logo

2001-yil sentabr voqealri va uning xalqaro munosabatlarga

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

480.669921875 KB
 	
1	 	
 	
Mavzu: 2001	-yil sentabr voqea	lri va uning xalqaro munosabatlarga 	
ta	’siri	 	
Reja:	 	
1.	 Zamonaviy 	dunyo tartibotining 	shak	lanishi (1991	-–2000	-yillar)	 	
2.	 2001	-yil  sentabr  voqealari  va  uning  zamonaviy  xalqaro  munosabatlar 	
tizimiga ta’siri	 	
3.	 XXI asr boshlarida dunyo tartiboti masalasi	 	
 
Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  paydo  bo'lgan  ikki  qutbli  dunyo  allaqachon 	
cheklangan  suverenitetlar  dunyosi	 edi  (ikki  qarama	-qarshi  super  kuchlarning 	
suvereniteti  bundan  mustasno).  SSSR  parchalanganidan  keyin  paydo  bo'lgan  bir 
qutbli  dunyo  unga  yanada  ko'proq  qarama	-qarshi  bo'lib  chiqdi,  chunki  bundan 	
buyon faqat bitta davlat 	- AQSh to'liq suverenitetga ega edi	. 	
Albatta,  bu  dunyo  Pax  Americana  (Amerika  o'ng  qanot  konservatorlarining 	
orzusi)  va  hatto  AQShning  global  gegemonligi  ham  emas  edi.  Toʻgʻrirogʻi,  bu 
“yumshoq kuch” yordamida jahon yetakchiligini amalga oshirishga urinish edi.	 	
Natijada 1991 yildan boshlab 	jahon siyosatida o‘ziga xos ierarxiya shakllana 	
boshladi,  AQSH  amalda  yetakchi  bo‘g‘inga  aylandi.  Shu  bilan  birga,  Katta 
Sakkizlikka kirgan 7 ta asosiy hamkor ularga juda qattiq bog'langan edi: ulardan 5 
tasi  AQShning  NATOdagi  ittifoqchilari 	- Buyuk  Britan	iya,  Frantsiya,  Germaniya, 	
Kanada,  Italiya;  biri  1961  yilgi  shartnomaga  ko'ra  AQSh  bilan  strategik 
hamkorlikda bo'lgan  AQSh bilan harbiy ittifoqda bo'lgan Yaponiya va 	yangi nom 	
sifatida  jahon  haritasida  paydo  bo’lgan 	Rossiyadir.  Amerikalik  hamkorlarning 	
butun "	yetti" sidan faqat Rossiya, hatto o'tgan asrning 90	-yillarida ham AQShning 	
etakchi  roliga  qarshi  chiqdi  va  AQShning  sherigi 	vazifasi  (teng  darajada)  uchun 	
harakat  qildi.  U  bir  qator  masalalarda  Vashingtonni  qo'llab	-quvvatladi  va  boshqa 	
masalalarda 	- Yugoslaviya  inqirozi,  NATOning  kengayishi 	- u  undan  uzoqlashdi 	
va  hatto  uning  harakatlarini  qattiq  tanqid  ostiga  oldi.  Biroq,  Rossiya 
iqtisodiyotining  zaifligi,  1990	-yillardagi  noto'g'ri  o'ylangan  islohotlarning  og'riqli 	
oqibatlari  uni  to'liq  suveren  davla	t  deb  hisoblashga  imkon  bermadi.  Rossiya 	
butunlay  AQSh  tomonidan  nazorat  qilinadigan  jahon  iqtisodiyotiga  qaram	 bo’lib 	
qoldi	.  Uning  milliy  valyutasi  AQSh  dollariga  qattiq  “bog‘lan	tirildi	”.  G7  ning 	
boshqa  davlatlari  xavfsizlik  masalalarida  butunlay  Qo'shma 	Shtatlarga  bog'liq	 edi	. 	
Faqat  Rossiya  SSSRning  merosxo’ri  sifatida  olgan  qurollari  hisobiga  AQSHga 
to’la bog’liq bo’lib qolish muammosidan uzoq turdi.	 	
Vaholanki,  bu  davlatlar  guruhi  ichida  ham  jahon  yetakchisi  bilan 	
munosabatlar o‘ziga xos n	yuanslarga ega 	bo‘lgan va hozir ham mavjud. AQShning   	
2	 	
Britaniya  va  Yaponiya  bilan  aloqalari  Fransiya  va  Germaniyaga  qaraganda  ancha 
yaqinroq. 	Bu tafovut hali ham davom etmoqda. 	 	
1991  yildan 	keyin 	Xitoy  va  Hindiston  Qo'shma  Shtatlar boshchiligida  jahon 	
ierarxiyasi  bilan  bo	g'lanma	di. 	Ular  o'zlarining  jadal  o'sib  borayotgan  iqtisodiy 	
salohiyati,  mintaqaviy  darajadagi  qudratli  harbiy  kuchlar  maqomi,  shuningdek, 
kelajakda  Xitoy  va  Hindistonni  global  demografik  holatga  hal  qiluvchi  ta'sir 
ko'rsatishi  mumkin  bo'lgan  ulkan  aholi  r	esurslari	, migratsiya  jarayonlari  va  uzoq 	
muddatli  istiqbolda 	- va  jahon  savdosi  tufayli  dunyo  tartibiga  ta'sir  ko'rsat	adigan 	
davlatga  aylana  boshladi  va  hozirda 	ta'sir  qilmoqda.  Biroq,  Xitoy  va  Hindiston 	
o'rtasidagi  G8	1 	bilan  siyosiy  hamkorlik  doirasi  har  doim  cheklangan.  Bu 	
mamlakatlar  to'liq  jahon  iqtisodiyotiga  bog'liq  bo'lib,  unda  AQSh  hali  ham 
hukmronlik  qiladi.  Shubhasiz,  Hindiston  ham,  Xitoy  ham  AQShning  global 
siyosatdagi raqibi emas	 edi XX asrning oxirlarida	. 	
20	-asr  oxiri  21	-asr  boshlarida  Xitoy,  Hindiston,  Rossiya,  Janubiy  Afrika, 	
Yevropa  Ittifoqi,  Braziliya,  Meksika  va  boshqa  mamlakatlarning  iqtisodiy 
salohiyatining  oʻsishi  ko'p  qutbli  dunyoni  shakllantirish  uchun  shart	-sharoit 	
yaratmadi,  chunki  Qo'shma  Shtatla	r  iqtisodiy,  siyosiy  va  harbiy  yetakchi  bo'lib 	
qoli	shda  davom  etdi	. AQSh 	to'rtta  asosiy  sohada:  iqtisod,  siyosat,  harbiy  va  hatto 	
ma'lum  darajada  madaniyat  (ommaviy  axborot  vositalari,  Gollivud,  Internet  va 
boshqalar orqali)	 yetakchilik qildi	. 	
1991	-2001  yi	llarda 	shakllangan 	dunyo  tartibi  tizimini 	kop’markazli 	bir 	
qutbli	 deb  atash  mumkin.  Bu  dunyo  tartibining  mohiyati  G'arb  davlatlarining 	
iqtisodiy,  harbiy	-siyosiy  va  axloqiy	-huquqiy  hamjamiyatiga  asoslangan  tarixiy 	
loyihani amalga oshirish va bu standartlarn	i butun dunyoga tarqatishdan iborat edi. 	
Tabiiyki,  bu  butun  dunyoda  juda  qattiq  qarshilik  ko'rsatdi,  jumladan  transmilliy 
terrorizm  ko'rinishidagi  “assimetrik  javob”  faollashdi.  Ushbu  loyihaning  yana  bir 
xususiyati  shundaki,  yangi  dunyo  tartibi  globallashu	v  jarayonlariga  asoslandi.  Bu 	
yagona  standartlarga  muvofiq  global  dunyoni  yaratishga  urinish  edi.  Nihoyat,  bu 
loyiha  umuman 	shartnomaviy	-huquqqiy 	asosga  ega  emas  edi.  U  pretsedentlar 	
zanjiriga,  lekin  aslida  Qo'shma  Shtatlarning  quyidagi  bir  tomonlama  qaror	lari  va 	
konsepsiya	lari	ga 	asoslangan edi	: 	
• «demokratiyani kengaytirish	/yoyish	» doktrinasi (1993);	 	
• NATOning kengayishi konsepsiyasi (1996);	 	
                                        	                  	 	1 G8	 (8  lar  guruhi,  Rossiy  qo’shilgunga  qadar  Katta  yettilik,  Yettilar  guruhi  nomi  bilan  atalgan  )	 yetakchi  sanoati 	
rivojlangan  mamlakatlar  rahbarlarining  norasmiy  forumidir.  Katta 	sakkizlikka  Rossiya,  AQSh,  Buyuk  Britaniya, 	
Fransiya,  Yaponiya,  Germaniya,  Kanada,  Italiya  kiradi.  Forumda  Yevropa  Ittifoqi  rahbariyati  ishtirok  et	gan  (Lekin 	
Qrim  voqealari  sabab  Rossiya  taklif  qilinmay  qo’ydi)	.  Forumning  maqsadi  dolzarb  xalqaro  muammolarg	a 	
yondashuvlarni kelishishdan iborat.	 Sakkizlik  guruhi xalqaro tashkilot  emas,  u xalqaro shartnomaga asoslanmagan, 	
nizom va kotibiyatga ega emas. 	Sammitlarning bir ovozdan qabul qilingan qarorlari qonuniy kuchga ega emas, balki 	
xalqaro  hamjamiyat  uchun  zam	onamizning  muhim  masalalarini  hal  etishda  yo‘l	-yo‘riq  bo‘lib,  tomonlarning 	
kelishilgan yo‘nalishga amal qilish niyatlarini belgilab beradi.	   	
