда жингалакларнинг мўйлари
26
Терминлар дарсликда қандай ёзилган бўлса, шундайлигича келтирилди.
57

(жун толалари) бир-биридан фарқланади. Бинобарин, уларнинг ҳар бири
тегишли терминлар билан ифодаланган. Булар қуйидагилардан иборат:
Ўқ − жун толасининг тери устида жойлашган қисми.
Илдиз − жун толасининг тери қатлами ичида жойлашган қисми.
Суғон − жун толасининг жун сурғиччасига эга бўлган ноксимон пастки
қисми.
Тангачали қатлам − жун толаси сатҳини қоплаб турадиган шохга айланган
ясси, юпқа, қўшқават пластинкалар.
Пўстлоқ қатлам − тангачали қатлам тагида жойлашган, узун тугсимон,
шохга айланган хўжайралардан ташкил топган қатлам.
Ўзак қатлам − жун толасининг марказий қисмини эгаллаб турадиган, майда
тешиклардан ташкил топган ғовак тўқима.
Шу билан бирга, қоракўлчиликда тола турлари ҳам фарқланадики, улар
қуйидаги терминлар орқали ифодаланган:
Қилтиқ жун − энг узун ва йўғон тола. Жингалакларнинг энг қимматли шакли
ва турлари қилтиқ жундан ҳосил бўлади.
Ўрталик жун − ўзак қатлами камроқ ривожланган, узук тола. Асосан, кам
қимматли жингалак гул ларда учрайди.
Тивит − энг катта ва майин тола. Жингалак лари яроқсиз ва нуқсонли бўлган
териларда учрайди [43, 3 3 -3 4 ;].
Қоракўл териларнинг жингалаклари билан боғлиқ бўлган яна қатор
тушунчалар мавжуд. Бундай тушунчалар ҳам махсус терминлар орқали
ифодаланган. Булар қуйидагилар:
Жингалак катталиги қоракўл терилар навининг энг муҳим
кўрсаткичларидан биридир; жингалаклар энига − кенглигига қараб, майда
жингалак, ўртача жингалак; узунлигига кўра, калта жингалак, ўртача жингалак,
узун жингалак каби турларига бўлинади; Чок эни ёндош жингалаклар
ўртасидаги оралиқ; унинг катталиги, жун толасининг узунлиги, йўғонлиги ва
қалинлигига боғлиқ; жингалакларнинг буралганлиги жун толаларининг
58

буралганлик даражаси ва бутун тери сифатини белгиловчи муҳим кўрсаткич,
жингалакларнинг пишиқлиги // қайишқоқлиги жингалакларга механик таъсир
натижасида ўз шакл ва ҳолатини сақлаб қолиш хоссаси; жингалакларнинг
пишиқлик ёки қайишқоқлиги қоракўл териларнинг муҳим хоссаларидан бири
ҳисобланади, жингалакнинг очиқ томони қоплагич жун толаларининг учлари
эгилган, яъни жингалакнинг кириш томони, жун толаларининг узуқиги
қоракўл тери хоссалари ва қоракўл хомашёсининг товар қимматини
белгилашда қўлланадиган ўлчов бирлиги; жун толаларининг ингичкалиги
касаллик туфайли терининг маълум қисмида толаларнинг ингичкаланиши;
жун қопламининг қалинлиги тери юзаси бирлигидаги толалар миқдори; тола
қатламининг ипаксимон лиги барра типли тери толаларининг узунлиги ва
ингичкалиги билан боғлиқ белги; ялтироқлик жун толаларининг кўп ёки оз
даражада ёруғлик нурини қайтариш хусусиятини англатади ва б.
I . 1.6. Қоракўл терилар жунининг рангларини англатувчи терминлар .
“Ҳайвонлар хома шёси товаршунослиги” дарслигида шундай дейилган:
“Бутун юзасининг ранги бир текис бўлиб, бир хил товланиб турадиган
қоракўл терилар энг қимматбаҳо ҳисобланади (98-бет). Бизнингча, ҳақиқатан
ҳам шундай. Қоракўл терилар жуни қопламининг ранглари ва туслари 27
муболағасиз, юз хил ва ундан кўпроқ десак хатога йўл қўймаган бўламиз.
Қоракўлшуносликда териларнинг ранг-тусларини хилларга ажратиш қабул
қилинган. Бундай ранг-туслар, ўз навбатида, турли категориялардан иборат.
Масалан, қоракўл терилар жуни қопламининг қора ранги беш хил категорияга
эга: а) тим қора; б) смоласимон қора; в) қора оқ тусли (“Девону луғотит турк”
да чал қоj , яъни ола-була қўй тарзида кўрсатилган (III,171); г) қора-антрацит-
алюминий-металл шуълали унча қора бўлмаган ранг; д) кучсиз қора. Кўк
рангнинг категориялари қуйидагича ифодаланган: оч кўк ранг, тўқ кўк ранг,
қора кўк ранг. Ўз навбатида, оч кўк ранг ва кўк ранг териларнинг ранглари
турлари қуйидаги терминлар воситасида ифодаланган: сут ранг, бўрсимон
27
ТУС 1.Нарсаларга хос бўлган ранг, ранг кўриниши [121,204].
59

ранг, пўлат ранг, ҳаво ранг, марварид ранг, шерозий ранг, кумуш ранг,
қўрғошин ранг ва б.[45,98;]. Мазкур рангларнинг хиллари кўк қоракўл
териларда ўз ифодасини топган.
Сур терилар жун қопламининг ранг-тусларини англатувчи терминлар
қуйидагилардан иборат: кумуш ранг, жез ранг, сирень ранг, пўлат ранг,
шамчироқ гул ранг, ўрик гулли ранг, қамар ранг// ойдин ранг, шабдор ранг//
нўхат ранг, чақир ранг// жозибали ранг, платина ранг, қаҳрабо ранг, кофе ранг,
алюминсимон ранг, кул ранг ва б.
Жигар ранг терилар рангларининг номлари қуйидагича: оч жигар ранг, тўқ
жигар ранг, оч тус, ўртача тус, қорамтир тус, тўқ сариқ тус.
Таъкидлаш ўринлики, қоракўл жуни қопламининг ранг-тусини англатувчи
терминлар қайд этилганлар билан чекланмайди. Чунки қоракўлчиликда ранг-
тусларнинг интенсивлигини кўрсатиш мақсадида спектрдаги ранглар
сифатловчи компонентлар, яъни оч, тўқ ўртача каби лексемалар билан ёхуд
рангнинг белгиси камлиги, кучсизлигини кўрсатувчи -иш ёки -и(мтир)
аффикслари билан ясалган. Булар қуйидагилардан иборат: а) оч қамбар ранг,
тўқ қамбар ранг, нормал қамбар ранг, оч ранг, тўқ кўк ранг, тўқ қора ранг, тўқ-
оч ранг, тўқ қора ранг, ялтироқ оқ ранг, оч пушти ранг, тўқ пушти ранг, оч
тилла ранг, оч сариқ ранг, тўқ қўнғир ранг, қўнғирсимон кулранг ва б.; б)
сарғиш ранг, қорамтир ранг, оқиш ранг ва б.
I.1.7. Қоракўл териларининг нуқсонларини англатувчи терминлар.
Қоракўл-шуносликда қоракўл териларнинг нуқсонларини аниқлашга алоҳида
эътибор берилади. Чунки нуқсонларнинг мавжудлиги қоракўл териларнинг
товар қимматини пасайтириб юборади, бундай ҳолат эса хўжаликларга ёхуд
якка шахслар (масалан, фермерлар)га маълум иқтисодий зарар етказади .
Қоракўлшуносликда қоракўл териларнинг икки хил нуқсонлари мавжуд
эканлиги билан фарқланади: а) туғма нуқсонлар; б) техник нуқсонлар.
Туғма нуқсонларнинг юзага келиши қоракўл қўйларининг ирсияти ҳамда
буғоз совлиқларни боқиш ва асраш шароитининг ёмон бўлиши билан
60

боғлиқдир. Бундай нуқсонлар қўй ҳомиласи терисининг у ёки бу тарздаги
биологик бузилишлар оқибатида рўй беради.
Техник нуқсонлар − қўзиларни сўйиш, терисини нотўғри шилиш ва ишлов
бериш, консервалаш натижасида келиб чиқади.
Қоракўлшуносликда қоракўл териларни тайёрлашда 25 хил нуқсоннинг
пайдо бўлиши мумкинлиги аниқланганки, уларнинг ҳар бири махсус
терминлар воситасида ифодаланган. Булар қуйидагилардан иборат:
Қамбар бўйин − қўзиларни сўйиш маҳалида терининг бўйин қисми икки
томондан кўндалангига чуқур кесиб юборилиши натижасида ҳосил бўладиган
нуқсон. Бундай нуқсон қоракўл тери сатҳининг кичрайиб қолишига олиб
келади.
Нотўғри тилиш − қўзи танасидаги терини шилиб олишда қийшиқ ёхуд
нотекис тилиб чиқиш.
Тери четларининг ўйилиб қолиши − қоракўл терининг товар қимматига эга
бўлган қисмлари четларининг кесилиб кетиши ёхуд узилиб қолиши.
Гўштпарданинг ўйилиши − дерманинг чуқур қатламларини пичоқ ялаб
кетиши натижасида қоракўл тери тўқимасидаги айрим жойларининг
юпқаланиб қолиши.
Букланиб синиш − қоракўл терини танадан тортиб ёки тери билан тана
орасини муштлаб шилишда терининг қорин ёхуд чов соҳасида пайдо
бўладиган нуқсон.
Тешиклар, ўйиқ ва қалин жойлар − ў ткир пичоқни ишлата билмаслик
натижасида келиб чиқадиган нуқсонлар.
Тиликлар − терини шилиб олиш ёки ёғини олишда тери тўқимасининг
узунасига тешилиб қолиши.
Қийқимлар − терини моҳирона шилиб ола билмаслик натижасида
гўштпардада қолиб кетадиган гўшт, ёғ ва пай қолдиқлари. Бу нуқсонлар
терининг димиқиб чиришига олиб келади.
Узилиш − тери юзасига зарар келтирадиган узунчоқ тешиклар.
61

Кертик − терининг дерма(ички) томонида, тери тўқимасининг учдан бир
қисми узунасига кесилган жойлари.
Синиқ − терини таранг тортиш ёки қаттиқ буклаш туфайли тери тўқимаси
сиртқи қаватларининг чатнашидан ҳосил бўлган нуқсон.
Қонга беланганлик − гўштпарда ва жун толаларидаги қонталаш жойлар;
тайёр терининг димиқиб кетишига олиб келади.
Чала тузлаш ва нотекис тузлаш − тери мағзининг қисман ёки бутунлай
қорайиб кетишига олиб келадиган нуқсон.
Жийиш − чиритувчи бактерияларнинг авж олиши, оқсилларнинг
парчаланиши ва жун халтачаларининг бузилишидан келиб чиқадиган нуқсон.
Тузсизланиш − ишлов бериш ва бўяшдан кейин тери тўқималаридан
микрофлора таъсирида келиб чиқадиган нуқсон.
Ёғ куюндиси − терининг ёғи яхши тозаланмаган қисмларида чиритувчи
микрофлора таъсирида келиб чиқадиган нуқсон.
Куюнди − ҳў л териларни чақир тошли майдончага ёйиб, +40 +45°
ҳароратда қуритилганда, тери эластиклигининг йўқолишига олиб келадиган
ҳолат.
Ғужанак − яхшилаб текисланмай, тўпланиб, зичлашиб қолган ҳолда,
қуритилган тери. “Девон”да ушбу термин “бypiш” ҳолида берилган (I,348).
Арчима − механик зарарланиш туфайли терининг айрим қисмларида жун
қатламининг қолмаслигига олиб келадиган нуқсон.
Зангли доғлар − терининг гўштпарда қисми узоқ вақт металга тегиб
туриши натижасида келиб чиқадиган қорамтир-жигар ранг доғлар.
Қўнғиз ейиши − териларнинг терихўр қўнғизлар ёки уларнинг
қуртчаларидан зарарланиши.
Куя ейиши − тери жун қопламининг куя қурти ёки личинкаларидан
зарарланиши.
Моғор босиши − намиқиб қолган ёки яхши қуримаган териларда моғор
замбуруғининг пайдо бўлиши натижасида тери оқсилларининг бузилиши.
62

Тагидан чириш − бинонинг ичи жуда нам бўлиши натижасида терилар
тахловининг энг пастки қисмидаги териларнинг намиқиб қолиши натижасида
чиритувчи микрофлоралар ривожланиб кетади.
I . 2. Қоракўлчилик терминларининг ўзаро мазмуний
муносабатлари .
Ўзбек тилшунослигида кейинги йилларда систем тадқиқотлар олиб
боришда катта ютуқларга эришилди ва соҳадаги изланишларга жиддий
эътибор берилмоқда. Таъкидлаш жоизки, ўзбек лексикасини системавий
таҳлил қилишга бағишланган муҳим тадқиқот Ҳ.Неъматов ҳам Р.Расуловнинг
қаламларига тегишлидир [83] . Уларнинг тавсифида мазкур йўсинда олиб
бориладиган тадқиқот ишларининг янада кўпайишига сабаб бўлди. Масалан,
О.Бозоров, Ш.Искандарова, А.Собиров, Ш.Орифжонова, М.Абдиев,
Б.Қиличев, Н.Нишонова каби тилшуносларимизнинг докторлик ва номзодлик
диссертациялари системавий таҳлил усулларини янада такомиллаштиришга
қўшилган муҳим ҳисса бўлди [17,53,102,89,9,131,85]. Маълумки, ҳар қандай
тил терминологияси, жумладан, ўзбек тилининг терминологияси ҳам
лексикамизнинг энг бой қатлами ҳисобланади. Шу туфайли ўзбек
тилшунослигида қирқдан ортиқ фанлар ва ишлаб чиқариш соҳаларининг
терминлари систем таҳлил қилинди. Анъанавий усулда олиб борилган мазкур
ишлар терминологик тадқиқотларнинг ҳам систем усулда тадқиқ этилиши учун
маълум даражада асос вазифасини бажара олди. Натижада, она тилимиз
терминологик системаларини ҳам систем усулда тадқиқ этишга доир
Р.Сафарова, Г. Неъматова, Н.Нишонова кабиларнинг ишлари юзага келди.
Шу билан бирга, кейинги йилларда терминология масалаларини тадқиқ
этишга бағишланган айрим ишларда терминларнинг ўзаро муносабатини
ёритиш масаласига ҳам эътибор берилади. М.Абдиев [9] ва Г.Ғуломованинг
[128]
ишларида айнан шу усулда тадқиқот олиб борилган.
Ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологик тизимини яхлит бир
система сифатида тадқиқ этиш давомида шу соҳа терминларининг шаклланиш
63

тарихи, лексик-семантик гуруҳлари, ясалиш усуллари, бойиш манбаларини
ўрганиш билан бир қаторда уларнинг ўзаро мазмуний муносабатларини
аниқлаш масаласи ҳам кўндаланг бўлди. Ҳар бир терминологик система
терминларининг ўзига хос хусусиятлари, таркибининг хилма-хиллиги ва бир-
биридан фарқ қилиб туриши, ясалиш усулларининг спецификлиги каби қатор
омиллар таъсирида конкрет бир терминологик системанинг терминлари
орасидаги мазмуний муносабат турли-туман турлари орқали рўёбга чиқиши
мумкин. Лекин айрим ишларда баъзи бир мулоҳазали фикрлар учрайди.
Масалан, Г.Неъматованинг тадқиқотида ботаник терминология таркибидаги
терминлар негадир, “ номлар лексемалари ”, деб атаган. Балки уларда ўзаро
гипо-гиперонимик ҳамда партонимик муносабатлар ёки синонимик ва
градуонимик муносабатлар туради. Улар ЎНЛ ўсимлик номлари лексикаси нинг
умумий қурилишига дахлдор бўлмай, бу тизимнинг ҳар бир бўғинида турган
алоҳида-алоҳида лексемаларга хос маъновий муносабатлар қаторларини
ташкил этиши кўрсатилган [81,6-7].
Жумладан, тадқиқотимиз материаллари таҳлилидан ҳам қоракўлчилик
терминологияси хос терминлар, асосан, гипо-гиперонимик ва партонимик
муносабатга киришиши мумкинлиги маълум бўлди. “Семантик майдондаги
парадиг ма аъзолари ўртасида кенг тарқалган муносабат турлари...” [102,12] дан
градуонимик (лексик даражаланиш: калта тола, ўртача тола, узун тола),
функционимик (вазифадошлик: қочириш − (сунъий қочириш) кабиларнинг
амалда эканлиги қоракўлчилик терминологиясида кузатилмади. Шу билан
бирга, мазкур системада терминларнинг синонимик, антонимик ўзаро
муносабат билан боғланганлиги спорадик ҳолат эканлигини таъкидлаш лозим.
Бундай ҳолат ҳақида қуйироқда яна тўхталамиз.
Шу сабабларга кўра, ишимизда, биринчи навбатда, қоракўлчилик
терминларининг гипо-гиперонимик муносабати хусусида батафсилроқ сўз
юритамиз.
64

I .2.1. Терминларнинг гипонимияси. Ўзбек тилшунослигида лексема-
ларнинг гипер-гипонимик (жинс-тур) муносабати масаласи Э.Бегматов,
Ҳ.Неъматов, Р.Расуловнинг ишларида қайд этилган [20,83]. Мазкур
муаммонинг атрофлича ечими Р.Сафарованинг номзодлик диссертациясида ўз
ифодаси топган [99]. Шунингдек шу муаллифнинг рисоласи ҳам
лексемаларнинг гипономик муносабатини очиб беришга қаратилган [100].
Лексемалар ўзаро муносабатининг гипо-гиперонимик тури ҳақида
маълумот беришда Г.Неъматова, М.Абдиев, Г.Ғуломова, А.Собировнинг
ишларида муайян фикрлар билдирилган [82,10,49-60;129,9-10;98,29].
Хуллас, лексемалар, хусусан, терминларнинг гипонимик муноса бати
лисоний реал воқеликдир. Шунинг учун мазкур муносабатни терминлар
м исолида ҳам кўрсатиш муҳим аҳамиятга эга. Бу борада А.Собиров шундай
фикр билдиради: “Майдон иерархиясининг мураккаб қурилмасида
гиперонимлар ҳалқа вазифасини ўтайди. Бошқачароқ қилиб айтадиган бўлсак,
улар ўртасида субординация кузатилади, яъни кичикроқ нарсалар ўзидан
каттароқ нарсаларнинг ичига даражама-даража кириб бораверади ва шу тариқа
лексик сатҳнинг системалар системасидан иборат мураккаб қурилма эканлиги
аниқланади” [102,19]. Бу фикрнинг қай даражада тўғри эканлигини
терминологик системалар таркибидаги терминларнинг ҳам гипер-гипонимик
муносабатини аниқлашдан иборат изланишлар тўла тасдиқлайди. Тўғри,
ишимизнинг ҳажми мазкур масаланинг барча қирраларини очиб беришга
имкон бермайди. Шундай бўлса-да, ўзбек тилининг қоракўлчилик
терминологик системасидаги терминлар ўзаро муносабатининг жинс-тур хили
хусусида айрим зарур фактларни келтириш билан чекланамиз. Қоракўлчилик
терминологик тизимини таҳлил қилиш натижасида унинг таркибига кирувчи
терминларнинг бир қисми “жинс-тур” муносабати билан ўзаро боғланганлиги
аниқланди. Негаки, “Воқеликдаги нарса, белги, хусусиятлараро жинс-тур
боғланишлари жуда кенг тарқалган. Бундай боғланишларни табиатда ҳам,
65

ҳаётда ҳам, фанда ҳам жуда кўп учратамиз” [84,118-119]. Ўзбек тилининг
қоракўлчилик терминологиясида ҳам айни шундай ҳолат ўз ифодасини топган.
Қоракўлчиликка оид тушунчаларнинг ўзига хос хусусиятидан келиб
чиқилганда шуни таъкидлаш лозимки, улар, асосан, “ тур ”, “ нав ”, “ гул ”, “ ранг ”,
“ расм ” тушунчалари билан бирлашиб, яхлитлик ҳосил этади. Табиийки,
бундай тушунчаларнинг барчаси тилда махсус луғавий бирликлар воситасида
реал тус олади. Натижада, яхлит бир терминологик система шаклланади.
Бундан эса мазкур терминологи к тизим нинг таркибий қисмлари “ тур ” , “ нав ” ,
“ гул ” , “ ранг ” , “ расм ” каби семалари да ўзаро муносабати киришувида аён
бўлади. Шуниси диққатга сазоворки, бу семаларнинг ҳар бири гипероним
сифатида майдонга чиқади. Чунки уларнинг ҳар қайсиси ўзаро бир-бири билан
боғлиқ бўлган қатор луғавий бирликлар, аниқро ғ и, терминлардан иборатдир.
Бундай терминлар эса гипономик вазифани бажаради.
Маълумки, дунёдаги барча қўй зотларидан устун турадиган қоракўл
қўйлари қўзиларининг ранги хилма-хил бўлиб, товланиб, жилваланиб туради.
Айни шундай ҳолатдан келиб чиқилиб, қоракўл терилар муайян турларга
ажратилади. Бундай териларнинг ҳар бир тури тегишли терминлар воситасида
ифодаланадики, улар қоракўл “тери тури” гиперонимининг гипонимлари
қаторидан жой олади. Бундай гипонимлар тузилишига кўра икки хил шаклда
қўлланади:
а) туб ёки ясама шаклидаги қоракўл терилари: сур, шерозий, тақир//
қоракўлча: Сурдан телпак тиктирмоқ. Шерозидан ёқалик қилмоқ. Шу билан
бирга, улар, асосан, ёзма нутқда бирикма шаклида ҳам қўлланиши мумкин:
Шерози териларнинг ўрта бел қисмининг ранги ёнбош қисмларига нисбатан
тўқ-кўк ёки қорамтир- кўк бўлади. Сур терилар жунининг рангига кўра
зоналарга бўлинади. Чала туғилган қўзилардан шилиб олинган терилар ичида
тақир ҳам учрайди. Тақирлар гулсиздир. Қоракўлча эмбрион
ривожланишининг 127-134 кунлик босқичидаги ҳомила терисидир [46,50;].
66

б) бирикма шаклида: қора тери, кўк тери, оқ оралаган қора, қамбар
тери, халили тери, гулигаз тери, сур тери в.б.
Юқорида келтирилган манбаларда зарурият тақозоси билан гипероним
таркибидаги гипонимларнинг баъзилари, ўз навбатида, гипероним бўлиб кела
олиши мумкинлиги таъкидланди. Айни шундай ҳолатнинг қоракўлчилик
терминологиясида ҳам амалда эканлигини кузатиш мумкин. Масалан, “ тери
тури ” гиперонимининг “ сур тери ” гипонимини олиб кўрайлик. Бу “ янги ” бир
гиперонимнинг гипонимлари қуйидагилардан иборат: қора сур, кумуш сур,
тилла сур, оч тилла сур, оқ олтин тусли сур, бронза рангли сур ва бошқалар.
Қорақалпоғистон Республикасининг ўзбек шеваларида, шунингдек, Хоразмда
“ сур тери ” гиперонимининг ўзига хос номлари мавжуд. Антиқа сур, шамчироқ
сур, авган сур, ўрик гулли сур, абр сур, пўлат сур, паҳмоқ гул сур, брилиант сур,
булут сур, илон сур, осмон сур, оқ сур кабилар шулар жумласидандир [92,73-
82;25,54-55].
Бу ўринда қуйидаги ҳолатни таъкидлаш лозим:
1. Мазкур гипонимлар айни келтирилган шаклида қўлланаверади.
Масалан, Тўқ жигарранг терилар жун қисмининг учки бўлаги, оч тилларанг
бўлганлиги учун тилларанг сур деб аталади [52,153;].
2. Гипонимик бирикманинг аниқланмиш компонент (компонентлар)
тушириб қолдирилади ва аниқловчи қисми отлашиб, якка ҳолда ҳам
ишлатилаверади. Масалан: шамчироқнинг (шамчироқ сур) нинг жуни ўзининг
узунлиги бўйича ажойиб ранг-баранг бўлиб товланади [92, 77;].
3. Мазкур хилдаги гипонимларнинг кенгайтирилган шакли ҳам
қўлланишда эканлигини кўрсатиб ўтиш лозим. Бунда икки хил ҳолат аниқ
кўзга ташланади:
1) юқорида келтирилган терминларга тери лексемаси қўшиб ишлатилади,
яъни у аниқланмиш вазифасини бажаради. Масалан: бундай (оч тилла сур)
терилар жунининг таг қисми уч қисмлари рангидан кучли фарқ қилмаганлиги
туфайли, туси тилла сур териларга нисбатан жуда бўш ифодаланган. Шунинг
67

учун оч сур териларнинг қи м мати нормал тилла сур терилар и га нисбатан
пастро қ юради [92,76;];
2) айни шундай гипонимик бирикманинг таркибига қоракўл лексемасининг
қўшилиб келиши ҳоллари ҳам учраб туради. Масалан: кумуш сур қоракўл
терилари жунининг таг қисми қора, учлари кумушсимон оқимтир ёки
кумушсимон оч сариқ тусдадир [92,76;].
Қоракўлчилик терминологиясида гипер-гипонимик ўзаро
муноса-батнинг қай даражада эканлиги ҳақида тўлиқрок тасаввур ҳосил қилиш
мақсадида “тери тури” гиперонимининг яна қуйидаги гипонимлари
қўлланилаётганлигини тасдиқловчи далиллар келтирамиз: Масалан, “Тери
тури” [гипероним] унинг гипоними→ “қора тери”; “қора тери” нинг ўзи ҳам
[гипероним]га айланиб → қора тери, нормал қора тери, оч тери
[гипоним]ларини ҳосил қилган.
“ Тери тури ” [ гипероним]→ “ қора тери ” [гипоним]→ гипероним: тўқ қора
тери, нормал қора тери, оч қора тери [гипонимлари].
“ Тери тури ” [гипероним]→ “ кўк тери ” [гипоним ] → гипероним: оч кўк
тери, тўқ кўк тери, ўрта кўк тери, кўк каптар тери, ҳаво ранг тери, тиниқ ҳаво
ранг тери, тўқ ҳаво ранг тери, кумуш ранг тери, пўлат ранг тери, “ мошкичири”
тери [гипонимлари].
“ Тери тури ” [гипероним] → “ қа мбар тери ” [гипоним] - гипероним: тўқ
қамбар, ўрта (нормал) қамбар, малла қамбар, сурсимон тери.
“ Тери тури ” [гипероним ] → “ гулигаз тери ” [гипоним] → гипероним:
ўрта(нормал) гулигаз, оч гулигаз, тўқ гулигаз [гипонимлари] .
“ Тери тури ” [гипероним] → “ сур тери ” [гипоним] → гипероним: кумуш
сур, қора сур, тилла сур, шамчироқ сур [гипонимлари].
Бундай ўзаро муносабатдаги терминларни яна кўплаб келтириш мумкин.
“ Тери гули ” семасининг гипер-гипонимияси мавжуд. Маълумки, қўйларнинг
зотига қараб, уларнинг қўзисидан олинадиган терилар, яъни қоракўлларнинг
жунлари муайян нақшлар, безаклар шаклида бўлади. Қоракўлчиликда бундай
68

нақш, безак гул деб аталади. Шуниси ҳам борки, мазкур соҳада қоракўл
терилари устидаги бундай гуллар ўзига хос тасниф этилади. Чунки қоракўл
териларининг қиймати, харидоргирлиги, асосан, айни шундай гулларнинг
турларига қараб белгиланади, яъни тасниф қилинади. Уларнинг ҳар бири
махсус атамаларга эгадир. Шу аснода қоракўл тери гулларининг гипонимик
муносабати барқарорлашган. Мазкур мавзуий гуруҳнинг эса асосий, ўзак
термини гул лексемасидир. Шунинг учун бу атамани гипероним, деб
ҳисоблаймиз. Унинг гипонимлари эса ўндан ортиқ бўлиб, улар қуйидагилардан
иборат: “гул” (“қоракўл гули”) − гипероним; унинг гипонимлари: қаламгул,
донагул, майдагул, ловиягул, чаппагул, ёлгул, ҳалқагул, нўхатгул, пармагул,
яссигул 28
, ўрик гул, шаклсиз гул ва бошқалар. Қоракўлчиликда терининг
гулларини ҳосил қилувчи жунларнинг баққуват, ипаксимон, ялтироқ қалин ва
кучли пигментлашган (пигмент< грекча pigmenbum “буёқ” маъносини
ифодалайди) бўлиши унинг қимматини оширишга олиб келувчи муҳим омил
ҳисобланади. Шу туфайли қоракўл гуллари таснифида қаламгуллар ва
донагуллар алоҳида-алоҳида ажратилади. Ўзаро муносабат нуқтаи назаридан
келиб чиқилганда, “гул” гиперонимининг гипоними бўлмиш, масалан, қаламгул
терминининг ўзи ҳам гиперонимлик вазифасини бажариб келаётганлиги
маълум бўлади. Чунки уларнинг ҳам ўзига яраша гипонимлари мавжуд.
Шундай қилиб: Қаламгул [гипероним] - гипонимлари: ярим доирали қаламгул,
ялпоқ қаламгул, қовурғасимон қаламгул, буралма (ўзгарма) қаламгул, қалам-
чаппагул, усти тор қиррали қаламгул, ёлсимон қаламгул, ҳалқасимон қаламгул,
ҳурпайган қаламгул, гажаксимон қаламгул кабилар. Келтирилган мисоллардан
қоракўлчилик терминологиясининг мазкур лексик-семантик гуруҳдаги
терминларнинг, асосан, ўхшатиш принципи асосида ясалганлигини кўриш
мумкин. Бу ўринда ўхшатиш асоси, биринчи галда, ўсимликларнинг мевалари
(масалан, ловия, нўхат, ўрик), айрим предметлар (қалам, парма, ҳалқа),
28
Қорақалпоғистондаги ўзбеклар нутқида йипиқгул (Бўронов М. Ўзбек тилининг касб-ҳунар
лексикаси, − Б. 53).
69

абстракт (мавҳум) маъноли (дона, ясси, шаклсиз) каби сўзлардан иборат
эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтамиз.
Инсоният томонидан яратилган ҳар қандай буюм − нарса-
предметларнинг сифати, қиймати жиҳатидан ажратиладиган категорияси
мавжуд. Шу тарздаги танланиш бевосита қоракўл териларга ҳам
тааллуқлидир. Чунончи, консерваланган, яъни дастлабки ишлов берилиб,
муайян шароитларда сақланиши лозим бўлган терилар қоракўл заводлари ёхуд
тайёрлаш пунктларига жўнатилишидан олдин сортлари бўйича жойланади.
Улар турларга ажратилади ва сўнгра тойланади. Шу аснода, “ қоракўл тери ”
гиперонимининг “ гул” гипонимидан ташқари “нав ” 29
(“қоракўл нави”)
гипоними юзага келадики, у ўз навбатида, гиперонимлик вазифасини ўтайди ва
қатор гипонимлари билан майдонга чиқади. Шундай қилиб, “қоракўл навлари”
гипероними қуйидаги гипонимик терминларни ўз ичига олади: “ Қоракўл
навлари” (гипоним - гипероним): гипероним - гипонимлар: кирпук нав,
қовурғасимон ясси нав, қовурғасимон юпқа нав, қовурғасимон қалин нав, йирик
гулли нав, кавказ қалин нав, кавказ юпқа нав, фигура нав, жакет нав, қалин
жакет нав, Москва жакет нав, ялпоқ [ясси] нав, флёра нав ва бошқалар.
Қоракўлчиликда териларни баҳолашда, уларнинг устидаги гулларини
ҳосил қилган расмига катта аҳамият берилганлигидан, улар ҳам муайян
терминлар воситасида ифодаланади. Тўғри, бундай терминларнинг сони
унчалик кўп эмас. Шундай бўлса-да, “ тери расми ” гипоними гипероним
вазифасини ҳам бажариб келишини тасдиқловчи гипонимларини лисоний
далил сифатида кўрсатиб ўтиш зарур. Тегишли манбаларда таъкидланишича,
тери устидаги чиройли расмларни фақат қаламгуллар ҳосил қилади.
Қаламгуллар, асосан, уч хил расмни юзага келтирадики, улар қуйидаги
гипоним терминлар воситасида ифодаланади: ёндош-тўғри расм, ёндош-
концентрик расм, тартибсиз расм.
Қоракўл териларни товар ҳолига келтириш мақсадида, қатор иш
жараёнлари амалга оширилади. Бу жараёнларнинг ҳар бири ўз номланишига,
29
“ нав ” термини асосан ўсимликларга хос . Лекин баъзан “ тур ”, “ хил ” маъносида ҳам қўлланади.
70

бошқача қилиб айтганда, махсус терминларига эга. Уларнинг ўзаро муносабати
хусусида гап кетар экан, шуни таъкидлаш лозимки, бундай ўзаро муносабат
юқоридагилардан фарқи ўлароқ, поғонасимон характерга эгадир. Чунки мазкур
таҳлил жараёнида уларнинг ҳар қайсиси ўз номланишига эга бўлган
вазифаларни амалга ошириши мумкин. Шундай қилиб, қоракўлчилик
терминологик системасида “қоракўл маҳсулот товар ҳолига келтириш” семаси
қуйидаги терминларнинг умумлашмасидан иборат эканлиги маълум бўлади:
бонитировка (лотинча bonitas сўзидан ясалган; “юқори сифатлилик”
маъносини ифодалайди; ҳозирги маъноси: қишлоқ хўжалиги чорваларининг
зот жиҳати ва хўжалик учун яроқлилигини сифати томонидан баҳолаш
даражаси), сўйишга ажратиш, (томоғидан) бўйлама бўғизлаш, (томоғидан)
кўндаланг бўғизлаш, бўйлама сўйиш, пуфлаш, (терисини) тилиш, шилиш,
терини (шилиб олиш), конвертсимон буклаш, совитиш, тузлаш (Маҳмуд
Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” девонида тузадi тарзида берилган.
III,280), консервалаш, ёғ қолдиқларидан тозалаш, ёғсизлантириш, чиришдан
сақлаш, тери намлигини йўқотиш, қуритиш: а) тузлаб қуритиш; б) тузсиз
қуритиш, ишқалаш, намакопга солиш, туз едириш, ёйиш, осиш, нафталин
сепиш, тўлиқ дамлаш, чала дамлаш, сортларга ажратиш, жойлаш.
I.2.2. Терминлар партонимияси. “Ўзбек тили систем лексикологияси
асослари” номли ўқув қўлланмада “ Бутун-бўлак муносабатлари [яъни
партонимия] ҳам воқеликда кенг тарқалган, − деб таъкидланади. ...Бутун-бўлак
муносабатлари билан боғланган ЛМГ [лексик маъновий гуруҳ]лари миқдори
ҳам ўзбек тилида анчагина бор” [84,119;].
Шу ўринда таъкидлаш лозимки, лексемалар хусусан, терминларнинг
партономик муносабати барча терминологик системаларда бир хил даражада
эмас. Масалан, Г.Неъматованинг тадқиқотида ўзбек тилининг ботаник
терминологиясида партонимик муносабат кучли эканлиги таъкидланган [80].
М.Абдиевнинг монографиясида “...касб-ҳунармандлик терминологик
системасида ҳам объектлар, асбоб-ускуналар, жараёнлар ва уларнинг қ исмлари
71

