Adabiy tanqidiy suhbatlar Reja: 1. Adabiy tanqidiy suhbat janrining o ziga xos tamoyillari.ʻ 2. Suhbat janrining mavzu ko lami hamda asosiy prinsiplari. ʻ 3. Erkinlik, xolislik, mustaqil fikrlash suhbat janrining asosiy kategoriyalaridir.

Tanqid va adabiyotshunoslik kengashi tashabbusi bilan uyushtirilgan “Adabiy tanqid: bugun va ertaga” deb nomlangan davra suhbatida ayni sohaga oid kamchiliklar o‘rtaga tashlandi, adabiy tanqidning ijodiy jarayon ko‘zgusi ekani, adabiyotning taraqqiyot yo‘lini belgilab berishi, uning hayotiy zarurat ekanligi ta’kidlandi. Tahririyatimiz davra suhbatida aytilgan fikr-mulohazalarni gazetada yoritib, adabiy jamoatchilikni, keng kitobxonlar ommasini tanqidchilik muammolaridan, bu soha jonkuyarlarining sa’y-harakatlaridan, taklif va tavsiyalaridan xabardor qilishni rejalashtirgan edi. Albatta, bu ijodiy muloqot davomida aytilgan hamma gapni gazeta sahifasiga sig‘dirishning imkoni yo‘q. Shu bois ishtirokchilarning tanqidchilik ahvoli va rivoji uchun foydali, bevosita mavzuning o‘ziga doir fikr- mulohazalarini sahifaga olib chiqishni maqsad qildik. Davra suhbatini O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Tanqid va adabiyotshunoslik kengashi raisi taniqli olim Suvon Meli olib bordi. Suvon Meli, filologiya fanlari nomzodi: — Bugungi adabiy jarayonda tanqidning o‘rni va roli har qa chongidan-da muhim. Zero, ijodiy sharoit barcha janrlarda, turli uslublarda yozish imkoniyatini yaratib berdi, badiiy tafakkur ufqlari kengaydi. An’anaviy, realis tik uslubdagi asarlar bilan bir qatorda har xil adabiy oqimlarga xos usuldagi asarlar ham chop etilayotir. Bugun tanqidchilik oldida mazkur jarayonni o‘rganish, jamoatchilikka, keng kitobxonlar ommasiga ularning mazmun-mohiyatini tushuntirib berish, estetik didni tarbiyalash, joriy adabiy tafakkurdagi o‘sish-o‘zgarishlarni aniqlab, istiqboldagi taraqqiyot yo‘llarini ko‘rsatishdek dolzarb vazifalar turibdi. Bu vazifalarni ado etishga chog‘langan adabiy tanqidning ayni paytdagi faoliyati qoniqarlimi? Adabiy tanqid sustlashdi, taqrizchilik holiga tushib qoldi, hatto “tanqidchilik” atamasidan voz kechib, “adabiyotshunoslik” atamasi bilan kifoyalangan ma’qul, degan fikrlar qanchalik rost?.. Bugungi davra suhbatimizda yuqoridagi kabi bir qator savollarga birgalikda javob qidirsak, muammolarni ro‘y-rost o‘rtaga tashlasak, aniq taklif va mulohazalarimizni bayon etsak. Maqsad badiiy tafakkur taraqqiyotining yetakchi

kuchi bo‘lgan adabiy tanqidning yanada faollashuviga, tahlil va talqinda teranlashuviga, ommabop va hozirjavobligiga turtki berishdan iboratdir. Nurboy Jabborov, filologiya fanlari doktori: — Mustaqillik barcha sohalar qatori adabiyotshunoslik va adabiy tanqid rivoji uchun ham katta imkoniyat yaratdi. Bu imkoniyatni voqelikka aylantirish masalasiga kelsak, afsuski, buni to‘la-to‘kis uddalay olayotganimiz yo‘q. Adabiy tanqid aslida ijodning alohida turi mavqeiga ko‘tarilishi kerak. Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Tanqid saralamoqdur” degan ta’rifi bu sohaning mohiyatini aniq va lo‘nda ifodalagan. Lekin bizda bu soha mudom oqsab keladi. Nima uchun? Yana Behbudiyga murojaat etamiz: “…hanuz tan qid davriga yetishganimiz yo‘q. Ittifoqo, tanqid shaklinda bir nimarsa yozilsa, bizlarg‘a qattiq tegar. Yozganlarimizni(ng) buzuqligi va fikrimizni(ng) xatoligi, ishimizni(ng) noqisligini biror kishi ko‘rsatsa, achchig‘imiz kelur. Va ul odamni dushman ko‘rub, shaxsidan naf rat va fikrig‘a norozilik bayon eturmizki, bul bizni(ng) yangidan ishg‘a boshlaganimizdan, boshqa til ila noqisligimizdandur”. Bu — birinchi va bosh sabab. Bugungi kunda ham ruhiyatimizda ayni holat yetakchilik qiladi. Shuning uchun ham munaqqidlarimiz keskin tanqiddan saqlanishga urinadi. Boshqacha aytganda, dushman ort tirmaslikka intiladi. Natijada, bozorbop she’rlar, yengil-elpi, ulug‘ hazrat Navoiy so‘zlashni “boisi beadablik” deb atagan uyatli holatlarni bayon etuvchi “nasriy asar”lar urchib ketdi. Axir, bizda chinakam tanqidiy asarlar, yozuvchi-shoirlarimiz tan olgan munaqqidlar bor edi-ku. Ustoz Ozod Sharafiddinovning qo‘lma-qo‘l o‘qilgan “O‘zbeknoma” haqidagi mashhur maqolasini eslang. Matyoqub Qo‘shjonovning, Norboy Xudoyberganovning matbuotdagi chiqishlari-chi? To‘g‘ri, bugun ham tanqidiy maqolalar bosilib turibdi. Lekin barmoq bilan sanarli. Qolaversa, bir-ikki maqola bilan adabiy jarayonning o‘ziga xos tendentsiyalarini, tamoyillarini aniqlab, baholab bo‘lmaydi. Keyingi paytda adabiy tanqidchilikda yana bir nojoiz urf ko‘zga tashlanmoqda. Bu urf bizda yaratilgan badiiy asarlarni sun’iy ravishda G‘arb da paydo bo‘lgan “izm”larga bog‘lashga intilish bilan bog‘liq. Ayon haqiqat shundaki, muayyan asar saviyasi qaysidir “izm”ga aloqadorlikda emas, muallifning badiiy mahoratida

namoyon bo‘ladi. Munaqqid asar badiiyatini, muallifning ijodiy uslubidagi o‘ziga xoslikni, obrazlilikda, qahramonlar ruhiyati tasvirida erishilgan yutuqlarni yoki aksincha, kamchiliklarni chuqur tahlil etishi, shu asosdagi mantiqiy dalillangan xulosalarni bera olishi zarur. Uning adabiy-tanqidiy maqolasini o‘qigan tajribali adibu shoirlar ham, yosh boshlovchi qalamkashlar ham nimadir o‘rgansin, o‘zida izlanish zaruratini sezsin. Munaqqid shundagina o‘z vazifasini bajargan hisoblanadi. Ustoz shoiru adiblardan: “Ijod qilayotganimda, har doim Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo‘shjonov yelkamdan qarab turgandek tuyuladi. Bu asarni o‘qiganda ular nima der edi, qanday baholardi, degan andisha meni mudom ta’qib etadi”, degan e’tiroflarni ko‘p eshitganmiz. Ana shunday shaxsiyatlar yetishmog‘i adabiy tanqid rivojining asosiy shartlaridan. Adabiy tanqid borasida ham muvaffaqiyatlarimiz oz emas. Biroq biz bu yutuqlar bilan cheklanib qolmasligimiz, muttasil izlanishda bo‘lmog‘imiz zarur. Adabiy tanqid bevosita adabiy jarayon bilan baravar qadam bosishi, uning taraqqiyot yo‘nalishini, rivojlanish istiqbolini belgilashga yordam berishi kerak. Buning uchun barcha imkoniyatlar mujassam. Ijodiy erkinlik ham, ilmiy salohiyat ham yetarli. Nav qiron, umidli munaqqidlarimiz ham bor. Eng muhimi, adabiy tanqidning xolis, jur’atli, ta’sirchan va yuqori saviyali bo‘lishiga