3	 	
•  NATOning  yangi  strategik  kontseptsiyasi,  unga  ko'ra  NATOning 	
mas'uliyat doirasi Shimoliy Atlantikadan tashqarida 	ham kengaytirilgan;	 	
• oldindan zarba berish 	doktrinasi;	 	
• Katta Yaqin Sharqni demokratlashtirish doktrinasi.	 	
Shunga  ko’ra  b	ir  qutbli  dunyo  atigi  10  yil 	- 1991  yildan  2001  yilgacha 	
davom  etdi	 deb  hisoblash  mumkin	.  Uning  qulashi  boshlanishi  2001  yil  11 	
senty	abrda  Qo'shma  Shtatlardagi  teraktlar  bo'ldi.  2001  yildan  hozirgi  kunga  qadar 	
biz uning qulashiga guvoh bo'lib kelmoqdamiz. Bu esa jahon siyosatidagi yana bir 
suv havzasidir.	 	
Boshqa  tahlilchilar  1991	-2000	-yillarni  dunyoda  belovej  tartiboti  sifatida 	
beroshga  harakat  qiladi. 	Boshqacha  qilib  aytganda,  bu  muhim  geosiyosiy 	
voqealarning  butun  zanjiriga  (Yugoslaviya,  Chexoslovakiyaning  qulashi,  ko'plab 
qurolli  to'qnashuvlar)  sabab  bo'lgan  SSSRni  parchalash  to'g'risidagi  Belovejskaya 
Pushcha  kelishuvida	n  keyin  shakllana  boshlagan  yangi  dunyo  tartibidir. 	Bunda 	
qarama	-qarshilikning  ikkinchi  qutbini  tashkil  etgan  butun  sotsialistik  dunyoning 	
qula	di,  i	kki  qutbli  geosiyosiy  tizim  quladi.  Dunyo  yana  bir  evolyutsiya  jarayoniga 	
kirdi. Yangi dunyo tartibi asosan Versa	l tizimi g'oyalariga asoslan	di.	 	
2. 	Transmilliy terrorizmni idrok etishda burilish nuqtasi 2001 yilning kuzida 	
AQSh	da sodir bo'lgan voqealar bo'ldi. 2001	-yil 11	-sentabrda bir guruh terrorchilar 	
(ularning  aksariyati  Saudiya  Arabistoni  fuqarolari  bo‘lgan)  to‘rtta  fuqarolik 
samolyotini  o‘g‘irlab  ketishdi.  Ulardan  ikkitasi  Nyu	-Yorkdagi  Jahon  savdo 	
markazining (WTC) ikkita 	ko‘p qavatli binosiga, uchinchisi Vashingtondagi AQSh 	
Mudofaa  vazirligi  binosiga  bostirib  kirdi.  Nyu	-Yorkdagi  WTCning  ikkala  binosi 	
("egizak  minoralar")  butunlay  vayron  bo'lgan,  Pentagon  qisman  vayron  qilingan. 
Terrorchilik harakatlari  qurbonlari  portlash 	paytida va  qulagan  binolar vayronalari 	
ostida  halok  bo'lgan  bir  necha  ming  kishi  edi.  To‘rtinchi  samolyot 
Pensilvaniyadagi  atom  elektr  stansiyasiga  yo‘l  olgani  taxmin  qilinmoqda,  biroq 
havo  hujumidan  mudofaa  tizimi  tomonidan  urib  tushirilgan.  Turli  ma'lumo	tlarga 	
ko'ra, hujumlar paytida 4	-5 mingga yaqin odam halok bo'lgan.	 	
Kichik Jorj Bush ma'muriyati vakillari 2001	-yil 11	-sentabr voqealarini 1941	-	
yil  7	-dekabrda  Pearl	-Harbordagi  AQSh  harbiy	-dengiz  floti  bazasiga  yapon  qurolli 	
kuchlarining  hujumi  bilan 	tenglash	tirdi.  Ammo  ruhiy  zarba  chuqurroq  edi. 	
Qo'shma  Shtatlar  o'z  hududida  19	-asrning  o'rtalaridan  beri  harbiy  harakatlarni 	
bilmay	 keleyotgan  e	di.  Hozirda  AQShga  noma'lum  dushman  hujum  qildi,  uning 	
kimligi  aniqlanmagan	 edi	.  Markaziy  razvedka  boshqarmasi 	maʼlumotlariga  koʻra, 	
Afgʻonistonda  yashagan  U	sama	 bin  Laden  Qoʻshma  Shtatlardagi  jinoyatlarni 	
uyushtirishda muhim rol oʻynagan.	 	
Jorj  Bush  ma'muriyati  demokratlar  siyosatini  yanada  qattiqroq  variantda 	
davom  ettirdi.  2001	-yil  20	-sentabrda  Jorj  Bush  Kongress	da  asosiy  nutq  soʻzladi.   	
4	 	
AQSh  prezidenti  transmilliy  terrorizmga  qarshi  urush  toʻliq  yoʻq  qilinmaguncha 
urush  boshlanganini eʼlon qildi,  Kobuldan  U.  bin  Lodinni  ekstraditsiya  qilishni va 
Mulla  Umarni  Tolibon  nazoratidagi  hududdan  taqiqlashni  talab  qildi.  A	ks  holda, 	
Oq  uy  Tolibonga  qarshi  kuch  ishlatish  bilan  tahdid  qilgan.  2001	-yil  21	-sentabrda 	
Kobul V. bin Ladenning aybi haqidagi Amerika dalillarini ishonarsiz deb hisoblab, 
rad etdi.	 	
Bu qiziq	 	
Jorj  Bushning  2001	-yil  20	-sentabrdagi  nutqi  ramziy  ma’noga  ega 	bo‘lib, 	
uning  raqiblari  tomonidan  bir  necha  bor  tanqid  qilingan.  Birinchi  navbatda, 
teraktdan keyingi 9	-kun 	- nasroniy an'analarida o'lganlarni birinchi xotirlash kuni	 	
nutq  irod  etish  kuni  sifatida  bejizga  tanlanmagan  bo’lib  chiqdi	.  Bu  bilvosita 	
Amerika 	Qo'shma  Shtatlari  Prezidenti  o'lgan  nasroniylar  nomidan  terrorizmga 	
qarshi  urush  e'lon  qilayotganini  anglatardi.  “Har  bir  musulmon  terrorchi  emas, 
balki  har  bir  terrorchi  musulmondir”  degan  mash’um  iborani  ham  aytdi	 nutqida	. 	
Keyinroq  Oq  uy  matbuot  xizmati 	bu  faqat  islom  olamiga  chaqiriq  ekaniga  aniqlik 	
kiritdi:  “Har  bir  musulmon  terrorchi  emas,  balki  har  bir  terrorchi  musulmon 
bo‘lgan v	aziyatga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi” deb haspo’shlashga harakat qilgan.	 	
Afg’on  tomoni  rad  qilgandan  keyin 	Vashington  geografik  j	ihatdan  borish 	
qiyin  bo'lgan  mamlakat  hududidagi  operatsiyalarda  yordam  bera  oladigan 
ittifoqchilarni qidira boshladi.	 	
2001  yil  12  sentyabrda  NATO  Kengashining  favqulodda  yig'ilishida 	
Qo'shma  Shtatlardagi  teraktlar  alyans  davlatlaridan  biriga  hujum  sifatid	a 	
baholandi.  Alyans  oʻz  tarixida  birinchi  marta  1949	-yildagi  Vashington 	
shartnomasining  5	-moddasini  kuchga  kiritdi.  NATOning  aksariyat  davlatlari 	
ularning  milliy  chegaralari 	Afgʻonistondan  jugʻrofiy  uzoqlikda  joylashgani  va 	
uzoq  masofalarda  harakat qilishg	a qodir qurolli  kuchlari  yoʻqligi  sababli  Qoʻshma 	
Shtatlarga  yordam  bera  olmadi.  Vashington  yordamni  faqat  Britaniya  va  qisman 
Germaniyadan qabul qildi.	 	
Bu muhim	 	
Jorj  Bush  ma'muriyatining  NATOga  yordam  berishdan  bosh  tortishi 	
AQShning  ushbu  tashkilotga 	munosabatini  o'zgartirish  muhokamasiga  sabab 	
bo'ldi.  2001  yilning  kuzida  Vashington  amalda  vaqtinchalik  koalitsiya 	(ad	-hoc 	
coalition)	 tamoyiliga  o'tishni  e'lon  qildi.  Dastlabki  ikki	-uch  yil  ichida  ekspertlar 	
orasida  Vashington  o‘zining  tashqi  siyosiy  faoli	yati  markazini  Yaqin  Sharqqa 	
ko‘chirib,  NATO  o‘rnini  vaqtinchalik  koalitsiyalarga  aylantiradi,  degan  fikr  keng 
tarqalgan  edi.  Biroq,  Qo'shma  Shtatlar  Yevropadagi  mavjudligini  qadrlab, 
ittifoqdan voz kechish o'rniga, NATOni isloh qilish yo'lidan bordi.	 	
Qo's	hma  Shtatlar  uchun  Yaqin  va  O'rta  Sharq  mamlakatlari  muhimroq  edi. 	