ёхуд компонентларини ифодаловчи сўз/терминлар мавжуд”, − дейилган
[10,61;]. Демак, келтирилган далиллардан у ёки бу соҳавий терминологик
система таркибига кирувчи терминларнинг партонимик муносабати хилма-хил
эканлиги маълум бўлади. Бизнингча, тадқиқот объектимизга шу нуқтаи
назардан ёндашилганда, қоракўлчилик терминологик системасида партонимик
муносабатлар бошқа соҳалар терминологияларига қараганда бир қадар
сустлиги маълум бўлади. Буни қоракўлчилик терминологик системасининг
ўзига хослиги билан изоҳлаш мумкин.
Маълумки, табиатда мавжуд бўлган барча жонли ва жонсиз ном
маъносидаги нарса-предметлардан тортиб, инсон қўли билан яратилган
жамики нарса-предметлар ҳам муайян қисмларнинг бирикувидан, бирикти-
рилувидан яхлитлик касб этади. Бундай диалектик ўзаро боғлиқликни
“ қоракўл тери ” “ бутун ” буюмнинг “ қисмлари ” мисолида ҳам кўриш
мумкин. Чунки улар, гарчи кам миқдорда бўлса-да, қоракўлчилик термино-
логиясида ўзига хос терминлар воситасида ифодаланиб, айниқса, мутахас-
сислар орасида тез-тез қўлланади. “ Қоракўл тери ” партонимининг т отоним -
лари (бўлаклари) аталишининг сабаблари бор, албатта. Жумладан, бу ҳақда
А.Раҳимовнинг “Қоракўлчилик” монографиясида ҳам: “ Ҳар бир қоракўл териси
айрим қисмларининг мўйна сифати турличадир. Шунинг учун ҳар бир терини
айрим қисмларга бўлиш... зарурдир. Қоракўл териси ҳар бир қисмининг номи
ва уларнинг чегараси... бор” [92,83;], деган фикр айтилган.
Шундай қилиб, “ қоракўл тери ” партонимининг тотонимлари
қуйидагилардан иборат: сағри (орқа оёқ усти қисмининг териси), орқа қирра,
ёнбошлар, бўйни, калласи, қорни, думи, думининг ёғсиз қисми, орқа оёқлари,
олдинги оёқлари, чотлари, сакраш бўғимлари.
Маълумки, қоракўл териларини дастлабки ишлаш жараёни хилма-хил
асбоблар, ускуналар билан жиҳозланган жойларда амалга оширилади.
Қ оракўлчиликда бундай жой “марказлаштирилган қўзи сўйиш ва тери тузлаш
цехи” деб аталади. Уни қисқача “ ишлов цехи ” тарзида номлаш мумкин
72

бўлганлигидан мазкур терминни партоним, деб қабул қилиш мумкин. Бу
партоним эса, ўз навбатида, қатор тотонимлардан ташкил топган бўлиб, улар
қуйидаги бирикма терминлар воситасида ифодалаб келинмоқда: қўзилар сақ-
ланадиган айвон, териси тозаланган қўзилар сақланадиган ғов, қўзиларни
тозалаш столи, қўзини сўйиш столи, барра гўшти осиладиган қанора, қўзилар
осиладиган қанора, қонсизлантириш тоғоралари, қўл ювиладиган жой,
дорихона, тери тузлаш столлари, тузхона, консервалаш учун жойлар, терини
жиҳозлайдиган станоклар, илгаклар кабилар.
I.2.3. Терминлар антонимияси. Бошқа тилларда бўлганидек, ўзбек
тилида ҳам “ бир-бирига хилофлик, акслик ” тушунчасини ифодалаш
мақсадида, махсус лисоний бирликлардан кенг фойдаланиб келинаётганлиги
учун уларни тадқиқ этиш борасида муайян ишлар олиб борилган. Бу
борадаги тадқиқотлар (мақолалар, диссертация ва монографиялар), асосан,
ўзбек умумадабий лексикаси таркибидаги антонимларни ўрганишга
бағишланган [110,56,55,98,33-35;]. Шу билан бирга, кейинги йилларда
терминологик системалар таркибидаги антонимик ҳолатни у ёки бу даражада
ёритишга ҳам эътибор берилмоқда. М.Абдиев [10,65-68;]
, Г. Ғуломованинг
[129,12-13;] тадқиқотларида шундай муносабатни кўриш мумкин. Таъкидлаш
лозимки, С.Муталлибов, С.Усмонов, А.Ишаев, Б.Исабеков, Р.Шукуровларнинг
тадқиқотларидан зиддиятлилик, яъни антонимия ҳам тил бирликларининг
ўзаро мазмуний муносабатда эканлигини тасдиқловчи омил эканлиги маълум
бўлади. М.Абдиев, Г.Ғуломованинг ишлари эса айни шундай лисоний
ҳолатни тасдиқловчи омил бўла бошладики, тадқиқотимизда ҳам бу анъанани
қисман давом эттирдик. Чунки тадқиқотимизда ҳам антонимик муносабат
ўзига хос
ўринни эгаллайди. Чунки тадқиқотимиз материаллар таҳлилида қоракўлчилик
терминологиясига хос антонимик тушунчаларнинг ифодаланиши, бошқа
соҳалар терминологияларидан фарқли улароқ якка луғавий бирликлардан
иборат антонимик жуфтлик камроқ қўлланаётганлиги кузатилди. Шу боис бу
73

масалада кенгроқ фикр юритишни лозим топдик. Бу соҳада қуйидаги
мисолларнигина кузатдик: Жингалаклик-жингалаксизлик, гуллилик//гулдорлик-
гулсизлик, жунлилик-жунсизлик, рангдорлик-рангсизлик, ялтироқлилик-
ялтироқсизлик// ялтироқмаслик, қалинлик-сийраклик, қисқалик- узунлик,
нўқсонлик-нўқсонсизлик, ўсиқлик-ўсиқсизлик, текислик-нотекислик кабилар
шулар жумласидандир.
Антонимия масаласини тадқиқ этишга бағишланган ишларда, асосан, туб,
ясама, жуфт, қўшма лексемаларнинг антонимик муносабати акс эттирилган.
Антонимик муносабат бирикмалар воситасида ҳам ифодаланиши мумкин.
Қоракўлчилик терминологиясида кўплаб қўлланишда бўлган бирикма
терминлар антонимияси ҳам мавжуд. Бирикма шаклидаги антонимик
жуфтликларни вариантларга эга-эга эмаслиги нуқтаи назаридан икки гуруҳга
ажратиш мумкинлиги шу соҳа терминологиясининг ўзига хослигини
тасдиқловчи омил деб ҳисоблаймиз. Бундай терминлар, асосан, ёзма
манбаларда қўлланиб келинмоқдаки, улар қуйидагилардан иборат:
Оқ қоракўл- қора қоракўл, оқ қоракўл тери-қора қоракўл тери, оч
қоракўл-тўқ қоракўл,оч қоракўл тери-тўқ қоракўл тери кабилар. Бу хилдаги
терминларнинг ишлатилаётганлиги шу соҳа терминологиясидаги бир хилликка
эришиш учун олиб борилган ишларнинг самараси деб ўйлаймиз. Қуйидагилар
шундай антонимик жуфтликлар сирасига киради: катта донагул - майда
донагул, сатҳи катта тери (1400- 3500 см 2
) - сатҳи кичик тери (600-1600
cм 2
), катта ҳалқа гул - майда ҳалқа гул, узун қаламгул - калта қаламгул ва
бошқалар.
Қоракўлчилик соҳаси терминологиясида келтирилганлардан ташқари яна
қуйидаги антонимик жуфтликлар ҳам қўлланишда бўлиб, бу зиддиятлилик
муносабатининг ўзига хослигини эмас, балки миқдори-таркибининг ранг-
баранглиги ҳақида ҳам муайян тасаввур туғдира олади: узун жун - қисқа жун,
жингалак жун - жингалаксиз жун, жуни қалин тери - жуни сийрак тери,
жунли тақир тери - жунсиз тақир тери, гулли тери- гулсиз тери, оқ жун-
74

қора жун, оқ ранг- қора ранг, қалин тери-юпқа тери, оқ яхобоб-қора яхобоб,
узун қаламгул- қисқа қаламгул, юқори баҳоли гул- паст баҳоли гул, катта гулли
тери-майда гулли тери, терининг эни- терининг узунлиги, мутаносиб расмли
гул - номутаносиб расмли гул, тузлаб қуритиш - тузламай қуритиш, тери
рангининг текислиги - тери рангининг нотекислиги.
Келтирилган мисоллардан бирикма терминларнинг зиддиятлилик
хусусиятини уларнинг аниқловчи компоненти асосий роль ўйнаётганлигини
пайқаш қийин эмас. Бундай компонентлар эса, асосан: а) сифат туркумига оид
сўзлардан иборат: катта донагул - майда донагул, узун қаламгул- калта
қаламгул; б) сифатдошлардан иборат: жингалакланган гул-жингалакланмаган
гул, пигментланган доғ- пигментланмаган доғ кабилар.
Шу билан бирга, бирикма терминларнинг антонимик муносабати
биринчи компоненти -нинг қаратқич келишиги аффикси билан ясалган
аниқловчили бирикманинг -лик аффикси воситасида юзага келган сўнгги
компонент орқали реаллаштирилади. Бунда мазкур аффиксли сўнгги
компонент биринчи компонентнинг “ талаби ” билан -лиги қўшимчаси орқали
шакллантирилади. Мисоллар: гулигазнинг тўқлиги - гулигазнинг очлиги,
жунларнинг йўғонлиги - жунларнинг ингичкалиги, жуннинг ялтироқлиги -
жуннинг ялтироқмаслиги// хиралиги, қаламгулнинг тўғрилиги - қаламгулнинг
эгрилиги ва бошқалар.
I.2.4. Қоракўлчилик терминлари синонимияси . Бошқа тиллар
сингари, ўзбек тили лексикаси ҳам маънодош, яъни синоним луғавий
бирликларга бой бўлганлиги туфайли бу лексик қатламни тадқиқ этиш
борасида маълум илмий ишлар яратилган. А.Дониёров [34], А.Ҳожиев [131],
Ҳ.Шамсуддинов [115] кабиларнинг тадқиқотлари шулар жумласидандир.
Мазкур ишларда адабий тил доирасидаги умумистеъмолда бўлган синонимлар
тадқиқот объекти ҳисобланади. Синонимлар адабий нутқнинг
таъсирчанлигини таъминловчи услубий восита ҳисобланади. Шунинг учун
тадқиқотларда маънодошлик масаласига алоҳида эътибор берилмоқда.
75

Терминлар синонимияси ҳақида, бизнингча, терминологик
системаларда маънодошлик ҳодисасига ижобий нуқтаи назардан
ёндашилмаган. Чунки терминологиядаги синонимия ахборот алмашиш
жараёнини қийинлаштиришга олиб келади. Шунинг учун терминология
масалаларини ўрганишга бағишланган ишларда синонимияга йўл
қўйилмаслиги ҳақида фикр юритилади. Шунга қарамай, она тилимизнинг
терминологик системаларида терминлар синонимияси барҳам топган, дея
олмаймиз. Бу қоракўлчилик терминологиясига ҳам тааллуқлидир. Тўғри,
қоракўлшунос олимларимизнинг саъй-ҳаракатлари натижасида шу соҳага
бағишланган монография ва бошқа асарларда “битта тушунча − битта термин”
принципидан келиб чиқилган ҳолда, иш тутилаётганлиги туфайли
қоракўлчилик соҳасининг терминологияси бир қадар барқарорлашганлиги
диққатга сазовордир.
Шу билан бирга, қоракўлчиликкка оид адабиётларда кўплаб синоним
термин ва терминэлементлар қўлланиб келинмоқда. Бундай ҳолат, табиийки,
терминларга нисбатан қўйилаётган муҳим талаблардан бири “бир тушунча −
битта термин” принципига зид келмоқда. Чунки терминологиядаги синонимия
нафақат мутахассислар, балки муайян бир соҳа (айни ўринда қоракўлчилик)
мутахассислигини эгалловчилар, яъни талабаларни ҳам, тил ўрганувчиларни
ҳам қийин ҳолатга тушириши аниқ. Шу боисдан ўзбек тили терминологиясини
ўрганишга бағишланган тадқиқотларнинг деярли барчасида назарга тушган
терминологик тизимлардаги синонимлар масаласига ҳам алоҳида эътибор
қаратилганлиги, синонимлардан мумкин қадар воз кечиш лозимлиги қайд
этилганлиги бежиз эмас. Бу масаланинг бир томони.
Иккинчидан, маълумки, кейинги йилларда ўзбек тили лексикасини
систем нуқтаи назаридан тадқиқ этишга алоҳида эътибор берилмоқда. Шу
йўналишдаги тадқиқотларда синонимия (маънодошлик) масаласи ҳам муҳим
ўринни эгаллайди. “Маънодошлик муносабатларини тўлиқ ва атрофлича
тадқиқ қилиш, − дейилади Ҳ.Неъматов ва Р.Расуловларнинг қўлланмасида, −
76

ўзбек тили лексемалари семемаси таркибидаги ифода семаларни... ўрганиш
имкониятини туғдирадиган муҳим омилдир” Бундай семалар қатори иккинчи
бандда қуйидагича эканлиги кўрсатилган: “2) лексеманинг қўлланиш
доирасини белгиловчи семалар (“ сўзлашув нутқига хос”, “китобийлик”,
“кўтаринкилик”, “ ғайри оддийлик”, “назмга хослик”, “маълум бир тоифа
нутқига хослик (арго, жарго)” , “ шевага хослик ” ва б.)”. Биз бу семага
“ терминлилик ” ( “ терминологиясига хослик ” ) семасини ҳам қўшишни лозим
деб топдик. Чунки айни шу семанинг синонимияси саналган семалар
синонимиясидан тадқиқот усулининг ўзига хослиги билан ажралиб туради.
Кўрсатилган семаларда синонимлар тилнинг бойлиги сифатида қаралади.
Терминологияда эса ўзгача ёндашиш қарор топган [84, 106;] .
Тилшуносликнинг бу соҳасида синонимлар ўрганилганда, танлаш
принципига амал қилинади, яъни “ битта тушунчага − битта термин ”
принципига риоя этилади. Терминологиядаги синонимларни ўрганишдан
мақсад уларнинг маъқулларини қўллашга тавсия этишдан иборат. Ишимизда,
имкон қадар ана шундай йўлни танлашга интилдик. Тадқиқот объектимизда
мавжуд бўлган синонимларни икки гуруҳга ажратиб ўргандик:
а) терминлар синонимияси; б) терминэлементлар синонимияси.
Қоракўлчиликка оид манбаларда шу соҳага оид тушунчаларни аниқроқ
ифодалаш мақсадида бўлса керак, баъзи терминлар ишлатилган ўринларда
уларнинг изоҳи ёки синоними қавс ичида келтирилган. Тўғри, бундай усул
бошқа терминологик тизимларда ҳам учрайди. Мазкур усулдан у ёки бу
термин биринчи марта ишлатилаётган бўлса ёхуд муаллифларнинг фикрича,
ўша термин ўқувчиларга тушунарли бўлиши учун фойдаланиб келинади.
Тадқиқот объектимизда қавсли синонимлар (шартли равишда шундай деб
атадик)нинг икки хил гуруҳи борлиги кўзга ташланади:
Кейинги гуруҳга оид синонимлар маълум даражада ишимизнинг
иккинчи бобида терминэлементлар ҳақида сўз юритилган ўринда
ёритилганлиги боис қуйида терминлар синонимияси масаласига тўхталамиз.
77

Тадқиқотимизда қоракўлчиликка бағишланган манбаларда муайян бир
терминнинг синоними келтирилганлиги аниқланди. Бундай ҳолатда асосий деб
ҳисобланган термин ҳам, қавс ичидаги синоними ҳам ўз ва ўзлашма
терминлардан иборат. Шунга кўра, улар қуйидагича гуруҳлаштирилди: а) қавс
ичида ўзбекча терминнинг ўзбекча синоними, яъни “ўзбекча + ўзбекча”
қолипли синонимлар келтирилган; б) қавс ичида ўзбекча терминнинг русча-
байналмилал синоними, яъни “ ўзбекча + русча-байналмилал ” қолипли
синоними келтирилган; в) қавс ичида русча- байналмилал терминнинг ўзбекча
синоними, яъни “ русча - байналмилал + ўзбекча қолипли синонимлар ”
келтирилган. Қуйида уларни алоҳида-алоҳида таҳлил этамиз.
1. “ Ўзбекча + ўзбекча ” қолипли синонимлар. Қоракўлчиликка доир
адабиётларнинг кўп ўринларида бирор терминнинг ўзбекча (форс-тожикча ёки
арабий бўлишидан қатъий назар) синонимини қавс ичида келтириш усулидан
фойдаланилганлиги кузатилди. Бундай ҳолатда, биринчидан, от туркумига оид
ёки отлашган лексемалар ўзаро синонимик алоқада бўлади. Булар манбаларда
қуйидагича қайд этилади:
А) буларнинг [ҳар хил толаларнинг] вужудга келишига теридаги бурмалар
(ажинлар) сабаб бўлади, деб ҳисобланди... [43, 35;].
Б) маълумки, терининг пишиқлигини ифодалайдиган муҳим
кўрсаткичлардан бири − коллаген тутамларининг ўзаро чирмашиш (тўқилиш)
хусусиятидир [97, 20;].
В) жун толаси тангачали (кутикула), қ обиқ (пўст) ва ўзак қаватлардан
иборат [97, 31 ;] . Айни шу манбада бу каби ҳолат кўпроқ эканлиги қайд этилди.
Яна қуйидаги мисолларга эътибор берайлик: Қилтиқ (қил) узунлиги 20 см
келадиган ва ундан ошадиган... нисбатан йўғон, кам буралган толалардир [97,
32-33;]. Мазкур манбанинг кейинги ўринларида қилтиқ асосий термин
сифатида қўлланган (қил терминидан эса фойдаланилмаган) 30
: Оралиқ толани
30
Бироқ бошқа бир манбада қил терминидан ҳам фойдаланилган: Қил фолликуласи
жойлашадиган кавакчаларга ўхшаш тери тўқимаси [47, 84 ;] .
78

қилтиқ билан тивит ўртасидаги оралиқ тола деса бўлади (33). (Бошқа бир
манбада ҳам қилтиқ термини ишлатилган: Оралиқ туклар. Қилтиқлар билан
момиқ (тивит)лар оралиғидаги туклар категорияси [47, 84;] кабилар. Бундан
ташқари, қилтиқ бирикма терминларининг терминэлементлари сифатида ҳам
бир неча бор ишлатилган. Бир мисол келтирамиз: Қилтиқ толаларнинг илдизи
терида якка-якка жойлашган (33). Бошқа манбаларда ҳам шундай ҳолатни
кўриш мумкин: Қилтиқ жун энг узун ва йўғон тола [43, 34;]. Ёлгул шаклидаги
жингалак аксарият қилтиқ толадан ташкил топган... [52,68;] ...жун толалари
асосан қилтиқ толалардан иборат экани маълум бўлди [52,77;].
Келтирилган далиллардан тегишли манбаларда қилга нисбатан қилтиқ
термини кўпроқ ишлатилганлиги, бинобарин, кейингиси асосий термин
сифатида қўлланиши лозим, деган фикрга ҳам келиш мумкин.
Шундай бўлишига қарамай, қоракўлчиликда қилтиқ ўрнида қил
терминидан фойдаланиш тарафдоримиз. Чунки ЎТИЛда иккала терминнинг
бир-биридан фарқи очиқ- ойдин кўрсатиб берилган. Қиёс:
Қил. Умуман жун, соч, мўй ва ш.к.нинг толаси [124, 289;].
Қилтиқ айн.қилтаноқ. Арпа, шоли ва ш.к. экинлар дони қобиғи учидаги
игнасимон қилчаси [124,292;]. Майин (ингичка) тарзидаги терминэлементлар
ҳам шу хилдаги қавсли синонимлар жумласига киради. Бу
синонимларнинг қайси бири устун бўлиши ва қўллашга тавсия этилиши
мумкинлигини исботлашга ҳаракат қиламиз.
Ингичка 1. К ў ндаланг кесими меъёридан кичик [121, 207;].
Дастлаб иккала терминэлементнинг ЎТИЛ-08даги таърифларини
келтирамиз: Майин 1 . Ипакдек юмшоқ ва нозик, қўлга мулойим уринадиган
[121, 528;].
Қуйидаги мисолга эътиборни қаратайлик: Тивит ўзак қатлами бўлмаган
энг майин (ингичка) жун толалари бўлиб, ҳалқасимон типдаги тангачалар
билан қопланган [46, 53;]. Қизиғи шундаки, ЖЖТ да ингичка асосий, майин эса
79

иккиламчи терминэлемент жумласига киритилган, яъни аксинча йўл тутилган:
Тивит энг калта ва энг ингичка (майин) жун толаларидир [97,33;]. Мисоллардан
майин терминэлементи келтирилган изоҳни тўлиқ оқлай олганлиги аниқ
кўринади. Ингичка терминэлементи хусусида эса бундай дея олмаймиз. Чунки
жун, тола, қил кабиларнинг майинлиги билан ингичкалиги ўртасида сезиларли
даражада фарқ бор. Фикримизни тасдиқлаш учун, аввало, майин ва ингичка
терминэлементлари қўлланган қуйидаги мисолни келтирамиз: Юпқа, пишиқ
терида қалин, ўртача майин ва ўртача узунликдаги жун ўсган бўлиб, у
қимматли жингалак ҳосил қилади; юпқа ва бўш тери устида унча қимматта эга
бўлмаган жингалак ҳосил қилувчи узун, ингичка ва сийрак жун ўсади [46,97;].
Бизнингча, изоҳга ҳожат йўқ.
Фикримизни тасдиқлаш учун бошқа манбалардан ҳам мисоллар
келтирамиз.
1. Майин: Тивит − энг катта ва майин тола [43, 34;]. Бу ҳодиса
[ювенал
туллаш] майин жунли қўй зотларининг қўзиларида кузатилади [97, 34;].
2. Ингичка: Ҳалқасимон тангачалар ингичка жун толаларини ёки
уларнинг ингичка қисмини қоплаб туради [43, 33;]. Айни шу матн ЖЖТда
ҳам келтирилган (32).
Юқорида келтирилган мисолларда тивитнинг хоссаларидан айрим ларини
ифодалаш мақсадида майин ва ингичка сифатларидан фойдаланилган. Бироқ
ҲХТда тивитнинг фақат ингичкалиги таъкидланган: Қоракўл жингалакларнинг
тола ингичкалигини бўлаклаб ўлчаш толаларнинг ҳақиқий ингичкалигини
аниқлашга имкон бермайди [45,78;]. Мазкур манбада майин сифатидан умуман
фойдаланилмаганлигини, бироқ бошқаларида ўрни билан ишлатилганлигини
ҳам таъкидлаш лозим.
Келтирилган далиллардан ташқари майин ва ингичка лексемаларининг
синонимик муносабатда эмаслигини улардан ҳар бирининг антонимларини
келтириш йўли билан ҳам тасдиқлаш мумкин. Қиёс: майин- мулойим// ингичка
80

- йўғон. Мисоллар: Шу сабабли уларнинг гуллари катта, жингалаклаги бўш,
жуни кўпинча мулойимдир [92,82;]. Қалам гул жингалаклар толасининг учи энг
ингичка, ўрта қисми − ўртача ва туби энг йўғон бўлади [43, 86;].
Шундай қилиб, қоракўл териларнинг хоссаларидан бирини майин ва
ингичка синонимлари билан ифодалаш ўзини оқлай олмайди. Чунки улар
шундай териларнинг икки хил хоссаларини англатиш учун бирикмалар
таркибида ҳар хил терминэлементлар вазифасини бажаради.
Ишимизнинг иккинчи бобида, қўшма термин ва терминэлементлар
ҳақида сўз юритилган ўрнида гўштпарда терминининг икки хил
ёзилаётганлиги хусусида тўхтаганмиз. Ундаги мазкур терминнинг қавсли 31
синонимлари ҳақида ҳам фикр билдириш лозим, деб ҳисоблаймиз.
Шуни таъкидлаш лозимки, гўштпарда термини ҚШда якка ҳолда
қўлланган. Масалан: Гўштпардани тарашлаганда осонгина ажралиб чиқади
(31). ...билинар-билинмас даражада жингалакланган бир хил йўналишдаги,
гўштпардага муайян бурчак ҳосил қилиб жойлашган жун толалари... [43,54;].
Шунга қарамай, мазкур манбада гўштпарда терминидан кейин қавс ичида
икки-уч хил синоними ҳам келтирилган. Масалан:
а) шундай қилиб, қоракўл терилар вазни хомашёнинг турига, юзаси-
нинг катталигига, рангига, қалинлиги ва гўштпардасининг (мағзининг)
қ урчлигига 32
... боғлиқ (113).
б) қуйидаги мисолда гўштпарда термини шу манбада қавс ичига
олиниб, ундан олдин тери тўқимаси шаклидаги бирикма термин
келтирилган: Тери вазни унинг юзаси катталигига, тери тўқимасининг
(гўштпарда) нинг қалинлигига, унинг намлигига... боғлиқ бўлади [43, 108,
109;].
31
Бирор терминнинг синоними қавс ичида берилган ҳолатни шартли равишда “қавсли
синонимлар” термини билан аташ маъқул, деб топилди.
32
1
Курч II ти ғ из, ни қ ; заранг демакдир (ЎТИЛ-08, 5.387).
81

Келтирилган мисоллар таҳлилидан биргина гўштпарда термини мағиз,
тери тўқимаси кабилар билан синонимик муносабатда эканлиги маълум
бўлди. Терминология талабларига риоя қилинганда, улардан фақат гўштпарда
тер минининг ўзи қўлланавергани маъқул, деган хулосага келиши мумкин.
2. “ Ўзбекча+русча-байналмилал ” қолипли синонимлар. Қоракўлчилик -
ка оид адабиётларда бирор тушунчани ифодалаш мақсадида олдин ўзбекча
ва унинг синоними сифатида русча шакли келтирилган ҳолатлар ҳам
учрайди: а) жун толаси икки қатламдан тузилган: кутикула (тангачали қатлам)
ва пўстлоқ қават;
б) г истологик жиҳатдан жун ўқ и асосан тангачали (кутикуляр) ва
пўстлоқ қатламлар ҳамда ўзакдан иборат [43, 33;].
Демак, “ эпителий тўқимаси ”(хўжайралари юзасидаги пишиқ тузилма)
тушунчаси; тангача (кутикула), кутикула, тангача, кутикула (тангачали
қатлам) каби терминлар, тангачали, тангачали (кутикуляр) сингари
терминэлементлар шаклида қўлланган. Ваҳоланки, бу хилдаги турли-
туманликни осонгина ҳал этиш мумкин: тангача − ҳуқуқий термин, тангачали
- ҳуқуқий терминэлемент.
“Ўзбекча+русча-байналмилал” қолипидаги синонимик терминларга яна
бир мисол: Жун толаларининг қуйидаги хил [лар]и бор: қилтиқ(қил), оралиқ
тола, жун, тивит, ўлик тола, қуруқ тола, қопловчи тола ва итқили (песига) [97,
32;]. Шу манбанинг ўзидаёк песига термини алоҳида қўллаган лигини
кўриш мумкин: Песига майин жунли қўзиларнинг жун қопламида учрайдиган
жун толалари [97,34;].
Песига... Баъзи тери (мўйна)нинг жун қопламида учрайдиган, толалари
йўғон, бесўнақай, дағал, жуда узун ва эгри-бугрилиги кам толалар [47,389;].
ЖЖТда песига термини билан бир қаторда ит қили термини ишлатилган.
Назаримизда, мазкур терминнинг ўзини қўллайвериш мумкин. Ёки у ит қ ил
тарзида шакллантирилса янада ихчамрок бир терминга эга бўлинади.
82

Қоракўлчиликка оид манбаларда жун пиёзчаси термини билан боғлиқ
қатор далиллар бор. Масалан, “ жун (соч) илдизининг пиёзга ўхшаш қисми”
[47,298;]. Дерманинг пастки чегарасида қилтиқ жунлар пиёзчалари жойлашган
[92,58;]. Шунингдек ҚШда ҳам пиёзча термини ишлатилган: Озиқ кела
бошлагач, хўжайралар тез урчиб, пиёзчанинг ингичка қисмига ва бўйин
қисмига итарилиб киради...(27). Худди шу саҳифада қавс ичида пиёзча
терминининг синоними сифатида сўғон лексемаси қавс ичида келтирилган:
Фолликулалар дерманинг ретикуляр қаватига сингиб боради, бу қаватдан
бўлғуси жун пиёзчасининг (сўғонининг) кенгайган қисмига қон томир
тармоқларига эга бўлган бириктирувчи тўқима парчасига ўсиб киради (27).
Бундан ташқари, ЖЖТда ҳам пиёзча терминидан фойдаланилган. Масалан:
Жун пиёзчаси ва сўрғичи ҳосил бўлиши − муртакларнинг дерма ичига янада
чуқурроқ кириб бориши орқасида унинг базал қисми эпителий хўжайралари
билан қопланади [97, 15;]. ЧТЛда русча луковица волоса термини жун пиёзчаси
деб таржима қилинган [47,296;].
Мазкур дарсликнинг кейинги саҳифаларида сўғон мустақил термин
сифатида ишлатилганлигини унга берилган алоҳида таърифда кўриш мум кин:
Сўғон - жун толасининг жун сўрғиччасига эга бўлган ноксимон пастки қисми
бўлиб, шу қисм орқали озиқли моддалар келиб туради (34). ЖЖТда ҳам сўғон
терминидан фойдаланилган: жун илдизи ўсиши билан бир вақтда сўғоннинг
ички эпителийси шакллана бошлайди (15).
Шундай қилиб, жун илдизнинг бир қисми, бир ўриндан, пиёзча,
иккинчи ўриндан, сўғон деб аталган. Бизнингча, сўғон ўрнида пиёзча
терминининг танланган лигини тўғри, деб ҳисоблаймиз. Чунки қоракўл
терининг ўзи кичкина ҳажм лидир. Иккинчидан, ЧТЛда ўша тушунча луковица,
яъни лук лексемасининг кичрайтма шакли билан ифодаланган. Шундай экан,
пиёзча термини ўрнида сўғон лексемасининг танланганлиги тўғри бўлмайди.
Негаки, сўғон катта ҳажмли сабзавотлардан бирининг маъносини ифодаловчи
пиёз лексе масининг синоними ҳисобланади. Кичик ҳажмли предмет (яъни,
83

қоракўл тери)лардан бирининг жуда кичкина бир қисмини сўғон лексемаси
билан ифодалаш ўзини оқламайди.
Шунга ўхшаш ҳолатни халта ва халтача терминлари мисолида ҳам
кўриш мумкин. Аввало, ҚШдан олинган қуйидаги мисолларга эътиборни
қаратамиз: Шундан кейинги ойларда қоракўл тери структураси, жун
халтачалари янада кўпроқ шаклланади... Жун халтачалари яқинида эпидерм ис
чин тери-дерма ичига чуқур ботиб киради... [43,28; 29;]. Бироқ айни шу
манбада мазкур тушунча халта термини воситасида ифодаланган: Жун
халталари ва ёғ безлари эластик толалар ўрамлари билан қопланган. Тери
тўқимасининг синиши − ... чиритувчи бактериялар авж олиши, оқсилларнинг
парчаланиши ва жун халталарининг бузилиши туфайли келиб чиқади [43, 27;
54;].
1985 йилда нашр этилган ЖЖТ да ҳам халтача терминидан фойдала-
нилган: Жун халтачалари ва ёғ безлари эластилин толалар чирмашмалари
билан ўралган (14). Лекин, халтача билан халта ўртасида анча-мунча фарқ
борлиги ҳаммага аёндир.
Халтача терминининг яна бир синоними ҳам қўлланган: Қил, тола
қопчаси. Тери (дерма) тўқимаси билан бевосита уланиб кетадиган тола
ф ол л икулининг ташқи пардаси [47, 85;]. Уларнинг секретор қ иллари узунчо қ
ва бироқ букилган қопча ҳолида жун пиёзчалар сат ҳ ига кенг жойлашган [92,
58;].
Халтача терминининг синонимлари яна мавжуд. Халтача термини
ифодалаган маъно сумка термини орқали ҳам ифодаланган. Масалан: Жун
пиёзчалари жун томирининг ц илиндр шаклига ўтиш жойидан бир томонга
қараб букилган. Жун томирлари ва уларнинг жун сумкалари бир оз қайрилган
[92, 58).
Мисоллардан фақат битта тушунча, яъни “қил фолликуласи
жойлашадиган кавакчага ўхшаш тери тўқимаси (тузилмаси)” [47, 84 ;]
маъносини ифодалаш учун 4 та синонимик терминдан фойдаланилган:
84

халтача//халта//қопча//сумка. Бизнингча, талаблардан келиб чиқиб ва
қоракўлчиликка оид манбаларда кўпроқ қўлланганлигини эътиборга олиб,
улардан биттасини термин сифатида ишлатиш маъқул. Бу, халтача
терминидир.
Келтирилган далиллардан нарса-предметларнинг кичикроқ қисм-
ларини ифодалаш мақсадида, асосан, кичрайтириш шакли (-ча аффикси
воситасида)да қўлланаётганлиги ва шу билан бирга, лексемаларнинг асли
шакллари (катталик маъносини ифодаловчи) дан ҳам фойдаланиб
келинаётганлиги маълум. Яъни пиёзча→сўғон, халтача→ халта//сумка каби.
Қоракўл тери жунларининг қисмларидан бири кокилча деб аталган.
Табиийки, бу термин қоракўлчиликка оид манбаларда ишлатиб келинмоқда.
Мисоллар: Мазкур [коллагенли] толалар горизонтал йўналишда чўзилган
кокилчаларнинг бўш ўрамларини ҳосил қилади [43, 27;]. Қилтиқ энг узун ва
йўғон, кам буралган ёки тўғри жун, жун кокилчалари устки ярусини ташкил
этади [46, 54;].
Бироқ ЖЖТда мазкур термин ўрнида тутам термини ишлатилган: ...
терининг пишиқлигини ифодалайдиган муҳим кўрсаткичлардан бири коллаген
тутамларининг ўзаро чирмашиш (тўқилиш) хусусиятидир (20).
Ажабланарлиси шундаки, ушбу манбанинг 33-саҳифасида кокилча
термини ишлатилган ва қавс ичида унинг тутам тарзидаги синоними
келтирилган: Улар [қилтиқ тола] жун қопламда кам буралган ёки тўлқин -
симон кокилчаларга (тутамларга) ажралиб турадиган устки ярусни ҳосил
қилади [97, 33;]. Натижада, ЖЖТда семантик маъно мослигига эътибор
берилмаган. Аслида эса, семантик усул билан юзага келтирилган кокилча
термини тутам терминига қараганда тўғри ва аниқ тасаввур бера олади.
Қоракўлчиликка доир манбаларда келтирилган қавсли синонимлардан
ҳар бирининг, асосий термин ҳисобланиши зарур эканлигини таъкидловчи ва
тасдиқловчи каби сўз шакллари кўп. Улардан айримларининг маъқул шаклини
кўрсатиш учун мисолларга мурожаат қиламиз:
85