erishmog‘imiz, tanqidni to‘g‘ri qabul qilishga o‘rganishimiz zarur. Bu esa, o‘z navbatida, adabiy- estetik tafakkurning o‘sishiga, milliy adabiyotning ravnaqiga olib keladi. Bahodir Karimov, filologiya fanlari doktori: — Tanqidchining ishi oson emas. Bu yukni his qilish kerak. Ma’nisiz, tanqiddan tuban “asar”larni do‘ppini hidlab o‘qish, so‘ngra “yozg‘uvchi”ni savalash odamga xushkayfiyat bag‘ishlamaydi. San’at durdonalari haqidagi har qanday adabiy-tan - qidiy maqola esa o‘sha badiiy asarlar bilan yonma-yon yashaydi. Tanqidchilik martabasi ko‘p hollarda badiiy asarning poetik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar odamni tafakkurga chorlaydigan, qalbga zavq, fikrga quvvat beradigan betakror, go‘zal va umrboqiy asarlar yozilmasa, adabiy tanqid harakatdan to‘xtaydi. Adabiy jarayon har doim o‘zining original tahlil usullariga, xos dun yo qarashi va uslubiga ega munaqqidlar so‘ziga muhtoj. Davradoshining yangi bosilgan kitobiga

taqriz yozish, ora-orada uyushtiriladigan yubiley anjumanlarida umumchapakka jo‘r bo‘lish bilan munaqqid bu sohada o‘z qalbi va qiyofasini namoyon eta olmaydi. Munaqqidning talqinlari va tanqidlarini o‘qigan kitobxon badiiy asar sirini, jozibasini, mohiyatini, adabiy haqiqatni anglasin. Meningcha, ikki sababga ko‘ra adabiy jarayonda paydo bo‘layotgan asarlar e’tiborsiz qoladi. Birinchidan, yangicha badiiy tafakkur mahsulini tushunish va tushuntirishga munaqqidning idrok kuchi yetmasligi mumkin. Ikkinchidan, hikoya atalgan “voqeanoma”, she’r deyilgan “darak gap” hech kimga ta’sirsiz, hech qanday sirlarsiz, hammaga ma’lum, jo‘n, tanqid qilishga arzimaydigan narsalar bo‘ladi. Bugungi kunda tarozi pallasini shu ikkinchi sabab bosib ketgandek taassurot bor. Nasrda ramz va ibratdan ko‘ra quruq gapbozlik, oilaviy g‘iybat va g‘urbat mashmashalari, ko‘rpa-yostiq va qo‘ydi-chiqdi intrigalarning bayoni avj oldi. Nosirlarda nazariy bilim yetarli emas, syujet va kompozitsiya takomilini rejalashtira olmaydi; ichki manera ustida bosh qotirmaydi, parallelizm va simmetriyaga ahamiyat bermaydi; detalga yuk yuklamaydi, badiiy nutqni ishlamaydi… She’riyatda esa “sen-men”sirash, obrazsizlik, ma’nisizlik, uslubsizlik, tilsizlik, tovushsizlik, rangsizlik, ayniqsa, o‘z yo‘liga ega iste’dodli shoirlarga taqlid kuchaydi. O‘quvchi badiiy asar egasining musohibi. Yozuvchi uchun yozganini birov o‘qimaganidan kattaroq fojea bo‘lishi mumkinmi? “O‘zim uchun yozaman”, degan kamtarlik ortida manmanlik bor. “Tan qidga e’tibor bermayman”, degan odamning gapi arazli. Mashhur frantsuz munaqqidi Sharl Sent-Byov o‘z davrida: “Chinakam tan qidchi odamlardan o‘zib ketadi, jamoatchilik fikrini boshqaradi. Agar xaloyiq bo‘ronlar alg‘ov-dalg‘ovida adashib, to‘g‘ri yo‘ldan chalg‘igan bo‘lsa, munaqqid aslo o‘zini yo‘qotmasdan bor ovozi bilan “Ortga qaytmoq kerak”, deya qichqiradi”, deb yozgan edi. Bu gap qaysidir ma’noda hozir ham o‘z qimmatiga ega. Xuddi shu olim ma’naviy olam nafosati va ulug‘vorligini e’zozlagan holda adabiyotdagi merkantilistik kayfiyatlarni, ya’ni manfaatparastlik, foydaxo‘rlikni tanqid qiladi.