2001	-yil 22	-sentabrda Vashington bosimi ostida Saudiya Arabistoni va Birlashgan   	
5	 	
Arab  Amirliklari  hukumatlari  Afg‘oniston  Islom  Amirligi  bilan  diplomatik 
aloqalarni  uzdilar.  Pokiston  prezide	nti  P	arvis 	Musharraf  Qo'shma  Shtatlar  qo'llab	-	
quvvatlashiga  moyil  bo'ldi,  biroq  Tolibon  harakati  bilan  bog'liq  bo'lgan  armiya  va 
maxsus  xizmatlar  segmenti  bilan  hisoblashishga  majbur  bo'ldi.  P.Musharrafning 
AQSh  Davlat  kotibi  Kolin  Pauell  bilan  muzokaralar	idan  so‘ng  vaziyat  o‘zgardi. 	
Islomobod  Pentagonga  ikkita  havo  bazasi 	– Sind  viloyatidagi  Yakobobod  va 	
Balujiston  viloyatidagi  Arab  dengizi  sohilidagi  Shansi  havo  bazasini  taqdim  etdi. 
Pokistonda  "Al	-Qoida"ga  a'zolikda  gumon  qilingan  600  ga  yaqin  kishi  hibs	ga 	
olinib,  AQShga  topshirildi.  Bu  Pokistonda  hukumatga  qarshi  ommaviy 
namoyishlarga  sabab  bo'ldi.  Biroq  Pokiston  rasmiy  ravishda  Tolibon  rejimi  bilan 
diplomatik aloqalarini faqat 2001	-yilning 22	-noyabrida uzdi.	 	
Rossiya  Vashingtonga  kutilmagan  yordam  berdi.	 AQSH  Markaziy  Osiyoda 	
harbiy  bazalarini  ochishga  kirishdi.  2001	-yil  7	-oktabrda  Qarshi	-Xonobod  harbiy 	
bazasidan  O‘zbekiston  hududida  foydalanish  to‘g‘risida  shartnoma  imzolandi.	 	
Baza  2001	-yil  11	-sentabrdagi  xurujlardan  so‘ng  “global  aksilterror  koalitsiya”	 	
tarmog‘i  tarkibida  tashkil  etilgan  va  Afg‘onistondagi  operatsiyalar  uchun  harbiy 
transport  markazi  sifatida  foydalanilgan.	 Yani 	Afg'onistondagi  operatsiyalarni 	
aviatsiya  tomonidan  qo'llab	-quvvatlash,  AQSh  qo'shinlarini  oziq	-ovqat  va  harbiy	 	
texnika bilan t	a'minlash uchun foydalanish ko’zda tutilgan.	 	
2001	-yilning  1	-dekabrida  NATO  va  Qirg‘iziston  o‘rtasida  “Manas”  havo 	
bazasini  tashkil  etish bo‘yicha  kelishuv  imzolangan  edi.  Koalitsiya  samolyotlariga 
ham  oraliq  qo‘nish	 huquqi  Tojikiston  (Ko‘lob  va  Qo‘rg‘on	-tepa  aeroportlari)  va 	
Qozog‘iston (Lugovoy aeroporti) tomonidan berilgan.	 	
Kichik  Jorj  Bush  ma'muriyatining  faoliyati  natijasi	da	 transmilliy  tarmoq 	
terrorizmiga  qarshi  kurashish  uchun  mo'ljallangan  davlatlararo  birlash	ma  bo'lgan 	
"Global  aksilterror  koalitsiyasi"  ni  tashkil	di. 	Bu 	“Global  aksilterror  koalitsiyasi” 	
klassik harbiy	-siyosiy ittifoq emas edi.	 	
2001  yil  7  oktyabrda  Qo'shma  Shtatlar  Tolibon  pozitsiyalariga  raketa  va 	
bomba  hujumlarini  boshladi.  Amerikaliklarning  i	ttifoqchilari  Shimoliy  ittifoq 	
kuchlari  edi.  Muvofiqlashtirilgan  havo  va  quruqlik  zarbalari  koalitsiya  kuchlariga 
tezda o'z maqsadlariga erishish imkonini berdi. 2001	-yil 9	-noyabrda Mozori Sharif 	
shahri,  2001	-yil  13	-noyabrda  mamlakat  poytaxti  Kobul  qabul  q	ilindi.  Alyansning 	
yakuniy  g‘alabasi  2001	-yil  7	-dekabrda  Tolibon  harakatining  markazi  hisoblangan 	
Qandahorning  qo‘lga  kiritilishi  bo‘ldi.  Tolibonning  bir  qismi  qo‘shni  Pokistonga 
qochdi,  bir  qismi  tog‘larga  (jumladan,  Mulla  Umar)  ketdi,  bir  qismi  Shimoliy 
ittifoqqa  taslim  bo‘ldi.  Harbiy  harakatlar  markazi  Afg‘oniston	-Pokiston  chegarasi 	
hududiga ko‘chdi. Asosiy vazifa afg'on mojarosini siyosiy yo'l bilan hal qilish edi. 
2001  yil  dekabr  oyida  Bonnda  Afg'onistonning  sobiq  qiroli,  Italiyada  surgunda 
yashagan  Zo	hirshoh  ishtirokida  afg'on  partiyalarining  konferentsiyasi  bo'lib  o'tdi.   	
6	 	
Konferentsiya  arafasida  Afg'onistonda  monarxiyani  tiklash  g'oyasi  keng 
muhokama  qilindi  (xuddi  1993  yilda  Kambodjada  qirol  Norodom  Sixanukning 
hokimiyati  BMT  nazorati  ostida  tiklangan	i  kabi).  Qo'shma  Shtatlar  bu  taklifni 	
qo'llab	-quvvatlamadi.  Kichik  Jorj  Bush  ma'muriyati  Afg'onistonda  mo''tadil  lider 	
Hamid  Karzay  boshchiligidagi  muvaqqat  hukumatni  tuzib,  pushtunlar  jamoasiga 
o’z ovozini 	tikdi.	 	
2002  yil  iyun  oyida  Loya  Jirg'a  (Afg'onist	onning  barcha  xalqlari,  qabilalari 	
va  guruhlari  rahbarlarini  o'z  ichiga  olgan  Oliy  Kengash)  H.  Karzayni 
mamlakatning  muvaqqat  prezidenti  etib  sayladi.  Viloyatlarda  vaziyat  dala 
komandirlari  tomonidan  nazoratga  olingan.  2004  yilda  yangi  konstitutsiya  qabul 
qilindi,  unga  ko'ra  mamlakat  Afg'oniston  Islom  Respublikasi  deb  nomlandi.  Bu 
hukumatning  mo''tadil  islomchilar  bilan  murosa  qilishga  tayyorligini  ko'rsatdi. 
H.Karzay  2004	-yil  9	-oktabrda  boʻlib  oʻtgan  prezidentlik  saylovlarida  gʻalaba 	
qozondi.	 	
AQSh  qo	’shinlari  20  yil  davomida  A	fg’onistonda  ushlab  turildi.  SO	’nggi 	
amrika askari 2021	-yil 30 dan 31  avgustga  o	’tar  kechasi  Afg	’oniston  zaminin  tark 	
etdi.  Shu  tariqa  horij  davlatlarining  Afg	’onistonga 	qarshi  qaratilgan  eng  uzoq 	
operatsiya ham oldingidek muvaffaqiyatsiz chiqdi.	 	
3. 	Zamonaviy  ijtimoiy	-siyosiy  va  iqtisodiy  jarayonlarning  tahlili  shuni 	
ko'rsatadiki,  y	angi dunyo  tartibining  shakllanishiga quyidagi  omillar sezilarli  ta'sir 	
ko'rsatadi:	 	
1.  Jahon  siyosatida  super  kuch,  mamlakat	–tizimi 	hisoblanuvchi 	
AQSHning  global  hukmronligi.	 Sovuq  urush  tizimining  xalqaro  siyosiy  muhiti 	
20	-asrning  ikkinchi  yarmida  jahon  taraqqiyotining  mohiyatini  belgilab  berdi  va 	
(Sovet  Ittifoqi  parc	halanganidan  keyin)  AQShning  tashqi  siyosiy  maqsadlariga 	– 	
jahon gegemoniyasi	ga	 erishish uchun sharoit yaratishga yordam berdi	. 	
Hozirgi vaqtda Qo'shma Shtatlar Xalqaro Valyuta Jamg'armasi, Jahon banki, 	
boshqa  xalqaro  moliyaviy  va  iqtisodiy  tashkilotlar,  nohukumat  birlashmalarning 
iqtisodiy  ta'siri,  yordam  dasturlari,  siyosiy  yoki  iqtisodiy  sanksiyalar,  qurolli 
aralashuvlar  dinamika	si  va  yo'nalishiga  ta'sir  ko'rsat	ish  orqali 	xalqaro 	
munosabatlarning  rivojlanishi,  dunyoning  aksariyat  davlatlarining  tashqi  va  ichki 
siyosati	ga	,  yangi  dunyo  tartibini  shakllantirish  jarayoniga  hal  qiluvchi  ta'sir 	
ko'rsat	moq	di.  Qolaversa,  "qodirlik  eyforiyasi"  s	haroitida  Qo'shma  Shtatlar  "sabzi 	
va tayoq" usullaridan foydalanib, kuchli harbiy	-siyosiy vosita 	- NATOni siyosiy va 	
harbiy  bosim  uchun  ishlatib,  yangi dunyoni  mustahkamla	sh  uchun hamma  narsani 	
qilmoqda	 asrlar  davomida  yoki  hech  bo'lmaganda  juda uzoq  vaqt	 davomida  uning 	
rahbarligi ostida tartib	ni o	’rnatishga intilmoqda.	 	