Коллаген тутамларнинг чирмашиш (боғланиш) йўналиши ва характери
дерманинг пишиқлигини ифодалайди [97, 12;]. Шу манбада чирмашиш
терминига тўқилиш термини ҳам синонимик қаторга киритилган. Масалан:
Маълумки, терининг пишиқлигини ифодалайдиган муҳим кўрсаткичлардан
бири − коллаген тутамларининг ўзаро чирмашиш(тўқилиш) хусусиятидир (20).
Шу манбанинг кейинги саҳифаларида чирмашма ясама термини
қўлланганлиги (Улар горизонтал ҳолатда жойлашган ғовак чирмашмалар
ҳосил қилади, 13) ва ҚШда унга таъриф берилганлиги (унинг асосий тўқима
структуралари коллаген толалардан иборат бўлиб, улар бир-бири билан ўзига
хос равишда чирмашганлиги билан ажралиб туради ва у чирмашма деб
аталади. Бизнинг бу [43,31 ;] ни эътиборга олиб, чирмашиш терминининг ўзи
қўлланавергани мақсадга мувофиқдир.
Эътиборлиси шундаки, ЖЖТнинг ўзидаёқ биринчидан, чирмашма
термини якка ҳолда қўлланган (юқоридаги мисолда), иккинчидан, ўрам тер -
мини ишлатилган ўрнида қавс ичида шу термин ҳам келтирилган ва бу билан
ўрам//чирмашма синоним эканлиги уқтирилган: Проколлаген тутамлар кўзга
равшан ташланиб турадиган ўрамларга (чирмашмаларга) эга бўлади... [97, 13-
14 ;] . Муаллиф иккала термин синонимик муносабатда эканлигини назарда
тутган, деб ҳисоблаш мумкин. Бизнингча, шундай бўлганда, лоақал, чирмашма
терминидан кейин ўрам келтирилиши ва қавс ичига олиниши лозим эди.
Қоракўлчиликда қоракўл териларнинг қисмларидан бири “терининг жун
толаси, мўй маҳсуллари билан туташиб кетган қисми” сўрғичча деб аталган. Бу
термин, асосан, ҚШда қўлланган: Жун халтачалари яқинида эпидермис чин
тери − дерма ичига чуқур ботиб киради, дерма эса, ўз навбатида, кўп сонли
сўрғиччалари билан эпидермиснинг ичига кириб туради. 90-кунига борганида
жун тола м у ртаги остида сертомир сўрғиччалар пайдо бўлади [43,29; 39;].
Бундан ташқари, айни шу манбада мазкур терминга -ли аффикси қўшилиб,
бирикманинг терминэлементи ҳосил қилинганлигини ҳам кўрсатиш мумкин:
86

Эпидермиснинг ва қисман дерманинг (сўрғичли қатламнинг) у зилиши ёриқ ва
синиқ деб аталувчи нуқсонлар ҳосил бўлишига олиб келади [43,29;].
Бироқ бошқа манбаларда юқоридаги маънони ифодалаш учун сўрғичча
терминининг асл шакли, яъни сўрғич танланган. Мисоллар: Жунларнинг таги
колбасимон ёки пиёзнинг бошига 33
ўхшаш йўғонлашган ва яхши тараққий
этган жун сўрғичлари устида жойлашган [92, 58;]. Жун толаси пиёзчасининг
хўжайралари қондан озиқ олиб туради ва бўлиниш йўли билан кўпаяди,
сўрғичдан узоқлашган сари шох модда ҳосил қила бошлайди... [46, 53;].
Бирламчи фолликулаларда жун пиёзчаси ва сўрғич ҳосил бўлиши тўртинчи
ойнинг бошида тугалланади [97, 15;]. Терининг сўрғичсимон қатлами[47, 446;]
каби.
Бизнингча, гарчи қоракўлчиликка оид адабиётларнинг асосий қисмида
кўрсатилган маъно сўрғич термини билан ифодаланган бўлса-да, бундай
ҳолатни тўғри, дея олмаймиз. Чунки қоракўл терисидаги ў ша қисм жуда
кичкиналиги, майдалиги билан ажралиб туради. Демак , кам ишлатилган
сўрғичча терминининг ўзи кўрсатилган маънони тўғри ифодалай олади, деб
хулоса қилиш мумкин.
3. “ Русча-байналмилал + ўзбекча ” қолипли синонимлар . У ёки бу
русча-байналмилал термин ўзбек талабаларига осонликча англашилиши
лозимлиги назарда тутилган бўлса керак, тегишли манбаларда қавсли
синонимиянинг шу туридан ҳам фойдаланилган. Бундай муносабат, бир
томондан, тўғри йўл тутилган, деган хулосага олиб келиши мумкин. Шундай
бўлишига қарамай, синонимларнинг бундай туридан фойдаланишда
меъёрийлик ҳам назарда тутилиши лозим, деб ҳисоблаймиз. Қуйидаги
мисолларга эътибор берайлик:
Яна кейинроқ ярим доира шаклидаги қалам гуллар ғовак ловияларга
ажралади ва шундан кейин улар ўсиб, ярим ҳалқа, штопор (бурама) ва ҳ.к.
33
Бу ўринда “боши пиёзга ўхшаш”, дейилса тўғри бўларди. Чунки пиёзнинг бошида тўрсимон ўсимталар
мавжуд бўлади.
87

шакллари киради [43, 38;]. Биз юқорида бурама//буралма терминлари ҳақида
сўз юритилганда, у буралма шаклида ишлатилиши кераклиги уқтирилган эди.
Шу туфайли штопор ўрнида буралма қўлланса ўринли бўларди, деб
ҳисоблаймиз.
Қўрғошин ранг ёки графит рангли кўк тери толалариинг анча кучли
пигментланганлиги (қўнғирлашганлиги)... билан характерланади [43, 101;].
Маъқули пигментлашганлик термини.
Қоракўл қўзилар тери тўқимасининг қалинлиги толшчемер (қалинлик
ў лчагич), микрометр, миллиметрли лупа ёрдамида ва микроскоп остида
ўлчанади [43, 119-120;]. Бизнингча, бунда қалинлик ўлчагич термини
ишлатилиши маъқул, бироқ қўшиб ёзилиши керак.
Биология фанида одамлар ҳамда умуртқали ҳайвонларга хос бир термин
ишлатиладики, у қоракўлчилик соҳасида ҳам қўлланилмоқда. Бу дерма
терминидир. Мазкур термин ЧТЛда асосий термин, деб қабул қилинган ҳамда
унинг кутис, кориум каби синонимлари келтирилиб, қуйидагича
таърифланган: Дерма, кутис, кориум − умуртқали ҳайвонлар ва одам
терисининг эпидермиси остида жойлашган бириктирувчи тўқимали қисми;
сўрғичсимон ва тўрсимон қаватлардан ташкил топган [47,125;].
Қоракўлчиликка оид манбаларнинг баъзиларида дерма терминининг якка
ўзи ишлатилганлигини кўриш мумкин. Масалан: Дерма тери ости
клетчаткасидан жуда яхши ифодаланган ҳолда чегараланади [92,58;].
Хўжайралар урчиб кўпайган сари қ илти қ ли жун муртакларининг баъзилари
тери қопламига бир мунча о ғ ма ҳолатда дерма ичига ботиб киради [43, 26;].
Шундай бўлишига қарамай, тегишли адабиётларда мазкур термин
юқорида кўрсатилган шаклда, яъни қавсли синонимлари келтирилган ҳолда
ишлатилганлиги кўринади. Аввало, Қ-83 га мурожаат қиламиз: Жун уч
қатламга: эпидермис, дерма ва тери ости қатламига ажратилади (51). Сал
қуйироқда шундай ёзилган: Ушбу [эпителий] хўжайралар асл терининг толаси
қаватга ёпишиб туради... Демак дерма ва асл тери терминлари тўлақонли,
88

яъни мутлақ термин сифатида қўлланган. ЖЖТда эса асл тери иккинчи
даражали синонимик термин сифатида қўлланган, яъни қавс ичига олинган:
Дерма (асл тери) энг қалин ва функционал аҳамияти жиҳатидан энг муҳим
қатламдир [97, 11;]. Мазкур манбанинг кейинги саҳифаларида ҳам фақат дерма
терминининг қўлланганлиги юқоридаги фикримизни тасдиқлайди.
Қ-83да эса бу ҳолат[дерма (асл) тери]нинг акси ўз ифодасини топган, яъни
улар “ асл тери (дерма)” тарзида берилган: Тери ости қатлами бўш (ғовак)
бириктирувчи тўқимадан иборат бўлиб, асл тери (дерма) ни чуқур жойлашган
мускуллар билан боғлаб туради (51).
Яна бир манбада мазкур қавсли синонимик терминларнинг яна битта
синоними ишлатилган: Чин тери (дерма) – терининг бевосита эпидермис
тагида жойлашган асосий қатламидир [43, 29;]. Шу ва ундан кейинги
саҳифаларда эса, юқорида кўрсатилгандек иккала термин мавжуд эканлиги
тасдиқданган. Мисоллар:
а) термостатик ёки сўрғиччали (пиляр) қатлам – қалинлиги жиҳатидан
бутун дерманнинг 57-70 процентига тенг бўлган бу қатлам жун
халтачаларини...ташкил этади [43,29-30;];
б) тўрсимон (ретикуляр) қатлам−сўрғиччали қатлам билан тери ости
клетчаткаси оралиғида жойлашган бўлиб, чин тери қатламининг 19
процентдан 21 процентгача қисмини ташкил этади [43, 30-31;].
Далиллардан қоракўлчилик соҳасида юқорида келтирилган
тушунчанинг 8 хил якка ёхуд бирикма шаклидаги синонимик терминлар билан
ифодаланганлиги маълум бўлди. Булар: дерма//кутис//кориум//асл тери//чин
тери//дерма (асл тери)//асл тери (дерма) // чин тери (дерма). Кўрсатилган
манбаларда ҳозирча (мутахассислар келишиб бир тўхтамга келгунларича)
дерма ва асл тери (қўшиб ёзилиши шарти билан) терминларидан
фойдаланилса, маъқулроқ бўлармиди, деган фикрдамиз.
Кузатишлардан нафақат терминлар, балки терминэлементлар ҳам
кўрсатилган қолипли синонимлари билан ишлатилаётганлиги маълум бўлди.
89

Мисоллар: Чин тери қўшувчи тўқима толалари тутамларининг мураккаб
чирмашуви натижасида вужудга келган бўлиб, асоси икки қатламдан:
сўрғиччали (пиляр) қатлам билан тўрсимон (ретикуляр) қатламдан иборат [43,
29).
Қ-83да айни шундай ҳолатнинг акси ўз ифодасини топган: Унинг
[дерманинг] пиляр (сўрғичли) қатлами бўш бириктирувчи тўқимадан иборат..
Ретикуляр (тўрсимон) қават коллаген толалар тутамининг чирмашмаларидан
иборат... (51).
ЖЖТда бу каби қавсли синонимлардан эмас, балки бошқача йўл
тутилган, яъни русча-байналмилал терминэлементнинг ўзбекча синоними ёки
сўзи воситасида ифодаланган: а) Ректикуляр ёки тўрсимон қават пиляр қават
тагида жойлашган бўлиб, дерманинг 19% дан 41% гача қисмини эгаллайди
(12); б) Пиляр ёки сўрғичли қават қалинлиги жиҳатидан бутун дерманинг 70%
гача қисмини ташкил этади (11).
Кўрсатилган манбаларда мазкур терминэлементлар юқоридагидай
синонимлари билан эмас, балки якка ҳолда бирикмалар таркибида қўлланган.
Фикримизнинг далили учун мисолларга мурожаат қиламиз.
ҚШда:
Тери ости клетчаткаси коллаген ва эластик толалардан ташкил топган
ғовак қўшувчи тўқимадан иборат бўлиб, бевосита тўрсимон қатлам тагида
жойлашади (31).
а) Ретикуляр қатлам бутун дерма орқали тешиб ўтиб, эпидермис
билан чегарадош қатламда, айниқса, қалин тўр ҳосил қилади (31). б) пиляр
қатламнинг эпидермис ости зонаси (30). сўрғичли қатлам ишлатилмаган.
Қ-83 да: Дерма икки қ ават бўлиб, пиляр ва ретикуляр қа тламлардан
ташкил топган (51). Иккаласининг ҳам синонимларидан фойдаланилмаган.
Бу ғ озлик даврининг иккинчи ярмида (110 кундан кейин) озиқлантириш
фактори (Е.П.Панфиловнинг фикрича) фақат тери, тўрсимон қатлам , ... ва
90

жуннинг ў сишини тезлаштиради, холос (14) Сўрғич ч али қават ишлатилмаган.
ЖЖТ :
а) Р етикуляр қават горизонтал йўналишда жойлашган коллаген толалар тури
билан чирмашиб кетган (14). б) Пиляр қават орасидан қия ҳолатда
жойлашган... жуда кўп бирламчи ва иккиламчи жун фолликулалари тешиб
ўтган (14).
Келтирилган фактлардан икки хил тушунчани ифодаловчи икки хил
бирикма таркибидаги терминэлементларнинг турли-туман синонимлар билан
ифодаланганлиги аниқ бўлди. Улар умумлаштирилганда қуйидаги ҳолатга эга
бўлади:
а) сўрғиччали (пиляр) қатлам// сўрғиччали қатлам//пиляр қатлам// пиляр
қават, пиляр ёки сўрғичли қават;
б) тўрсимон (ретикуляр) қатлам// тўрсимон қатлам// ретикуляр қатлам//
ретикуляр қават// ретикуляр ёки тўрсимон қават.
Табиийки, бундай хилма-хилликлар чалкашликни бошқа нарсани
келтириб чиқаради. Шунинг учун, бизнингча, мазкур терминэлементлардан
биттасини танлаш ва қўллашга тавсия этиш зарурати туғилади. Бу ўринда
дарслик ва қўлланмалар муаллифларининг русча-байналмилал
терминэлементларнинг ўзбекча вариантини топишган ва айрим ҳолатларда
уларни қўллашган экан, худди шундай ҳаракатни маъқуллаш лозим, деб
ҳисоблаймиз. Бинобарин, ретикуляр қатлам 34
ўрнида тўрсимон қатлам
бирикмаси, пиляр қатлам ўрнида сўрғиччали 35
қатлам бирикмаси
ишлатилавериши мумкинлигини қўллаб-қувватлаш лозим.
БОБ БЎЙИЧА ХУЛОСА
34
Юқорида келтирилган мисолларда бирикмаларнинг аниқланмиш компонентлари қатлам ва
қават терминлари билан ифодаланган. Гарчи ЎТИЛдан иккала терминнинг синоним эканлигига
ишонч туғилса-да, терминологияда бир хилликка эришилиши лозимлигини, қоракўлчиликка оид,
муҳими, кўпчилик манбаларда қатлам терминининг якка ўзи бирикма таркибида
қўлланаётганлигини эътиборга олиб, шунинг ўзи ишлатилаверишини тавсия қиламиз.
35
Шу бўлимининг олдинги саҳифаларида сўрғичча терминини қўллаш лозим эканлиги
таъкидланган эди.
91

1.Тилшуносликда терминологик тизимларни мавзуий гуруҳлар бўйича
тасниф қилиш муҳим лисоний омил ҳисобланади. Чунки мавзуий гуруҳлар ҳар
қайси терминологик тизимнинг бойлиги қандай терминлардан иборат эканлиги
ҳақида умумий тасаввур туғдириши аниқ. Шу нуқтаи назардан қараганда,
ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологик тизимини ҳам лексик-семантик
гуруҳларга ажратиб таҳлил этиш лозим, деб ҳисоблаймиз. Негаки, бошқа
терминологик тизимлар каби қоракўлчилик терминологияси ҳам муайян
терминларнинг мавзуий гуруҳлари умумлашмасидан таркиб топган.
2. Ўзбек тилшунослигида қоракўлчилик терминологик тизими етти хил
мавзуий гуруҳдан иборат эканлиги аниқланди. Булар қуйидагилар: 1)
қоракўлчиликдаги фаолият-жараёнларни англатувчи терминлар; 2)
қоракўлчилик билан шуғулланувчи шахсларни ифодаловчи терминлар; 3)
қоракўл териларнинг турлари ва навларини англатувчи терминлар; 4) қоракўл
териларнинг хоссаларини ифодаловчи терминлар; 5) қоракўл териларнинг
жингалаклари (гуллари)ни англатувчи терминлар; 6) қоракўл тери
қопламининг ранг-тусларини англатувчи терминлар; 7) қоракўл териларнинг
нуқсонларини англатувчи терминлар.
3. Ўзбек тилшунослигида ҳам қоракўлчилик лексиканинг системавий
эканлигини тасдиқлаш мақсадида соҳа лексемаларнинг ўзаро мазмуний
муносабатини аниқлаш борасида ишлар юзага кела бошлаганлиги туфайли
худди шундай тадқиқотлар усулида қоракўлчилик терминологик соҳалар
терминларини ўрганишга ҳам татбиқ этила бошлади. Бинобарин, ишимизда
қоракўлчилик терминларининг ўзаро муносабатини ёритиш зарурати туғилди.
4. Маълумки, лексемалар, жумладан, терминларнинг ўзаро гипонимик
муносабати реал воқеликдир. Қоракўлчилик терминологик тизимини таҳлил қилиш
натижасида унинг таркибига кирувчи терминларнинг бир талай гипонимик (жинс-
тур) муносабати билан ўзаро боғлиқ эканлиги аниқланди. Фикримиз “тери тури”,
“ тери ранги” каби тушунчаларнинг гипер-гипонимик муносабатларини
тасдиқловчи қатор далиллар билан тасдиқланди.
92

5. Воқеаликда лексемалар ёхуд терминларнинг “бутун-бўлак”
муносабатлари (яъни, партонимияси) ҳам кенг тарқалган лисоний ҳодисадир. Буни
қоракўлчилик терминологияси мисолида ҳам аниқ кўриш мумкин. Чунки қоракўл
терисининг мўйналик сифати турлича бўлганлигидан улардан ҳар бирининг номи
мавжуд. Бинобарин, териларнинг айни шундай қисмлари тери термини билан
партонимик муносабатда бўлади.
6. Терминлар ўзаро муносабатининг яна бир тури борки, бу антонимиядир.
Қоракўлчилик терминологиясида, умумлексикадан фарқли улароқ якка
терминларнинг антонимик муносабатини тасдиқловчи жуфтликлар у қадар кўп
эмас. Бироқ тадқиқот объектимизда , асосан, бирикма терминларнинг
антонимик муносабати сезиларли даражада кўп қўлланганлигини таъкидлаш
лозим бўлади .
7. Синонимлар адабий тил ёхуд оғзаки нутқнинг кўрки, безаги ҳисобланади.
Бироқ терминологик тизимларда синонимия масаласига салбий қаралади. Чунки
синонимлар терминологиянинг асосий принципларидан “бир тушунчага − битта
термин” принципига зид келади. Негаки, синонимлар ахборот алмашиш жараёнини
мушкул аҳволга солиб қўяди. Қоракўлчилик терминологиясида ҳам шундай
ҳолатни кўриш мумкин. Бироқ мазкур тизимда терминлар синонимиясининг хилма-
хил кўринишларидан баъзи ҳолатларини таҳлил этдик.
8. Қ оракўлчилик терминологиясида қуйидаги қолипли синонимлар
қўлланаётганлиги аниқланди: а) “ўзбекча+ўзбекча” қолипли синонимлар (бурма-
ажин, қилтиқ-қил, майин-ингичка); б) “ўзбекча+русча-байналмилал” қолипли
синонимлар (тангача-кутикула, итқил-песига); в) “русча-байналмилал +ўзбекча”
қолипли синонимлар: (штопор- бурама, дерма-чин тери).
II БОБ. ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЯСАЛИШ
УСУЛЛАРИ
Терминология бўйича олиб борилган тадқиқотлардан маълум
бўлишича, терминологик тизимлар таркибидаги терминларнинг ясалиш
93

усулларини ўрганиш асосий вазифалардан биридир. Тўғри, ясалиш масаласи
умумадабий тилда ҳам мана шундай ўрин тутади. Шуни эътиборга олиш
лозимки, лексема ва терминларнинг ясалишида бир қадар фарқли жиҳатлар
мавжуд. Умумадабий тилда лексемаларнинг ясалиш имкониятлари анчагина
кенг; лексемалар беш хил усул билан ҳосил қилинади. Терминларнинг ясалиш
имкониятлари эса бир қадар чегараланган: терминлар, асосан, уч хил усул
билан ясалади. Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, тушунчаларни ифодалаш
борасида терминологик тизимларда умумадабий тилга нисбатан ўзига хос бир
устунлик ҳам бор: терминологик тизимларда бирикма терминларнинг ўрни
бениҳоя катта (бинобарин, унинг ясалиш воситаларини аниқлаш муҳим
аҳамият касб этади).
Терминларнинг ясалишини ўрганиш йўналишидаги тадқиқотлар қатор
масалаларнинг ечилишига олиб келади. Бундай муаммони ўрганиш
натижасида сўз ясалиш жараёнида тушунчалар тўғри ифодаланяптими ёки,
аксинча, ясалиш адабий тил меъёрларига мос келиши, ясалиш натижасида соҳа
луғавий таркибнинг бойишига имкон туғилиши, ясалиш туфайли умумадабий
тилда пассив бўлган, бироқ терминологик тизимларда фаоллашган ясовчи
элементларни аниқлаш натижаларига ойдинлик киритилади.
Қоракўлчилик терминологик тизимидаги ясалиш масалаларини
қуйидагича ўрганиш лозим, деб топилди: 1) қоракўлчилик терминларининг
семантик усул билан ифодаланиши; 2) қоракўлчилик тушунчаларининг ясама
терминлар билан ифодаланиши; 3) қоракўлчилик терминларининг қўшма,
жуфт терминлар билан ифодаланиши; 4) қоракўлчилик тушунчаларининг
бирикма терминлар билан ифодаланиши.
II .1. Қ орак ў лчилик тушунчаларининг семантик усул билан
и фодаланиши . Умумадабий тилда ҳам, терминологик тизимларда ҳам
семантик усул билан сўз ёхуд терминлар ясалиши муҳим лисоний манбалардан
бири ҳисобланади. Шундай бўлишига қарамай, ўзбек тилшунослигида
қоракўлчилик терминологик тизимлардаги семантик усулнинг ўрни бўйича
94

яхлит монографик тадқиқот амалга оширилмаган. Тўғри, ўзбек тилининг турли
терминологик тизимларини ўрганишга бағишланган қатор ишларда
терминларнинг семантик усул билан ясалиши ҳақида муайян фикрлар
билдирилган. Шундай экан, қоракўлчилик соҳасидаги терминларнинг
семантик йўл билан ҳосил қилиниши масалаларини ёритиш учун маълум
даражада асос мавжуд, дейиш мумкин. Қоракўлчилик соҳасида семантик усул
билан терминлар ясалишининг ўзига хос ўрни борлигини тасдиқловчи
далиллар монографик тадқиқотлар учун етарли материал сифатида хизмат
қилиши мумкин.
Қоракўлчилик терминологияси соҳасида семантик усул билан ясалган
элликтага яқин терминлар мавжуд.
Бошқа соҳалар терминологик тизимларида бўлганидек қоракўлчилик
терминологиясида ҳам терминларнинг семантик йўл билан юзага
келтирилишида, асосан, метафорадан кенг фойдаланилган. Ҳақиқатан, бирор
нарса-предмет маъносининг бошқа нарса-предметга ўхшашлиги асосида янги
маънонинг ҳосил қалиниши натижасида семантик терминлар юзага
келтирилади. Бундай ҳолатни қоракўлчилик терминологиясида ҳам кўриш
мумкин. Масалан, Мана шу бепоён далаларда, ... жўякларда шилдираган
сувлардан сенинг биринчи бор айтган сўзларингни тинглардим (С.Аҳмад.
“Қадрдон далалар”).
Мисолдан жўяк (қишлоқ хўжалик термини) “экин ариғи, икки пушта
ўртасидаги ариқ” (ЎТИЛ-06) маъносини ифодалаб келаётганлигини фаҳмлаш
қийин эмас. Бу лексема қоракўлчилик соҳасида қўлланишига эътибор беришда
қуйидагиларни ҳисобга олиш лозим: Тиришлар орасидаги терининг асосий
қисми кучли тараққий этиши натижасида “ жўяклар” ҳосил бўлади. Албатта,
жўякларнинг пайдо бўлиши ҳам иккинчи оқимнинг пайдо бўлишига
сабабчидир [92,56). Кўринадики, шаклий ўхшашлик асосида қишлоқ хўжалик
термини бўлмиш жўяк қоракўлчилик соҳасининг терминига айланган.
95

Ошпазликда “мош ва гуруч аралаштириб пишириладиган таом”
мошкичири деб аталади. Мазкур термин қоракўлчилик соҳасида ҳам махсус
атама сифатида қўлланаётганлигини қуйидаги мисол билан тасдиқлаш
мумкин: Тўқ кўк қоракўл терилар ичида энг қимматлиси мошкичири
терилардир. Мошкичири териларда оқ жунлар миқдори 40%га яқин [92, 65;].
Пардоз-андозликда фарқ термини “сочнинг икки ёққа тарашдан бошда
ҳосил бўладиган йўл, чизиқ” (ЎТИЛ) маъносини англатади. Қоракўлчилик
терминологиясида эса, у ўзига хос дефиницияга эга: Жунларнинг бир чизиқ
бўйлаб жойлашиши; бунда икки оқим (биринчи ва иккинчи) толалари учлари
бир-бирига қўшилиб, бир чизиқли нисбатан узун ўткир учли тож ҳосил қилади
[47, 418;].
Қоракўлчилик терминологиясида қўлланаётган, семантик усул билан
ҳосил бўлган терминлар жумласига яна қуйидагиларни намуна тариқасида
келтирамиз:
Ғилоф: бирмунча калтароқ ретикуляр толалар коллаген толалар
тутамлари атрофида сийрак тўрсимон гилофлар ҳосил қилади [92,31;].
Ўқ: Ўқ - бу жун толасининг қоракўл тери сатҳи устида жойлашган
қисмидир [92,33;].
Қин: У (илдиз)нинг атрофи бир неча қават ҳужайралар билан қ уршалган
бўлиб, улар жун қ инини ташкил этади [92,33;].
Сўғон: Жун сўғонида хўжайра бўлинади [92,34;].
Ажин: Буларнинг [“фарқлари”, “бўёқлар”] вужудга келишига теридаги
бурмалар (ажинлар) сабаб бўлади, деб ҳисобланади... [92,36;].
Йўл: Масалан, қора рангли териларнинг бел қисмида оқ жунлар аралаш
бўлиб, уларнинг ўрта белида ёндош оқ йўл учрайди [92, 61;].
Ёпиқ: Қаламгулларни ташкил этувчи жунларнинг буралиб жингалакланиш
томони гулларнинг...“ёпиқ” томони дейилади [92, 85;].
Араби: Араби − қора рангли қоракўл қўйларнинг ўзбекча маҳаллий номи
[92, 32;].
96

Келтирилган мисоллар бошқа бир соҳа терминларининг қоракўлчилик
терминларига ўтганлиги ва ўзгача маънолар касб этганлигини тасдиқлайди.
Семантик усул билан ҳосил қилинган қоракўлчилик терминлари икки хил
ҳолатда қўлланиб келинади. Бундай терминлар, биринчидан, якка ҳолда ҳам
бирикма таркибида ҳам ишлатилиб келинада:
II .1.1. Якка ҳолда қўлланаётган семантик терминлар : Агар нақш бутун
бир юзада кўриниб турса “ буёқлар” деб аталади. 125-128 кунга бориб, иккинчи
оқимлар қоракўл тери сатҳининг учдан икки қисмига тарқалади. Бундай
қоракўл тери товар хоссаларига кўра “гўлак” типига киради. Кейинроққа бориб,
ёл гулнинг ўрта қисми ёнма-ён жойлашган икки жингалак қалам гул
ўртасидаги “ чок” ка айланади [43, 35; 36;]. “ Халили ” қоракўл терилар юзасида
пигментлар текис жойлашмаган, кам пигментланган жун терининг ўрта
қисмида эгарсимон ёки тақасимон “доғ” ҳосил қилади. Баъзан терининг асосий
ранги устига тушган кўримсиз “ доғ ” , унинг тусини бузади ва қимматини
пасайтиради. Баъзи қўзилар терисига тангача ёпишган бўлади (бу хил қўзилар
“ қорагул ” дейилади)... [92 , 70; 61;82;]. Теридаги ёки жун қопламидаги тўқ
жигар ранг занг доғи... [47, 443 ;] . Ҳозирги пайтда тилимизда қуйидаги туб
терминлардан фойдаланилмоқда: ажин, барра, бўёқ, гажак, гул, доғ, ёй, ёл,
жингалак, жун, кирпук, кигиз, лос ,мўй, мўйна, пўст, нақш, расм, сур ,
сўғон ,тақир, тасма, тери, тивит, тола, тус, тур, тож, фарқ, чақа, чиғаноқ,
яғир, ўқ, ўзак, қил, қўзи, қўй, қўтир, ҳалқа кабилар. Булардан ташқари,
қоракўлчилик терминологиясида русча-байналмилал терминлар ҳам
ишлатилади. Улар ҳам ўзбек тили нуқтаи назаридан туб терминлар жумласига
киради: пигмент, дерма, конус, люстра, муар, намаз, градация, пежика,
штапель, прима, фигура, шестовина, коррекция кабилар . Мазкур
терминларнинг қоракўлчиликка оид эканлигини тасдиқловчи беш-олтита
мисоллар келтирамиз: Оралиқ жунлар, қи лтиқ жунлар билан тивит жунлар
ўртасида туради. Қоракўл қўзи териси, одатда, тиғиз, бақувват, ипаксимон ва
ялтироқ жунлар билан қопланган [92,59;]. Қора қоракўл териларнинг, асосан,
97

ҳамма жойи бир хил тусда бўлади [92,61;]. Бурул ранг юқорида айтилган
асосий рангларда учрайди [92,62;]. Кам пигментланган жун терининг ўрта
қисмида эгарсимон ёки тақасимон доғ ҳос ил қилади [92,70;]. Тери устидаги
гўзал расмларни фақат қаламгуллар ҳосил қилади [92,98;]. Терининг ўнг ва чап
томонларида гулларнинг бир хил жойлашуви талабга мувофиқдир [92, 102;].
Чала туғилган қўзилардан шилиб олинган терилар ичида тақирлари ҳам
учрайди [92,57;]. Жун пиёзчалари жун толасининг ц илиндр шаклига ўтиш
жойидан бир томонга қараб букилган. Жун томирлари ва уларнинг жун
сумкалари бироз қайрилган [92,58;]. Пигмент доначаларининг оз-кўплиги ва
айрим жун толаларининг ўзига хос пигментланишидан туси ўзгаради [92,60;].
Тўғри, келтирилган терминларнинг баъзилари, биринчидан, умумадабий
тилга, иккинчидан, чорвачиликнинг бошқа соҳаларига, учинчидан, ўзга
соҳалар терминологияларига хос. Шундай бўлишига қарамай, улар
қоракўлчилик терминологиясининг ҳам баъзавий мулкидир. Чунки айни
шундай туб терминлар асосида кўплаб ясама, қўшма, жуфт, бирикма
терминлар ҳосил бўлган.
II .1.2. Семантик усул билан ҳосил бўлган терминларнинг бирикмалар
таркибли кўриниши . Натижада, кўчма маъноли терминнинг маъноси янада
ойдинлашади. Мисоллар: қоракўл тери яғирлари, жун ялоғиси... тола узунлиги
бўйлаб рангли ҳалқалар ва рангсиз зоналарнинг аралашиб жойлашиши [47,
399;]. Қаламгулларни ташкил қилувчи жунларнинг буралиб жингалакланиш
томони гулларнинг “очилиши” дейилади [92, 85;] Бир хил тарзда жойлашган жун
толалари фонида тескари жойлашган толалар кўзга ташланади – у толалар
фарқи деб аталади. И.Ф.Никольский жингалак ривожланишнинг дастлабки
босқичида дивергенцияловчи оқимлар жун “ толалари” ни... ҳосил қилади деб
ҳисоблаган. Бирламчи ва иккиламчи оқим толалари бамисоли бош томонга...
ўгирилиб қолгандай бўлади. Қоракўл териси сифатида бундай қалам гуллар
синиқ илон изли нақшлар ҳосил қилади [43, 36; 37; 46;].
98

Таҳлил этилган материалдан қоракўлчилик терминологиясида семантик
усул билан ҳосил қилинган қатор терминларнинг кичрайтириш шаклида
ишлатилаётганлиги маълум бўлди. Бундай ҳолатни қоракўл терилар
ҳажмининг қўйлар терилари сатҳига нисбатан кичик майда эканлиги,
бинобарин, улар “қисмлари”нинг ҳам нисбатан кичиклиги билан изоҳлаш
мумкин. Мисоллар: Нўхатча нуқсонли жингалак формалари жумласига
киради. Бундай жун толалари кокилчаларга тўпланиб... бурмаларни вужудга
келтиради [43, 54;].
II .2. Қоракўлчилик терминларининг ясама усул билан ифодалани-
ши. Ўзбек тилшунослигида сўз (лексема) ясалиши бўйича қатор тадқиқотлар,
дарслик ва қўлланмаларда, илмий мақолаларда қимматли фикр-мулоҳазалар баён
этилган . Жумладан, мазкур масалани атрофлича ўрганишга бағишланган
А.Ҳожиевнинг махсус монографик тадқиқоти муҳим аҳамият касб этади [132].
Мазкур ишда от, сифат, феъл, равиш каби туркумларга оид сўзларнинг
ясалиши хусусида ибратли ишлар амалга оширилган. Муҳими, ўзбек тилининг
терминологик тизимларини ўрганишга бағишланган ишларда тадқиқот
объектидаги терминлар ҳосил бўлишининг ясама усулига махсус боблар
ажратилиб, мазкур масала батафсил ёритилганлигидадир. Бундай
тадқиқотлардан маълум бўлишича, терминологик тизимларнинг бирида
(масалан, техника соҳасида) термин ясовчи воситалардан фаолроқ, бошқасида
эса (масалан, кимёвий терминологияда) пассивроқ фойдаланилганлиги аён
бўлади. Буни ҳар қандай терминологик тизимга алоқадор тушунчаларнинг оз-
кўплиги, уларнинг хилма-хиллиги каби омиллар билан изоҳлаш мумкин. Шу
нуқтаи назардан қоракўлчилик терминологиясига ёндашилганда, унда муайян
ясовчилар билан ясалган терминларнинг камроқ эканлиги аён бўлади. Шунга
қарамай, айрим ясовчилар жуда кўп қоракўлчилик терминлариннинг
ясалишига сабаб бўлган.
Қоракўлчилик соҳасида ишлатилаётган ясама терминларнинг ясовчи
унсурларини аниқлашдан олдин шу соҳада қадимдан ҳозиргача ишлатиб
99

келинаётган туб терминлар ҳақида қисқача тўхталамиз. Чунки айни шундай
терминлар ясама терминларнинг ҳосил бўлиши учун асосий манба ролини
ўйнайди. Ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологик тизимида фаол ишлатиб
келинаётган элликдан ортиқ туб шаклдаги термин мавжуд. Уларнинг
баъзилари қадим даврлардаёқ махсус термин сифатида қўлланиб келинган.
Масалан:
а) ясама терминлар: жун + дор + лик , та қ ир+лик , ча қ а + ла +н+иш, кигиз
+ла +н + иш, чўпон + лик;
б) қўшма терминлар: қалам + гул, чаппа + гул, гули + газ;
в) жуфт терминлар: гўшт-парда, узун-қисқалик;
г) бирикма терминлар (бу ўринда терминэлементлар кўзда тутилади):
шох + симон (қават), ора + лиқ (жун), ранг + дор (жун) ва б.
Юқорида қоракўлчиликка доир жами 2230 та термин тўпланганлиги
ҳақида маълумот келтирган эдик. Статистик маълумотларга қараганда,
уларнинг 250 тадан кўпроғи ясама термин ҳисобланади.
а) бошқа терминологик тизимлардагига қараганда ясама терминлар
қоракўлчилик соҳасида камроқ фойдаланилган. Бизнингча, буни қоракўлчилик
соҳасининг, биринчидан, кам қ амровли эканлиги, иккинчидан, шу соҳанинг
барча қирралари тўла-тўкис ўрганиб чиқилмаганлиги каби омиллар билан
изоҳлаш мумкин. Бироқ шунга қ арамай, мавжуд ясама терминлар, ҳар ҳолда,
қоракўлчилар, қоракўлшунослар ва бошқа кишиларнинг муомала жараёнидаги
эҳтиёжини қондириб келмоқда. Қоракўлчилик соҳасига бағишланган дарслик
ва қўлланмалар, мақолаларнинг эълон қилиб турилганлиги, шу соҳада илмий
ишларнинг олиб борилаётганлиги, ўқиш-ўқитиш тизимининг йўлга
қўйилганлиги (ўқув юртларида дарсларнинг ўзбек тилида юритилаётганлиги)
шундан далолат беради.
Демак, қоракўл соҳасини лингвистик жиҳатдан махсус тадқиқ этиш,
ўрганиш муҳим аҳамият касб этади.
100