Ulkan  Sovet  imperiyasining  qulashi  faktining  o'zi  butun  dunyoga  nisbatan 	
Qo'shma  Shtatlarning  qudratini  keskin  oshirdi.  Bir  paytlar  Amerika  arsenali  Sovet   	
7	 	
Ittifoqining  imkon	iyatlarini  muvozanatlash  uchun  zo'rg'a  etarli  edi  va  endi 	
Qo'shma  Shtatlarda  bitta  muhim  raqib	i yo'q	 bo	’ldi	.  Ushbu  "bir  qutblilik"  ning 	
oqibatlari  aniq  va  osonlik  bilan  oldindan  aytib  bo'lingan  edi:  Qo'shma  Shtatlar  o'z 
chegaralaridan  tashqarida  ancha  osonlik  bila	n  kuch  ishlata  boshladi.  1989	-yilda 	
Panamaga keskin kuchaygan harbiy bosqinlar, 1991	-yilda Fors koʻrfazidagi urush, 	
1992	-yilda  Somaliga,  soʻngra  Gaiti,  Bosniya,  Kosovo,  Afgʻoniston,  Iroqdagi 	
gumanitar intervensiya  bunga dalil boʻldi.  Iroqda  AQSh  oxirgi cho	rak  asrdagi eng 	
muhim harbiy operatsiyada ishtirok etmoqda.	 	
Qo'shma  Shtatlarning  jahon  huquqiy  tartib	oti	ni	ng	 	o'rnatishdagi  rolini 	
hisobga oli	b, quyidagilarni 	aytishga imkon beradi:	 	
- birinchidan,  Qo'shma  Shtatlarning  iqtisodiy  va  harbiy  qudrati,  siyosiy 	
ta'siri  va  sal	ohiyati  ularga  har  qanday  qarshiliklarga  qaramay,  yangi  dunyo 	
tartib	oti	ni shakllantirishga katta ta'sir ko'rsatishga imkon beradi;	 	
- ikkinchidan,  zamonaviy  xalqaro  munosabatlarning  tabiati  ko'p  jihatdan 	
AQShning 	xarakteri 	va  XXI  asrda  dunyoda  o'zining  huk	mron  ta'sirini  o'rnatish 	
niyati bilan belgilanadi;	 	
- uchinchidan,  kelajakda  jahon  taraqqiyoti  ko'p  jihatdan  Qo'shma  Shtatlar 	
jahon  yetakchisi  sifatida  o'z  kuchini  jahon  hamjamiyatining  manfaatlari  yo'lida 
qanday tasarruf etishiga bog'liq bo'ladi.	 	
2. 	Globallas	huv  jarayoni.	 	Zamonaviy  jarayonlarning  natijasi  o'zaro 	
bog'liqlik va o'zaro bog'liqlikning yangi bosqichining o'rnatilishi, yagona iqtisodiy, 
axborot,  ilmiy	-texnikaviy  va  boshqa  "makonlarning",  dunyoning  ijtimoiy 	
yaxlitligining  bosqichma	-bosqich  shakllanis	hidir.  Globallashuv  jahon  tizimi 	
taraqqiyotining  mohiyatini  belgilovchi  eng  ta’sirli  kuchlardan  biriga  aylandi.  U 
jamiyat  hayotining  deyarli  barcha  sohalariga,  jumladan,  iqtisodiyot,  siyosat, 
mafkura, ijtimoiy soha, madaniyat, ekologiya, xavfsizlik kabi so	halarga ta'sir qiladi 	
va  jahon  hamjamiyati  va  jahon  iqtisodiyoti  evolyutsiyasiga,  butun  dunyo  tartibiga 
o'zgartiruvchi ta'sir ko'rsatadi.	 	
Shunday  qilib,  globallashuv  jarayoni  ta'sirida  dunyo  o'zgarib,  asta	-sekin 	
chinakam  global  bo'lib  bormoqda,  doimiy  ravis	hda  kuchayib  borayotgan  global 	
zo'ravonlik  va  global  beqarorlik  yangi  dunyo  tartibini  shakllantirishga  sezilarli 
ta'sir qil	moq	di.	 	
3. 	Janub  deb  atalmish  mintaqa  mamlakatlarida  ijtimoiy 	
qashshoqlikning  kuchayishi	.  Boy  va  kambag'al  mamlakatlar	 (Shimol	-Janub	) 	
o'rtasidagi tafo	vutning kengayishi	.  	
Yangi  dunyo  tartibining  shakllanishiga  ta'sir  etuvchi  va  ijtimoiy 	
adolatsizlikning  kuchayishi,  qashshoqlik,  alohida  mamlakatlar,  mintaqalar  va 
xalqlar  farovonligi  darajasidagi  katta  farqlar  tufayli  yuzaga  keladigan  t	ahdidlar 	
global xususiyat kasb etmoqda.	   	
8	 	
AQShda  aholi  jon  boshiga  yillik  daromad  (sotib  olish  qobiliyati  bilan 	
ifodalangan)  taxminan  40  000  dollarni  tashkil  qilsa	,  aholisi  eng  zich  joylashgan 	
Uchinchi  dunyo  mamlakatlarida:  Nigeriyada  875  dollar,	 Pokistonda  2100  dollar, 	
Hindistonda  2450  dollar,  Indoneziyada  3100  dollar	,  Misrda  3900  dollar,  Xitoyda 	
4500  dollar.  2001	-yilda  Afrikaning  15  mamlakatida  aholi  jon  boshiga  yillik 	
daromadi 1000 dollardan kam bo‘lgan 	—	 bu kuniga 3 dollardan kam	 degani edi	. 	
Yerning  "ol	tin"  va  "kambag'al"  milliardlari  daromad  darajasining  nisbati 	
1960  yildagi  13:1  dan  1990	-yillarda  74:1  ga  o'zgardi.  Umumiy  iste'molning  86 	
foizini  dunyo  aholisining  20  foizi,  qolgan  80  foizi  esa  14  foizini  iste'mol  qiladi. 
Bundan  tashqari,  gullab	-yashnagan	 	mamlakatlarning  20  foizi  dunyodagi 	
yog'ochning 85 foizini, chiqindi metallarning 75 foizini va energiyaning 70 foizini 
ishlatadi.  1990  yilda  uchinchi  dunyo  mamlakatlarida  yalpi  ichki  mahsulot  AQSh 
yalpi  ichki  mahsulotidan  o'rtacha  3  baravar  kam  edi.  21	-as	r  boshida  bu  nisbat  20 	
baravarga  oshdi.  Dunyo  aholisining  qariyb  50%  kuniga  2  dollarga,  20%  aholi  1 
dollarga  yashaydi.	 Dunyoda 	2008	-yillarda 	3,140  milliard kishi ishsiz, 2  milliardga 	
yaqin kishi esa yarim kunlik ish bilan band	 bo	’lgan	. 	
21	-asrning  boshlarida  butun  dunyoda  va  alo	hida  mamlakatlarda  boylik  va 	
qashshoqlik  qutblari  o'rtasidagi  mavjud  tafovut  faqat  kengayib  bordi  va  boy  va 
kambag'al  mamlakatlar  o'rtasidagi  tafovutning  mutlaq  qiymati  o'sib  bormoqda  va 
ijtimoiy tengsizlik. tobora kuchayib bormoqda. 	 	
Qarama	-qarshilik  shundaki,  ma'naviy  boylik  ko'pincha  janubiy 	
mamlakatlarning qashshoqligi ortida yashiringan: Xitoy, Hindiston, Rossiya, islom 
dunyosi  ko'p  jihatdan  Shimolga 	- "oltin  milliard"  ga  ma'naviy  jihatdan  qarama	-	
qarshidir.  Biroq  shimoldan  m	a’naviy  ustunlikka  ega  bo‘lgan  janub  ijtimoiy	-	
iqtisodiy  jihatdan  unga  jiddiy  muqobil  bo‘la  olmaydi.  Biroq,  global  ijtimoiy 
adolatsizlik  tamoyillariga  asoslanib,  janub  dunyo  tartibiga  sezilarli  ta'sir 
ko'rsatadigan yangi geosiyosiy kuch maydonining ittifoqc	hisiga aylanishi mumkin.	 	
4.  Ekologik  tahdidning  kuchayishi  va  global  energetika  muammosi	. 	
Atrof	-muhit  tendentsiyalari  qayta  tiklanmaydigan  resurslarning  tez  qisqarishi, 	
rivojlanishning  texnokratik  yo'li  tufayli insoniyat  muhitining  yaxlitligini buzish va 
dunyo  aholisining  tez  o'sishi  bilan  bog'liq.  Shu  bois  ekologik  inqiroz  yaqinlashib 
kelayotganini,  tegishli  choralar  ko‘rilmasa,  ekologik  halokatga  olib  kelishi 
mumkinligini  aytish  mumkin.  Global 	sivilizatsiya  o'z  yashash  muhitida  hayotni 	
ta'minlashning  oda	tiy  shartlaridan  tashqariga  chiqadi,  deyish  uchun  asoslar 	
mavjud.	 	