Қоракўлчиликка доир тушунчаларнинг, аниқроғи, қоракўл териларнинг
хоссаларини ифодаловчи терминларнинг -лик аффикси воситасида
ясалганлигини тасдиқловчи омиллар қуйидагилардан иборат:
1. Қоракўлчилик терминологиясида, гарчи миқдори жиҳатидан кам бўлса-да,
фақат шу соҳанинг ўзида ишлатилаётган, -лик аффикси билан ясалган
терминлардан фойдаланиб келинмоқда. Мисоллар ...гулдорлик деганда,
қўзилар терисининг товар юзасида жингалаклардан вужудга келадиган
расмлар тушунилади [46, 96;]. Номутаносиблик қўзининг ёшига боғлиқ
[92,102;]. Қалам ва донагулларнинг тери сатҳига жойлашиш даражаси унинг
“ нақшдорлиги” деб айтилади [92,112;]. Гуллари аниқ, жингалакларининг
ғ ужлиги нормал ҳолатда [46,103;]. Жун қоплами заҳиллиги [47,145;].
Муҳаййирлик. Қоракўл тери гулларининг турли томонга таралган ўзига хос
нақши [47,331;].
2. Қоракўлчилик терминологиясида нутқ жараёнида қўлланаётган,
луғатларда қайд этилган -лик аффиксли лексемалардан махсус терминэлемент
сифатида фойдаланилмоқда: Ялпоқ қаламгуллар эни баландлигидан ортиқ
бўлиши билан ярим доирали қаламгуллардан фарқ қилади [92,87;]. Гулларнинг
кенглиги ўртача 8,7 мм га, ўзгариши эса 4-12 мм га тенг [92, 88;]. Гул
узунлигининг учдан бир ва кўпинча тўртдан бир қисми чаппа гулга ўхшаш [92,
88;]. Гулларнинг ўлчами тери қалинлиги билан ҳам боғлиқ [92, 101;].
Гулларнинг зичлиги ҳам муҳим аҳамият касб этади [92,102;]. Терининг оғирлиги
жунининг ўсинқираган бўлиши, қалинлиги ва бошқа хусусиятлари билан
мустаҳкам боғлиқдир [92,105;]. Улар орасида рангининг интенсивлиги ва
ифодаланганлиги жиҳатидан ўзгарувчанлик кузатилади [46, 111;].
Қоракўлчилик терминологик тизимида шуғулланувчи шахсларнинг
мутахассислигини ифодаловчи - лик аффиксли терминлардан ҳам қисман
фойдаланилмоқда. Мисоллар: қоракўлчилик ота касби, чўпонлик, сўювчилик,
шилувчилик, қирқимчилик, чўликлик, ошловчилик, қассоблик, тузловчилик ва б.
101

Тадқиқотимизда - лик аффикси бошқа соҳалар номларини ҳам ифодаловчи
сифатида ҳам фаол қўлланиб келинади. Тўғри, бундай терминларнинг миқдори
у даражада кўп эмас. Шундай бўлса-да, улар ҳам лисоний далил
ҳисобланганлиги учун намуна тариқасида келтирамиз: Наслчиликни ишларини
тўғри йўлга қўйиш ва уни тартибли равишда олиб бориш ўзига хос шароит...
талаб этади [92,95;]. Қоракўлчиликда наслчилик ишларининг бош вазифаси −
қоракўл териларини кўплаб етиштиришдан иборат [92,13;]. Қоракўлчилик
соҳасида ишлатилаётган -лик аффикси билан ясалган хоссаларни ифодаловчи
шундай терминлар мавжудки, улар бирикмалар таркибида аниқловчи
вазифасида қўлланади. Тери сатҳига жойлашган гуллар миқдори, асосан,
уларнинг узунлиги ва кенглигига боғлиқ [92,96;]. Ҳар хил сорт териларнинг
сатҳида гулллар зичлигига қараб бир-биридан фарқ қилади [92, 96;].
Келтирилган мисоллардан -лик аффикси туб асосларга қўшилиб келишини
кўрсатади. Шу билан бирга, мазкур қўшимча ясама асосларга қўшилиб,
қоракўлчиликка доир терминлар ҳосил қилиши мумкин. Шундай терминлар
жумласига қуйидагилар киради.
-дор+лик қўшма аффиксли терминлар: терининг ғ ижимдорлиги [47,481;].
Қоракўлнинг қимматбаҳо товарлик хусусияти билан қоракўл қўйларининг
муҳим зотдорлиги [47, 565;]. Жундорлик терининг жун билан қопланиш
ҳолати... [47, 566;].
-симон+лик қўшма аффиксли терминлар: жун қопламининг узунлиги,
йўғон-ингичкалиги, ипаксимонлиги [47, 335;]. Жун қопламининг
кумушсимонлиги [47, 474;].
Қуйидаги мисолларда ҳам -лик аффиксининг ясама асосларга қўшилиб
келганлигини кўриш мумкин: Чўзилувчанлик жун толасига хос хусусиятдир
[47, 432;]. Жунларнинг қисилишга кўрсатган қаршилиги қайишқоқлик туфайли
рўй беради [47, 533l].
Тадқиқотимизда бир асосли сўзлардан -лик аффикси билан ясалган
терминлардан ташқари икки асосли, аниқроғи, жуфт сўзлардан ташкил топган
102

терминлар ҳам, камроқ бўлса-да, ишлатилаётганлигини кўрсатиб ўтамиз: Баъзи
илмий ходимлар терининг тўқ-очлиги ва тус ўзгаришини билиш учун оқ ва
қора жунлар миқдори ва уларнинг узун-қисқалигини ўрганиш етарли эмас деб
биладилар [92, 62;]. Донагулларнинг узунлиги ва эни унинг катта-
кичиклигини аниқлайди [92, 92;]. Қўзи терисининг оғир-енгиллиги қўйларнинг
озиқланиш шароитига боғлиқ [92, 107;]. Кўк қўзилар ҳам, қора қўзилар
сингари жингалагининг йирик-майдалигига қараб фарқ қилади [46,107l].
Қоракўлчиликда ранг градациясини янада аниқроқ ифодалаш учун айрим
ранглар тус ва ранг-барангликларга бўлинади [47, 362;]. [Қоракўл гулининг
ўлчами] селекцион -наслчилик ишида ва қоракўл терисининг товарлик
баҳосини белгилашда энг муҳим кўрсаткичлардан бири [47,430;]. Улар
[қоракўл гулларининг нуқсонли шакллари] кокилчаларга тўпланиб, пармани
эслатувчи спиралсимон эгри-бугрилик ҳосил қилади [47, 573;].
-и(ш) аффикси . Туркий тилларда, жумладан, ўзбек тилида ҳам сўзлар
ҳ осил қилишда иштирок этиб келган -и(ш) аффикси, айниқса, ҳозирги пайтда
ниҳоятда фаол равишда қўлланилмоқда. “Бу қўшимча − деб ёзади Э.Бегматов,
− ҳаракат номи формасини ясаганида ўзбекча сўзлар юзага келади ва бундай
лексемалар отлик (номлик) хусусиятига эгадир (таъкид бизники - Н.Қ.).
Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида бу қўшимча ёрдамида бир қатор янги
сўзлар ясалганки, бу сўзлар турли фан соҳаларига оид илмий терминологияда
кўплаб учрайди: айириш, белгиланиш, билдириш, бириктириш, бирлаштириш,
боғланиш, бошқариш, бўлиш, ечиш, етиштириш, ёғочланиш, сайланиш,
йириклаштириш, сурилиш, тузланиш, тикланиш, тўпланиш, чангланиш,
чўкичлаш, урчиш, уруғланиш, яллиғланиш, қияланиш, кўпайтириш, қўшиш
каби” [19,143-144;].
Бундай сўзлар қаторини ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологик
тизимида қўлланилаётган -и(ш) аффиксли терминлар билан янада бойитиш
мумкин. Чунки қоракўлчилик соҳасида ҳам кўплаб иш-жараён, ҳолат каби
103

хусусиятлар амалга ошириладики, уларнинг барчаси -и(ш) аффиксли
терминлар воситасида ифодаланади.
Қоракўлчиликда жараён, ҳолат каби тушунчаларни ифодаловчи -и(ш)
аффиксли терминлар шартли равишда ўз ва умумий терминлардан иборат. Шу
ҳолатларни тасдиқловчи далиллар қуйидагилардан иборат. Бошқа соҳаларда
бўлганидек, қоракўлчиликда ҳам -и(ш) аффикси билан ясалган ўз
терминлардан фойдаланиб келинмоқда. Қуйида келтирилган ўз терминлар
мавжуд луғатларнинг бирортасида қайд этилмаган:
Қалин гулиларнинг бақувватлиги, асосан, гул остидаги жунларнинг
жингалакланишига боғлиқ [92,85;]. Қаламгулиларни ташкил қилувчи
жунларнинг буралиб жингалакланиш томони гуларнинг “ очилиши”, орқаси
эса, ёпиқ томони дейилади. Гулларнинг ялпоқланиш даражаси ҳам ҳар хил
[92,87;]. Қўрғошин ранг нақш қора жунлар пигментацияси кучсизланиш
(қўнғирланиши) ва хира ялтироқ оқ жунлар сарғиш рангга кириши
натижасида ҳосил бўлади [46, 107;]. Сур рангнинг бир текислиги терининг
бутун юзаси бир хил жилоланиши билан характерланади [46, 111;]. Шундан
кейингина мана шу ик к иламчи эгилиш қовур ғ асимон қаламгул жингалак
ҳосил қилади [47, 71;]. Териларни покизалаш. Теридаги ифлосликлар, илиниб-
ёпишиб қолган ҳар хил нарсаларни йўқотиш... [47, 356;]. Тўлиқ
жингалакланган гулларнинг ўзгариши жингалакланиш тўлиқ бўлмаган
гулларга нисбатан кечроқ ва қў нғироқланиш даражаси кучлироқ бўлади
[92,113;].
Умуман, қ оракўлчиликда ҳам барча терминологик тизимларда, умуман,
ўзбек тилида қўлланилаётган -и(ш) аффиксли сўз ва терминлардан фойдаланиб
келинаётганлиги табиийдир. Мазкур соҳада бундай терминлар миқдори
жиҳатидан юқоридаги тип терминлардан кўплиги билан ажралиб туради ва
фаол равишда қўлланади ҳам кўриш мумкин: Кўп йиллардан бери олиб
борилаётган танлаш ва жуфтлаш ишлари ҳам жакет − I нав тери берувчи
қўчқор ва совлиқларни кўпроқ урчитишга қаратилган [92,6;]. Бу
104

вазифаларни бажариш учун тармоқни интенсивлаштириш, қўйларни боқиш
ва асрашнинг янги технологиясини жорий этиш зарур [46, 4;].
Қоракўлчилик соҳасида қўлланилаётган -и(ш) аффиксли терминлар
қоракўлчилик ишлари билан боғлиқ бўлган ҳар хил жараёнларни ифодалаб
келади. Шунга кўра, бундай жараёнларни муайян гуруҳларга ажратиш лозим
деб топилди.
1. Қоракўл қўзилар терисининг етилишини англатувчи терминлар. Маъ-
лумки, қўзилар она қорнидаёқ териси ўсиб етила бошлайди.
2. Қоракўлчилик ва қоракўлшуносликда она қорнидаги қўзининг териси
пайдо бўла бошлаши ва етилиши билан боғлиқ бўлган жараёнларда қуйидаги
-и(ш) аффиксли терминлар воситасида ифодаланади: ривожланиш (она
қорнида ривожланиш), ёпишиши (эмбрионнинг она бачадонига ёпишиши),
(қон) айланиши, (морфологик) ўзгариш, (тананинг ташқи) тузилиши,
(тананинг) пигментланиши, (терининг) қалинлашиши, (жун билан) қопланиш,
(гулларнинг) шаклланиши ва б.
3. Қўзиларни сўйиш, терисини олиш, асраш каби жараёнларни
ифодаловчи терминлар: (қўзиларни териси учун) сўйиш, (кўндаланг) бўғизлаш,
(қон) тўхташи, (терини) шилиш, пуфлаш, (терини) тилиш, консервалаш, (ёғ
қолдиқларидан) тозалаш, (териларнинг) ёғсизлантирилиши, ивитиш, (тузлаб)
қ уритиш, тузлаш, (териларни) музлатиш.
4. Териларни фойдаланишга тайёрлаш билан боғлиқ жараёнларни
англатувчи терминлар: (терминларни навларга) ажратиш; боғлашда
териларнинг гул томони гулига қилиб жуфтлашади; (териларни) жойлаш,
тахлаш; ошлаш тузлашнинг давоми ҳисобланади; (биринчи) ивитиш, ювиш,
ёйиш, қуритиш, савалаш, (қоракўлга ишлов) бериш, юмшатиш, пардозлаш,
терининг (намланиши), (териларни) қ ириш (техникаси), (териларнинг)
етилиши, (жунларни) юлиш; териларга ишлов беришнинг энг муҳим қисми −
ийлаш, мойлаш, (қоракўлни) бўяш ва ҳ.
105

-ча аффикси : Ўзбек тилида -ча аффикси, асосан, қуйидаги икки хил
маъноли от туркумига оид сўзларни ҳосил қилади: а) шахс ва нарса
предметларнинг кичик эканлиги ифодаланади; б) шахсларга нисбатан
ишлатилганда, эркалаш маъносини ҳам англатади.
Қоракўлчилик терминологиясида ҳам -ча аффиксли терминлар мавжуд.
Лекин улар фақат бир хил маънони ифодалайди, яъни қоракўл териларга
нисбатан ишлатилганда, фақат кичиклик маъносини англатади. Мисоллар:
Жун халтачалари яқинида эпидермис чин тери− дерма ичига чуқур ботиб
киради, дерма эса, ўз навбатида, кўп сонли сўрғиччалари билан эпидермиснинг
ичига кириб туради. Ҳалқасимон тангачалар ингичка жун толаларини ёки
уларнинг ингичка қисмини қоплаб туради... конвергенцияловчи оқимлар эса
“ гажакча” ларни ҳосил қилади... [43, 29; 33; 36;]. Дерманнинг пастки
чегарасига қилтиқ жун пи ёзчалари жойлашган. Қоракўл терисидаги жун
кокилчаларининг жингалакланиши ҳалқасимон шаклда бўлиши учун жун
қоплами етарли даражада узун бўлиши керак [92, 58; 93;]. Қорин ва думбаси
(ёғ ёстиқчаси) қалам ва ловиягул жингалаклар билан қопланган... [46, 102 ;] .
Қил, тола қопчаси [47, 85 ;] . Ранги бошқача бўлган толалалар орасидаги кулранг
ёки очрангли толачалар [47, 401 ;] . Ёғчалар бўлишига ва қорни етарли жунли
бўлмаслигига йўл қўйилади [46, 103;]. Қоракўл терисидаги жун
кокилчаларининг жингалакланиши ҳалқасимон шаклда бўлиши учун жун
қоплами етарли даражада узун бўлиши керак. Қаламгул қоракўл терисининг
орқа чўққи қисмидаги қилтиқ жунчалар узунлиги 5 мм дан 14 мм гача...
бўлади. Қўзичоқ икки ойлик бўлганда жун илдизчалари пайдо бўла бошлайди.
Жун чиқадиган жойда думбоқчалар пайдо бўлади [92 , 93; 59; 138;].
Шу билан бирга, -ча аффикси бошқа бир вазифани бажариш учун ҳам
хизмат қилади. “-ча аффикси олган сўзлар, баъзан кичрайтириш маъносини
йўқотиб, семантик ўзгариш натижасида янги лексик маъно билдириши ҳам
мумкин” [103,275;]. Бундай сўзлар жумласига қуйидагилар мисол қилиб
келтирилган: қаламча, найча, қизилча, кўкча, кўрпача.
106

Қоракўлчилик терминологиясида ҳам айни шундай ҳолатни кўриш мумкин.
Тўғри, мазкур соҳада фақат иккитагина -ча аффиксли термин ишлатилмоқда,
Мисоллар: Сатҳи 700см дан кам бўлган “ нозикча” терилар, кўпинча онадан
учта ва ундан ортиқ туғилган қўзилардан олинади. Биринчи марта туққан она
қўйлардан ҳам “ нозикча” лар олинади [92, 104;]. Қоракўлча эмбрион 130-140
кунлик бўлганда шаклланади. 145 кунлигида онадан чала туғилган қўзилардан
қоракўл қоракўлча олинади [92, 57;].
-ма аффикси . Ўзбек тилида -ма аффикси ёрдамида кўплаб махсус
терминлар ясалган. Тегишли манбаларда мазкур аффикснинг ясаши асос
англатган ҳаракат ва ҳолат билан боғлиқ нарсани билдирувчи от туркумига
оид сўзларни ясаб, кўплаб маъноларни ифодалаш учун хизмат қилаётганлиги
таъкидланган. Мазкур аффиксли терминлар тиббиёт, озиқ-овқат, ўрин-жой,
ижтимоий-сиёсий каби соҳаларда фаол қўлланиб келинмоқда. Гарчи камроқ
бўлса-да, -ма аффиксли терминлар қоракўлчилик соҳасида ҳам ишлатиб
келинмоқда. Бу соҳадаги шундай терминлар фақат бир хил маънони ифодалаш
учун хизмат қилмоқда. Феъл асосларидан ясалган бундай терминлар конкрет
маъноларни билдириб келиши билан характерланади. Бундай терминларнинг
сони қ арийб ў н бештадир. Мисоллар: Дерманинг термостатик қаватида
ингичка эластик толалардан иборат қўшилмалар яхши тара ққ ий этган.
Клетчатка қавати тармоқ л анган тўқималардан иборат [92, 58;]. Терининг
хоссалари деган тушунча: терининг юпқалиги, пишиқлиги тери запасини ва шу
запаслардан ҳосил бўладиган буралмаларни ў з ичига олади [46, 97;]. Ағдарма.
Ошланган терининг ички томони. Қ ил фолликуласи жойлашадиган кавакчага
ўхшаш тери тўқимаси (тузилмаси). Чорва моллари терисидан ажратиб
олинган қ ил қопламалари [47, 44; 62; 84;]. С.Н.Боголюбский... ҳомиланинг
ривожланишида пропорциясизлик юз беришини аниқлади, бунинг
натижасида терида бурмалар, д ў нгча ва эгатчалар ҳосил бўлиб, тери
нақши вужудга келади... улар мальпима қатламидаги кўпайиб бораётган қў шни
хўжайраларни ҳам ўзи билан олиб кириб, эпидермал чўзилмадан ҳосил қилади,
107

ана шу чўзилмадан б ў л ғ уси жун қ ини ҳосил бўлади. Таралмалар бирламчи
оқим толаларининг қарама- қ арши томонга равшан й ў налганлиги билан
характерланади. Чизиқли жингалаклар чала ривожланган қисми гулсимон
тузилмалардан иборат ярим доира шаклига киради. Жун толаси ривожланиш
жараёнида... эгилувчанлик хусусиятига эга бўла боради, ... турли тип ва
шаклдаги жингалакдек пишиқ эгилма ҳосил қилади. Унинг асосий тўқима
структуралари коллаген толалардан иборат бўлиб, улар бир-бири билан ўзига
хос тарзда чирмашганлигига кўра ажралиб туради ва у чирмашма деб аталади.
Ҳомила гавдасининг олдинги қисми терисида эпидермиснинг ўсув
қатламидаги хўжайралар қалинлашмаси тарзида қилтиқ жун муртаклари вужудга
келади... [43, 37; 39; 43; 31; 26;].
Далиллардан қўшилма, ағдарма, тўқима, қоплама каби терминлар
умумадабий тилда ёхуд айрим терминологик тизимларда ҳам қўлланиб
келинаётганлиги маълум бўлади. Чўзилма, эгилма, чирмашма, букилма,
қалинлашма кабилар эса фақат қоракўлчилик соҳаси терминологиясига хос
эканлигини таъкидлаб ўтамиз.
-м (им) аффикси : Қоракўлчилик терминологиясида -м(-им) аффикси
билан ясалган терминлар унчалик кўп эмас. Мазкур аффиксли ўнтадан ортиқ
термин шу соҳада ишлатилмоқда. Феъл асослардан ясалган бундай терминлар
конкрет маъноларни англатиб, қоракўл териларининг бирор қисмини
ифодалаш учун хизмат қилади. Мисоллар: Жун қоплами чақаси, тайёр тери
чиқими, терининг ўлчами, Териларнинг нави(хили) ва қўзиларнинг класси
терининг бичимига боғлиқ [47, 91; 430; 540;]. Қилтиқ жуннинг кўндаланг
кесими, кўпинча, тухум шаклида кўринади [92, 59;]. Чин тери тўқима толалари
тутамларининг мураккаб чирмашуви натижасида вужудга келган...
Термостатик ёки сўрғиччали (гиляр) қатлам. 130 кунлик бўлганда иккиламчи
оқимлар терининг деярли бутун соҳасини эгаллайди [43, 36;].
Мисоллардан - м(-им) аффиксли лексемалар аслида умумадабий тилда
ёхуд бошқа баъзи терминологик тизимларда қўлланиб келинаётганлиги, шу
108

билан бирга, қоракўлчилик соҳасида ҳам термин сифатида ишлатилаётганлиги
маълум бўлади. Шуниси ҳам борки, мазкур аффиксли терминларнинг
баъзилари умумадабий тилдагидан фарқли ўлароқ, қоракўлчиликка оид махсус
тушунчаларни ифодалайди. Масалан, оқим терминига ЎТИЛ-07да шундай
таъриф берилган: Маълум бир томонга оқаётган сув, суюқлик ёки газ жараёни;
шундай жараён йўналган томон, йўналиш (III, 179). Қоракўлчилик соҳасида
эса оқим ўзгача маънода, махсус термин сифатида намоён бўлади.
“Қоракўлшунослик” дарслигида бу термин ҳақида шундай дейилган: Муаллиф
[Н.Ф. Никольский]нинг фикрича, жингалак ҳосил бўлишига она ва ҳомила
организмида кечадиган мураккаб процесслар комплекси сабаб бўлса керак,
ушбу процесслар терилардаги толалар йўналишини ўзгартириб юборади, буни
автор “оқим” деб атаган [43,35-36;]. Қуйидаги далилларга ҳам эътибор
берайлик: Жунлар ўсиб чиқиши билан маълум томонга йўналади. Бу жунлар
биринчи оқим деб аталади. Қоракўл қ ўзиси устидаги жунлар ўсиб тараққий
этиши билан ва унинг ўзига хос хусусиятлари туфайли ҳосил бўлган бошқача
йўналишга иккинчи оқим деб аталади [92, 55-56;].
II .3. Қоракўлчилик терминларининг қўшма ва жуфт усуллар билан
ифодаланиши . Ўзбек тилшунослигида қўшма, жуфт ва такрорий
лексемаларни ўрганишга бағишланган ишлар А. Ҳожиев, Ш.Раҳматуллаев,
Н.Маматов, З.Ўринбоев кабиларнинг тадқиқотлари шулар жумласидандир.
Шунингдек бундай лексемалар ҳақида дарслик ва қўлланмаларда муҳим
мулоҳазалар билдирилган [133,95,69].
Ўзбек тилининг терминологиясига оид тадқиқотларда ҳам мазкур типдаги
терминлар озми-кўпми ўрганилган. Чунки айрим терминологик тизимларда
қўшма, жуфт ҳамда такрорий терминлардан ҳам фойдаланилмоқда.
Қоракўлчилик терминологияси ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Тўғри,
тадқиқот объектимизда композицион усул билан ясалган терминлар унчалик
кўп эмас. Шундай бўлишига қарамай, бундай терминлар ҳам озми-кўпми
даражада қоракўлчилик тушунчаларини ифодалаш учун хизмат қилмоқда.
109

А) қўшма терминлар . Қоракўлчилик соҳасида ишлатилаётган қўшма
терминлар, асосан, “от+от” қолипи асосида ясалган бўлиб, кўпроқ қоракўл
териларнинг гуллари номларини ифодалаш учун қўлланмоқда. Мисоллар:
Ҳалқагуллар ўлчами майда, ўрта ва катта гулларга бўлинади. Донагулли
гулигаз териларда 50-55% и донагул, 25%и қаламгул, тахминан, 25% и паст
сифатли гуллар бўлади. Нўхатгулларни ташкил этувчи жун тўпламларининг
учлари тугунсимон ёки нўхат шаклида жингалаклашган бўлади. Майда
жингалакли ҳ алқагуллар паст баҳоланади. Ёлгуллар, асосан, терининг ёнбош,
сон ва кўрак қисмларини қоплайди [92, 94; 97;].
Шу билан бирга, тадқиқотимизда “сифат+от” қолипи асосида ясалган
қўшма терминлардан ҳам фойдаланилмоқда. Мисоллар: Қоракўл, қоракўл
териси. Қоракўл қўзиларининг 2-3 кунлигида сўйиб олинган териси. Қоракўлча.
Эмбрионал ривожланишининг 127-135 кунлик босқичидаги ҳомилалар териси
[47, 210]. Қоракўл қўзилари терисида тер безлари яхши тараққий этган. ...
[қўзиларнинг] Ранги оч қора бўлса тери хунук кўринади ва жуни тез оқора
бошлайди, бу хил қўзилардан, кўпинча, “ оқгул” [қўйлар] етишади. Гул
узунлигининг учдан бир ва кўпинча тўртдан бир қисми чаппагулга ўхшаш
[92,58;50; 88;].
Шуниси диққатга сазоворки, қоракўлчиликда келтирилган қўшма
терминларга ясовчи аффикслар қўшилиб, янги-янги терминлар ҳам ҳосил
қилинади. Мисоллар: Ўзбекистон қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-
тадқиқот институтида, айниқса, ёш қоракўлшуносларга етарли ғамхўрлик
кўрсатилмоқда (Зарафшон, 25/12, 2007). Ушбу китоб қоракўлшунослик
(қоракўл теришунослиги) тўғрисида ёзилган ўзбек тилидаги биринчи ўқув
қўлланмасидир [43, 4;]. Қоракўлчиларимиз кўк ва сур терилар етиштиришни
19.2 % га, шу жумладан, сур терилар етиштиришни 5.7 % га етказдилар.
Қоракўлчиликни ривожлантириш учун қўйларнинг қимматли биологик
хусусиятларидан усталик билан фойдаланиш зарур. 145 кунлигида онадан чала
туғилган қўзилардан қоракўл қоракўлча олинади [92, 31; 57;].
110

Бундан ташқари, қоракўлчилик терминологиясида терминэлементлар (бу
ҳақда мазкур бобнинг кейинги бўлимида сўз юритилган) дан фойдаланиб
ясалган кўплаб бирикмалар мавжудки, қўшма терминлар ҳам айни шундай
вазифани бажариб келади. Мисоллар келтирамиз: Қоракўлчи чорвадорларимиз
мустаҳкам конституцияли қўйлар сонини кўпайтиришга эътибор беришлари
керак. Нормал қоракўл терилари тўлиқ ифодаланган гул турлари билан
қопланган. Қаламгулли териларнинг гул томонига қаралса, тери сатҳида гуллар
бир-бирининг кетига терилиб, жуда гўзал манзара кашф этади. Чаппагулли
терилар жуни, кўпинча, қуруқ ва дағал бўлади. Нўхатгулли урғочи қоракўл
қўзилар паст классларга ва териси эса паст навларга киритилади [92, 35; 57; 85;
93; 95;]. Қаламгулсимон жингалаклар орасида энг калта қилтиқ ва тивит жун
толали, қовурғасимонлар - ўртача, ярим доиралилар эса унинг толаси бўлган
[43, 76;].
Шуни қайд этиш керакки, қоракўлчилик бўйича нашр этилган ишларда
қўшма терминлар имлоси борасида хилма-хилликлар мавжуд. Айниқса, бундай
ҳар хилликнинг бир манбанинг ўзидаёқ ҳатто, бир хил қўшма терминнинг
хилма-хил ёзилганлиги эътироз уйғотади. Мисол:
ҚШ-76 да
140-145-кунга борганда жун
толалари энг узун даражага
етади (8-16мм), учлари айлана
шаклида буралган бўлади − қалам-
гул ва ловия гул ҳосил бўлади (4 3 ) Қ имматбаҳо қалам гул жингалаклар
узили шида жун сўғонлари тери
бурмаларининг
бўйига қараб жойлашганлиги... жуда
катта роль ў йнайди (4 4 ).

111

Қ-76 да
Ҳалқагуллар ҳам кам баҳоли Ярим ҳалқа ва ҳ алқа гуллар (93).
гуллар қаторига киради (93).
Қаламгул терминининг қўлланишида ҳам турличаликка йўл қўйилган.
Мисол: Шакли: орқаси ва думғўзасида узун қовурғасимон қаламгул ва
ёлгуллар, ёнбошларида эса ўртача узунликдаги ва калта қовурғасимон
қаламгул ҳамда ёлгуллар бўлади [92,108;]. Келтирилганлардан қоракўл
териларининг гулларидан бирини англатувчи битта тушунча уч хил ёзилган,
яъни: қаламгул – қалам гул – қаламигул. ҚШ-83 ҳам “Ўқитувчи” нашриётида чоп
этилган.
Бундай хилма-хилликлар нашр этилган манбаларда кўплаб учрайди.
Б) жуфт терминлар. Қоракўлчилик терминологиясида жуфт терминлар-
нинг миқдори жуда кам - ўнтага етар-етмас. Шундай бўлишига қ арамай, уларга
лисоний далил сифатида қаралиши лозим.
Тадқиқотимиздаги жуфт терминлар қоракўл териларнинг ёхуд улар
гулларининг турлари, хилларини ифодалаб келади. Мисоллар: Жун толаси
калта ва жуда калта бўлиб, ипаксимон жунли... қўзилар қимматли ҳисобланади.
Бундай қўзилар терисининг товарлик кўриниши қоракўлча ёки қоракўл-
қоракўлчага ўхшаб кетади. Ясси қаламигулнинг эса қалами-илонча деб
аталувчи тур хили бор [46, 95; 97;]. ... сур терилар ичида тилла-сур, кумуш-сур,
сур-антиқ, шамчироқ-сур ва бошқа ранг-баранг гўзал ва товланувчи терилар
учрайди. Қалам-чаппагул. Бу гул ҳам ўзига хос белгиларга эга [92,61;88;]. 130
кунлик бўлганда иккиламчи оқимлар терининг деярли бутун сатҳини
эгаллайди. Бу даврда “ёл гул” озми-кўпми кўзга ташлана бошлайди. Бу хил
териларни “ гўлак-қоракўлча” типига киритилади [43, 36;].
II.4 . Қоракўлчилик тушунчаларининг бирикма терминлар воситасида
ифодаланиши. Бу юқорида номи қайд этилган “Чорвачилик терминларига оид
русча-ўзбекча луғат”да қоракўлчиликка оид жами 191 та терминга изоҳ
112

берилган. Уларнинг атиги 34 таси нобирикма (яъни туб, ясама, қўшма) бўлса,
157 таси бирикма терминлардир. Бу рақамлар луғатдаги қоракўлчилик
терминларининг 84% бирикма терминлардан иборат эканлигини кўрсатади.
Тадқиқот объектимиздаги, қоракўлчиликка доир 2230 та термин-
карточканинг 1575 таси бирикма терминлардан иборат. Демак қоракўлчилик
терминологик тизимида ҳам бирикма терминлар миқдори жиҳатидан жуда кўп
қисмни ташкил этади.
Шуниси диққатга сазоворки, қоракўл терилари хоссаларининг бирида
камроқ, бошқасида кўпроқ терминлардан фойдаланилмоқда. Бироқ уларнинг
барчасини, табиийки, якка терминлар билан ифодалашнинг иложи
бўлмаганидан бирикма терминлар билан ифодалашга “мажбур” бўлинган.
Мана шу сабабларга кўра, қоракўлчилик соҳасида ҳам бирикма терминлар
етакчи ўринни эгаллайди.
II .4.1. Бирикма терминларининг боғланишига кўра турлари . Қоракўлчилик
соҳасида қўлланишда бўлган бирикма терминларнинг турлари, ясалиш асослари
каби хусусиятлари ҳам эътиборни тортади. Ш.Рахматуллаев ўзбек тилида
бирикмаларнинг етти хили борлигини кўрсатиб ўтган. Булар қуйидагилар:
сифатловчили бирикма, қаратувчили бирикма, изоҳловчили бирикма, изофа
бирикмаси, таъкидловчили бирикма, тўлдирувчили бирикма, ҳолловчили
бирикма [94,249].
Шуни таъкидлаш лозимки, ўзбек тилида қўлланувчи мазкур
бирикмаларнинг фақат уч туригина терминологик характерга эгадир. Булар
сифатловчили бирикма, қаратувчили бирикмалар ва изофа бирикмалардир.
Қу йида бирикма терминларнинг шу турлари хусусида қисқача сўз юритамиз.
А.Сифатловчили бирикма терминлар б ошқа терминологик тизимларда
бўлгани каби қоракўлчилик терминологиясида ҳам бирикмаларнинг айни шу
туридан кенг фойдаланиб келинмоқда. Мазкур типдаги бирикмалар
“сифатловчи+сифатланмиш” қолипи асосида ясалиб, тушунчани аниқ
ифодалаш учун хизмат қилади. Табиийки, сифатланмиш вазифасини эса ҳар
113

хил сўз туркумларига оид лексемалар ўтайди. Булар қуйидаги қолиплар
характерига эга:
“Сифат+от”қолипли бирикма терминлар: қора қоракўл (тери), кўк тери, сур
тери, ола-чипор қоракўл, қамбар қоракўл, оралиқ жун, ўрталик жун,
қўнғирсимон тус, шохсимон қават, кўк каптар, халили тери, рангдор жун: Чин
тери қўшувчи тўқима толалари тўқимларининг мураккаб чирмашуви
натижасида вужудга келган... [43, 29;]. Йирик тери – катта ёшдаги қўйлардан
олинади [52,134;]. Пўлат сур − жун толаларининг асоси қора рангда... [46,
113;].
“От+от” қолипли бирикма терминлар: кумуш сур, тилла сур, шамчироқ
сур, қалам гул: Пўстлоқ қатлам тангачали қатлам тагида жойлашган... [43,
33;]. Дағал жунли қуй зотлари [52,139;]. Кумуш ранг − асосининг тўқ сурма
ранг ёки қора ранги билан учининг кул ранг, кумуш ранг тус аралашмасидан
ҳосил бўлади [46, 113;]. Қоракўлнинг қаҳрабо сур ранглиси [47, 436;].
“Сифатдош+от” қолипли бирикма терминлар: чувалган расм, кирувчи
жун тола, пигментлашган жун, ошланган тери, ўсинқараган жун. Бу кўрсаткич
терининг ҳамма сатҳини қопловчи жунлар сонига... боғлиқ Хурпайган
қаламгуллар терининг ҳамма қисмида учрайди [92, 97;].
Б. Қаратувчили бирикма терминлар. Қоракўлчилик терминологиясида
қаратувчили бирикма терминлардан ҳам фойдаланилмоқда. Бундай терминлар
“қаратувчи+қаралмиш” қолипи асосида шаклланган. Мазкур қолипдаги
терминларнинг қаратувчи компоненти от ёки отлашган лексемалардан иборат
бўлиб, -нинг қаратқич келишик қўшимчаси билан, қаралмиш компонент
эса -и(-си) эгалик қўшимчаси билан шакллантирилади. Мисоллар:
жуннинг узунлиги, жуннинг қисқалиги, гулларнинг таркиби, терининг
нотекислиги. Бироқ терининг қалинлиги, жунларнинг зичлиги ва уларнинг ўсиб
ривожланиш интенсивлиги ҳомиланинг ёшига қараб турлича бўлади. Қоракўл
терига ишлов берилаётганда эпидермиснинг яхлитлигини бузмасликка ҳаракат
қилинади... [43, 28; 29;]. Рангининг текислиги кўк териларнинг энг муҳим
114

сифат белгисидир [92,78;]... жунларнинг жингалаги ўроқсимон,
қаламигулларнинг узунлиги бўйича бирин-кетин ярим ҳалқа ҳосил қилиб
жойлашган [47, 70;].
В.Изофали бирикма терминлар. Ниҳоят, қоракўлчилик
терминологиясида изофали бирикмалардан ҳам фойдаланилмоқда. Бундай
бирикмалар “изофаловчи+изофаланмиш” қолипи асосида шаклланган. Унинг
изофаловчи компоненти бош келишикдаги от ёхуд отлашган лексемалардан
иборат бўлиб, изофаланмиш компоненти ҳам от лексемадан ташкил топади,
бироқ - и (-си) эгалик кўшимчаси билан шакллантирилади. Мисоллар: гул
ўлчами, тери сатҳи, сатҳ кенглиги, тола ўқи, жун қини, жун тузилмаси, тери
нақши. Қорақалпоқ сури олти хил нақшга бўлинади: пўлати сур,... ўрик гули,
қамар, шабдор ва чақир [46, 49;]. Қоракўл ипаксимон, ялтироқ жун қопламига
эга, жун қоплами ҳар хил нақшларда товланиб туради. Келтирилган
бирикмаларнинг сифатловчи, қаратувчи, изофаловчи компонентларини
умумлаштириб, терминэлемент деб аташни лозим топдик. Мазкур термин
ҳақида ўз ўрнида сўз юритамиз.
Келтирилган далиллардан қоракўлчилик терминологиясида
қ ўлланаётган бирикма терминларнинг турлари ҳақида маълум бир тасаввур
ҳосил бўлди, деб ҳисоблаймиз. Ушбу ўринда бирикма терминларнинг таркиби
(тузилиши)ни аниқлаштиришдан, иккинчидан, уларнинг биринчи
компонентларини, яъни терминэлементларининг 36
ясалиши жиҳатларини
ўрганишдан иборат эканлигини эътиборга олиб, қуйида шу масалалар бўйича
фикр-мулоҳазалар билдирамиз.
2.4.2.Бирикма (термин)ларнинг тузилишига кўра турлари . Ўзбек
тилшунослигида бирикмаларнинг тузилишига кўра икки турга ажратилиши
қатъийлашган. Масалан, А.Ҳожиев бирикмаларнинг тузилишига кўра
турларини содда ва мураккаб [133,95]
, Ш.Раҳматуллаев эса йиғиқ ва ёйиқ
36
Юқорида келтирилган бирикмаларнинг сифатловчи, қаратувчи, изоҳловчи
компонентларини умумлаштириб, терминэлемент деб аташ лозим деб ҳисобладик.
Мазкур термин ҳақида ўз ўрнида сўз юритилади.
115

[94,270-271;], деб аташган. Махсус луғатда, терминология масалаларини
ўрганишга бағишланган ишларда, уларнинг тузилишига кўра турлари содда ва
мураккаб, деб аталганлигини эътиборга олиб, шу терминлардан фойдаландик.
Қоракўлчилик терминологик тизимида ҳам кўплаб содда ёки мураккаб
терминлар қўлланиб келинмоқда. Икки компонент, яъни терминэлемент ва
термин (лексема)дан иборат бирикмалар содда ҳисобланади. Тадқиқот
объектимизда қўлланаётган жами бирикма терминларнинг 70-80% ни содда
бирикма терминлар ташкил этади. Бундай терминлар соҳага оид тушунчаларни
тўғри ва аниқ ифодалаши билан бирга, терминологиянинг асосий
принципларидан бири − ихчамликни ҳам таъминлайди. Мисол: Қоракўл қўй,
қоракўл қўзи, биринчи оқим, иккинчи оқим, қоракўлча тери, тақир тери, гул
турлари, ипаксимон жун, ялтироқ жун, қилтиқ жун, қўнғирсимон тус,
жунларнинг узунлиги, “мошкичири” тери, қамбар тери, халили тери, гулигаз
тери, жингалакли жун, шаклсиз гул, гулларнинг “очилиши”, жўяк
чуқурликлари, гулларнинг ялтироқланиши, ялпоқ қаламгул, қовурғасимон қирра,
жўяк оралиғи, ўзгарма қаламгул, қилтиқли жун, тери қоплами, жун пиёзчаси
ва б.
Уч ва ундан ортиқ компонентли бирикмалар мураккаб бирикмалар
жумласига киради. Қоракўлчилик соҳасида ҳам мураккаб бирикма
терминлардан фойдаланиши табиийдир. Бундай бирикма терминлар жами 80-
100% ни ташкил этади. Мазкур термин уч, тўрт,беш, олти компонентлардан
иборат. Мисоллар ушбу фикрни тасдиқлай олади.
Уч компонентли бирикмалар: биринчи оқим жун, иккинчи оқим жун,
терининг тўрсимон қатлами, тери рангининг тўқлиги, пўлат рангли тери,
ўрта кўк тери, сут рангли тери, оқ оралаган қора, сийрак оқ жун, малла
рангли тери, жунларнинг таг қисми, оч пушти сур, ўрик гулли сур, қоракўл
қўзи териси, қоракўл териларининг гуллари ва б.
Тўрт компонентли бирикмалар: мустаҳкам конституцияли қоракўл
қўйлари, гулларнинг марказий ўқ чизиғи, қора рангли қоракўл тери, қоракўл
116

терисининг табиий ранги, бурул кўк қоракўл тери, оч пўлат рангли тери,
бронза ранг сур тери, усти тор қиррали қаламгул, садаф рангли кўк қоракўл.
Беш компонентли бирикмалар: оқ олтин тусли сур тери, қўрғошин
рангли кўк қоракўл тери, сур қоракўлнинг оч тилла нақши ва б.
Олти компонентли бирикмалар: шамчироқ рангли антиқа сур қоракўл
қоракўлча, “оқ оралаган” рангли кўк қоракўл тери, ялтироқ тошкўмир рангли
сур қоракўл тери, шамчироқ гул рангли сур қоракўл тери ваб.
Таъкидлаш керакки, мураккаб бирикма терминларнинг, айниқса, тўрт,
беш, олти компонентлилари ахборот алмашиш жараёнида муайян
қийинчиликларни вужудга келтиради. Бундай терминлар ихчамлаштирилса,
мақсадга мувофиқ бўлар эди.
2.4.3. Бирикма терминлар таркибидаги терминэлементларнинг ясалиши .
Маълумки, терминологияда ҳам ўзига хос айрим терминлар билан иш
қурилади. Элемент шундай терминлардан биридир. Мазкур термин дастлаб
1945 йилларда рус терминшуноси Д.С. Лотте томонидан қўллана бошланган. У
асарларидан бирида учта мустақил маъноли сўзлардан ташкил топган бирикма
терминларнинг ҳар бир компонентини элемент, деб атайди [64]. XX асрнинг
60-70 йилларида рус терминшунослигида терминоэлемент терминидан
фойдаланила бошланди. Масалан, В.П.Даниленко ўз ишларида мазкур
терминни тез-тез тилга оладиган бўлди. Шуниси ҳам борки, олима якка
ҳолдаги (ясама, қўшма) терминларнинг шаклланишида иштирок этувчи - он, -
драм, -рама, -трон, -тека, -наве кабиларни терминоэлемент деб атайди [34,7-
67;]. Бироқ рус терминшунослигида бирикма терминларнинг биринчи, яъни
аниқловчи компонентини қандай термин билан аташ кераклиги ҳақида фикрга
дуч келинмади. Ҳар бир тушунчанинг ўзига хос термин билан ифодаланиши
зарурлигидан келиб чиқилганда, бирикмалар таркибидаги аниқловчи
компонентлар ҳам аниқ бир термин билан ифодаланиши кераклиги ўз-ўзидан
аён бўлиб турар эди. Шу боисдан, ўзбек терминшунослигида бундай
компонентларни терминэлемент, деб аташ зарурлиги таъкидланди ва
117

терминологик соҳаларни ўрганишга бағишланган ишларда қўлланилди. Биз
ҳам бирикма терминларнинг аниқловчи компонентларини терминэлемент, деб
аташни маъқул деб топдик.
Бошқа соҳалардаги терминологик тизимларида бўлганидек
қоракўлчилик соҳасида ҳам бирикма терминларнинг терминэлементлари,
асосан, сифат, сифатдош ҳамда кам миқдорда равишдошлардан иборат. Шуни
эътиборга олиш лозимки, ҳар қайси соҳада қўлланаётган бирикма
терминларнинг терминэлементлари ясалишида ўзига хос лисоний
воситалардан фойдаланилади. Масалан, ботаник терминологияда -симон, -дош
каби аффикслар билан ясалган терминэлементлардан қай даражада фаол
фойдаланилаётган бўлса, шундай ясалмалар, чунончи, математика
терминологиянинг ўзига хос хусусияти эса айрим аффикслар билан ясалган
Терминэлементлар бирикмалар таркибида шу соҳага оид тушунчаларни тўғри
ифодалаш учун хизмат қилиб келмоқда.
Нарса-предметларнинг кенг тушунчали белгиларини ифодаловчи
сифатлар нафақат оғзаки, бадиий нутқларда, балки терминологик
терминэлементларнинг ясалишида ҳам фаол равишда қўлланилмоқда. Бироқ
ҳар қандай терминологик тизимда бирикмалар таркибида терминэлемент
вазифасини бажарувчи сифатлардан уларнинг ўзига хос хусусиятидан келиб
чиққан ҳолда фойдаланилиши турган гап. Тўпланган материаллар таҳлилидан
қоракўлчилик терминологиясида сифатларнинг икки хил тури ҳам
терминэлементлик вазифасини бажариб келаётганлиги маълум бўлди. Булар: а)
нисбий сифатли термин э лементлар; б) аслий сифатли терминэлементлардан
иборат.
Ўзбек тилида предмет белгисини бевосита, бошқа предметга нисбат
қилмаган ҳолда ифодалайдиган аслий сифатлар ўзига хос ўринни эгаллайди.
Аслий сифатлар предметларнинг инсоннинг сезги органлари воситасида ҳис
қилинадиган белгиларини ифодалаш учун хизмат қилади. Ранг-тус, маза-таъм,
ҳид, даража(температура), намлик миқдор, катталик (ҳажм), оғирлик
118

мустаҳкамлик каби хусусиятлар шундай белгилар жумласидандир. Бундай
белгиларни англатувчи сифатларнинг ҳар бири ўзига хос лексик-семантик
гуруҳни ташкил этади.
Шуни таъкидлаш лозимки, мана шундай белгиларни ифодаловчи аслий
сифатлардан хилма-хил терминологик тизимларда терминэлементлар сифатида
фойдаланилмоқда. Бироқ ҳар бир терминологик тизимнинг ўзига хос
хусусияти мавжудлиги туфайли уларда аслий сифатларга хос лексик-семантик
гуруҳларининг айрим турларигагина терминэлемент сифатида фойдаланиб
келинмоқда. Бинобарин, ҳар қайси терминологик тизимда хосланиш рўй
беради. Масалан, математикада ранг-тус, маза-таъм каби лексик-семантик
гуруҳларни англатувчи аслий сифатлар мутлақо учрамайди. Айни шундай
хосланишни қоракўлчилик терминологиясида ҳам аниқ кўриш мумкин.
Негаки, қоракўлчиликда қоракўл териларнинг ранг-туси, ўлчами, ҳажми муҳим
роль уйнайди. Бинобарин, мазкур терминологик тизимда аслий сифатларнинг
фақат шу лексик-семантик гуруҳи бирикма терминларнинг терминэлементлари
сифатида намоён бўлади. Қуйида келтирилаётган далиллар шундан далолат
беради.
1.Терминэлементлар қоракўл терилари жунларининг ранг-тусини
ифодалайди. Маълумки, “Қоракўл терисининг табиий ранги жунларнинг
пигментланишидан туси ўзгаради. Пигментланиш даржаси қўйнинг наслий
хусусиятларига, наслчилик ишларини йўлга қўйиш, яъни танлаш ва жуфтлаш
ишларини юқори даражада олиб боришга боғлиқдир”[91,60].
Мана шу сабабларга кўра, қоракўл терилари хилма-хил ранг-туслар
билан товланади. Уларни ифодалаш мақсадида қуйидаги аслий сифатлардан
иборат терминэлементлар бирикма терминлар таркибида қўлланилмоқда:
Кўк: ... кўк терилар ичида ҳаво ранг, кўк каптар, тўқ кўк ... терилар
учрайди [92, 61;]. Бир хилда жилоланиш кўк терилар нақшларига қараб
фарқланади [46, 107;].
Қора: Улар оқ ва қора жунлар аралашмасидан иборат бўлади [52,153;].
119

Оқ: Кул ранг тери мўйнаси оқ ва қора жунларнинг миқдори ва узунлигига
кўра тўқ кул ранг, ўртача кул ранг ва оч кул ранг бўлиши мумкин [52,134;].
Қўнғир: Шерозий териларда сарғиш ва қўнғир териларда қўнғирсимон
тусларнинг пайдо бўлиши шохсимон хўжайралар рангининг ўзгаришидан
юзага келади [92, 61;].
Сур (асли форс-тожикча сурх сўзидан): Сур терилар юқори даражада
баҳоланади [52,141 ;] . Сур қоракўл ранги [оч тилла] нинг бир тури [47, 435;].
Сори (сариқ сўзининг диалектал шакли): Баъзи қўзилар териси танага
ёпишган бўлади, ... баъзилариники эса жуда кўп тиришлар ҳосил қилади.
Булар сори чори деб аталади [92, 82;].
2. Терминэлементлар қоракўл терилар ёхуд гулларининг ўлчами,
ҳажмини ифолайди. Масалан :
Қисқа: Қисқа қаламгуллар узунлиги 20 мм гача... бўлади [92, 86;].
Узун: Узун қаламгуллар юқори баҳоланади [52,1ЗЗ;].
Тор: Тор ёлгулларнинг кенглиги 3-4 мм... бўлади [92, 92;].
Кенг: Кенг чаппагуллар кам қимматли ҳисобланади [92, 92;].
Ясси: Паст ясси гуллар қисқа жунлардан ҳосил бўлиб, тери сатҳига
ёпишиб туради [92,96;]. Ясси тип – ясси қаламгулли ва ясси ёлгулли
жингалаклар кўпчиликни ташкил этади... [46, 35;].
Юпқа: Юпқа терида қалин, ўртача матни ва ўртача узунликда жун
ўсган... [46, 97;].
Қалин: Қалин тери устида... ўртача узун ва ўртача йўғон жун ўсади [46,
97-98;].
Ингичка: ... юпқа ва бўш тери устида унча қимматга эга бўлмаган
жингалак ҳосил қилувчи узун, ингичка... жун ў сади [46, 97;]. Бошқа тилларда
бўлганидек ўзбек тилида ҳам “...Ясаш асосидан англашилган нарсага
хосланганлик чоғиштириш, ўхшатиш, ўрин ёки пайтга нисбатлаш каби
маъноларни...”[103,282;] ифодаловчи нисбий сифатлар мўл-кўллиги билан
120

бошқа турдаги сифатлардан фарқ қилади. Худди шундай сифатлардан бирикма
терминларнинг терминэлементлари сифатида кенг фойдаланилмоқда.
Маълумки, нисбий сифатлар фақат ясовчи қўшимчалар билан ясалади.
Натижада, умумадабий тилда ҳам, бадиий ва оғзакии нутқда ҳам,
терминологик тизимларда ҳам нисбий сифатлардан у ёки бу даражада
фойдаланилади, бироқ бу ўринда терминологик тизимларнинг ўзига хос
хусусиятга эга эканлиги туфайли нисбий сифатларни терминэлемент тарзида
ишлатиш ўзгача йўллари мавжуд.
Тилшуносларимизнинг ҳисоб-китобларига қараганда, ўзбек тилида
нисбий сифатларнинг ясалишида 40-41та аффикс қатнашган ва қатнашмоқда
[103,220-225;132,51-77;]. Маълумки, фан ва техника, ишлаб чиқариш, қишлоқ
хўжалигининг ҳар бир соҳасида ўзига хос лингвистик тушунчалар билан иш
кўрилади. Бундай тушунчаларни ифодалаш учун уларни тўғри, аниқ англатиш
мақсадида муайян аффикслар билан ясалган аслий сифатлар бирикма
терминларнинг терминэлементлари тарзида қўлланади. Шу туфайли у ёки бу
терминологик тизимнинг бирида кўпроқ бошқасида эса камроқ аффикс билан
ясалган терминэлементлардан фойдаланилмоқда. Масалан, ижтимоий-сиёсий
соҳада -ий(-вий) аффиксли терминэлементлар жуда кўп бўлса, тадқиқот
объектимизда улар мутлақо учрамайди. Шу сабабларга кўра, қоракўлчилик
терминологиясида аслий сифатлар билан ҳосил қилинган бирикмаларнинг
терминэлементлари ясалишида камроқ миқдордаги аффикслардан
фойдаланилганлиги аниқланди.
-симон аффиксли терминэлементлар. Ўзбек тилшунослигининг сўз
ясалиши қисмида сўз ясовчи барча аффиксларнинг вазифалари у ёки бу
даражада ёритилган. Тўғри, бундай манбаларда баъзи аффикслар ҳақида
тўлиқроқ маълумот берилган бўлса-да, бошқаларида ўта қисқа маълумотлар
билан чекланилган. Аслида форс-тожик тилларидан ўзлаштирилган сўзларда
иштирок этгансимон (сумон) аффикси вақт ўтиши билан ўзбек тили лексикаси
материаллари асосида ҳам сўзларни ясашда иштирок эта бошлади. Бироқ
121

мазкур аффикс ҳақида тўлиқрок маълумотга эга бўлинмади. Ваҳоланки, XX
асрнинг 60-70-йилларидан кейин -симон аффиксининг қўлланиш доираси
ниҳоятда кенгайиб кетди. Бундай ҳолат, айниқса, терминологик тизимларда
фаол равишда рўй бера бошлади. Э.Бегматовнинг тадқиқотида қайд
этилишича, “Бу қўшимча ўзбек антонимия терминологиясини ясашда,
айниқса, активдир. Масалан, А.А.Асқаров ва Х.З. Зоҳидовларнинг “Русча-
ўзбекча-лотинча нормал анатомия луғати” (1971) да учровчи 170 дан ортиқ
термин - симон қўшимчаси билан ясалган” [19,19;]. Мазкур фикрнинг
тўғрилиги З.Мираҳмедованинг номзодлик диссертациясида тўла тасдиқланган
[74]
. - симон аффиксининг терминологии тизимларда тутган ўрни ҳақида
аниқроқ тассавур ҳосил қилиш мақсадида яна бир манбага мурожаат қиламиз.
Бу Қ.Зокиров ва Ҳ. Жамолхонов томонидан нашр этилган энциклопедик
луғатдир [42]
. Мазкур манбадан 200 дан ортиқ сўз -симон қўшимчаси билан
ясалган. Масалан, бошоқсимон, бутасимон, дарахтсимон, кашничсимон,
капалаксимон, наштарсимон, нурсимон, олмасимон, оқсилсимон, патсимон,
панжасимон, пиёзсимон, р о ваксимон, сутсимон, тасмасимон, тухумсимон,
тугунаксимон , тожбаргсимон, хумсимон,шингилсимон, юлдузсимон, ў тсимон,
ҳалқасимон ва бошқалар шулар жумласидандир. Бундай далилларни яна
кўплаб келтириш мумкин. Лекин шуларнинг ўзиёқ -симон аффиксининг
терминологик тизимлари таркибидаги терминэлементларни ифодаловчи
махсус аффикс сифатида барқарорлашиб қолганлигидан далолат беради. Буни
қоракўлчилик терминологик тизимида ҳам аниқ кузатиш мумкин. Тўғри,
тадқиқот объектимизда -симон аффиксли терминэлементларнинг миқдори
юқорида келтирилган манбаларникидан бир мунча камроқ. Қоракўлчилик
терминологиясидаги қирқтадан ортиқ терминэлементнинг - симон аффикси
билан ясалганлиги қоракўл терилари устки қатламининг тузилиши, қандай
шаклларга эга эканлиги ҳақида ўхшатиш йўли билан аниқ тасаввур ҳосил
қилишга имкон беради. Бундай ҳолат қоракўл терминларни хил ва навларга
ажратишда муҳим мезон ҳисобланадики, бу териларнинг товар сифатини
122

белгилашда ўзига хос роль ўйнайди. Қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган -
симон аффиксли терминэлементларнинг асослари хилма-хил нарса-
предметларнинг номларидан иборат эканлиги диққатга сазавордир. Бундай
термин э лементларнинг лингвистик таҳлил асосида қуйидаги лексик-семантик
гуруҳларга ажратиш мумкин.
а) қоракўл терининг шаклини ўсимликлар оламига хос терминлар
асосида ифодаланиши қоракўл теринин орқаси ва дум ғўзасида ўртача
узунликдаги ва калта қалами, ён бошларида ловиясимон жингалаклар
жойлашган...[46, 108;]. Терининг жилоси ... кучсиз ипаксимон ва кам ялтироқ
жунли қўзилар, шунингдек нўхатсимон ... жингалакли ...қўзилар II классга
киради [46, 111;].
б) кишилар ёхуд ҳайвонлар анатомиясига оид терминлар асосларда
ўхшатиш: Қовурғасимон юпқа.. . териларда асосий жойни чаппагуллар
эгаллайди [92, 85;]. Ёлсимон қаламгуллар, асосан, узун- узундир [92, 89;].
Қоракўл териси тусининг бу хил ўзгариши шохсимон қаватнинг секин-аста
эскиришидан бўлса керак [92, 61;].
Уй-рўзғор буюмларини ифодаловчи асослар: Гул остига кирувчи жунлар
ў роқсимон бўлиб, гулларнинг ички ва остки қисмини ташкил қилади (Қ- 67,
85). Улар [ ёғ безлари ] нотекис жойлашган қ опсимон бўлиб, чиқариш йўллари
жун қинининг юқори учинчи қисмидан очилади [92, 58;]. Ҳалқасимон
жингалаклар сифатсиз ҳисобланади [52,133;]. Бу гулларни ҳосил қилувчи жун
кокилчаларининг учлари буралиб гул ташқарисида кўриниб туради. Шунинг
учун пармасимон гул деб аталади [92, 95;]. Жун тўпламларининг учлари
тугунсимон ёки нўхат шаклида жингалакланган бўлади [52, ЗЗ;]. Булар
[қопловчи жунлар] қўзининг бош томонига қараб, одатда, ярим чамбараксимон
. .. тарзда қайрилган бўлади [92, 85;].
- симон аффиксли терминэлементлар хилма-хил нарса-предметларни
ифодаловчи асослардан иборат бўлиб, улар жуда озлиги туфайли
гуруҳлаштирилмасдан, матнли мисоллар келтириш билан чекланилди.
123

Гажаксимон қаламгуллар қалин, ипаксимон ва дағал - ипаксимон
жунлардан иборат [92,91;]. Жун кокилчаларидаги асосий қисм жунлари
тўлқинсимон буралгандир [92,94;]. Катта ҳалқа гулларини ҳосил қилувчи жун
кокилчалари тагидан... доирасимон буралиб жингалакланади [92,97;].
Жунларнинг учи деярли оқ рангдан то тилласимон - сариқ ёки қизғиш
кумушсимон рангигача ўзгаради [92,76;]. Жун толаларининг кўп ёки оз
даражада ёруғлик нурини қайтариш хусусияти, бу хусусият жунларнинг
тангачасимон қаватининг тузилишига боғлиқ [47,58;]. Терисининг жилоси...
кучсиз ипаксимон ва кам ялтироқ жунли қўзилар, шунингдек... лоссимон
жингалакли... қўзилар II классга киради [92,111;]. Шерози териларда сарғиш ва
қўнғир ёки қора териларда қўнғирсимон тусларнинг пайдо бўлиши шохсимон
ҳужайралар рангининг ўзгаришидан юзага келади [92,61;]. Эпидермиснинг
шохга айланган юпқа қавати пардасимон қатламли қаватга яқин туради
[92,58;]. Тўқ қамбар қўнғир ёки тўқ жигар рангга ўхшайди... Бу турдаги
териларнинг тўқи зангсимондир [92,70;]. Баъзи қамбар териларнинг ўрта
қисмида, кўпинча, тақасимон тўқ, жигар рангли ёки қўнғир тусли доғ
учрайди... [92,70;]. Қоракўл териси устидаги жингалаксиз ва ғижим
бахмалсимон жун жуда чиройли расм ҳосил қилади [92,96;]. Ярим доирасимон
жингалакларнинг ҳам 3 хили бор:... қиррасимон қалами, эгарсимон қалами,
ҳалқасимон қалами [92,97;].
Характерлиси шундаки, қоракўлчилик соҳасида -симон аффикси
воситасида русча-байналмилал асослардан ҳам терминэлементлар ясалган.
Тўғри, бундай ясалиш айни шу соҳада камрок учрайди. Шундай бўлишига
қарамай, уларни ҳам лисоний далил сифатида келтирамиз: ...концентрик-
параллел тип − айниқса сағри соҳасида концентрик ярим доира, ярим ой ёки
шарсимон нақш ҳосил қилади [47, 444;]. Жунларнинг таги колбасимон ёки
пиёзнинг бошига ўхшаш йўғонлашган ... жун сўрғичлари устида жойлашган
[92, 58;]. Узун, йўғон, тўғри ёки бироз эгилган, конуссимон туклар. Анча
калта, ингичка ва тез ўсадиган цилиндрсимон ўта жингалак толалар [47, 84;].
124

Олмос ранг сур асоси тўқ қўнғир ёки қора бўлиб, учига борганда бирданига
пластинасимон оқ рангга ўтадиган жунли бўлади [46, 49;].
Маълумки, ўзбек тилида нарса-предметларнинг ўхшатишни ифодалаш
мақсадида -симон аффиксидан ташқари -дек -дай каби
аффикслардан, шунингдек ўхшаш, каби, сингари, шекилли каби сўзлардан ҳам
фойдаланилади. Ўхшашликни ифодаловчи бундай воситалар оғзаки ёки ёзма
адабий нутқнинг кўрки ҳисобланади. Ўзбек тилининг терминологик
тизимларини тадқиқ этишга бағишланган лингвистик ишларда соҳавий
бирикма терминларининг аниқловчи компоненти, яъни
терминэлементларининг ясалишида -симон аффиксининг алоҳида ўрни
борлиги етарли далиллар билан исботлаб берилган. Ҳақиқатан, мазкур аффикс
қисқа, ихчам, энг муҳими, тушунчаларни тўғри ифодалай оладиган
тилшуносликда терминэлементларнинг ясалишида, терминологик
бирикмаларнинг махсуслаштирилишида муҳим роль уйнаб келмоқда. Юқорида
келтирилган мисоллар ҳам шундан далолат беради. Шунга қарамай,
қоракўлчилик ва қоракўлшуносликка бағишланган ишларда шундай қулай
воситадан кам фойдаланилмоқда:
Жунларнинг учи очиқ ёки кумушдай, ё тилладек товланса, бундай сур
терилар сифатли ҳисобланади [92, 76;]. Қиёс: Жунларнинг таг қисми қора
қўнғир ёки жигар рангли, уларнинг учлари эса тилласимон сариқдир
[92,76;]. Жуннинг таг қисми қора, учлари кумушсимон оқимтир ёки
кумушсимон оч сариқ тусдадир [92,76;].
Қуйидаги мисоллар ҳам эътиборга лойиқ: Жунларнинг жингалакланиши
ў роқ шаклида бўлиб, гулларнинг устки томонини қоплаб туради [92,89;].
Нўхатгулларни ташкил этувчи жун тўпламларининг учлари ... нўхат шаклида
жингалакланган [92,94;]. Жунларнинг асоси оч жигар ранг, учлари эса тилло
ёки сомон тусига ўхшайди [92,76;] . Ловия (дона) шаклидаги гуллари кўпроқ
бўлган... қоракўл терилари [47, 484;]. Қиёс: ярим доира қалам ва ловиясимон
жингалакли қўзи териси [47, 485;], Терини пайпоқ шаклида ишлаш [47, 486;].
125

Бизнингча келтирилган мисоллардаги намуналардан -симон аффикси
билан ясалганида бирикма терминларнинг ихчамлиги сезиладики ундан
фойдаланилса анча қулайликка эришилган бўларди.
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати” да йигирматага етар-етмас доирасимон,
кумушсимон, одамсимон, олтинсимон, тилласимон, тўлқинсимон каби сифат
туркумига оид сўзлар қайд этилган.
Тўғри, мазкур луғатнинг сўзлиги чегараланганлиги туфайли
-симон аффиксли терларнинг яна бир қанчаси ўз ифодасини топмаган. Шунга
қарамай, биргина қоракўлчиликка оид терминологик тизимида бирикмалар
таркибида -симон аффиксли сифатларнинг ишлатилаётганлиги ўзбек тили
луғат таркибининг бойлигидан далолат беради.
Фикримизнинг далили учун қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган
терминлар таркибидаги сифат сўзларни келтирамиз. Чунки булар -симон
аффиксли терминэлементларнинг ўрни ҳақида аниқ тассавурга эга этади:
бахмалсимон, бронзасимон, доирасимон*, гажаксимон, ёлсимон, зангсимон,
ипаксимон, кумушсимон* 37
, колбасимон, конуссимон, ловиясимон, лоссимон,
наматсимон, нўхатсимон, олтинсимон*, пармасимон, пардасимон,
платинасимон, парсимон, сақичсимон, сурсимон, сўрғичсимон, тангачасимон,
тақасимон, тилласимон*, тўрсимон, тугунсимон, цилиндрсимон,
чамбараксимон, чироқсимон, шохсимон, шишасимон, эгарсимон, ўроқсимон,
қумсимон, қопсимон, қиррасимон, қўнғирсимон, ҳалқасимон.
Ўзбек тилида -ли аффикси иштирокида хилма-хил маъноларни
ифодаловчи сифатларни ясаб келаётганлиги тегишли манбаларда қайд этилган
[19,144-145;]. Бироқ қоракўлчилик терминологик тизимида бирикмаларнинг
терминэлементларини ясовчи - ли аффиксининг функцияси чегараланган.
Тўпланган материалдан маълум бўлишича, тадқиқотимизда - ли аффикси фақат
бир хил маънони ифодаловчи терминэлементларни ҳосил қилади. Белгини
37
Юлдузча белгиси қўйилган сифатлар “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” да акс эттирилган.
126

англатувчи терминэлементларнинг асослари фақат от туркумига оид ёки
отлашган сўзлардан иборат бўлади.
Қоракўлчилик терминологиясидаги - ли аффиксли терминэлементларни
икки гуруҳга ажратиш мумкин: а) умумфилологик луғатларда қайд этилган
терминэлементлар; б) умумфилологик луғатларда қайд этилмаган
терминэлементлар. Буларнинг ҳар қайсиси тегишли далилларга эга.
1. Қоракўлчиликда қўлланилган -ли аффиксли терминэлементлари
умумфилологик луғатларда қайд этилган. Масалан, Майин жунли сержун
қўйлар [52,136;]. Ярим доирали қаламгуллар терининг сағри қисмида...
жойлашган бўлади [92, 86;]. Тор ва узун ёлгуллар майда, узун ва тўлиқ
жингалакли қаламгуллар... чиройли ва кўркам расм ҳосил қилади [92, 92;].
Чаппагулли терилар жуни, кўпинча, қуруқ ва дағал бўлади [92, 93;]. Ҳеч
қандай пигментациясиз ва бирорта ҳам пигментли тола аралашмаган жун [47,
47;].
Ушбу ўринда шуни ҳам қайд этиш лозимки, айрим манбаларда -ли
аффиксини қўллашда баъзи хатоликларга йўл қўйилган. Қуйидаги мисолга
эътибор берайлик: Қовурғали қаламгуллар ялпоқ қаламгулларга ўхшаш бўлади
[92, 88;]. Кўринадики, мазкур бирикма таркибидаги терминэлементнинг -ли
аффикси билан ясалганлиги мазмунан хатога олиб келган. Чунки қаламгулли
терининг қовурғаси бўлмайди. Қовурға эса анатомик терминдир. Аслида
мазкур тери тўрининг устки қисми қовурғага ўхшаш бўлади. Қуйидаги
мисолда бундай хато тузатилган: Қовурғасимон қаламгуллар жўяк оралиги 1-3
мм га тенг [92,88;]. Бошқа бир манбада ҳам айни шу хилдаги ясалишдан
фойдаланилганки, буни хатоликка йўл қўйилган : Оқ жунлар янада узунроқ ва
яхши ялтироқ бўлса, айниқса ясси ва қовурғасимон гулли териларда чиройли
нақш ҳосил бўлади [46, 107;].
Ушбу мисолда -ли ва - симон аффиксларининг ортиқчалиги билиниб
турибди: Қора терилар ранги текис, гуллари ҳар хил, расми чиройли ва
ялтироқли (?!) бўлгани туфайли жаҳон бозорида қадрланади [92,62;]. Бу
127

мисолда, ялтироқ лексикасининг ўзи сифат туркумига мансуб ясама сўз бўлиб,
белгини ифодалаб келмоқда . Шу боис -ли аффиксининг қўлланиши
ортиқчадир.
Қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган айрим бирикма терминлар
таркибидаги “ асос+-ли” аффиксли сифатлар адабий тил доирасида
ишлатилаётганлиги туфайли тегишли луғатларда қайд этилган. Бундай
сифатларни шу соҳа терминологиясида терминэлементлик мақомига эга
бўлган деб ҳисоблаймиз. Оч кўк жилоли терилар орасида пўлати ва сут ранг
фарқ қилади [46 , 107 ;] . Ҳар хил толали жунларга хос бўлган тўлқинсимон
жингалак [47, 82;]. Кўк терилар қоракўл териларининг энг чиройли ва
қимматли рангидир [92, 62;].
- сиз аффиксли терминэлементлар . Ўзбек тилида -сиз аффикси, асосан,
от туркумига оид сўзлар (терминлар) таркибида хилма-хил маъноларни
англатиб келиши ҳам тилшуносликка хос манбаларда кўрсатиб ўтилган.
Мазкур аффиксли сўзлардан адабий тилда ҳам, қатор терминологик
тизимларда ҳам фаол фойдаланилмоқда. Бироқ бундай имконият айрим
терминологик тизимлардан қандай маънони англатишига қараб, бир қадар
фойдаланиш чекланган. Буни ҳар қайси терминологик тизимнинг ўзига
хослиги билан изоҳлаш мумкин. Қоракўлчилик соҳасининг терминологик
тизими ҳақида гап кетганда, шуни таъкидлаш лозимки, унда -сиз аффикси
билан ясалган терминэлементлар фақат кенг маънодаги нарса-предметларнинг
“...ясовчи асосдан англашилган, нарсанинг кам, нормадан паст (деярли йўқ)
даражада мавжудлигини билдирувчи” [132,52-54;] терминэлементларни ясаб
келади. Маълумки, -сиз аффикси шахсга нисбатан ҳам шундай маънони
англатади. Бироқ қоракўлчиликда мазкур маънони ифодаловчи
терминэлементларга дуч келмадик.
Тўғри, тадқиқот объектимизда қўлланилган -сиз аффиксли
терминэлементлари у қадар кўп эмас. Шундай бўлса-да, бундай
128