21	-asr,  bir  qator  olimlarning  prognozlariga  ko'ra,  falokatlar  asriga  aylanishi 	
mumkin.  Rossiyalik  olim  Nikolay  Jarvin  50  yildan  keyin  insoniyat  dahshatli 
kataklizmlarga:  zilzila, 	sunamiga 	olib  keladigan  global  isishga  duch  kelishi 	
haqidagi  achinarli  prognozni  ilmiy  asoslab  berdi.  Butun  mamlakatlar  suv  ostida   	
9	 	
qolishi  mumkin,  bepoyon  kengliklar  jonsiz  cho'lga  aylanadi.  Unumdor 
tuproqlarning kamayishi tufayli ko'p milliardli insoniyat global o	charchilik xavfiga 	
duch  kelishi  mumkin.  Atmosfera  havosining,  birinchi  navbatda,  dunyoning 
yetakchi  sanoat  mamlakatlari  tomonidan  nazoratsiz  davom  etishi  yangi  kasalliklar 
va  epidemiyalarni  keltirib  chiqaradi.  Mutaxassislar  muzliklar  va  aysberglarning 
eris	hi,  abadiy  muzlik  zonalarining  qisqarishi,  okean  sathining  tezlashib 	
borayotgani faktlarini tasdiqlamoqda.	 	
Hozirgi  va	qtda  insoniyatning  asosiy  global  muammolaridan  biri  suv 	
etishmasligidir. Dunyodagi suv zahiralarining 97% ni dengiz va okeanlarning sho'r 
suvlari  tashkil  etadi.  Ammo  dunyodagi  qolgan  3%  suv  zaxirasining  ikki  foizi 
Grenlandiya,  Antarktida  muzliklari  va  tog'	 qorlaridan  keladi.  Shu  sababli,  hozirda 	
insoniyatning  uchdan  bir  qismi  iflos  suv  ichadi,  milliarddan  ortiq  odam  toza 
ichimlik  suvidan  doimiy  foydalanish  imkoniyatiga  ega  emas.  Mutaxassislarning 
taxminicha,  taxminan  2015	-yilga  borib,  suv  tanqisligi  muammos	i  u  yoki  bu 	
darajada dunyo aholisining qariyb yarmiga ta'sir qiladi.	 	
Mutaxassislar  xulosasiga  ko‘ra,  so‘nggi  yillarda  tog‘  muzliklarining  misli 	
ko‘rilmagan erishi kuzatilmoqda. Besh yil davomida 	- 2000 yildan 2005 yilgacha 	- 	
kuzatilgan  muzliklarning  qalinli	gi  har  yili  o'rtacha  suv  hajmida  0,6  metrga 	
kamaydi. Bu davrda muzliklarning erishi oʻrtacha tezligi 1990	-yillarga nisbatan 1,6 	
barobar,  1980	-yillarga  nisbatan  esa  3  barobar  koʻp  boʻlgan.  Arktikada,  ba'zi 	
olimlarning  prognozlariga  ko'ra,  2060  yilga  borib  m	uzlik  umuman  qolmasligi 	
mumkin,  bu  esa  dunyo  okeanlarida  suvning  sezilarli  darajada  ko'payishiga  olib 
keladi.  Bundan  tashqari,  sayyora  sezilarli  darajada  iqlim  o'zgarishi  bilan  tahdid 
qilinmoqda,	 	haroratning  oshishi  natijasida  yuzaga  kelgan,  bu  mutaxassisl	ar 	
tomonidan  tasdiqlanganidek,  inson  faoliyati  natijasidir.  Haroratning  ko'tarilishi 
tabiiy  ofatlar soniga sezilarli darajada ta'sir  qiladi:  bo'ronlar, tayfunlar, tsunamilar, 
toshqinlar  va  qurg'oqchilik.  Haroratning  atigi  0,9  darajaga  ko'tarilishi  bilan  bo	'ron 	
va  bo'ronlar  soni  uch  baravar  ko'payadi.  Bu,  olimlarning  fikriga  ko'ra,  zarur 
choralar  ko'rilmasa,  30	-40  yil  ichida  sodir  bo'lishi  mumkin.  100  yildan  keyin 	
sayyorada harorat 6 darajaga ko'tariladi.	 	
Antarktida,  Arktika  va  Grenlandiyada  global  ozon  qat	lamining  emirilishi 	
tufayli  isinish  va  muzning  erishi  tezligining  haddan  tashqari  yuqoriligi  halokatli 
zilzilalar sonining ko'payishiga olib keldi: 2003 yil 	- Eron, Bam 	- 30 mingdan ortiq 	
o'li	m	,  2004  yil 	- tsunami  Hind  okeani 	- 230  mingdan  ortiq  o'li	m	,  200	5  yil 	- 	
Indoneziya, Yaponiya, 2007 yil 	- Solomon orollari. Umuman olganda, yigirmanchi 	
asrda zilzilalar milliondan ortiq odamning hayotiga zomin bo'ldi.	 	
5. Demografik jarayonlarning notekis rivojlanishi oqibatlari.	  	
20	-asrda 	dem	ografik 	 portlashi  sodir  bo'ldi.  De	mak,  agar  1900	-yilda  dunyo 	
aholisi  1,6  milliard  kishini  tashkil  etgan  bo‘lsa,  2000	-yilda  u  6  milliard  kishidan   	
10	 	
oshdi,  ya’ni  qariyb  4  barobar  oshdi.  Qolaversa,  shuni  ta'kidlash  kerakki,  dunyo 
aholisining soni chegaraga yetmagan. Birlashgan Millatlar Tashkil	oti prognozining 	
matematik  modeliga  ko'ra,  chegara  2135  yilgacha  erishiladi  va  14  milliard  kishini 
tashkil qiladi.	 	
Dunyoning  turli  mintaqalarida  demografik  tendentsiyalar  har  xil.  Bugun 	
g‘arbdan  tashqari  dunyo  G‘arbnikidan  besh  barobar  ko‘p,  2050	-yilga  bo	rib  o‘n 	
barobar ko‘p bo‘ladi.	 Amerika va Yevropa o‘z aholisini yo‘qotish jarayoni nafaqat 	
nisbatan, balki mutlaqo yomonlashmoqda.	 	
Evropa  va  Shimoliy  Amerikaning  umumiy  aholisining  ulushi  nafaqat  1900 	
yildagi  30%  dan  2000  yilda  17%  gacha  kamaydi,  balki  key	ingi  20  yil  ichida  u 	
Yerning  umumiy  aholisining  14%  ga  tushadi.  Bu  Yevropa  aholisining  nafaqat 
kamayib  borayotgani,  balki  qarib  borayotgani  bilan  ham  kuchaymoqda.  Bundan 
tashqari,  turmush  darajasi  yuqori  bo'lgan  hududlarda  (G'arbiy  mamlakatlarda) 
qarish  va	 aholining  yuqori  darajasi,  turmush  darajasi  past  bo'lgan  hududlarda 	
(Janubiy  mamlakatlar)  aholining  tez  o'sishi  kuzatilmoqda.  .  Shunday  qilib, 
ekspertlarning  fikriga  ko'ra,  2020  yilga  kelib  eng  qashshoq  mintaqalar  aholisi 
(masalan,  Osiyo  aholisi  910  milli	on  kishiga  o'sadi)  va  asosan  yoshlardan  iborat 	
bo'ladi. 2025 va 2050 yillarga kelib aholi sonining eng yuqori o‘sishi kutilayotgan 
mintaqalar:  Yaman,  Falastin  hududlari,  Ummon,  Afg‘oniston,  Saudiya  Arabistoni, 
Butan,  Pokiston,  Iordaniya,  Iroq  va  Kambodja. 	Bundan  tashqari,  hozirda 	
Evrosiyoda  to'plangan	 dunyo  aholisining to'rtdan  uch  qismi  qashshoqlikdan  aziyat 	
chekmoqda.	 	
6. Fanning ikki tomonlama roli.	 	
So'nggi  o'n  yilliklardagi  ilm	-fanning  jadal  rivojlanishi  nafaqat  ishlab 	
chiqarishning  yangi  turlarini  ulkan	 sur'atlarda  rivojlantirish,  uning  sur'atlarini 	
tezlashtirish,  balki  g	 o'zimizni  yo'q  qilishimiz	 uchun 	lobal  mojaroda  xavf	-xatarsiz 	
g'alaba  qozonish  imkonini  beradigan  yangi  turdagi  qurollarni  yaratishga  imkon 
berdi. 	Bu, albatta, dunyo tartibiga eng muhim tarzda	 ta'sir qilishi mumkin.	 Korona 	
virus bunga bir misol bo	’la oladi.	 	
Mutaxassislarning  fikriga  ko'ra,  XX  asr oxiriga kelib  amerikalik  va  ingliz  olimlari 
ma'lum yutuqlarga erishdilar va uchinchi ming yillikning boshida yangi mo''jizaviy 
qurolning  o'ta  maxfiy  sinovlari  boshlandi.  Biz  barcha  radioelekt	ron  jihozlarni 	
o'chirib  qo'yadigan  o'ta  kuchli  yo'naltirilgan  elektromagnit  impulsni  chiqaradigan 
jangovar  kallak  haqida  gapir	yap	miz.  Bunday  bomba  portlashining  oqibatlari 	
dahshatli 	- barcha  zamonaviy  hayotni  qo'llab	-quvvatlash  tizimlarining  bir  zumda 	
falajl	anishi,  texnogen  falokatlar  zanjiriga  olib  keladi 	- elektr  stantsiyalarida  bir 	
vaqtning  o'zida  kuchli  portlashlar,  keng  hududlarda  har  qanday  aloqaning  mutlaq 
o'chirilishi, 	dushman hududidagi 	to'liq "karlik" 	hola	tidagi	 boshqaruv tizimlari	 kabi	.   	