т ерминэлементлар ўзига хос лисоний далил ҳисобланади. Мисолларга
мурожаат қ иламиз.
Қўйларининг боши бир оз чўзиқ, қулоқлари осилиб туради, қўчқорлари
шохли, совлиқлари шохсиз бўлади [52,141;]. Жингалак шаклига кўра,
қимматли гуллар (қалами, ловия, энсиз ён гулларга), камқимматли гуллар
(ҳалқасимон кенг ёл гуллар) ва бошқа қимматсиз гулларга .. . тафовут қ илинади
[47, 544;]. Асосий юзаси пигментсиз оқ қоракўл тери [47, 50;].
Мазкур бобнинг биринчи бўлимида - лик аффиксининг термин ясаш
хусусиятига тўхталган эдик.
Кузатишларимиздан -лик аффикси қоракўлчилик терминэлементларни
ҳам ясашда иштирок этаётганлиги кузатилди. Мисоллар: Жун қатлами бир
қанча турга мансуб бўлган толалардан ташкил топган. Масалан, тивит, оралиқ,
дағал, ўлик қуруқ ва қопловчи жунлар шулар жумласидандир [52,1ЗЗ;].
Чорвачиликнинг қоракўлчилик соҳаси тобора ривожланиб бермоқда [46,19;].
Қилтиқ толалар, бир оз йўғонлашган, эластиклигик шакли камлиги билан
фарқланади [47, 82;].
Ўзбек тили қоракўлчилик терминологик тизимида бирикма термин -
ларнинг, кўрсатилганлардан ташқари, терминэлементлари яна қатор
аффикслар билан ясалган. Бироқ мазкур соҳада бундай терминэлементлар
камроқ бўлганлиги туфайли, уларни шарҳламасдан, мисоллар келтириш билан
чекландик. Бундай терминэлементлар сифат ясовчи -ма, -чан, -дор,-ки, - қ(-иқ,-
ўқ,-оқ), -чи каби аффикслар ва равишдош ясовчи -б (-иб) аффиксли қолиплар
асосида ясалган. Масалан , Буралма... қаламгуллар.., баъзи ўзгарма
қаламгуллар 7-8 бўлакдан тузилган [92, 88;]. Тайёр бўлган ағдарма тери
силлиқ, гўшт пардалардан тозаланган бўлади [47, 44;]. Қоракўл тери хом-
ашёсининг айрим жойларидаги... сал бурама толали силлиқ жой [47, 277 ;] .
[ Қўзининг ] боши ёки оёқларидаги қоплама жуни муарсимон товланиб туради
[46, 103;].
129

“Асос + -чан” қолипли терминэлементлар: Ўлик тола одатдаги толага
қараганда... кам чўзилувчан қилтиқ тола ҳисобланади [47,82;]. [Қуруқ тола]
одатдаги қилтиқ толаларга нисбатан дағал, уч қисми синувчан тола . “Асос + -
дор” қолипли терминэлементлар: Терида рангдор жунлар 45, 46 %...бўлса... тўқ
гулигаз деб аталади [92,72;83;]. Қоракўл терининг гулдор жингалаклари...
нисбатан узун жун толалари билан қопланган... [47, 90;] шу кўрсаткичдан
наслдор эркак қўзи танлаб олишга ҳаракат қилишди [92, 204;].
“Асос + - ки” қолипли терминэлементлар: Жуннинг 2
/5 қисми қора, 2
/5
қисми тилло рангли ва энг учки қисми эса оқ ранглидир [92, 77;]. Гул остига
кирувчи жунлар ўроқсимон бўлиб, гулларнинг ички ва остки қисмини ташкил
қилади. Булар устки жунлар таянчи ҳисобланади [92, 85;].
“Асос + -қ ( -иқ, -уқ, -оқ)” қолипли терминэлементлар: Оқ қоракўл
териларда ўсиқ жунлар кўп бўлади [92, 82;]. ...жунларнинг буралиб
жингалакланиш томони гулларнинг “очилиши”, орқаси эса “ ёпиқ” томони
дейилади [92, 85;]. ... териси қалинроқ ва қалин, пишиқ ёки бир оз бўш [46,
103;].
“Асос + -чи” қолипли терминэлементлар: Қоракўлчи
чорвадорларимиз мустаҳкам конститутцияли қўйлар сонини кўпайтиришга
эътибор беришлари керак. Нозик конститутцияли қоракўл қўйларининг жуда
нозик ёки нимжон типини қоракўлчи чорвадорларимиз “қирриқ қўй” деб
атайдилар [92, 35; 38;].
Кузатишлардан бирикма терминларнинг терминэлементлари форс -
тожикча олд қўшимлар, яъни префикслар воситасида ҳам ясалганлиги
аниқланди. Улар қуйидаги андозалар асосида ҳосил қилинган: “сер-+ асос”
қолипли терминэлементлар: Майин жунли сержун қўйлар бир қанча махсус
зотлардан иборат бўлиб, уларнинг кўп тарқалгани: меринос, ставропол,
грозний зотлари [52,1З;].
“ба- + асос” қолипли терминэлементлар: Мазкур қўзилардан, ипаксимон,
анчагина бақувват терилар олинади [92,86;].
130

но- + асос” қолипли терминэлементлар : ... жакет 1 навига нисбатан
чаппагуллар камроқ ва талабга номувофиқ гуллар кўпроқ учрайди [92, 85;].
Нотекис тола (жун) ранги [47, 361;].
“бе- + асос” қолипли терминэлементлар: Нуқсонсиз ёки тегишли турдаги
бенуқсон хомашё группасига жорий қилинган стандартдан ошмайдиган
нуқсонлар бор тери [47,568;].
“Асос +-б (-иб)” қолипли терминэлементлар: Қоракўлчиликда
алмашлаб чатиштириш қўлланилмайди [46, 83;]. Тузлаб қуритиш.Қуруқ
тузлаб консервалаш билан бир хил [47,505;]. Теридаги ... тўқ жигар ранг
занг доғи, хом ёки намакоблаб тузланган териларнинг темир буюмларга узоқ
вақт тегишидан пайдо бўлади [47,443;]. Учига томон ингичкалашиб
борувчи, урчуқсимон... йўғон қилтиқ тола [47,83;]. ...бевосита уланиб кетадиган
тола... [47, 85;].
Сифатдошли терминэлементлар. Ўзбек тилида феълларнинг сифатларга
хос вазифасига хосланган, предмет белгисини кўрсатувчи фунционал шакли
бўлмиш сифатдош ёзма ёки оғзаки нутқ жараёнида фаол қўлланилмоқда.
Характерлиси, сифатдошларнинг терминологик тизимларда ҳам ўзига хос
ўринни эгаллаб келаётганлигидадир. Сифатдошларнинг -ган (- кан, -кан),-
диган,- ётган, - р (-ар), -ажақ -гуси, (-гуси), -вчи, (-овчи, -увчи) каби аффикслар
воситасида, ясалишини таъкидлар эканмиз, шуни эътиборга олиш лозимки,
уларнинг баъзилари билан ҳосил қилинган функционал шакллар терминологик
тизимларда бирикма терминларнинг терминэлементлари сифатида фаол
иштирок этмоқда (масалан, техникада - тезучар самолёт, бешотар милтиқ
каби).
Қоракўлчилик терминологиясининг ўзига хослиги туфайли мазкур соҳа
фақат икки хил, яъни -ган ҳамда -вчи аффиксли терминэлементлар бирикма
терминэлементларнинг ясалишида иштирок этганлиги маълум бўлди. Қуйида
мазкур аффикслар билан ясалган терминэлементлар ҳақида сўз юритамиз:
131

Ўзбек тилида -ган (-кан, -қан) сифатдошларни ясовчи энг маҳсулдор
аффикслардан ҳисобланади. Мазкур аффиксли юзлаб сўзлар мавжуд бўлиб,
улар нарса - предметларнинг ҳаракат ва ҳолат белгисини ифодалаб келади. Шу
туфайли -ган аффиксли сўзлар умумадабий нутқда ҳам, терминологик
тизимларда ҳам фаол ишлатилмоқда. Муҳими шундаки, мазкур аффиксли
сўзлар терминэлемент сифатида намоён бўлади. Қоракўлчилик терминологик
тизимида ҳам шундай ҳолатни кўриш мумкин. Шуни таъкидлаш лозимки, -ган
аффиксли терминэлементларнинг мутлақ кўп қисми ўз сўзларимиз (баъзилари
форс - тожикча ёки арабча бўлишидан қатъий назар )дан иборатдир.
Бундай терминэлементларнинг ясалишида қуйидаги шаклдаги
асослардан фойдаланилган:
1. -ган аффикси феълларнинг буйруқ майли шаклига қўшилади
(“буйруқ майли + -ган”қолипли). Мисоллар: Ҳурпайган қаламгулларнинг
ўртача узунлиги 22 мм га тенг [92,90;]. Бундай гуллар туташган гул деб
аталади [92,102;] ... бироз эгилган ёки тўғри йўғон қилтиқ тола [47,83;].
Гулнинг баландлиги энидан қанча паст бўлса, шунча кучли ялпоқ ва чувалган
расмдан иборат бўлади [92, 87;].
2. -ган аффикси -лаш аффиксли феълларга қўшилади (-лаш + -ган,
қолипли) йўғ онлашган жун сўрғичлари; гуллар бир-бирига чалкашган ва
мингашган, қалинлашган эпитемал ҳўжайра [92,70;]. Майин жунли
қўзиларнинг жун қатламида учрайдиган дағаллашган толалар ... эгаллайди.
[47, 389;]. Тери сатҳига жойлашган гулларнинг ўлчами ҳар хил бўлади.
[92, 97;].
“ -лаш + -ган” аффиксли русча-байналмилал терминэлементлар
бирикмаларни ҳосил қилишда қатнашиши ҳам кузатилди: ... пигментлашган
жунлар пигментсиз оқ жунлар билан аралаш ҳолда ...пушти ранг ҳосил бўлади
[92, 61;].
3 .-ган аффикси феълларнинг -лан аффиксли асосларига қўшилади:
132

(“-лан + -ган” қолипли): Кўк терилар ранги қанча тўқ бўлса, уларнинг гуллари
шунча тўлиқ жингалакланган бўлади [92,67;]. Жуннинг таг қисми қорамтир ёки
тўқ рангланган қисми кўринмай колади [92, 76;]. Қамбар териларнинг
гуллари, одатда, қора терилар гулларига нисбатан бўш жингалакланган ва кам
бақувват бўлади [92,70;]. Нормал қоракўл терилари тўлиқ ифодаланган гул
турлари билан қопланган [92,57;]. Очиқ алангада қуритилган ва дудланган
тери... [47, 163;]. Ошланган терилар тузланган ёки тузланмай қуритилган тери
билан аралаштириб бўлмайди [92,131;].
4. -ган аффикси феъларнинг -ла аффиксли асосларига қўшилади (“- ла +-
ган” қолипли): Оқ оралаган қора [92, 66;].
Тадқиқотимизда -ган аффикси от, сифат каби сўз туркумларига мансуб
бўлган асосларга “-лан + -ма” қолипли сўз шаклларига қўшилиб,
бирикмаларнинг терминэлементларини ясашда ҳам қатнашиб келаётганлиги
кузатилди. Натижада, “асос+ -лан + -ма + -ган” қолипли ҳаракат ва ҳолатининг
инкор маъносини ифодаловчи антонимик терминэлемент юзага келади.
Мисоллар: Узунлиги етарли бўлмаган жун кокилчаларидан, одатда, унча тўлиқ
жингалакланмаган гуллар ҳосил бўлади... [92,93;]. Тозаланмаган ағдарма −
гўштпардалардан бутунлай тозаланмаган тери... [47,44;]. Музлатилган
терилар юмшоқлиги, ўта чўзилувчанлиги билан теридан фарқ қилади [47,
166;].
Ўзбек тилида -вчи аффикси нарсанинг доимий ҳаракат белгисини
билдириб келувчи сифатдошларни ясаб келади. Мазкур аффиксли сўзлар айни
шу маъносида бирикма терминларнинг терминэлементлари, аниқроғи,
бирикмаларнинг аниқловчи компоненти вазифасини бажариб келади. -вчи
аффиксли терминэлементларни қуйидагича гуруҳлаштириш лозим, деб
топилди: а) умумфилологик луғатларда қайд этилмаган терминэлементлар; б)
умумфилологик луғатларда қайд этилган терминэлементлар.
133

1. Қоракўлчилик соҳасида шундай бирикма терминлардан
фойдаланиладики, улар умумфилологик (изоҳли, икки тилли) луғатларда ўз
ифодасини топмаган. Ваҳоланки, -вчи аффиксли терминэлементлар ёрдамида
махсус терминлик мақомига эга бўлган бирикмалар ясалади: Қопловчи
жунлар қўзиларнинг эмбрионлик даврида иккинчи оқим жунлардан ҳосил
бўлади [92, 85;]. Бир хилда жилоланувчи кўк терилар нақшларига қараб
фарқ қилинади [46,107;]. Йўналтирувчи қилтиқ туклар. Учига томон
ингичкалашиб борувчи ... йўғон қилтиқ тола [47,83;]. Сезувчи туклар. Узун,
йўғон... конуссимон туклар [47,84;]. Толанинг абсолют пишиқлиги -узувчи
нагрузка [47,422;] ... консерваловчи аралашмалардан ҳосил бўладиган ...
айтарли катта бўлмаган доғлар кўринишидаги нуқсонлар [47,493;]. Териси
оч кўк рангда жилоланувчи қўзиларда ўрта ҳисобда 80 % чамасида ... оқ жун
бўлади [46,107;].
2. Қоракўлчилик соҳасида умум томонидан ишлатиб келинаётган, луғат-
ларда ўз ифодасини топган -вчи аффиксли сўзлардан терминэлемент
сифатида фойдаланилаётганлигини таъкидлаб ўтамиз. Қуйидагилар шундай
терминэлементлар жумласидандир: Тери ва мўйна ишлаб чиқаришда ... хом
ашёга ошловчи моддалар билан ишлов бериш [47,139;]. Терининг тўрсимон
қавати зич, шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан тузилган [47,476;].
Қоракўлчилик терминологик тизимида сифат даражаларини ясовчи
аффикслар иштирокида ҳосил қилинган терминэлементлар бирикма терминлар
таркибида қўлланилмоқда. Бунинг боиси қоракўл териларининг сифати, ранги-
туси ва бошқа хоссаларини аниқ ифодалаш зарурати билан чамбарчас
боғлиқдир. Шундай тушунчаларни тўғри, аниқ ифодалаш мақсадида сифат
даражали аффикслар билан ясалган терминэлементлар, бошқача айтганда, сўз
шакллар ҳам бирикма терминларнинг таркиб топишида муҳим роль
уйнамоқда. Бу борада орттирма, озайтирма даражаларни ифодаловчи
аффиксларнинг ҳ ар биридан кенг фойдаланилмода. Сифат
134

даражалари иштирокида юзага келган терминэлементлар қуйидаги қолиплар
асосида ясалган.
1. “Асос + -роқ” қолипли терминэлементлар: Узунроқ ва сийракроқ оқ
жунлар терида устки ярусни ҳосил қилади [46,107;]). ... уларда бироз ўсиқроқ
оқ жун бўлиши... белгиланади [46,108;].
2. “ Асос + -иш” қолипли терминэлементлар: Оқ терилар ранги очиқ,
оқиш тусда бўлади [92,65;]. Рангдор жунлар кўп бўлса, гулигаз тери
қорамтир - қ изғиш.. . жунлар сони оқ жунлар сонига деярли тенг... [92,
72;].
3. “ Асос +- (-и) мтир” қолипли терминэлементлар. Бу хил тус
қорамтиржун устини анчагина ўсинқираган оқ жунлар учлари қоплаб
ётишидан ҳосил бўлади[92,66). Бу хил терилар [гулигаз терилар] кўкимтир
пушти тусда бўлиб, чорвадорлар уни “гулигаз” деб атайдилар [92,72;]. Жунинг
таг қисми қора, учлари кумушсимон оқимтир ... тусдадир [92,76;].
135

БОБ БЎЙИЧА ХУЛОСА
1. Тилшуносликда лексемалар ва терминларнинг ясалишида бир қадар
фарқли жиҳатлар мавжуд. Ўзбек умумадабий тилида лексемалар беш хил усул
билан ясалса, қоракўлчилик терминологиясида эса терминлар фақат уч хил
усул билан ҳосил қилинади. Бу қоракўлчилик терминологиясига ҳам хосдир.
2. Бошқа соҳалар терминологик тизимларида бўлганидек
қоракўлчилик соҳасида ҳам терминларнинг ҳосил бўлишида, асосан,
метафора усулидан кенг фойдаланилган. Бунда шуни эътиборга олиш
лозимки, ўхшатиш асосида маънони кўчириш йўли билан юзага келтирилган
қоракўлчилик терминлари якка ҳолда ҳам, бирикма таркибида ҳам
қўлланмоқда.
3. Қоракўлчилик терминологиясида 50 тадан ортиқроқ қадимдан
ишлатиб келинаётган, терминлар мавжуд, улар асосан содда, терминлардан
иборат бўлиб, ясама, қўшма, жуфт терминлар каби терминэлементларнинг
ясалишида ҳам фаол қатнашиб келмоқда.
4. Қоракўлчилик терминологиясида жами 250 тага яқин термин ясовчи
қўшимчалар мавжуд. Бошқа соҳаларга нисбатан қоракўлшуносликда
қўлланадиган ясовчи аффикслар нисбатан камдир. Бунинг боиси қоракўлчилик
соҳасининг бир қадар кам камровлиги, шу соҳанинг барча жиҳатлари тўла-
тўкис ўрганиб чиқилмаганлиги каби омиллар билан изоҳланади. Қоракўлчилик
терминларнинг ясалишида, -лик -и(ш) аффиксларидан унумли, -ча, -ма, -и(м)
каби ясовчилар эса унумсизроқ фойдаланилган.
5. Қоракўлчилик соҳасида ишлатилаётган қўшма терминлар ҳамда жуфт
терминлар (ўнтача) ташкил этади. Бундай терминлар асосида ясовчи
қўшимчалар воситасида янгидан - янги терминлар ҳосил қилинганлиги ҳам
муҳим далилдир.
6. Қоракўлчилик терминологиясининг асосий қисмини бирикма
терминлар ташкил этади. Қоракўлчиликда қўлланилган жами 2230 та
терминнинг 1575 таси бирикма терминлардан иборатдир. Бирикма
136

терминларнинг компонентлари боғланишига кўра қуйидаги уч тури мавжуд:
сифатловчи бирикма терминлар, қаратқич бирикма терминлар, изофали
бирикма терминлар. Бирикма терминлар тузилишига кўра: содда (икки
компонентли), мураккаб (уч ва ундан ортиқ компонентли) терминлардан
иборат.
7. Қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган бирикма терминлар термин-
элементларининг ясалишини ўрганиш ҳам ўзига хос лисоний аҳамият касб
этади. Терминэлементларнинг ясалишида сифат, сифатдош ҳамда кам
миқдорда равишдошлардан фойдаланилган. Сифатларнинг аслий турига оид
ўттиздан ортиқ термин иштирок этган.
8. Тадқиқотимизда нисбий сифатлар билан ясалган термин-элементлар
муҳим ўринни эгаллайди. Бундай сифатлар эса фаол равишда - симон, -чан, -
ли, -сиз каби аффикслар воситасида ясалган. - симон аффиксли 40 тага яқин
терминэлемент фақат қоракўлчилик терминологиясида ишлатилганки, улар
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да қайд этилмаган ва -лик, -ма, - чан, -дор, -ки, -
қ (-қ, -ўқ, -оқ.) аффиксли ҳамда сер-, ба-, но-, бе- префиксли
терминэлементлардан эса камроқ фойдаланилган. Шунингдек, мазкур
терминологияда -ган, -вчи аффиксли сифатдошлардан иборат
терминэлементлар ҳам бирикма терминлар таркибида қўлланмоқда.
137

III БОБ. ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЎЗ ВА ЎЗЛАШМА
ҚАТЛАМИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ИМЛОСИ
3 .1. Қоракўлчилик терминларининг ўз қатлами . Терминологик
тизимларни тадқиқ этишга бағишланган ишларда у ёки бу соҳа
терминларининг генетик асослари, яъни қайси тилларга оид эканлиги масаласи
ҳам ўрганилмоқда. Шунинг учун биз ҳам мазкур масалага, аниқроғи,
қоракўлчилик терминларининг қайси тил қатламларига оидлигини белгилаш
масаласига эътибор қаратишни лозим деб топдик. Чунки бирор соҳа
терминларининг лексик қатламларини, умуман, лексикасининг, жумладан,
терминологиясининг бойиши йўлларини аниқлаш натижасида уларнинг
системавийлигини тасдиқлаш имкони янада ойдинлашади. Ишимизда
қоракўлчилик терминологик тизимининг ўз ва ўзлашма қатламлари ҳамда
уларнинг имлоси муаммоларини ёритишга ҳаракат қилдик. Ўзбек тили лексик
қатламларининг тадқиқотчиси Э.Бегматов шундай ёзади: “Ўз қатлам тил
лексик системасининг негизини, унинг миллий ўзига хослиги ва
мустақиллигини белгиловчи асосий омилдир. Ўзбек тилининг луғат состави,
унинг ўзбек халқи тилининг сўз бойлиги сифатида шаклланиши, бунга хос
ички қонуният ва хусусиятлари, биринчи навбатда, ўз қатламда кўринади.
Шунингдек ўзлашган қатламга мансуб бўлган сўзларга хос хусусиятларни ўз
қатламнинг ривожланиш қонуниятларини етарли даражада ўрганмасдан, унга
қиёс қилмасдан туриб белгилаш мумкин эмас. Мана шу ва шунга ўхшаш бир
қатор лингвистик илмий муаммолар бизни ҳозирги ўзбек адабий тили
лексикасининг ўз қатламини махсус ўрганишга ундади” [19,4]. Бу фикр
бевосита қоракўлчилик терминологик тизимига ҳам тааллуқлидир.
Мазкур қатламга оид асосий терминлар жумласига тери, қоракўл,
қоракўлча кабилар киради. Бу терминларсиз қоракўлчилик соҳасининг ўзини
тасаввур этиш қийин. Мазкур терминлар якка ҳолда ҳам, бирикма шаклида ҳам
қўлланаверади. Қоракўлчилик ҳақида сўз юритилганда, манбаларда улар шундай
ҳолатда қўлланганда, нима тўғрисида сўз юритилаётганлиги англашилиб
138

турилади. Мисоллар: Кўк терилар қора териларга нисбатан анча оғирроқ сур
терилар эса – енгилроқ бўлиб чиқди [45,110;]. Қоракўлча терилар вазнининг
бошқаларга нисбатан кўпроқ йўқотилишининг сабаби, улар таркибида сув
миқдорининг кўп эканлигидадир [45,112;]. Қоракўлдан телпак тиктирдим
(сўзлашув нутқидан).
Соф ўз қатламга оид терминлар сирасига қоракўл териларининг
тузилиши, жун қопламининг шакли, рангининг хилма-хиллиги каби қатор
хоссаларни ифодаловчи терминлар миқдор жиҳатдан кўпчиликни ташкил
этади. Шундай терминларнинг айримларини намуна тариқасида келтирамиз:
114 кунга борганда жун толалари 5-6 донадан бўлиб группалаша
бошлайди, шундан кейин ҳомиланинг гавдаси жун билан қопланиб, бирламчи
ва иккиламчи оқимдаги жун толалари вужудга келади [43,36;]. Агар нақш
бутун бир юзада кўриниб турса “ бўёқлар” деб аталади [43, 35;]. Қаламгуллар
орасида жойлашган чоклар эса гўштпардаги параллел жойлашган [45,37;]. Жун
пиёзчаси. Жун (соч) илдизининг пиёзга ўхшаш қисми; жағлари очиқ омбир
шаклида... [47, 296;]. Жун толасининг тери ичида жойлашган қисми илдиз деб,
тери устида жойлашган бошқа қисми эса ўзак деб аталади. Қилтиқ тангачали,
пўстлоқ қатламлар ҳамда ўзакдан иборат бўлади [46, 53; 54;]. ... жун сўғонининг
кенгайган қисмига қон томир тармоқларига эга бўлган бириктирувчи тўқима
парчаси ўсиб киради [43, 27;].
Келтирилган мисоллар соф ўз қатламга оид туб терминлар бўлиб, улар
жумласига яна қуйидагиларни қўшиш мумкин: кўн, қил, соч, жун, тўқ тус,
тола, қин, ажин, ёй, эн, қурч ва б.
Шу билан бирга, қоракўлчилик терминологиясида ўзбекча асос ва ясов-
чиларнинг қўшилишидан ясалган соф ўз қатламга оид ясама терминлардан ҳам
фойдаланилмоқда. Мисоллар:
Жингалакликнинг дастлабки формаси − ёл гулдир. Тери қопламининг
қорамтирланиши бошидан бўйнига, сўнгра яғринига тарқалади... Пастки
қисмларда коллаген толалар чирмашмаси ғовак ҳолда бўлиб, аста-секин тери
139

ости клетчаткасига ў та боради [43, 37; 27;]. Жингалакнинг ичига кирувчи жун
толалари ў роқсимон шаклда бўлиб, кирувчи толалар деб аталади. Жингалак
ҳосил қилишда иштирок этувчи толаларнинг 55-60% ини ана шундай қ оплоғич
толалар ташкил қилади, бу эса унинг юқори сифатли бўлишини таъминлайди.
Жун толалари қалин ва жингалаги пишиқ бўлган териларда чок эни жингалак
энининг тўртдан бир ёки бешдан бир қисмига тенг бўлади [45,37;53;].
Таралмалар бирламчи оқим толаларининг қарама-қарши томонга равшан
йўналганлиги билан характерланади [43, 39;].
Қоракўлчилик терминологиясида келтирилганлардан ташқари яна
қуйидаги соф ўзбекча ясама терминлардан фойдаланилмоқда: бирламчи,
буралганлик, жингалаклик, жингалакланганлик, кесма, чирмашганлик, чўзилма,
шишасимонлик, ялтироқлик, ўсиқлик,ғужлик, қалинлашма, қоплама, ўрталик,
оралиқ, эгилма, эгиклик, эгарсимонлик, эгиклик, қовурғасимонлик ва б.
Ў з қатламга оид терминэлементлар . Иккинчи бобда бирикма
терминлар ҳақида сўз юритилган ўринда терминэлементларнинг ясалишига
доир бир қатор матнли мисоллар келтирилган эди. Шу боисдан, ўз қатламга
тегишли соф ўзбекча терминэлементларнинг баъзиларини санаб ўтиш билан
чекланамиз (мисол лар бирикма тарзида келтирилади-ки, унинг аниқланмиш
компоненти ўзлашма лексемалардан ҳам иборат бўлиши мумкин): чегарадош
қатл ам, ў сув қатлами, тўрсимон қатлам, тўрсимон ғ илоф, боғловчи звено,
қўшқават пластика, қорамтир тур, “ қирувчи” тола, эгилма ё й, қиррали тож,
чизиқли жингалак узуқ-узуқ бурма, яроқсиз жингалак, пишиқ эгилма [45,];
ўрталик (оралиқ) жун, қўнғирсимон тус, ў синқираган жун, тақасимон доғ,
эгарсимон доғ, олалик тери, ялпоқ қаламгул, ёлсимон қаламгул [45,]; қорамтир
нақш, сўрғичли қатлам, тангачали қатлам [46,].
3 .1.1. Ўзлашмалар асосида ясалган терминлар . Ўзбек тили лексикаси,
жумладан, терминологияси таркибида ўзга тиллардан ўзлаштирилган
лексемалар (терминлар) ўзига хос ўринни эгаллайди. Ўзбек тилида бундай
ўзлашмалардан янгидан-янги лексемалар (терминлар) ҳосил қилинган.
140

Ш.Рахматуллаев шундай деб ёзади: “Ўз қатлам деганда аслан шу тилники
бўлган лексемалар ва шулар асосидаги ясалишлар, шунингдек, ўз аффикс
билан бошқа тил лексемаларидан ясалишлар тушунилади” [94,105].
Муҳими, бошқа терминологик тизимларда бўлганидек, қоракўлчилик
терминологиясида ҳам ўзлашмалар асосида ясалган ўз қатламга оид
терминлар қўлланиб келинмоқда. Қоракўлчилик терминологиясида форс-
тожикча, арабий, русча-байналмилал ўзлашмаларга ўзбек тилининг ясовчи
аффикслари қўшилиб ҳосил қилинган ўз қатламнинг мавжудлиги ҳақида ҳам
далиллар келтириб ўтишни жоиз деб биламиз.
3.1.2. Қоракўлчиликка доир ясама терминларнинг юзага келишида
қуйидаги тиллардан олинган ўзлашмалардан фойдаланилган:
1.Форс-тожикча асослардан : баландлик, гажаксимонлик, гулдорлик,
донадорлик, дуксимонлик, ёлсимонлик, лўласимонлилик, мўйначилик,
наматсимонлик, пухталик, рангдорлик, серпуштлик, тожсимонлик ва б.
2.Арабий асослардан : доирасимонлик, жиловланувчанлик, жозибалилик,
ирсийланиш, шаклдорлик, ҳалқасимонлик ва б.
3. Русча-байналмилал асослардан : ассиметриялилик, лентасимонлик,
консервалаш, пигментланиш, пигментлашмаганлик, пигментсизлик,
товаршунос, сегментлашиш, селекциячи, эластиклик ва б.
3.2.Қоракўлчилик терминларининг ўзлашма қатлами. Ўзбек
тилшунослигида ўзлашма лексемалар хусусида қатор тадқиқотлар амалга
оширилган. Шунингдек, мазкур масала айрим ишлар, дарслик ва қўлланмалар
таркибида ҳамда кўплаб мақолаларда маълум даражада ёритилган.
Терминология масаларини ўрганишга бағишланган тадқиқотларда ҳам ушбу
муаммо эътибордан четда қолмаган, албатта. Бу ишларнинг барчасида, асосан,
учта чет тил ўзлашмаларнинг манбаи ҳисобланиши тасдиқланган. Булар форс-
тожи к, араб ҳамда рус тили ва у орқали Европа тилларидан олинган
ўзлашмалардир. Тўғри, ўзбек тили лексикасида мўғул, хитой ва бошқа айрим
тиллардан ҳам лексемалар ўзлаштирилган. Лекин уларнинг ми қ дори бармоқ
141

билан санарлидир. Бироқ юқорида кўрсатилган тиллардан ўзлаштириган
лексемалар ўзбек тили лексикасида салмоқли ўринни эгаллайди.
Қоракўлчилик терминологиясида ўзлашмалар у даражада салмоқли
эмас. Масалан, терминлик ма қо мига эга бўлган лингвистик бирликлар
мисолида оладиган бўлсак форс-тожик тилларидан 50 тага яқин, араб тилидан
20 тача, рус тили ва у орқали бошқа тиллардан ўзлаштирилган 200 тадан
кўпроқ термин қўлланилмоқда.
3.2.1. Форс-тожикча терминлар . Форс-тожик тилларига оид
қуйидагилар қоракўлчилик терминлари сифатида ҳам ишлатилмоқда: сур 38
(қоракўлнинг кўркам тури сурдир, сур тери, сур ранг тери, сур-антиқ,
шамчироқ сур), гул (қоракўл терисининг гули, гули нафис қоракўл), ранг
(ранги кўк тери, рангнинг бир текис тарқалиши, тери ранги), жўяк (тери
жўяги), занжир (тола занжири); ... дастлабки элементлар ўртасида тўғри,
силлиқ толали ва толаларининг учлари бир хилда йўналган участкалар ажралиб
туради. Бундай жойлар лос 39
деб аталади. Тери ости клеткаси дерма билан
ҳайвон танаси ўртасида боғловчи звено хизматини ўтайди, унинг ичида қон
томири ва лимфа томирлар тармоқлари ривожланган. Гўштпардани
тарашлаганда осонгина ажралиб чиқади [43, 42; 31;].
3.2.2. Арабий терминлар . Юқорида кўрсатилганидек, қоракўлчилик
терминологиясида араб тилидан ўзлаштирилган терминлар ҳам у қадар кўп
эмас (20 тача). Буларнинг айримлари қуйидагилардан иборат: бир хил тарзда
жойлашган жун толалари фонида тескари жойлашган толалар кўзга
ташланади, у толалар фарқи деб аталади, [фарқ] чизиқли нақшлар ҳосил
қилиб, икки томонга ёйилиб тушган толалар худди тароқ билан тараб
38
СУР III [ф. сурх қирмизи, қизил, қизғиш] 1 от Тўқ кулранг, тилларанг қоракўл.
[122, 591;]
39
Лос [ф ﻻس - хом ипак чиқиндиси]. Пилла тортганда чиқадиган калта-култа ипак толалари,
чиқинди ипак (ЎТИЛ-2006, II, 508).
142

қўйгандек кўринади. Автор [Н.Ф.Никольский] нинг фикрича, жингалак ҳосил
бўлишига она ва ҳомила организмида кечадиган мураккаб процесслар
комплекси сабаб бўлса керак... Қоплаб турувчи жун толалари ёпик доира
ҳосил қилади ва уларнинг у члари жингалак ичида қо лади. Қоракўлнинг
сифати, унинг товарлик қиммати жингалаклар, жун толалари ва териларининг
хилма-хил хоссаларига қараб белгиланади. Қоракўл жингалакларининг ташқи
кўриниши ва тузилишига (шакли ва типига) кўра ғоят хилма-хилдир. Қалами,
ловия, ёл, бурама, ҳ алқа, чиғаноқча, нўхатча ва бошқа шаклларга ажралади.
Жингалаклар тўлқини (мавжи) қанча узун бўлса, терининг нақши шунчалик
чиройли бўлиб чиқади [43, 35; 37; 45; 46; 63;]. Жилоси эса қўзининг кўк ранги
даражасини характерлайди [46, 107;]. II навга жуни жуда қисқа, қалин, ялтироқ
ва расм излари кўринмайдиган терилар киритилади. Қоракўлча териларининг
сатҳи одатда 500 см 2
дан 1500 см 2
гача бўлади. Гуллари ва жуни сифатига қараб
қора рангли соф зот қоракўл тери навлари жакет, қовурғасимон ясси ва кавказ
группаларга ажратилади [92, 123; 124;].
3.2.3. Русча-байналмилал терминлар. “Кириш” қисмида қоракўлчиликни
илмий ўрганиш борасида қатор рус олимлари катта ҳисса қўшганлиги, уларнинг
изланишлари натижасида бир қанча дарсликлар, ўқув қўлланмалари
яратилганлиги, рисола ва мақолалар эълон қилинганлиги хусусида сўз юритган
эдик. Табиийки, уларнинг барчаси рус тилида чоп этилган. Шу боисдан,
қоракўлчилик соҳасининг тушунчалари русча-байналмилал терминлар
воситасида ифодаланган эди.
XX асрнинг 60-йилларидан бошлаб эса қоракўлчиликка оид русча
манбалар, дарслик ва қў лланмалар ҳамда бошқа материаллар ўзбек тилида
нашр этила бошлади. А.Раҳимов, М.Зокиров, С.Юсупов, Д.Ҳамроқулов,
У.Валиев, Ш.Ширинбоев каби қоракўлшунос олимларнинг заҳматли
меҳнатлари натижасида қоракўлчилик соҳаси тушунчаларининг ҳам ўзбекча
терминлар билан ифодаланишига киришилди. Ўзбек тилида нашр этилган
манбаларда бир қатор русча-байналмилал терминлардан ҳам
143