11	 	
Geosoyosiy 
tavsif	 (2000	-	
yillarda	)  	
AQS
h 	
XXR	 	Rossi
ya	 	
Yapo
niya	 	
Germa
niya	 	
Frans
iya	 	
Angli
ya	 	
Hind
iston	 	
Maydoni	, 	
мln	. kv	.м	 	
9,63	 	9,60	 	17,07	 	0,377	 	0,357	 	0,547	 	0,245	 	3,29	 	
Aholisi	, м	ln	. 	
kishi	. 	
278	 	1273	 	145	 	126,7	 	83,0	 	59,5	 	59,6	 	1030	 	
Aholining 
o’sishi	 %	 	
0,90	 	0,88	 	-0,35	 	0,17	 	0,27	 	0,37	 	0,23	 	1,55	 	
YaIM	, trln 	
dollar	 	
9,63	 	4,50	 	1,12	 	3,15	 	1,96	 	1,45	 	1,36	 	2,20	 	
YaIM	 aholi	 	
jon	 boshiga	, 	
ming dollar	 	
36,2	 	3,6	 	7,7	 	24,9	 	23,4	 	24,4	 	22,8	 	2,2	 	
Armiyasi	 	
soni	, mln	 	
kishi	  	
2.27	 	2,50	 	1,20	 	0,18	 	0,34	 	0,75	 	0,22	 	1,26	 	
Shu	 bilan	 birga	, aksariyat	 olimlar	 va	 siyosatshunoslar	 hozirgi	 o'tish	 jarayoni	 	
dunyoni	 dunyo	 tartibini	 qurish	 uchun	 turli	 xil	 alternativalarga	 olib	 kelishi	 	
mumkinligiga	 ishonishga	 moyil	. Bular	: 	
- bir qutbli dunyo	; 	
- ierarxik bir qutbli dunyo;	 	
- bipolyar dunyo;	 	
- polipolyar 	dunyo;	 	
- ko'p qutbli dunyo;	 	
- yetti 	sivilizatsiya	dan iborat	 dunyo	. 	
Bir  qutbli  (bir  qutbli) 	dunyo  Amerika  gegemonligini  anglatadi,  qurishga 	
urinishlar  ancha  uzoq  davom  etishi  mumkin.  Ayniqsa,  Qo'shma  Shtatlar  NATO 
blokini  saqlab  qol	ish  va  rivojlantirish,  Yevropa  Ittifoqining  harbiy  mustaqilligini 	
blokirovka  qilish  va  dunyodagi  foydali  energiya  tramplinlarini  nazorat  qilishda 
davom etsa.	 	
B.A.Isaevning  fikricha,  Qo'shma  Shtatlar  boshchiligidagi 	ierarxik  "bir 	
qutbli"  dunyo  tartibi 	ma'lum	 bir  qutbli  dunyoga  aylanishi  mumkin.  Ierarxiyaning 	
ikkinchi 	pag	’onasini 	Xavfsizlik  Kengashining  doimiy  a'zolari  bo'lgan,  yadro 	
quroliga  ega  bo'lgan  davlatlar	:  Rossiya,  Buyuk  Britaniya,  Frantsiya,  Xitoy	 	
egallashi  mumkin	.  Uchinchi 	pag	’ona	da	 	- 	dunyoning  sanoati	 	rivojlangan 	
mamlakatlari:  Yaponiya,  Germaniya,  Kanada,  Benilüks  mamlakatlari, 
Skandinaviya,  Janubiy  Evropa.  Toʻrtinchi 	pag	’ona	da	 – rivojlanayotgan  davlatlar 	
yetakchilari:  “Osiyo  yoʻlbarslari” 	– 	Janubiy  Koreya,  Tayvan,  Singapur  va   	
12	 	
mintaqaviy  geosiyosiy  “kuch	lar  markazlari”:  Hindiston  (Janubiy  Osiyo),  Braziliya 	
(Janubiy  Amerika),  Janubiy  Afrika  (Janubiy  Afrika),  Nigeriya  (Markaziy  Afrika), 
Misr  (Shimoliy  Afrika,  Arab  dunyosi).  Beshinchi 	pag	’ona	da	 – kam  rivojlangan 	
davlatlar.	 	
Ko'pgina  ekspertlar  dunyo 	mumkinligiga 	bir  qutbdan 	bipolyarga  o'tishi 	
ishonishga  moyil.  Bu  holatda  eng  ehtimoliy  stsenariy,  ularning  fikricha,  Yevropa 
Ittifoqi yoki Xitoy oldida AQSh uchun kuchli raqobatchining paydo bo'lishidir.	 	
Dunyo  bipolyar  bo'lishi  mumkin,  farqi  shundaki,  XXI  asrda  birin	chi  qutb 	
rolini  birlashgan  Shimoliy  Amerika  (AQSh,  Kanada,  Meksika,  umumiy  NAFTA 
bozorini  yaratgan)  va  birlashgan  Yevropa o'ynaydi,  Xitoy  esa. dunyoning ikkinchi 
geosiyosiy  qutbi  rolini  da'vo  qilishlari  mumkin.  Ushbu  ikkinchi  qutbning 
variantlari  ham  mumki	n.  Masalan,  MDH  davlatlari  va  Janubi	-Sharqiy  Osiyoning 	
ayrim  davlatlarini  oʻz  taʼsir  orbitasiga  kiritish  bilan  Rossiya  va  Xitoyning 
geosiyosiy  ittifoqi  yoki  deyarli  butun  Yevroosiyoni  nazorat  qiluvchi  Rossiya, 
Xitoy va Hindiston ittifoqi	dan iborat qutb, albatta 	A	rab dunyosi va G'arbiy Evropa	 	
bundan mustasno	dir	. 	
Aksariyat  ekspertlar  jahon  taraqqiyoti  tahliliga  asoslanib,  21	-asrda  Amerika 	
gegemoniyasining  pasayishi  va 	polipolyar 	dunyoga  oʻtish  ehtimoli  yuqori,  deb 	
hisoblaydilar.  21	-asrning  oʻrtalariga  kelib,  Xitoy,  birlashgan  Yevropa	,  Rossiya, 	
Yaponiya  va,  ehtimol,  Hindiston  AQShdan  tashqari  yangi  kuch  markazlariga 
aylanishi mumkin. 	 	
Mintaqa  yetakchisi  o‘z  hududini  nazorat  qilsa,  dunyo 	ko‘p  qutbli  davlatga 	
aylanishi  ham  istisno  emas.  Bunday 	liderlar 	– kuch  markazlari:  AQSh,  Xitoy, 	
Ger	maniya, Rossiya, Hindiston, Braziliya bo'lishi mumkin.	 	
Va  nihoyat,  G'arbning  hukmronligi  bilan  ifodal	ovchi 	zamonaviy  bir  qutbli 	
dunyoning  uchinchi  muqobili	ni 	A.I.	Utkin,  bugungi  kunda  shakllanayotgan 	yetti 	
sivilizatsiya  dunyosi	ga  o'tish 	tarzida  tavsiflaydi	.  G'arb 	siv	ilizatsiyasining  sayyora 	
makonini  nazorat  qilish  cho'qqisi,  olimning  xulosalariga  ko'ra,  XX  asrning  20	-	
yillariga  to'g'ri  keldi	,  o	’sha  paytda 	Yer  yuzasining  taxminan  50%	 qamrab  olgan 	
edi	.  Uning  hisob	-kitoblari  juda  ishonarli  ko'rinadi:  2000  yilga  kelib  bu  ko'rsatkich 	
ikki  baravar  kama	ydi, 	bunda 	G'arb  (EI,  AQSh,  Kanada,  Avstraliya,  Yangi 	
Zelandiya)  aholisining  ulushi  esa  dunyoning  11  foizigacha  kamaydi.  G'arbda 
sanoat  ishlab  chiqarishining  eng  yuqori  cho'qqisi  1928  yilga  to'g'ri  keldi  va 
dunyoning  84,2%  ni  tashkil  etdi.  1950  yilda  64,1%  ga,  2	000  yilda  48,8%  ga 	
kamaydi. 2015 yilga kelib bu ko'rsatkich 30 foizga yetishi mumkin. Uchinchi ming 
yillikda  geosiyosiy  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha  Xitoy 	sivilizatsiyasi  G‘arb 	
sivilizatsiyasini  chetlab  o‘tadi  va 	dunyoda 	birinchi  bo‘ladi	 (2025  yilda  dunyo 	
aho	lisining  21%  va  global  yalpi  ichki  mahsulotning  30%  dan  ortig'	I uning 	
hissasiga  to	’g	’ri  keladi	).  Keyinchalik,  uning  taxminiga  ko'ra,  musulmon   	
13	 	
sivilizatsiyasi  (dunyo  aholisining  19,2%  va  jahon  iqtisodiyotining  15,5%),  keyin 
Lotin  Amerikasi  (mos  ravishda  9,2  va  8,3%),  yapon  (1,5  va  8%)  v	a  proto	-afrika	 	
sivilizatsiyalari turadi	. 	
A.	I.Utkinning  so'zlariga  ko'ra,  Sharqiy  Evropa 	sivilizatsiyasining 	
rivojlanishini  Rossiya  bilan  birga  rivojlanishini  bashorat  qilish  qiyin,  2025  yilda 
unda Yer aholisining atigi 4,9 foizi (1900 yilda 	- 8,5%) yashaydi.	 	
Sivilizatsiyalar 	qarama	-qarshiligidan kelib chiqqan holda, eng muhimi G'arb 	
va Islom sivilizatsiyalari o'rtasidagi qarama	-qarshilik bo'ladi, deb taxmin qilinadi.