фойдаланилдики, уларнинг кўпгина қисми ҳозирда ҳам итеъмолда бўлиб
келмоқда.
Қ орак ў лчилик чорвачиликнинг асосий тармоқларидан биридир.
Шундай экан, қоракўлчиликда ҳам чорвачилик соҳасида ишлатилаётган
терминлардан фойдаланилмоқда. Уларнинг бир қанчаси русча-байналмилал
терминлардир. Демак , биринчидан, қоракўлчилик ва чорвачиликка оид русча-
байнамилал терминлар умуми й лик хусусиятига эга. Иккинчидан, фақат
қоракўлчиликка оид бўлган русча-байналмилал терминлар ҳам мавжуд.
Қуйида мана шундай терминлар хусусида сўз юритамиз.
Умумий терминларни қуйидагича тавсифлаш мумкин. Чорвачиликда
бўлгани каби қоракўлчиликда ҳам қўй ларнинг физиологияси, зоотехникаси
ўрганилади. Айни шу тармоқ л арда қўлланаётган терминлар умуми й лик
характеридадир. Бундай терминларнинг бир қисми эса қоракўл қўзиларнинг
ҳамда улар териси ў сиши ва ривожланишининг ўзига хос хусусиятларини
ёритишда фойдаланилмоқда. Мана шундай умумий русча-байналмалил
терминлар жумласига қуйидагиларни намуна тариқасида келтирамиз (мазкур
терминлар кўрсатилган манбаларда мавжуд): – эмбрион*, энтодерма,
эктодерма, мезодерма, сегмент*, пигмент, эпидермис, дерма, клетчатка*
сумка, кутикула [45,]. – конус*, дис т ро ф ия*, фолкула, малъпиний, секретор,
секреция, мускул*, рети ку лин, фибробласт, жакет*, пластинка* [43] ; –
организм*, констит уц ия*, фенотип, инбридинг, линия*, пигментация*,
генотип, фенотип, регрессия*, популяция, тип* [46,] эпидерма, ядро*,
мезенхима, эпителий, редукция*, песига [97,] ; намаз, пежина, градация,
штапель*, пробор, шестовин [47,] 40
.
Баъзи терминлар нафақат, биология, балки чорвачилик соҳасининг
барчасида, жумладан, қоракўлчиликда ҳам умумий характерга эга бўлган
40
Юлдузча белгиси қўйилган терминлар қандай маънода қайд этилганлигидан катьий назар,
ЎТИЛ-81 ва ЎТИЛ-06 да ҳам ўз ифодасини топган.
144

“пигмент” термини мавжуд. Бу лотинча pigmentium ранг, тус маъносига эга
бўлган байналмилал характердаги пигмент терминидир. Мазкур термин
тадқиқот объектимизда ҳам фаол қўлланилади: қоракўл терилар қора ранги
уларнинг пўстлоқ қаватида пигмент доналари мавжудлиги оқибатидир [45,
96). Ҳомила ривожланишининг учинчи ойида терисида пигмент пайдо бўлиб,
жун фолликулаларида тўпланади [43, 26;]. Айни шу пигмент термини асосида
яна ясама терминлар ва терминэлементлар юзага келтирилган.
Қоракўлчиликка оид манбаларда қоракўл тери ларнинг хилма-хил,
(жунларнинг жингалаклиги, ранг-туси, қалинлиги, ўсиқлиги каби)
хоссаларини ифодалаш мақсадида, асосан, ўз терминлар ва
терминэлементлардан фойдаланилмоқда. Шу билан бирга, бундай хоссаларни
англатиш учун русча-байналмилал терминлар ҳам ишлатилмоқда. Лекин
уларнинг миқдори умумий терминларга қараганда ўн чандон, балки ундан ҳам
камроқдир. Мана шундай терминлар жумласига рус тилининг ўзида семантик
йўл билан англашиладиган маъно ўзбек тилида ҳам худди шундайлигича
қўлланаётганлигини таъкидламоқчимиз. Қ уйидаги шундай терминлардан
намуналар келтирамиз:
Штапель (асли маъноси матонинг бир тури) термини. Бир хил жун
толаларининг ўзаро бирикиб цилиндр ёки конус шаклида табиий тутамлар
ҳосил қилган жун япо ғ иси элементи [47,572;].
Люстра (асли маъноси: чилчироқ, қандил) термини: Жуннинг ўта
ялтироқлиги [47,296;].
Прима (асли маъноси биринчи) термини. Жун толасининг ингичкалик
нави [47,417;].
Бошқа манбалардан ҳам матнли мисоллар келтирамиз: Янги туғилган
қўзилар териси қалинлиги жиҳатидан 4 зонага бўлинади. Қоракўл терилари-
нинг энг юқори нави бўлмиш жакет I нинг 91, 5% сатҳини энг қимматли
гуллардан ҳисобланган қалам ва донагуллар қоплаган... [92, 108; 85;]. Қорамтир
кўк нақш... яғринидан думғўзасигача лента шаклида жойлашган бўлади.
145

Йўғонроқ толаларнинг хўжайралари... черепица каби устма-уст жойлашган
бўлади. Бўйида калтароқ буралган шаклдаги бу толалар жун кокилчанинг
пастки ярусини ташкил қилади [46, 47; 53;].
Келтирилган мисоллардан қоракўлчилик терминологиясида
қўлланаётган русча-байналмилал терминларнинг от туркумига мансублиги
маълум бўлади.
Таъкидлаш лозимки, ҳар бир тилнинг ўз қонуниятлари асосида
ўзлашма лексема (термин)лардан ҳам янги-янги лексема (терминлар) ҳосил
қилиниши исбот талаб қилмайди. Бундай ҳолат, жумладан, ўзбек тилининг
барча терминологик тизимларида ҳам амалда эканлиги тегишли тадқиқотларда
тасдиқланган. Қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган лисоний далиллар ҳам шу
фикрни тўла тасдиқлай олади. Русча-байналмилал терминлар ва
терминэлементларидан ярим калькалаштириш йўли билан ҳосил қилинган
ҳосилалар қоракўчилик терминологиясида ҳам ўзига хос ўринни эгаллайди.
Демак бундай жараён икки хил кўринишга эга. Булар қуйидагилардан иборат:
Русча-байналмилал лексемалар (терминлар)ни ярим калькалаштириш
масалалари бўйича, биринчидан, махсус тадқиқот ишларда, иккинчидан,
терминологик ишлар таркибида муайян фикр-мулоҳазалар билдирилган.
Мазкур ишларнинг барчасида ярим калькалаштириш кенг тус олганлиги ва
бундай ҳолат ўзбек тили лексикаси, жумладан, терминологиясини ҳам бойитиб
келаётганлиги таъкидланган.
Ярим калькалаштириш шундай жараёнки, бунда ўзлаштириш манбаи
бўлган тилнинг материали билан бирга, ўзбек тилининг ўз материали ҳам
иштирок этади. Натижада, янги лексема (термин) юзага келади. Қоракўлчилик
терминология сида ҳам ярим калькалардан унумли фойдаланилаётганлиги кўзга
ташланади. Бундай ҳолатда ўзбек тилининг ўз материал сифатида, асосан,
ясовчи қўшимчалар иштирок этади. Тадқиқот объектимизда -чи аффикси
саноқли ярим калькалар таркибида иштирок этган бўлса (бонитировкачи,
146

селекциячи), -ш (-иш), -лик каби аффиксларнинг фаол иштироки борлиги
маълум бўлди.
- ш (-иш) аффиксли ярим калькалар . Қоракўл териларини тайёрлаш
ёхуд териларда р ў й берадиган у ёки бу жараёнларни ифодаловчи русча-
байналмилал асосларнинг кўпроқ -ирова(ние), камро қ -а(ция) суффикслари
ўзбекча - и(ш) (-лаш, -лаштириш, -ланиш каби ҳосилалари билан) аффикси
билан алмаштирилиб, ярим калькалаштирилган терминлар ҳосил
қилинаётганлиги кузатилди. М а с а ла н, Н.М.Пасечикнинг кўрсатишича,
териннинг васкуляризацияланиши д ў нгча ва эгатчаларда жун толаларининг
нотекис ў сишига ёрдам беради... [43, 37 ;] ).
ЧТЛда русча нейтрализация кожи бирикмаси икки хил таржима билан
берилган: терини нейтраллаш ва терини нейтрализациялаш (344). Бу ўринда
кейинги ярим калькаланишни тўғри, деб бўлмайди.
Қуйидаги мисолга ҳам эътибор берайлик: Қоракўлчиликда жун
толалари қора рангининг қ ую қ бўлишига катта аҳамият берилади. Қоракўл
қўзиларни бонитировка қилишда ёки қоракўл териларга баҳо беришда, насли
ва бошқа маълумотларни ёзиб қ ў йишда толаларнинг пигментланиш даражаси
албатта қайд қилинади [45,96;].
Бу ўринда русча-байналмилал асосга -ланиш қўш аффикснинг
қўлланилгани маъқул деб ҳисоблаймиз. Чунки айни шундай ясалиш бошқа
мисолларда ҳам кузатилади. Масалан: Терилар турли усулда: қуруқ тузлаш ва
тузсиз қуритиш йўли билан консерваланиши мумкин [45,121;].
Мисоллардан ўзбекча аффикслар пигмент асосига қўшилганлиги
маълум бўлди. Шу билан бирга, айрим манбаларда пигментация шаклига ҳам -
ланиш қўш аффикси қўшилиб келганлиги кузатилди. Масалан: Сур қоракўл
нақши рангининг бир тури, жунлари зонал пигментацияланиши билан
таърифланади... ЧТЛдан келтирилган пигментацияланиш термини шу
манбанинг 434-437-саҳифаларида ўн марта такрорланган. Бундай ясалишнинг
нотўғри эканлигини кўрсатиб, шуни таъкидлаймизки, ЧТЛда русча-
147

байналмилал пигментация термини ўзбек тилига айни шу шаклида берилган.
Ваҳоланки, терминнинг мазкур шаклини ўзбек тилида пигментланиш тарзида
ярим калькалаштириш лозим эди. Шундай йўл тутилганда, пигментацияланиш
терминидаги ортиқчалик келиб чиқмаган бўларди. Негаки, мазкур термин
таркибидаги - ация+ланиш ясовчилари плеоназмни [72] келтириб чиқарган.
Ўзбек тилида унумдорлиги билан алоҳида аҳамиятга молик бўлмиш
-лик аффикси -ость суффиксли русча-байналмилал терминларнинг ярим
калькаловчи унсури сифатида қоракўлчилик терминологиясида ҳам қатор
терминларнинг ҳосил қилинишида иштирок этаётганлиги аниқланди. Мана
шундай ярим калькаланган терминлар жумласига қуйидагиларни киритиш
мумкин: Бу эса жун толасига эластиклик, қа йишқоқлик, чўзилувчанлик ва
пишиқлик бахш этади. У [С.Н.Боголюбский]... тери сатҳининг кенгайиши ва
ҳомиланинг ривожланишида пропорциясизлик юз беришини аниқлади. Аммо
баъзи бир териларда айниқса, қоракўлча сортли териларда жингалакларнинг
жойланишида аниқ ассиметриялик кузатилади... толалар тубининг тўқ ёки
учининг оч рангда бўлиши билан, бир рангдан иккинчисига ўтиш
контрастлиги... билан мутлақо алоқадор эмас [43, 33; 37; 64; 90;].
Ўзбек тилида ўхшатиш маъносини ифодаловчи -симон аффикси, кўпинча,
русча -образный элементининг муқобили сифатида намоён бўлади.
Пировардида, таркибида -симон аффикси бўлган терминэлемент бирикманинг
ихчамлиги, муҳими, маънони тўғри ифодалай олиши билан ўзига хос аҳамият
касб этади. Тўғри, мазкур типдаги терминэлементлар сони у қадар кўп эмас.
Шундай бўлса-да, улар лисоний далил ҳисобланади. Мисоллар: Платинасимон
сур жунининг асоси тўқ кофе ёки деярли қора ва учи платина рангдаги
эканлиги билан фарқ қилади. Мой-тери миқдори юқори ёки қониқарли. Боши
ёки оёқларидаги қоплама жуни муарсимон товланиб туради. Сурхондарё
типидаги сур қўйларда қуйидаги нақшлар қимматли ҳисобланади: ...
платинасимон нақш- толалар асосининг кофесимон ёки деярли қора ранги
билан учларининг платинасимон (крем) ранги аралашмасидан ҳосил бўлади
148

[46, 49; 103; 113;]. Бундай тангачалар жун толаси атрофини ўраб олган
лентасимон шаклга эга. Сут ранг терига − толаларнинг кремсимонроқ тус ва
ипаксимонли толаси мо с ... Бриллиантсимон ранг ҳам пушти ранг қоракўлнинг
бир тури ҳисобланади... антрацит ранг - тубининг тўқ қорамтир ёки тўқ қўнғир
ранги учининг калта қисмидаги алюминсимон ранги билан қўшилишидан
ташкил топади... [43, 33; 101; 102; 103;].
Ўзбек тилида ўта маҳсулдор бўлмиш -ган аффиксидан русча -ион-, -
цион - каби суффиксларнинг муқобили сифатида терминэлементларнинг ярим
калькаланиши учун фойдаланилади. Мисоллар: Жингалакларнинг
қайишқоқлигини аниқлаш, айниқса, қуруқ тузлаш усулида консерваланган
териларда... ниҳоятда қийин иш. Ўртача узунликдаги толаларда жингалаклар
аъло даражада ифодаланган, толалар эластик, нормал даражада пигментланган
ва ипакдек майин бўлади [43, 63;78-79;].
Бошқа бир манбага мурожаат қилинганда, -ган аффикси -лан билан тугаган
асосга эмас, балки - лаш билан ясалган ҳосилага қўшилганлигини кўриш
мумкин. Масалан: Жигар рангли пигментлашган жунлар сони оқ жунларга
нисбатан кўп бўлса... гулигаз тўқроқ... тусга киради [92, 61;].
Рус тилида мазкур терминнинг антоними ҳам мавжуд бўлиб, у
депигментация шаклида қўлланади. Қуйидаги мисолга эътибор берайлик:
Одатда, улар [“оқ гул”қўйлар] кучли даржада депигментланган... бўлади... Сал
қуйирокда эса шундай деб ёзилган: Жуни сертивитлиги билан фарқ қилади,
толаси калта... камроқ депигментацияланган, кўпинча, қуруқ бўлади [46, 34;].
Демак бир хил маънони ифодаловчи терминэлемент ўзбек тилида икки хил
шаклда ифодаланган. Бизнингча, иккаласини ҳам тўғри, деб бўлмайди. Чунки
юқорида ўзбек тилида пигмент терминининг қўлланаётганлиги ва унинг
ҳосиласи пигментация шакли пигментланиш// пигментлашиш шаклларида
қўлланаётганлиги кўрсатилган эди. Шунинг учун депигментация шаклини
ярим калькалаштиришда кўрсатилган ҳолатга риоя қилиш зарур эди. Бу –
масаланинг бир томони. Иккинчидан, мазкур терминэлемент таркибидаги
149

инкорни билдирувчи де- префиксини айни шу маънони ифодаловчи -ма
аффикси билан бемалол алмаштириш мумкин. Бинобарин,
депигментационный терминэлементини ўзбек тилида пигментлашмаган
тарзида ярим калькалаштириб қўллайвериш лозим, деб ҳисоблаймиз.
Одатда, улар[“оқ гуллар”] депигментланган (рангини йўқотган) бўлади
[46, 34;]. Шу кўчирманинг сал қуйироғида мазкур терминэлемент бошқачароқ
шаклда ишлатилган: [“қирриқ”нинг] жуни сертивитлиги билан фарқ қилади,...
камроқ депигментацияланган, ... чала (бўш) штапель ҳосил қилади... Юқорида
русча-байналмилал терминни қўллаш лозимлиги маъқулланган эди. Шундай
экан, биз дегпиментланган ва депигментацияланган терминэлементларини шу
шаклида эмас, балки пигментсизланган тарзида қўллаш тарафдоримиз.
Қоракўлчилик терминологиясида ҳам жуфт шаклидаги русча-
байналмилал сифатларнинг ярим калькаланган бир тури мавжуд. Бу термин-
элементнинг бирор компоненти ўзбекча сўз шаклдан иборат бўлишида
кўринади. Мисоллар: Қоракўл қўзилар териси жингалагининг катталиги
селекцион-наслчилик ишларида ва қоракўл териларга баҳо беришда муҳим
белгилардан бири ҳисобланади 41
. Қовурғасимон нақшлар... параллел-тўғри
ҳолатда жойланиш бўлади Қовурғасимон қалам гулли жингалакларнинг жун
толалари асосан бир хил, йирик ўлчамли, ловиясимон-овал 42
ва юмалоқ-
квадрат шаклда бўлиб, ўзаги яққол кўриниб туради. Эпидермис – тери
қопламининг ташқи қатлами бўлиб, асосан, эпителий тўқимасининг икки
қатори хўжайраларидан иборат: ... ички-малъпигий ҳужайралари қатори [43,
55; 65; 83; 29;].
3 .3. Қоракўлчилик терминларининг имлоси . Ушбу ўринда терминлар-
нинг имлоси ҳақида ҳам фикр юритишни лозим деб биламиз. Ҳар бир тилда
41
Шу манбанинг 8- ва 79 - саҳифаларида мазкур терминэлемент селекция-наслчилик тарзида
берилган. Бизнингча, ўша терминэлементнинг ўзи тўғри ишлатилган.
42
Шу матннинг қуйироғида овал-ловиясимон шакли ҳам ишлатилганки, буни тўғри, дея олмаймиз.
150

бўлганидек, ўзбек тилида ҳам, умуман, лексема (термин)лар ва сўзларнинг
имлоси муҳим масалардан бири ҳисобланади. Тўғри, ўзбек тилида тил
бирликларининг имлоси бир қадар ижобий ҳал қилинган. Буни матбуот
саҳифаларида, бадиий, ижтимоий-сиёсий, публицистик асарларда тўғри ёзиб
келинаётган луғавий бирликлар мисолида аниқ кўриш мумкин. Терминологик
тизимларда ҳам имло қоидаларига амал қилиб келинмоқда. Шу билан бирга,
мазкур тизимда ҳам имло қоидаларидан четланган ҳолатлар бор. Бундай
ҳолатни қоракўлчилик терминологиясида ҳам кўриш мумкин. Лекин тадқиқот
объектимизда терминлар имлосига риоя қилмаслик ҳолати жуда кўп учрайди.
Бир тушунчани ифодаловчи айрим терминларнинг икки хил шаклда ёзилиб
келинаётганлиги қўшма терминларнинг гоҳ қўшиб, гоҳ ажратиб ёзилаётган
кабилар шундай ҳолатлар жумласидандир.
“Чорвачилик асослари” (1996) дарслигида қоракўл тери
жингалакларининг шакллари ва типлари ҳақида сўз юритилиб, шундай
дейилган: Қоракўл терининг сифати жун қатламининг шакли, гули, жингалаги,
ялтироқлиги, ранги ва гулининг зичлиги каби кўрсатгичларга боғлиқ.
Қаламигул, ловиягул, ҳалқасимон, гажак, нўхатгул (донагул) ва бошқалар (бу
фикрлар дарсликдан айнан олинди, 133). Демак, бу терминларнинг қўшма
эканлиги тан олинган, бинобарин, уларнинг барчаси қўшиб ёзилган. Буни
тўғри, деб ҳисоблаймиз. Шундай бўлишига, қарамай, мазкур дарсликнинг
ўзидагина эмас, балки бошқа манбаларда ҳам бу каби терминларни гоҳ қ ўшиб,
гоҳ ажратиб ёзиб келинмоқда. Бунинг исботини қуйида кўрсатишга ҳаракат
қиламиз.
Ўзбек тилининг имло луғатлари ҳам, изоҳли луғатларида берилишига
кўра “табиий ёки сунъий равишда ҳалқа шаклида буралган, қўнғироқ (соч,
жун ҳақида)” тушунчаси жингала ёхуд жингалак шаклларида ёзилиши
уқтирилган. Қоракўлчиликка доир манбаларнинг кўпида мазкур тушунча
фақат жингалак шаклидаги лексема билан ифодаланган. Бу лексема, асосан,
бирикмалар таркибида терминэлемент вазифасида келса-да, отлашиб махсус
151

термин сифатида ҳам қўлланиб келинмоқда. Масалан: Қоракўл жингалаги ва
териси шаклларининг ҳосил бўлиши масалалари турли мамлакатлар олимлари
эътиборини ярим асрдан кўпроқ муддат давомида ўзига жалб қилиб келмоқда
[43, 35;].
Манбаларда жингалак шаклининг қўлланганлигини тасдиқловчи
мисоллар келтирамиз:
Ҳ XT д a : Турли жингалаклар толасининг эластиклиги (85).
ҚШ да: Агар жингалакнинг очиқ томони дум томонга қаралган бўлса,
“ бирламчи оқим” толалари аввалги ҳолатни сақлаб қолади (37).
Қ-83 да: Жингалаклари ўртача ғуж, гуллари яхши ифодаланган (103).
ЖЖТ да: Ингичкалиги, жингалаклиги ва бошқа белгилари жиҳатидан
фарқи кўзга аниқ ташланиб туради... (41).
ЧТЛ га мурожаат этилганда, унинг 70-71- саҳифаларида бу термин ва
терминэлементнинг жингала ва жингалак шаклларида ёзилганлиги маълум
бўлди:
а) т ароқсимон жигалалар ҳосил қилган жун толалари ўз ўқига
перпендикуляр равишда буралмасдан,... қийшайиб буралган бўлади (70);
б) қ опловчи жунларнинг учи жингалак ичига тўла кириб
турмаганлигидан жингалаклар ярим доирасимон шаклда эмас, балки чўзинчоқ
кўринади (71).
Қоракўлчиликка оид адабиётларнинг кўпида, ҳатто, ЧТЛнинг ўзида ҳам
жингалак шаклининг кўрсатилган саҳифаларда тўрт марта қўлланганлигини
эътиборга олиб, шу соҳада мазкур шаклли термин ва терминэлемент
ишлатилиши лозим, деган фикрга келинди.
Буралма ва бурама тарзида қўллаб келинаётган термин ва
терминэлементлар ҳақида ҳам юқоридагидек ҳолат кўринади.
Қи ё с:
Буралма (илон изи) қалам гул Бурама (илон изи) қ аламгуллар жун
тузилиш формасига кўра ярми толаси юқори сифатли, яхши ипаксимон
152

доирали қалам гулга киради... ялтироқ ва яхши пигментланганда ҳосил
[45, 38 ;] . бўлади [45, 39 ;] .
Қ-83да: ...териси бурма ҳосил қиладиган қўзилардан энг катта юзали
тери олинади (98).
ҚШда: Терининг ривожланиши ва структурасига хос хусусиятлар,
хусусан, жун тола илдизлари бурилмасининг тузилишига хос хусусиятлар
қоракўл жингалаклари шаклланишига олиб келувчи асосий факторлардир...
Яна эътибор қиламиз: ...терининг ўсиш суръати ҳомиланинг ўсиш суръатидан
ўзиб кетади, шунинг учун кейинчалик эмбрион терисида буралмалар ҳосил
бўлади [43, 38;].
Бу ўринда қоракўл терилар жунининг ўзига хос хусусиятларидан келиб
чиқиб, буралма термини қўлланиши лозим, деган фикрдамиз.
ЎТИЛ - 06 да қалами лексемасига шундай изоҳ берилган: Қўлда
тўқилган, таги оқ йўл-йўл дағал мато (5, 225). Бизнингча, ана шу матонинг “оқ
йўл-йўл” эканлиги асосида қоракўл териларнинг энг муҳим жингалаклари
(гуллари)дан бирининг номи қаламигул деб атала бошланган. Мазкур
терминнинг қўшма эканлигига шубҳа йўқ албатта. Бироқ ҳамма гап шундаки,
манбаларда бу термин хилма-хил шаклда ёзиб келинмоқда. Бундай ҳар хиллик
қуйидагилардан иборат:
1. Нафақат манбанинг ҳар хил саҳифаларида, балки бир абзацда ҳам
қўшма терминларнинг икки хил ёзилганлигини эътиборсизлик оқибати бўлса
керак деб ҳисоблаймиз. Булар сур рангли қалам гул типли қоракўл
қўйларининг “Ўзбекистон” завод типларидир. Навоий вилоятининг “Абай”
номли ва “Қизилқум” наслчилик заводларида сур рангли қалам гул типли
қоракўл қўйларининг “Ўзбекистон” завод типи қаламгул типли қўйларини
танлаш, уларни рангги ва гул типи бўйича бир хил жуфтлаш асосида яратилди
(Бу терминлар манбада қандай берилган бўлса шундай кўрсатилда) [118,12].
“Чорвачилик асослари” (1996) дарслигида ҳам ҳар хил ёзилиш ҳолати
мавжуд:
153

Улар орасида қалами гулли Қаламигул типидага жингалаклар си-
навлари юқори баҳоланади (154). фатли ҳисобланади (133).
Қалам гуллар жингалакнинг жун толаларитери қоплами сатҳда параллел
кетган жун кўп қаторчалар ҳосил қилади [45,36;].
Турли манбаларга мурожаат қилинганда ҳам мазкур терминнинг
ажратиб ёзиб келинаётганлиги кўринади. Масалан: Қалам гул шаклдаги
жингалак ёпиқ доира га яқинлашишга интилади [43, 47;].
2. Иккинчидан ҳар хиллик ундан иборатки, қўшма терминнинг
биринчи компоненти гоҳ қалам, гоҳ қалами шаклида ёзиб келинмоқда. Масалан:
Қоракўл қўйларининг гул типларига асосланган гуруҳлаш тизими барча
рангли қўйларни: қаламигулликлар, яссигуллилар, қовурғагуллилар ва
ўсиқгуллилар типларига бўлиш қабул қилинган. Бу тизим бўйича барча ранг
қоракўл қўй зотининг структурасида қаламгуллилар 50-60 фоизни...ташкил
қилиши кузатилда [23,51].
Таъкидлаш лозимки, бир манбанинг ўзида, ҳатто, бир саҳифадагина эмас,
балки бир жумлада ҳам мана шу хилдаги хилма-хилликка йўл қўйилган. Қ-83
нинг 35-саҳифасидан мисоллар келтирамиз:
Янги туғилган қўзиларнинг қоракўл тери типи зотнинг асосий белгиси
бўлган қаламигул (қаламгулли) жингалак хилларига қараб аниқланади. Жакет
типи - ярим доирасимон буралган, қаламгулли жингалаклари кўп... (35).
Келтирилган далиллардан битта тушунчани ифодаловчи битта термин 4
хил шаклда қўлланаётганлиги маълум бўлди. Яъни: 1) қаламигул; 2) қаламгул;
3) қалам гул; 4) қалами гул. Мазкур термин қаламгул шаклида ёзилса ҳар
хилликка барҳам берилган бўларди.
Кузатишлардан шундай ҳолат маълум бўлдики, муайян бир тушунчани
ифодаловчи қўшма терминнинг иккинчи компонентига айрим ясовчи
қўшимчалар қўшилиб келганда уларнинг яхлит бир шаклда қўлланиши айни
муддао бўлиши мумкин экан. Чунки аффиксли қўшма терминларни талаффуз
154

қилиш осонлашади, ёзувда бир хилликка эришилади. Шу нуқтаи назардан
қаралганда, қоракўлчиликка оид манбаларда аффиксли қўшма терминларнинг
қўшиб ёзиб келинаётганлигини маъқуллаймиз. Фикримизнинг далили учун
шундай йўл билан ясалган ва терминэлементлик вазифасини бажариб
келаётган қўшма терминлардан айрим намуналар келтирамиз: Қалам, дона ва
чаппагулли жунларнинг таг қисми қора, учи эса оч пўлат ранглиги туфайли
булар ҳам жуда чиройли бўлади. Усти ўткир қиррали қаламгулли териларнинг
гул ялтироғи яхши, жунлари ипаксимон, гуллари бақуввати... Нўхатгулли
урғочи қоракўл қўзилар паст классларга ва териси эса энг паст навларга
киритилади [92, 77; 89; 95;]. Қаламгулсимон типдаги жингалаклар орасида
яссилари энг калта қилтиқ ва тивит жун толали... бўлган [43, 76;]. Донагулли
жингалаклар толасининг кўндаланг кесими ловиясимон... [45,76;].
Шунга қарамай, айрим манбаларда аффиксли қўшма терминларнинг
ҳам ажратиб ёзилаётганлигини тўғри, деб ҳисоблай олмаймиз. Мисоллар:
Қовурғасимон қалам гулли жингалакларнинг жун толалари, асосан, бир
хил, йирик ўлчамли, квадрат шаклда бўлиб, ўзаги яққол кўриниб туради [43,
83;]. Шу хилдаги терминэлементларнинг қўшиб ёзилишини маъқул, деб
ҳисоблаймиз. Ажабланарлиси шундаки, қўшма терминнинг биринчи
компоненти, ҳатто, бир тур гуруҳга кирувчи лексемалардан иборат бўлишига
қарамай, икки хил ёзилиб кетаверилган. Масалан, ловия ва нўхат бир хил
турдаги ўсимлик донлари номларидир. Уларга гул лексемасининг қўшилиши
билан қоракўл тери гулларининг икки хил т у рини англатувчи қўшма термин
ҳосил қилинган. Бироқ уларнинг имлосига келса к бири қўшиб, бо шқ аси
ажратиб ёзилганлигини кўриш мумкин. Ҳатто, шундай ҳолатга бир манбанинг
ўзида (масалан, Қ-67да) йўл қўйилганлигини тасдиқловчи мисоллар шундан
далолат беради:
Доногулларни чорвадорлар- Нўхатгулларни ташкил этувчи жун тўп-
имиз ловия гул деб атайдилар (91). ламларининг учлари тугунсимон ёки
нўхат шаклида жингалаклашган
155

бўлади (94).
Тадқиқотимизда таҳлил этилган материалдан қоракўлчиликка
бағишланган манбаларда қаламгул термини имлосида кўринган хилма-
хиллик бошқа терминлар мисолида ҳам мавжуд эканлиги маълум бўлди.
Мисоллар:
Қамбар ёл гуллар, кўпинча, арча ...ёнбошларида калта ясси қалами ва
ёлгуллар бор [46 ,105 ;] .
156

тарзида икки томонга таралган
бўлади, бир томонга таралган
хиллари кам учрайди... [43 , 53 ;] .
Қуйидаги нақшлар урчитиш
учун қабул қилинган: ...ўрик гули –
уч зонага бўлинган: жун
толаларининг асоси тўқ жигар
рангда бўлиб, ўрта қ исмида
тўқ сариқ-жигар
рангга ў тади...[46,113;].
Кўпроқ қора, баъзан кул ранг
жигар ранг ( қа мбар) ва кўпроқ
сур тери бўлади [52, 134;].
Дона гул, ёл гул [46,23;].
Қалам гул жингалаклар
толасининг учи энг ингичка,
ўрта қисми - ўртача ва гули
энг йўғон [45,78;]
Қорақалпоқ типида: шамчироқгул,
ўрикгул, пўлат сур, шабдар, чақир, камар ва бошқа хил нақшлар
бўлади [46, 84;].
Жигарранг тери қамбар номи билан
юртилди [52 ,153 ;] . Қаламгулсимон
типдаги жингалаклар... [45,68;].
Орасида яссилари эн г калта қилтиқ ɔ
ва тивит жун толаси... Донагул
жингалаклар толасининг кундаланг
кесими... [45,76;].
бу [ ноаниқ, нотўғри ] гул типига калта
қалами гуллар, ловиягуллар, ўртача ва
калта ёлларга хос [47,144;].
140-145-кунга борганда жун
толалари энг узун даражага етади,...
учлари айлана ёй шаклида буралган
бўлади – қаламгул ва ловия гул ҳосил
бўлади [43 , 43;].

БОБ БЎЙИЧА ХУЛОСА
1.Бирор соҳа терминларининг лексик қатламларини, умуман,
лексиканинг, терминологик тизимларнинг бойиш йўлларини тадқиқ этиш
натижасида уларнинг системавийлигини тасдиқлаш имкони янада
ойдинлашади. Бошқа соҳаларда бўлганидек қоракўлчилик терминологиясида
ҳам ўз ва ўзлашма қатлам қарор топган.
2.Ўз қатлам ҳар қандай тил лексик тизимининг асосини, унинг ўзига
хослигини белгиловчи муҳим омил ҳисобланади. Қоракўлчилик терминологик
тизимида ҳам ўз қатлам (кўпи ўзбекча, баъзилари умумтуркий)нинг етакчи
ўринни терминлар ва терминэлементлар эгаллайди. Ўз қатламга оид
терминлар, биринчидан, ўзак-негизли асослар (тери, жун, бўёқ, илдиз),

иккинчидан, ясама (жингалаклик, ялпоқланиш, таралма)дан, учинчидан, қўшма
(қоракўл, ўқжин) каби терминлардан иборат. Ўз қатламда терминэлементлар
ҳам муҳим роль уйнайди.
3.Қоракўлчилик терминологиясида ҳам ўзлашма қатламдан кенг
фойдаланилмоқда. Мазкур терминологик тизимда терминлик мақомида
ишлатилаётган форс-тожик тилларидан 50 тага яқин (сур, жўяк, занжир, лос
кабилар), араб тилидан 20 тача (фарқ, шакл, жило, нав кабилар), рус тили ва у
орқали Европа тилларидан 200 тадан ортиқ (пигмент, люстра, прима кабилар)
қўлланиб келинмоқда.
4.Қоракўлчилик терминлари қўлланган манбаларда уларнинг кўпчилиги
имло қоидаларига риоя қилинган ҳолда ишлатиб келинмоқда. Шу билан бирга,
мазкур соҳада айни бир тушунчани ифодаловчи терминларнинг шаклан ҳар
хил (жингала-жингалак, бурама-буралма), қўшма терминларнинг гоҳ қўшиб,
гоҳ ажратиб ёзилаётганлиги (қалам гул-қаламгул, қаламигул-қалами гул) каби
ҳолатларда тез-тез учраб туради.