1 Mavzu: 2001 -yil sentabr voqea lri va uning xalqaro munosabatlarga ta ’siri Reja: 1. Zamonaviy dunyo tartibotining shak lanishi (1991 -–2000 -yillar) 2. 2001 -yil sentabr voqealari va uning zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimiga ta’siri 3. XXI asr boshlarida dunyo tartiboti masalasi Ikkinchi jahon urushidan keyin paydo bo'lgan ikki qutbli dunyo allaqachon cheklangan suverenitetlar dunyosi edi (ikki qarama -qarshi super kuchlarning suvereniteti bundan mustasno). SSSR parchalanganidan keyin paydo bo'lgan bir qutbli dunyo unga yanada ko'proq qarama -qarshi bo'lib chiqdi, chunki bundan buyon faqat bitta davlat - AQSh to'liq suverenitetga ega edi . Albatta, bu dunyo Pax Americana (Amerika o'ng qanot konservatorlarining orzusi) va hatto AQShning global gegemonligi ham emas edi. Toʻgʻrirogʻi, bu “yumshoq kuch” yordamida jahon yetakchiligini amalga oshirishga urinish edi. Natijada 1991 yildan boshlab jahon siyosatida o‘ziga xos ierarxiya shakllana boshladi, AQSH amalda yetakchi bo‘g‘inga aylandi. Shu bilan birga, Katta Sakkizlikka kirgan 7 ta asosiy hamkor ularga juda qattiq bog'langan edi: ulardan 5 tasi AQShning NATOdagi ittifoqchilari - Buyuk Britan iya, Frantsiya, Germaniya, Kanada, Italiya; biri 1961 yilgi shartnomaga ko'ra AQSh bilan strategik hamkorlikda bo'lgan AQSh bilan harbiy ittifoqda bo'lgan Yaponiya va yangi nom sifatida jahon haritasida paydo bo’lgan Rossiyadir. Amerikalik hamkorlarning butun " yetti" sidan faqat Rossiya, hatto o'tgan asrning 90 -yillarida ham AQShning etakchi roliga qarshi chiqdi va AQShning sherigi vazifasi (teng darajada) uchun harakat qildi. U bir qator masalalarda Vashingtonni qo'llab -quvvatladi va boshqa masalalarda - Yugoslaviya inqirozi, NATOning kengayishi - u undan uzoqlashdi va hatto uning harakatlarini qattiq tanqid ostiga oldi. Biroq, Rossiya iqtisodiyotining zaifligi, 1990 -yillardagi noto'g'ri o'ylangan islohotlarning og'riqli oqibatlari uni to'liq suveren davla t deb hisoblashga imkon bermadi. Rossiya butunlay AQSh tomonidan nazorat qilinadigan jahon iqtisodiyotiga qaram bo’lib qoldi . Uning milliy valyutasi AQSh dollariga qattiq “bog‘lan tirildi ”. G7 ning boshqa davlatlari xavfsizlik masalalarida butunlay Qo'shma Shtatlarga bog'liq edi . Faqat Rossiya SSSRning merosxo’ri sifatida olgan qurollari hisobiga AQSHga to’la bog’liq bo’lib qolish muammosidan uzoq turdi. Vaholanki, bu davlatlar guruhi ichida ham jahon yetakchisi bilan munosabatlar o‘ziga xos n yuanslarga ega bo‘lgan va hozir ham mavjud. AQShning

2 Britaniya va Yaponiya bilan aloqalari Fransiya va Germaniyaga qaraganda ancha yaqinroq. Bu tafovut hali ham davom etmoqda. 1991 yildan keyin Xitoy va Hindiston Qo'shma Shtatlar boshchiligida jahon ierarxiyasi bilan bo g'lanma di. Ular o'zlarining jadal o'sib borayotgan iqtisodiy salohiyati, mintaqaviy darajadagi qudratli harbiy kuchlar maqomi, shuningdek, kelajakda Xitoy va Hindistonni global demografik holatga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ulkan aholi r esurslari , migratsiya jarayonlari va uzoq muddatli istiqbolda - va jahon savdosi tufayli dunyo tartibiga ta'sir ko'rsat adigan davlatga aylana boshladi va hozirda ta'sir qilmoqda. Biroq, Xitoy va Hindiston o'rtasidagi G8 1 bilan siyosiy hamkorlik doirasi har doim cheklangan. Bu mamlakatlar to'liq jahon iqtisodiyotiga bog'liq bo'lib, unda AQSh hali ham hukmronlik qiladi. Shubhasiz, Hindiston ham, Xitoy ham AQShning global siyosatdagi raqibi emas edi XX asrning oxirlarida . 20 -asr oxiri 21 -asr boshlarida Xitoy, Hindiston, Rossiya, Janubiy Afrika, Yevropa Ittifoqi, Braziliya, Meksika va boshqa mamlakatlarning iqtisodiy salohiyatining oʻsishi ko'p qutbli dunyoni shakllantirish uchun shart -sharoit yaratmadi, chunki Qo'shma Shtatla r iqtisodiy, siyosiy va harbiy yetakchi bo'lib qoli shda davom etdi . AQSh to'rtta asosiy sohada: iqtisod, siyosat, harbiy va hatto ma'lum darajada madaniyat (ommaviy axborot vositalari, Gollivud, Internet va boshqalar orqali) yetakchilik qildi . 1991 -2001 yi llarda shakllangan dunyo tartibi tizimini kop’markazli bir qutbli deb atash mumkin. Bu dunyo tartibining mohiyati G'arb davlatlarining iqtisodiy, harbiy -siyosiy va axloqiy -huquqiy hamjamiyatiga asoslangan tarixiy loyihani amalga oshirish va bu standartlarn i butun dunyoga tarqatishdan iborat edi. Tabiiyki, bu butun dunyoda juda qattiq qarshilik ko'rsatdi, jumladan transmilliy terrorizm ko'rinishidagi “assimetrik javob” faollashdi. Ushbu loyihaning yana bir xususiyati shundaki, yangi dunyo tartibi globallashu v jarayonlariga asoslandi. Bu yagona standartlarga muvofiq global dunyoni yaratishga urinish edi. Nihoyat, bu loyiha umuman shartnomaviy -huquqqiy asosga ega emas edi. U pretsedentlar zanjiriga, lekin aslida Qo'shma Shtatlarning quyidagi bir tomonlama qaror lari va konsepsiya lari ga asoslangan edi : • «demokratiyani kengaytirish /yoyish » doktrinasi (1993); • NATOning kengayishi konsepsiyasi (1996); 1 G8 (8 lar guruhi, Rossiy qo’shilgunga qadar Katta yettilik, Yettilar guruhi nomi bilan atalgan ) yetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlar rahbarlarining norasmiy forumidir. Katta sakkizlikka Rossiya, AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya, Germaniya, Kanada, Italiya kiradi. Forumda Yevropa Ittifoqi rahbariyati ishtirok et gan (Lekin Qrim voqealari sabab Rossiya taklif qilinmay qo’ydi) . Forumning maqsadi dolzarb xalqaro muammolarg a yondashuvlarni kelishishdan iborat. Sakkizlik guruhi xalqaro tashkilot emas, u xalqaro shartnomaga asoslanmagan, nizom va kotibiyatga ega emas. Sammitlarning bir ovozdan qabul qilingan qarorlari qonuniy kuchga ega emas, balki xalqaro hamjamiyat uchun zam onamizning muhim masalalarini hal etishda yo‘l -yo‘riq bo‘lib, tomonlarning kelishilgan yo‘nalishga amal qilish niyatlarini belgilab beradi.

3 • NATOning yangi strategik kontseptsiyasi, unga ko'ra NATOning mas'uliyat doirasi Shimoliy Atlantikadan tashqarida ham kengaytirilgan; • oldindan zarba berish doktrinasi; • Katta Yaqin Sharqni demokratlashtirish doktrinasi. Shunga ko’ra b ir qutbli dunyo atigi 10 yil - 1991 yildan 2001 yilgacha davom etdi deb hisoblash mumkin . Uning qulashi boshlanishi 2001 yil 11 senty abrda Qo'shma Shtatlardagi teraktlar bo'ldi. 2001 yildan hozirgi kunga qadar biz uning qulashiga guvoh bo'lib kelmoqdamiz. Bu esa jahon siyosatidagi yana bir suv havzasidir. Boshqa tahlilchilar 1991 -2000 -yillarni dunyoda belovej tartiboti sifatida beroshga harakat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, bu muhim geosiyosiy voqealarning butun zanjiriga (Yugoslaviya, Chexoslovakiyaning qulashi, ko'plab qurolli to'qnashuvlar) sabab bo'lgan SSSRni parchalash to'g'risidagi Belovejskaya Pushcha kelishuvida n keyin shakllana boshlagan yangi dunyo tartibidir. Bunda qarama -qarshilikning ikkinchi qutbini tashkil etgan butun sotsialistik dunyoning qula di, i kki qutbli geosiyosiy tizim quladi. Dunyo yana bir evolyutsiya jarayoniga kirdi. Yangi dunyo tartibi asosan Versa l tizimi g'oyalariga asoslan di. 2. Transmilliy terrorizmni idrok etishda burilish nuqtasi 2001 yilning kuzida AQSh da sodir bo'lgan voqealar bo'ldi. 2001 -yil 11 -sentabrda bir guruh terrorchilar (ularning aksariyati Saudiya Arabistoni fuqarolari bo‘lgan) to‘rtta fuqarolik samolyotini o‘g‘irlab ketishdi. Ulardan ikkitasi Nyu -Yorkdagi Jahon savdo markazining (WTC) ikkita ko‘p qavatli binosiga, uchinchisi Vashingtondagi AQSh Mudofaa vazirligi binosiga bostirib kirdi. Nyu -Yorkdagi WTCning ikkala binosi ("egizak minoralar") butunlay vayron bo'lgan, Pentagon qisman vayron qilingan. Terrorchilik harakatlari qurbonlari portlash paytida va qulagan binolar vayronalari ostida halok bo'lgan bir necha ming kishi edi. To‘rtinchi samolyot Pensilvaniyadagi atom elektr stansiyasiga yo‘l olgani taxmin qilinmoqda, biroq havo hujumidan mudofaa tizimi tomonidan urib tushirilgan. Turli ma'lumo tlarga ko'ra, hujumlar paytida 4 -5 mingga yaqin odam halok bo'lgan. Kichik Jorj Bush ma'muriyati vakillari 2001 -yil 11 -sentabr voqealarini 1941 - yil 7 -dekabrda Pearl -Harbordagi AQSh harbiy -dengiz floti bazasiga yapon qurolli kuchlarining hujumi bilan tenglash tirdi. Ammo ruhiy zarba chuqurroq edi. Qo'shma Shtatlar o'z hududida 19 -asrning o'rtalaridan beri harbiy harakatlarni bilmay keleyotgan e di. Hozirda AQShga noma'lum dushman hujum qildi, uning kimligi aniqlanmagan edi . Markaziy razvedka boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, Afgʻonistonda yashagan U sama bin Laden Qoʻshma Shtatlardagi jinoyatlarni uyushtirishda muhim rol oʻynagan. Jorj Bush ma'muriyati demokratlar siyosatini yanada qattiqroq variantda davom ettirdi. 2001 -yil 20 -sentabrda Jorj Bush Kongress da asosiy nutq soʻzladi.