УМУМИЙ ХУЛОСА
Ўзбек тилининг қоракўлчилик терминологик тизимини тадқиқ этиш жаҳон,
жумладан, ўзбек тилшунослиги соҳасидаги терминология тизимининг
ривожланишида муҳим ўрин эгаллайди. Шу боис тадқиқот натижалари
сифатида қуйидагиларни баён этамиз:
1. Энг қадимий қўй зотларидан бири қоракўл қўйлар қўзисидан
олинадиган қоракўл терилар узоқ ўтмишдаёк юртимизнинг бойлиги ва фахри
бўлиб келган. Бундай терилар турларининг кўплиги, жингалаклари
(гуллари)нинг юзлаб хилдаги шакллари борлиги, жунларининг минглаб рангда
товланиши, терининг ниҳоятда нафислик, пухталик, ипаксимонлик ялтироқлик
каби хилма-хил хоссаларга эга бўлганлиги туфайли жаҳон миқёсида
машҳурлик касб этган.
2. Қоракўлчилик иши чорвачиликнинг муҳим бир тармоғи сифатида
қадимдан ҳозиргача давом этиб келмоқда. Фанлар қаторига
“Қоракўлшунослик”, “Қоракўлчилик”, “Чорвачилик асослари” каби фанлар
ҳам қўшилди. Бу фанлар эса махсус терминларсиз иш кўра олмайди.
Тўплаганимиз 2230 тадан ортиқ қоракўлчилик терминларининг амалиётда
қўлланаётганлиги қоракўлчилик терминологик тиз имининг шаклланганлигидан
далолат беради.
3. Тўпланган қоракўлчилик терминологик тизимининг етти хил мавзуий
гуруҳлар умумлашмасидан шаклланганлиги кузатилди. Булар қуйидагиларда
иборат: 1) қоракўлчиликдаги фаолият-жараёнларни англатувчи терминлар; 2)
қоракўлчилик билан шуғулланувчи шахсларни ифодаловчи терминлар; 3)
қоракўл териларнинг турлари ва навларини англатувчи терминлар; 4) қоракўл
териларининг хоссаларини ифодаловчи терминлар; 5) қоракўл териларининг
жингалаклари (гуллари)ни билдирувчи терминлар; 6) қоракўл тери
қопламининг ранг-тусларини ифодаловчи терминлар; 7) қоракўл териларининг
нуқсонларини англатувчи терминлар.
4. Тадқиқот натижасида қоракўлчилик терминологик тизимида ҳам
унинг системавийлигини тасдиқловчи омиллар, яъни қоракўлчилик

терминларининг гипер-гипонимик, партонимик ҳамда антонимик, синонимик
муносабатда эканлиги тасдиқланди.
5. Синонимлар адабий тилнинг муҳим услубий воситаси ҳисобланади.
Бироқ терминология соҳасида синонимияга салбий ҳодиса сифатида қаралади.
Чунки улар терминологиянинг “бир тушунчага − бир термин” қабилидаги
асосий принципларидан бирига зид келадики, бундай ҳолат ахборот алмашиш
жараёнини қийинлаштиради.
6. Бошқа соҳалар терминологик тизимларида бўлганидек, қоракўл-
чиликда ҳам терминлар ясалишининг семантик усулидан кенг фойдаланилган.
Бу жараёнда метафора йўли билан ҳосил қилинган терминлар муҳим
ўринни эгаллайди. Ўхшатиш асосида маънони кўчириш орқали юзага
келтирилган қоракўлчилик тушунчалари якка шаклдаги терминлар ҳамда
бирикма шаклидаги терминлар билан ифодаланган.
7. Қоракўлчилик терминологиясининг асосий қисми (жами 2230 тадан
1575 таси) ни бирикма терминлар ташкил этади. Мазкур тизимда сифатловчи
бирикма терминлар, қарат қ ичли бирикма терминлар, изофали бирикма
терминлардан фойдаланилмоқда. Бундай терминлар тузилишига кўра, содда
(икки компонентли), мураккаб (уч ва ундан ортиқ компонентли) кўринишга
эга.
8. Қоракўлчилик терминологиясида қадимдан фаол равишда ишлатиб
келинаётган 50 тадан ортиқ туб шаклидаги термин мавжудки, биринчидан,
250 тага яқин ясама терминнинг асосини ташкил этади (улар -лик -и(ш), -ча, -
ма,
-и(м) каби аффикслар ёрдамида ҳосил қилинган), иккинчидан, 50 дан ортиқ
қўшма, ўнтача жуфт терминлар тарзида учрайди.
9. Қоракўлчилик соҳасида қўлланаётган бирикма терминлар
таркибидаги терминэлементларнинг ясалишида сифат, сифатдош ҳамда кам
миқдорда равишдошлардан фойдаланилган. Нисбий сифатлардан ясалган
терминэлементлар муҳим ўринни эгаллайди (аслийси атиги ўттизтага яқин).
Бундай терминэлементларнинг ясалишида -симон, -чан, -ли, -сиз каби
аффиксли сифатлардан кенг фойдаланилган. Айниқса, мазкур терминологик

тизимда 40 тага яқин -симон аффиксли терминэлемент бирикмалар
таркибида қўлланилмоқдаки, бундай ясалмалар луғатларда ў з ифодасини
топган.
10. Қоракўлчилик терминологиясида ҳам унинг ўзига хослигини
белгиловчи муҳим омиллардан бири мазкур тизимда ўз қатламнинг етакчи
ўринни эгаллаганлигидир. Ўз қатлам якка, ясама, қўшма, жуфт терминлар ва
терминэлементлар шаклида намоён бўлган.
11. Қоракўлчилик терминологиясида ўзлашма қатламдан кенг
фойдаланиб келинмоқда. Мазкур соҳада 50 тага яқин форс-тожикча, 20 тача
араб тилидан, 200 тадан ортиқроқ рус тили ва у орқали Европа тилларидан
ўзлаштирилган терминлар қўлланилмоқда.
12. Қоракўлчилик терминлари қўлланган манбаларда уларнинг бир
қ анчаси имло қоидаларига риоя қилинган ҳолда ишлатилмоқда. Аммо мазкур
соҳада айни бир тушунчани ифодаловчи терминларнинг шаклан ҳар
хил ёзилиши, аниқроғи қўшма терминларнинг гоҳ қўшиб, гоҳ ажратиб ёзиб
келинаётганлиги каби ҳолатларга ҳам йўл қўйилганки, уларни ёзишда ягона
имло қоидаларига риоя қилинмаганлигини кузатиш мумкин. Бундай имловий
хатоларни бартараф этиб, улар бир хилда қўлланишини таъминлаш зарур деб
қаралиши лозим.

Қисқартирилган адабиётлар:
1 . Қ-67 . − Раҳимов А.А. Қоракўлчилик. − Тошкент: Ўқитувчи, 1967
2.ҲХТ. − Зокиров М.Д., Атамуродов К.А., Ҳайдаров Я.Х. Ҳайвонлар хом -
ашёси товаршунослиги. – Тошкент: Эльдинур, 1999. – Б. 307.
3 . ЧА. − Чорвачилик асослари. − Тошкент: Ўқитувчи, 1996.
4 . ҚШ. − Зокиров М.Ж., Шарофиддинов Ф.Ш., Ҳамрақулов Д.Ю.
Қоракўлшунослик. − Тошкент: Ўқитувчи, 1976 .
5. ЖЖТ. − Ризаев Ш., Зокиров М, Сидорцов В., Исмоилов А., Ибрагимов
Ю. Жуншунослик ва жун товаршунослиги. − Тошкент: Меҳнат, 1985.
6. ЧТЛ. – Зокиров М., Хачатурова Л., Юсупов С., Чорвачилик терминларига
оид русча-ўзбекча луғат. – Тошкент: Меҳнат, 1990.
7. Қ-83 . – Зокиров М., Валиев У., Ширинбоев Ш. Қоркўлчилик. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1983.
8 . ЎТИЛ – Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз
бирикмаси. Ж.1.2.3.4.5. А – Д /Таҳрир ҳайъати: Т.Мирзаев ва бошқа.; ЎзР
ФА Тил ва адабиёт ин-ти. − Тошкент: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. – 2008.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

I. ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ АДАБИЁТЛАР:
1. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ,
1998. – Б.32.
2. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент:
Маънавият, 2008. – Б. 174.
3. Мирзиёев Ш «Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш
халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам
пойдеворидир» мавзусида Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари
билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2017 йил, 4 август.
4. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б.488.
5. Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б.
592.
6. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Алишер
Навоий номидаги Тошкент давлат Ўзбек тили ва адабиёти
университети ўқитувчилари билан суҳбатидан / https: // sputniknews-
uz.com.
7. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида // Халқ сўзи, 2017 йил, 8 февраль,
№28 (6722). – Б. 1-2.
8. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси // Халқ сўзи, 2018. 29. 12. – Б. 4.
II. ИЛМИЙ АДАБИЁТЛАР:
9. Абдиев М. Соҳавий лексиканинг систем таҳлили (Самарқанд
вилояти касб-ҳунарлари материаллари асосида). Филол. фан. д-ри. ...
дисс. автореф. – Тошкент: 2005. − Б. 55.
10. Абдиев М. Соҳа лексикасининг систем таҳлили муаммолари: −
Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёт, 2004. −Б.
117.

11. А зизов С. Лексико-грамматическое исследование музыкальной
терминологии у збекского языка: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. −
Ташкент, 1981. − С. 23.
12. Акобиров С. Тил ва терминология. – Тошкент: Ўзбекистон КП МК
бирлашган нашриёти, 1968. − Б. 40.
13. Ахатова М. Ўзбек тилининг ёғочсозлик терминологияси: Филол.
фанлари номзоди. ... дисс. автореф. – Тошкент: 2004 – Б. 22.
14. Ахтамова М. Ўзбек тилининг ёғочсозлик терминологияси: Филол.
фанлари номзоди. ... дисс. автореф, 1994. − Б.19.
15. Аширов П. Животноводческая лексика в Туркменском ССР: Автореф.
дис. ... канд. филол. наук. – Ашхабад: 1971. − С. 23.
16. Базарова Д.Х. История формирования и развития зоологической
терминологии у збекского языка (на материале названия птиц). −
Ташкент: Фан, 1978. − С. 114.
17. Базаров О. Ўзбек тилида даражаланиш: Филол фан. д-ри. ... дисс.
автореф. – Тошкент: 1997 . − Б.24 .
18. Баскаков Н.А. Современное состояние терминологии в языках
народов СССР / /Вопросы терминологии − М: Наука,1961. − С.56-61.
19. Бегматов Э.А. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қ атламлари. −
Тошкент: Фан,1985. − Б.200.
20. Бегматов Э., Неъматов Ҳ., Расулов Р. Лексик микросистема ва унинг
тадқиқ методикаси (систем лексикологияси асослари) // Ўзбек тили ва
адабиёти, 1989, − №6, − Б.35-40.
21. Бердиев Ҳ. Ўзбек тилининг ўтовсозлик лексикаси: Филология
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс.автореф. – Самарқанд:
2017 − Б.21.
22. Бобоёров М. Мустақиллик даври жисмоний тарбия ва спорт
атамаларининг шаклланиши: Филол. фанлари номзод. ... дис. автореф.
– Самарқанд: 2002. − Б. 33.

23. Болтаев А., Раҳимов А. Рангли қоракўл қўйлар селекциясининг
муаммолари, ютуқлари, вазифалари// Ҳалқаро илмий-амалий
конференциясининг материаллари. – Самарқанд, 2005, – Б.51.
24. Буранов М. Термины животноводства в у збекских говорах
Каракалпаки: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент: 1972. −
С. 31.
25. Буронов М. Ўзбек тилининг касб-ҳунар лексикасидан (махсус курсга
материаллар). – Нукус: 1978. − Б.67.
26. Девону луғотит турк. Индекс-луғат/ Ғ.Абдураҳмонов ва
С.Муталлибоев иштироки ва таҳрири остида. Тошкент: Фан, 1967. –
Б.550.
27. Валиев Т. Ўзбек тилининг йўлсозлик терминларининг структур-
семантик хусусиятлари ва лексикографик талқини: Филология
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс. автореф. – Самарқанд,
2018. − Б.21.
28. Валиев Р.Г., Орипов У.Х. Қоракўлчилик (атамаларининг русча-
ўзбекча қисқача луғати). − Самарқанд. 1993. – Б.18.
29. Войнаревич О.А., Канцев Ф.Ф., Коротков И.А. Альбом по
бонитировке каракульских ягнят и товарной оценке шкурок. − Алма-
ата: Кайнар, 1980. − С. 172.
30. Вопросы терминологии. – М.: Наука, 1961. − С. 459.
31. Гак В.Г. Лисоний белги ассимметрияси ва терминологиянинг узвий
муаммолари. Рус тилидан И.Мирзаев таржимаси// Филология. IV
чи қ иши. Илмий мақолалар туплами. − Самарқанд: СамДУ, 2002. − Б.
144.
32. Гулямов А.Г. Об аффиксе -лик в у збекском языке. Научные труды
ТашГУ. Вып. 260 . Языкознание. – Ташкент: 1964. − С. 25-36.
33. Дадабаев Х.А.Общественно – политическая и социально
экономическая терминология в тюркоязычньх письменных
памитников XI - XIV в . в: Автореф. док. дис. – Ташкент: 1992. − С. 55.

34. Даниленко В.П. Лексико-семантические и грамматические
особенности слов-терминов// Исследования по русской
терминологии. − М.: Наука, 1971. − С.7-67.
35. Данияров А.Стилистические функции синонимов в современном
у збекском языке: Автореф. дисс... канд. филол. наук. – Самар к анд:
1967 − С. 23.
36. Джамалхонов X . Из истории формирования и развития у збекской
ботанической терминологии: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. –
Ташкент: 1963. − С. 23.
37. Джанабилов Ш.Скотоводческие термины в казахском языке:
Автореф. дис. ... канд. филол. наук. − Алма-Ата: 1953. − С. 19.
38. Дониёров Р. Техническая терминология у збекского языка на
современном этапе: Автореф. док. дис. – Ташкент: 1988. − Б. 43.
39. Дониёров Р. Ўзбек тили илмий-техник терминологиясининг айрим
масалалари. – Тошкент : Фан, 1977. − Б. 160.
40. Дониёров X. Қипчок диалектларининг лексикаси. – Тошкент: Фан,
1979. − Б. 156.
41. Ёдгоров X. Ўзбек тили харбий терминологиясининг синхроник
тадқиқи: Филол. фанлари номзоди. ... дисс. автореф. Тошкент: 1996. −
Б.25.
42. Зокиров К., Жамолхонов X.Ўзбек ботаника терминологияси
масалалари. − Тошкент: Ўқитувчи, 1964. − Б. 64.
43. Зокиров М.Ж., Шарофиддинов Ф.Ш., Ҳамрақулов Д.Ю.
Қоракўлшунослик. − Тошкент: Ўқитувчи, 1976 . – Б. 215 .
44. Зокиров К.З., Жамолхонов Х.А . Ботаникадан русча-ўзбекча
экциклопедик луғат. − Тошкент: Ўкитувчи, 1973. − Б. 296.
45. Зокиров М.Д., Атамуродов К.А., Ҳайдаров Я.Х. Ҳайвонлар хом
ашёси товаршунослиги. – Тошкент: Эльдинур, 1999. – Б. 307.
46. Зокиров М., Валиев У., Ширинбоев Ш. Қоркўлчилик. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1983.

47. Зокиров М., Хачатурова Л., Юсупов С., Чорвачилик терминларига оид
русча-ўзбекча луғат. – Тошкент: Меҳнат, 1990.
48. Ибрагимов С. Профессиональная лексика у збекского языка (на
материлах Ферганских говоров). − Ташкент: Фан, 1961. − С. 164.
49. Иброҳимов С. Касб-ҳунар терминларининг ўзбек адабий тили
лексикасида тутган ўрни ҳақида// Ўзбек тили ва адабиёти, 1961, 3-сон,
− Б. 23.
50. Иброҳимов С. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. I −
Тошкент: Фан, 1956. − Б.144.
51. Иброҳимов С. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. II-III. −
Тошкент: Фан,1959. − Б.456.
52. Икромов Т. Чорвачилик асослари. − Тошкент: Ўқитувчи, 1996. − Б.
248.
53. Искандарова Ш. Ўзбек тили лексикасини мазмуний майдон сифатида
ўрганиш (шахс микромайдони): Филол фан. д-ри. ... дисс. автореф. –
Тошкент: 1999. − Б. 42.
54. Иcмаилов Ғ. М. Ўзбек тили терминологик тизимларида семантик
усулда термин ҳосил бўлиши: Филол. фанлари номзод. ... дис. автореф
. Тошкент: 2011 . − Б. 26.
55. Исоқов Б., Шукуров Р. Ўзбек тилида антонимлар. − Тошкент: Фан,
1977. − Б. 28.
56. Ишаев А. Шаклдош антонимларга оид этюдлар// Ўзбек тили ва
адабиёти, 1967. 1-сон, − Б. 16.
57. Ишбердин Э.Ф. Названия животных и птиц в башкирских говорах:
Автореф. дис. ...канд. филол. наук. – Уфа : 1970. − С. 18.
58. Как работать над терминологи ем . Основы и методы. – М: Наука, 1968.
– С. 57.

59. Касымов А.И. Фармацевтическая терминология в современном
у збекском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент: 1979.
− С. 19.
60. Кияткин П.Ф. Ўзбекистонда қў йчилик. − Тошкент: Ў здавнашр, 1952.
− Б. 88.
61. Краткое методическое пособие по разработке и упорядочению
научно-технической терминологии . − М.: Наука, 1979. − С. 126 .
62. Курбанов А. Термины зерновых культур и зернового хозяйства
у збекского языка: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент:
1975. − С. 21.
63. Кошғарий М. Девону луғатит турк. Индекс-луғат. − Тошкент: Фан, 1967. − Б.
324.
64. Лингвистические проблемы научно-технической терминологии . – М .:
Наука, 1970. − С.231 .
65. Лотте Д.С. Основы построения научно-технических терминов.
Издательство академии наук СССР . − М.: Наука, 1961. − С. 158 .
66. Мадвалиев А. У збекская химическая терминология и вопросы ее
нормализации: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент : 1986. −
С.21.
67. Мадвалиев А.Изоҳли луғатда халқаро термин элементли сўз ва
терминларга муносабат масаласи// Ўзбек тили ва адабиёти,2009, −
№2. – Б.38-43.
68. Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари.
Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”Давлат илмий
нашриёти, 2017. – Б.382.
69. Маматов Н. Ўзбек пахтачилик терминологияси: Филол. фан. номз.
дисс.− Ташкент: 1955. − Б.176.
70. Маматов Н. Пахтачилик терминларининг қисқача изоҳли луғати. –
Тошкент: Фан, 1964:

71. Маматов Н.М., Мухамадхонов С.Р. Пахтачиликдан русча-ўзбекча
қисқача изоҳли луғат. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977.
72. Маҳкамов Н. Ўзбек тили терминологиясида синонимларнинг
плеонастик қўлланиши// Ўзбек терминологиясида лексик вариантлар.
− Тошкент: Фан, 1986. − Б.7-20.
73. Маҳкамов Н. Адабий норма ва плеоназм. – Тошкент: Фан,1988.
74. Маҳкамов Н. Ўзбек тили терминологиясида жуфт терминлар ва
уларни тартибга солиш (физика ва техника терминлари асосида)//
Ўзбек тили илмий-техник терминологиясини тартибга солиш
принциплари. − Тошкент: Фан, 1991. − Б. 67-79.
75. Мира ҳ медова 3. Ўзбек тилининг анатомик терминологияси: Номз.
дисс... автореф. – Тошкент: 1994. − Б. 2 1 .
76. Мирхаликов 3. Лексико-семантические и грамматические
особенности названия рыб в у збекском языке: Автореф. дис. ... канд.
филол. наук. – Ташкент: 1991. − С. 23.
77. Мусаев К. М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещени и .
− М.: Наука 1975 . −С. 357.
78. Муталлибов С. Антоним с ў злар// Совет мактаби.1955,4-сон, − Б. 29-30.
79. Мухамедова З.Б. Материалы для изучения терминов животноводства
в туркменском языке. Изд. АН ТССР. Серия общ. наук. − Ашхабад,
1961. − С. 38-43.
80. Наминханов П. Н. Термины животноводства в тюркских и
монгольских языках// Труды АН КазССР. Сектор востоковедения.Т. I.
− Алма-ата: − С.29-34.
81. Неъматова Г. Ҳ. Ўзбек тилида ўсимлик номлари лексемалари: тизими
ва бадиий қўлланилиши: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. −
Тошкент, 1998. − Б.21.
82. Неъматова Г.Ҳ. Ўзбек тили тизимида гипонимия // Ўзбек тили ва
адабиёти. 2001, 6-сон, − Б.70-72.

83. Неъматова Л.Ҳ. Привативлик ва унинг синонимия, граудонимия,
гипонимияга муносабати // Ўзбек тили ва адабиёти, 2002, 6-сон, −
Б.50-53.
84. Неъматов Ҳ ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари.
− Тошкент: Ўқ итувчи, 1995. − Б.127.
85. Нишонова Н. Ўзбек тилида “ҳайвон” архисемали лексемалар
майдонининг мазмуний таҳлили: Филол. фан. ном. ... дисс. автореф. –
Тошкент: 2000. − Б. 24.
86. Носиров Ш.Шевалар лексикасининг соҳалар бўйича группалари//
Ўзбек шевалари лексикаси. − Тошкент: Фан, 1991. − Б. 167-180.
87. Нугманов Т. Термины бахчеводства в у збекском языке: Автореф.
дис. ... канд. филол. наук – Ташкент: 1971. − С.23.
88. Омонтурдиев А.Ж. Профессионал нутқ эвфемикаси (Сурхондарё ва
Қашқадарё вилоятлари чорвадорлари нутқи асосида). − Тошкент:
Фан,2008.
89. Орифжонова Ш. Ўзбек тилида луғавий градуонимия: Филол. фан.
номз. дис… автореф. − Тошкент:1996. − Б.26.
90. Пардаева И. Ўзбек тилининг заргарлик терминологияси: Филол.
фан.номз. дис… автореф. − Тошкент, 1994. −Б. 27.
91. Рамазанов О. Из истории формирования и развития у збекской
математической терминологии: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. –
Ташкент: 1973. − С. 21.
92. Раҳимов А.А. Қоракўлчилик. − Тошкент: Ўқитувчи, 1967. −Б. 386.
93. Раҳимов А.А. Қоракўл қўйларини бўрдоқига боқиш соҳасидаги
тажрибаларимиз. − Тошкент: Ўздавнашр, 1960. − Б. 42.
94. Раҳимов А.А. Қоракўл қўйларининг серпуштлигини ошириш
усуллари. − Тошкент: Ўздавнашр, 1952. − Б. 67.
95. Rahmatullayev SH. Hozirgi adabiy o‘zbek tili (darslik). −Toshkent:
Unversitet, 2006. – В. 464.

96. Реформатский А. А. Что такое термин и терминология // Вопросы
терминологии. − М.: Наука, 1961. − С.46-55.
97. Ризаев Ш., Зокиров М, Сидорцов В., Исмоилов А., Ибрагимов Ю.
Жуншунослик ва жун товаршунослиги. − Тошкент: Ме ҳ нат, 1985.
− Б. 22 4 .
98. Сабиров А.Ш. Термины у збекских народных зрелиц: Автореф. дис. ...
канд. филол. наук. – Ташкент: 1988. − С. 16.
99. Сафарова Р. Гипонимия в у збекском языке (на материале
общеупотребительных зоонимов): Автореф. дис. ... канд. филол. наук.
− Ташкент, 1990. − С. 20.
100. Сафарова Р. Лексик-семантик муносабатлар турлари – Тошкент:
Ўқитувчи, 1996. − Б 47.
101. Себепов Г.Түйә жәнә онық әбзәлi туралы қазақша атаулар //
Изв. каз. филиал АН СССР. Серия языка и литературы. Вып.1. Алма-
ата : 1944.
102. Собиров А. Ўзбек тилининг лексик сатҳини систем сифатида
тадқиқ этиш: Филол. фан. д-ри. ... дисс. автореф. –Тошкент: 2005. − Б.
48.
103. Тихонов А.Н., Ким Л.Л., Тихонов С.А. Современный русский
язык. Лексикология . − Ташкент: “Ўқитувчи”, 199I.
104. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек
адабий тили − Тошкент: Ўқитувчи, 1992. − Б.394.
105. Турсунов У.Т. Терминология масалалари. – Тошкент:
Ўздавнашр, 1933. − Б.39.
106. Турсунов У.Т. Терминологиянинг бойиш йўллари//Алишер
Навоий номидаги Самарқанд давлат университети асарлари. 102. –
Самарқанд: 1960. − Б. 12-18.
107. Урунов Т. У збекская овцеводческая терминология (на
материалах К ашкадарьинской области): Автореф. дис. ... канд. филол.
наук. – Самар к анд: 1964. − С. 19.

108. Усманов А. К вопросу о развитии у збекской научной
терминологии// Известия АН УзССР, 1948, №5.
109. Усманов О. Тил маданиятининг муҳим масалалари// Ўзбек
тили ва адабиёти масалалари, 1970, 1- сон, − Б.29-33; 1970, 3-сон, − Б.
26-31; 1970, 4-сон, − Б. 41-43.
110. Усмонов С.Антонимлар// Ўзбек тили ва адабиёти масалалари,
1958, 2-сон, − Б. 33- 4 0.
111. Усмонов С. Ўзбек терминологиясининг баъзи масалалари. –
Тошкент:Ўқитувчи, 1968. − Б. 32.
112. Усмонов С. Гиппологическая терминология современного
у збекского языка: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент:
1988. − С. 20.
113. Ходжамбердиев Т. Животноводческая лексика у збекского языка
(преимушественно на материалах Ферганской долины): Автореф.
дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент: 1975. − С.23.
114. Холиёров М. -лик аффиксига хос бир хусусият// Ўзбек тили ва
адабиёти, 1973, 4-сон, − Б.72.
115. Хусанов А. Названий болезней и их симптомов в у збекском
языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент: 1982. − С. 16.
116. Шамсиддинов Х. Ўзбек тилида сўзларнинг функционал-
семантик синонимлари: Филол. фан. д-ри. ... дисс. автореф. –Тошкент :
1999. − Б.46.
117. Шарипова К.А. Словообразующие аффиксы -лик, -ли, -чилик в
у збекском языке: Автореф. дис... канд. филол. наук. – Ташкент : 1972
− С. 29.
118. Ш.Шоабдураҳмонов. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халқ
шевалари. Тошент: ЎзССР Фанлар Академияси нашриёти, 1963. – Б
234.
119. Юсупов С.Ю. Қоракўлчиликда эришилган асосий селекцион ва
технологик натижалар// Чўл-яйлов чорвачилигининг экологик асосланган

технологиялари (Республика илмий-амалий конференциясининг
материаллари). – Самарқанд, 2009. – Б.12.
120. Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз
бирикмаси. Ж.1. А – Д /Таҳрир ҳайъати: Т.Мирзаев ва бошқа.; ЎзР
ФА Тил ва адабиёт ин-ти. − Тошкент: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. – Б.680.
121. Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз
бирикмаси. Ж.2. Е – М /Таҳрир ҳайъати: Т.Мирзаев ва бошқа.; ЎзР
ФА Тил ва адабиёт ин-ти. − Тошкент: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. – Б .672.
122. Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз
бирикмаси. Ж.3. Н – Тартибли /Таҳрир ҳайъати: Т.Мирзаев ва бошқа.;
ЎзР ФА Тил ва адабиёт ин-ти. − Тошкент: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2007. – Б.672.
123. Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз
бирикмаси. Ж.4. Тартибот − Шукр /Таҳрир ҳайъати: Т.Мирзаев ва
бошқа.; ЎзР ФА Тил ва адабиёт ин-ти. − Тошкент: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2008. – Б.608.
124. Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз
бирикмаси. Ж.5. Шукрона – Ҳ /Таҳрир ҳайъати: Т.Мирзаев ва бошқа.;
ЎзР ФА Тил ва адабиёт ин-ти. − Тошкент: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2008. – Б.592.
125. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: Ўзбекистон
миллий энциклопедияси, 2002-2006 – 1-12 ж.
126. Ўзбек тилининг имло луғати. − Тошкент: Фан, 1976. −Б. 632.
127. Ўринов Т. Ўзбек қўйчилик терминологияси (Ўзбекистон ССР,
Қашқадарё области материаллари асосида):Филол. фан. ном. ... дисс. −
Самақанд.1964 .

128. Ўринова О. Ўзбек тилидаги қорамолчилик терминларининг
лексик-семантик тадқиқи: Филол. фанлари номзод. ... дис. автореф . –
Тошкент: 2007. − Б. 26.
129. Ғуломова Г.Ё. Ўзбек юридик терминологиясининг истиқлол
даври тараққиёти: Филол. фан. ном. ... дисс. − Тошкент, 2005. – Б.27.
130. Қ осимов Н. Ўзбек тили илмий-техникавий терминологияси
масалалари. − Тошкент, 1985.
131. Қиличев Б. Ўзбек тилида партонимия: Филол. фан. ном. ... дисс.
– Тошкент,1997.
132. Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг қисқача луғати. −
Тошкент: Фан, 1963.
133. Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши тизими. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1989. – Б.168.
134. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати, – Тошкент:
Ўзбекиситон миллий энциклопедияси, 2002. – Б.168.

ЎЗБЕК ТИЛИНИНГ ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНОЛОГИЯСИ МУНДАРИЖА КИРИШ (фалсафа доктори(PhD)диссертацияси аннотацияи) ............….......5 I БОБ. ҚОРАКЎЛЧИЛИК СОҲА ЛЕКСИКАСИ ТАДҚИҚИ МАСАЛАЛАРИ........................................................................................................... 33 1.1.Қоракўлчилик терминларининг мавзуи1гуруҳлари...................................43 1.2.Қоракўлчилик терминларининг ўзаро муносабатлари............................... 63 Боб бўйича хулоса................................................................................................92 II. БОБ.ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЯСАЛИШ УСУЛЛАРИ..................................................................................................................94 2.1.Қоракўлчилик тушунчаларининг семантик усул билан ифодаланиши..95 2.2.Қоракўлчилик терминларининг ясама усул усул билан ифодаланиши.99 2.3.Қоракўлчилик терминларининг қўшма, жуфт усуллар билан ифодаланиши...............................................................................................................109 2.4.Қоракўлчилик тушунчаларининг бирикма термин воситасида ифодаланиши...............................................................................................................112 Боб бўйича хулоса..................................................................................................135 III.БОБ. ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЎЗ ВА ЎЗЛАШМА ҚАТЛАМИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ИМЛОСИ......................................................137 3.1. Қоракўлчилик терминларининг ўз11қатлами..............................................137 3.2. Қоракўлчилик терминларининг ўзлашма қатлами..................................140 3.3. Қоракўлчилик терминларининг имлоси........................................................150 Боб бўйича хулоса.................................................................................................156 Умумий хулоса......................................................................................................157 Фойдаланилган адабиётлар...............................................................................161 Иловалар 3

КИРИШ (фалсафа доктори ( PhD) диссертацияси аннотацияси ) Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон тилшунослигида муайян соҳага оид атамаларни жам лаш, тиллараро соҳавий атамаларни айрибошлаш, ўзлаштириш, таржима қилиш, тизимлаштириш ва уларни муомалага киритиш масалаларига эътибор қаратилмоқда. Зеро, замонавий тилшунослакда соҳавий атамаларни бир хиллаштириш, қолиплаш шу жумладан, қоракўлчилик соҳасининг атамашунослик муаммоларини ўзга тилларнинг лексик-семантик ресурсларидан фойдаланилган ҳолда ҳал этиш заруриятини келтириб чиқармоқда. Шу нуқтаи назардан бугунги кунда терминларни лингвистик таҳлил қилиш, аниқлаш, уларни ҳаётга тадбиқ қилиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Дунё лингвистикаси тажрибасида атама лар тиллараро алоқаларнинг лингвомаданий, этнолингвистик, психолингвистик хусусиятларини ёритиб бериши ва тил тараққиётини белгиловчи муҳим омиллардан ҳисобланиб, мавжуд тилшунослик мактаблари ва оқимларида тил ҳодисалари, хусусан, атамаларни систем-структур ҳамда қиёсий-типологик ўрганишга оид кўплаб илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Шу билан бирга терминларни соҳасига оид атамаларни қиёсий ёндашув асосида тадқиқ этишда замонавий методологик тамойиллардан фойдаланиш, уларнинг лингвистик табиати ва нутқдаги мақоми юзасидан аниқ назарий хулосалар чиқариш имконини бериши билан боғлиқлигини кўрсатмоқда. Бу эса ўз навбатида, терминларни соҳалар бўйича гуруҳлаштириш, уларнинг ясалиш тартиби ва хусусиятларини илмий тадқиқ қилиш айни вақтда объектив зарурлигига айланмоқда. Мамлакатимизда мустақилликнинг сўнгги йилларида миллий бойлигимиз ҳисобланган ўзбек тили терминологик тизимини лексикографик ва лексикологик жиҳатдан тадқиқ этиш эҳтиёжи соҳа атамалар бўйича ҳам жиддий тадқиқотлар олиб боришни юзага келтирмоқда. “...соҳада олиб борилган илмий тадқиқотлар натижасида қоракўлчилик қўйларининг янги 5

турлари... яратилди” 1 “...Ўзбек тилида соҳа терминлари луғатларини тайёрлаш ва чоп этиш ишлари ... ҳамда соҳалар бўйича илмий асосларни атамаларни истеъмолга киритиш, замонавий атамаларнинг ўзбекча муқобилини яратиш...” 2 . Бу вазифаларни амалга оширишда ўзбек тилининг қоракўлчилик терминларининг лексик-семантикаси, ясалиш усуллари ва имлосини замонавий талқинда тадқиқ этишмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ- 4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” фармони, 2018 йил июндаги ПҚ-3775-сон “Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотларда фаол иштирокини таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”, 2019 йил 4 октябрдаги ПҚ – 4479-сон “Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги қонун қабул қилинганлигининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида” қарорларида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу тадқиқот муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. «Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, манавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини планлаштириш ва уларни амалга ошириш йўллари» устувор йўналиши доирасида амалга оширилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Жаҳон тилшунослигида терминларни турли томонлама ўрганишга йўналтирилган терминологик 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 мартидаги ПҚ-3603-сон “Қоракўлчилик соҳасини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”. nrm.uz/contentf 2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябридаги ПФ-5850-сон “Ўзбек тилининг давлат тили адатини, нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” . https//lex.uz 6

тадқиқ қилиш ва луғатшунослик масалалари анча қадимий муаммо ҳисобланади. Лисоний белги ассимметрия ва терминологиянинг узвий муаммоларини В.Г.Гак 3 , туркий тиллар этнографияси бўйича Н.А.Баскаковлар 4 ўрганишган. Рус тилшунослигида термин ва терминология- нинг илмий-назарий асосларини яратишда атоқли тилшунослардан В.В.Виноградов, Г.О.Винокур, А.А.Реформатский ва бошқа олимларнинг асарларида термин ва терминологиянинг назарий , таърифи ва бошқа муҳим масалалар ўз ифодасини топган. Шунингдек, А.М.Шчербак, В.И.Литвинов ва бошқа олимлар ҳам терминологиянинг айрим соҳаларини ўрганиш бўйича муҳим ишларни амалга оширдилар. Ўзбек тилининг лексикологияси, хусусан, унинг йирик соҳаларидан бири ─ терминологияси масалалари ҳамиша тадқиқотчиларнинг диққат марказида бўлиб келмоқда. Олимларнинг тадқиқотлари туфайли ўзбек тилининг касб- ҳунармандчилик, техника, ҳарбий, халқ ўйинлари, қўйчилик, йилқичилик, ботаника, математика, жисмоний тарбия ва спорт, тиббиёт, доришунослик, кимё, мусиқашунослик, анатомия, заргарлик, ёғочсозлик, ўтовсозлик, йўлсозлик каби ўнлаб соҳалари терминологияси атрофлича ўрганилди 5 . 3 Гак В.Г. Лисоний белги ассимметрияси ва терминологиянинг узвий муаммолари. Рус тилидан И.Мирзаев таржимаси// Филология. IV чи қ иши. Илмий мақолалар туплами. − Самарқанд: СамДУ, 2002. − Б. 144. 4 Баскаков Н.А. Современное состояние терминологии в языках народов СССР / /Вопросы терминологии − М: Наука,1961. − С.56-61. 5 Джамалханов X . Из истории формирования и развития у збекской ботанической терминологии: Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент,1963; Урунов Т. У збекская овцеводческая терминология (на материалах Кашкадаринской области). Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Самар к анд, 1964; Рамазанов О. Из истории формирования и развития у збекской математической терминологии: Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1973; Ходжамбердиев Т. Животноводческая лексика у збекского языка (преимушественно на материалах Ферганской долины): Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1975; Базарова Д.Х. История формирования и развития зоологической терминологии у збекскогоязыка (на материале названия птиц) − Ташкент: Фан,1978; Касымов А.И. Фармацевтическая терминология в современном у збекском языке:Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1979; Азизов С. Лексико- грамматическое исследование музыкальной терминологии у збекскогоязыка: Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент,1981; Хусанов А. Названия болезней и их симптомов в у збекском языке: Автореф. дис....канд. филол. наук. − Ташкент,1982; Мадвалиев А. У збекская химическая терминология и вопросы ее нормализации: Автореф. дис. ...канд. филол. наук. − Ташкент, 1986; 7

ЎЗБЕК ТИЛИНИНГ ҚОРАКЎЛЧИЛИК ТЕРМИНОЛОГИЯСИ

13.08.2023

0

948 KB

Похожие