4 AQSh prezidenti transmilliy terrorizmga qarshi urush toʻliq yoʻq qilinmaguncha urush boshlanganini eʼlon qildi, Kobuldan U. bin Lodinni ekstraditsiya qilishni va Mulla Umarni Tolibon nazoratidagi hududdan taqiqlashni talab qildi. A ks holda, Oq uy Tolibonga qarshi kuch ishlatish bilan tahdid qilgan. 2001 -yil 21 -sentabrda Kobul V. bin Ladenning aybi haqidagi Amerika dalillarini ishonarsiz deb hisoblab, rad etdi. Bu qiziq Jorj Bushning 2001 -yil 20 -sentabrdagi nutqi ramziy ma’noga ega bo‘lib, uning raqiblari tomonidan bir necha bor tanqid qilingan. Birinchi navbatda, teraktdan keyingi 9 -kun - nasroniy an'analarida o'lganlarni birinchi xotirlash kuni nutq irod etish kuni sifatida bejizga tanlanmagan bo’lib chiqdi . Bu bilvosita Amerika Qo'shma Shtatlari Prezidenti o'lgan nasroniylar nomidan terrorizmga qarshi urush e'lon qilayotganini anglatardi. “Har bir musulmon terrorchi emas, balki har bir terrorchi musulmondir” degan mash’um iborani ham aytdi nutqida . Keyinroq Oq uy matbuot xizmati bu faqat islom olamiga chaqiriq ekaniga aniqlik kiritdi: “Har bir musulmon terrorchi emas, balki har bir terrorchi musulmon bo‘lgan v aziyatga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi” deb haspo’shlashga harakat qilgan. Afg’on tomoni rad qilgandan keyin Vashington geografik j ihatdan borish qiyin bo'lgan mamlakat hududidagi operatsiyalarda yordam bera oladigan ittifoqchilarni qidira boshladi. 2001 yil 12 sentyabrda NATO Kengashining favqulodda yig'ilishida Qo'shma Shtatlardagi teraktlar alyans davlatlaridan biriga hujum sifatid a baholandi. Alyans oʻz tarixida birinchi marta 1949 -yildagi Vashington shartnomasining 5 -moddasini kuchga kiritdi. NATOning aksariyat davlatlari ularning milliy chegaralari Afgʻonistondan jugʻrofiy uzoqlikda joylashgani va uzoq masofalarda harakat qilishg a qodir qurolli kuchlari yoʻqligi sababli Qoʻshma Shtatlarga yordam bera olmadi. Vashington yordamni faqat Britaniya va qisman Germaniyadan qabul qildi. Bu muhim Jorj Bush ma'muriyatining NATOga yordam berishdan bosh tortishi AQShning ushbu tashkilotga munosabatini o'zgartirish muhokamasiga sabab bo'ldi. 2001 yilning kuzida Vashington amalda vaqtinchalik koalitsiya (ad -hoc coalition) tamoyiliga o'tishni e'lon qildi. Dastlabki ikki -uch yil ichida ekspertlar orasida Vashington o‘zining tashqi siyosiy faoli yati markazini Yaqin Sharqqa ko‘chirib, NATO o‘rnini vaqtinchalik koalitsiyalarga aylantiradi, degan fikr keng tarqalgan edi. Biroq, Qo'shma Shtatlar Yevropadagi mavjudligini qadrlab, ittifoqdan voz kechish o'rniga, NATOni isloh qilish yo'lidan bordi. Qo's hma Shtatlar uchun Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlari muhimroq edi. 2001 -yil 22 -sentabrda Vashington bosimi ostida Saudiya Arabistoni va Birlashgan

5 Arab Amirliklari hukumatlari Afg‘oniston Islom Amirligi bilan diplomatik aloqalarni uzdilar. Pokiston prezide nti P arvis Musharraf Qo'shma Shtatlar qo'llab - quvvatlashiga moyil bo'ldi, biroq Tolibon harakati bilan bog'liq bo'lgan armiya va maxsus xizmatlar segmenti bilan hisoblashishga majbur bo'ldi. P.Musharrafning AQSh Davlat kotibi Kolin Pauell bilan muzokaralar idan so‘ng vaziyat o‘zgardi. Islomobod Pentagonga ikkita havo bazasi – Sind viloyatidagi Yakobobod va Balujiston viloyatidagi Arab dengizi sohilidagi Shansi havo bazasini taqdim etdi. Pokistonda "Al -Qoida"ga a'zolikda gumon qilingan 600 ga yaqin kishi hibs ga olinib, AQShga topshirildi. Bu Pokistonda hukumatga qarshi ommaviy namoyishlarga sabab bo'ldi. Biroq Pokiston rasmiy ravishda Tolibon rejimi bilan diplomatik aloqalarini faqat 2001 -yilning 22 -noyabrida uzdi. Rossiya Vashingtonga kutilmagan yordam berdi. AQSH Markaziy Osiyoda harbiy bazalarini ochishga kirishdi. 2001 -yil 7 -oktabrda Qarshi -Xonobod harbiy bazasidan O‘zbekiston hududida foydalanish to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Baza 2001 -yil 11 -sentabrdagi xurujlardan so‘ng “global aksilterror koalitsiya” tarmog‘i tarkibida tashkil etilgan va Afg‘onistondagi operatsiyalar uchun harbiy transport markazi sifatida foydalanilgan. Yani Afg'onistondagi operatsiyalarni aviatsiya tomonidan qo'llab -quvvatlash, AQSh qo'shinlarini oziq -ovqat va harbiy texnika bilan t a'minlash uchun foydalanish ko’zda tutilgan. 2001 -yilning 1 -dekabrida NATO va Qirg‘iziston o‘rtasida “Manas” havo bazasini tashkil etish bo‘yicha kelishuv imzolangan edi. Koalitsiya samolyotlariga ham oraliq qo‘nish huquqi Tojikiston (Ko‘lob va Qo‘rg‘on -tepa aeroportlari) va Qozog‘iston (Lugovoy aeroporti) tomonidan berilgan. Kichik Jorj Bush ma'muriyatining faoliyati natijasi da transmilliy tarmoq terrorizmiga qarshi kurashish uchun mo'ljallangan davlatlararo birlash ma bo'lgan "Global aksilterror koalitsiyasi" ni tashkil di. Bu “Global aksilterror koalitsiyasi” klassik harbiy -siyosiy ittifoq emas edi. 2001 yil 7 oktyabrda Qo'shma Shtatlar Tolibon pozitsiyalariga raketa va bomba hujumlarini boshladi. Amerikaliklarning i ttifoqchilari Shimoliy ittifoq kuchlari edi. Muvofiqlashtirilgan havo va quruqlik zarbalari koalitsiya kuchlariga tezda o'z maqsadlariga erishish imkonini berdi. 2001 -yil 9 -noyabrda Mozori Sharif shahri, 2001 -yil 13 -noyabrda mamlakat poytaxti Kobul qabul q ilindi. Alyansning yakuniy g‘alabasi 2001 -yil 7 -dekabrda Tolibon harakatining markazi hisoblangan Qandahorning qo‘lga kiritilishi bo‘ldi. Tolibonning bir qismi qo‘shni Pokistonga qochdi, bir qismi tog‘larga (jumladan, Mulla Umar) ketdi, bir qismi Shimoliy ittifoqqa taslim bo‘ldi. Harbiy harakatlar markazi Afg‘oniston -Pokiston chegarasi hududiga ko‘chdi. Asosiy vazifa afg'on mojarosini siyosiy yo'l bilan hal qilish edi. 2001 yil dekabr oyida Bonnda Afg'onistonning sobiq qiroli, Italiyada surgunda yashagan Zo hirshoh ishtirokida afg'on partiyalarining konferentsiyasi bo'lib o'tdi.