Mavzu: Axborotni himoyalash usullarining tizimliligi Reja 1. VIRUS VA UNING TASNIFI. 2. ANTIVIRUSLAR VA UNING TASNIFI. 3. AXBOROTLARNI STEGANOGRAFIK VA KRIPTOGRAFIK HIMOYALASH USULLARI.

Hozirgi kunda kompyuter viruslari g‗arazli maqsadlarda ishlatiluvchi turli xil dasturlarni olib kelib tatbiq etishda eng samarali vositalardan biri hisoblanadi. Kompyuter viruslarini dasturli viruslar deb atash to g‗riroq bo ladi. ʻ ʻ Dasturli virus deb avtonom ravishda ishlash, boshqa dastur tarkibiga o z – o zidan ʻ ʻ qo shiluvchi, ishga qodir va kompyuter tarmoqlari va alohida kompyuterlarda o z – ʻ ʻ o zidan tarqalish xususiyatiga ega bo lgan dasturga aytiladi. ʻ ʻ Viruslar bilan zararlangan dasturlar virus tashuvchi yoki zararlangan dasturlar deyiladi. Viruslar 3 turga bo linadi: ʻ - Xavfsiz - Fayllar tarkibini buzmaydigan - Xavfli - Fayllar tarkibini buzadigan - Juda xavfli - Qurilmalarni buzadigan, operator sog‗ligiga ta‘sir ko rsatuvchi. ʻ Zararlangan disk – bu ishga tushirish sektorida virus dastur joylashib olgan diskdir. Hozirgi paytda kompyuterlar uchun ko pgina noqulayliklar tug‗dirayotgan ʻ har xil turlardagi kompyuter viruslari keng tarqalgan. Shuning uchun ham ulardan saqlanish usullarini ishlab chiqish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda 90000 dan ko p bo lgan virus dasturlari borligi aniqlangan. Bu viruslarning ʻ ʻ katta guruhini kompyuterning ish bajarish tartibini buzmaydigan, ya‘ni «ta‘sirchan bo lmagan» viruslar guruhi tashkil etadi. ʻ Viruslarning boshqa guruhiga kompyuterning ish tartibini buzuvchi viruslar kiradi. Bu viruslarni quyidagi turlarga bo lish mumkin: ʻ xavfsiz viruslar (fayllar tarkibini buzmaydigan), xavfli viruslar (fayllar tarkibini buzuvchi) hamda juda xavfli viruslar (kompyuter qurilmalarini buzuvchi va operator sog‗ligiga ta‘sir etuvchi). Bu kabi viruslar odatda professional dasturchilar tomonidan tuziladi. Kompyuter viruslaridan axborotlarga ruxsatsiz kirish va ulardan foydalanishni tashkil etish Shuni aytib o tish lozimki, hozirgi paytda har-xil turdagi axborot va dasturlarni ʻ ugirlab olish niyatida kompyuter viruslaridan foydalanish eng samarali usullardan biri hisoblanadi.

Dasturli viruslar kompyuter tizimlarining xavfsizligiga tahdid solishning eng samarali vositalaridan biridir. Shuning uchun ham dasturli viruslarning imkoniyatlarini tahlil qilish masalasi hamda bu viruslarga qarshi kurashish hozirgi paytning dolzarb masalalaridan biri bo lib qoldi. ʻ Viruslardan tashqari fayllar tarkibini buzuvchi troyan dasturlari mavjud. Virus ko pincha kompyuterga sezdirmasdan kiradi. Foydalanuvchining o zi troyan ʻ ʻ dasturini foydali dastur sifatida diskka yozadi. Ma‘lum bir vaqt o tgandan keyin ʻ buzg‗unchi dastur o z ta‘sirini ko rsatadi. ʻ ʻ O z-o zidan paydo bo ladigan viruslar mavjud emas. Virus dasturlari inson ʻ ʻ ʻ tomonidan kompyuterning dasturiy ta‘minotini, uning qurilmalarini zararlash va boshqa maqsadlar uchun yoziladi. Viruslarning hajmi bir necha baytdan to o nlab ʻ kilobaytgacha bo lishi mumkin. ʻ Troyan dasturlari foydalanuvchiga zarar keltiruvchi bo lib, ular buyruqlar ʻ (modullar) ketma – ketligidan tashkil topgan, omma orasida juda keng tarqalgan dasturlar (tahrirlovchilar, o yinlar, translyatorlar) ichiga o rnatilgan bo lib, bir ʻ ʻ ʻ qancha hodisalar bajarilishi bilan ishga tushadigan «mantiqiy bomba» deb ataladigan dasturdir. O z navbatida, «mantiqiy bomba»ning turli ko rinishlaridan ʻ ʻ biri «soat mexanizmli bomba» hisoblanadi. Shuni ta‘kidlab o tish kerakki, troyan dasturlari o z-o zidan ko paymasdan, ʻ ʻ ʻ ʻ kompyuter tizimi bo yicha dasturlovchilar tomonidan tarqatiladi. ʻ Troyan dasturlardan viruslarning farqi shundaki, viruslar kompyuter tizimlari bo ylab tarqatilganda, ular mustaqil ravishda hosil bo lib, o z ish faoliyatida ʻ ʻ ʻ dasturlarga o z matnlarini yozgan holda ularga zarar ko rsatadi. ʻ ʻ Zararlangan dasturda dastur bajarilmasdan oldin virus o zining buyruqlari ʻ bajarilishiga imkoniyat yaratib beradi. Buning uchun ham virus dasturning bosh qismida joylashadi yoki dasturning birinchi buyrug‗i unga yozilgan virus dasturiga shartsiz o tish bo lib xizmat qiladi. Boshqarilgan virus ʻ ʻ boshqa dasturlarni zararlaydi va shundan so ng virus tashuvchi dasturga ishni topshiradi. ʻ Virus hayoti odatda quyidagi davrlarni o z ichiga oladi: ʻ qo llanilish, inkubatsiya, ʻ replikatsiya (o z-o zidan ko payish) va ʻ ʻ ʻ hosil bo lish ʻ . Inkubatsiya davrida virus

passiv bo lib, uni izlab topish va yo qotish qiyin. Hosil bo lish davrida u o zʻ ʻ ʻ ʻ funksiyasini bajaradi va qo yilgan maqsadiga erishadi. ʻ Tarkibi jihatidan virus juda oddiy bo lib, bosh qism va ba‘zi hollarda dumdan ʻ iborat. Virusning bosh qismi deb boshqarilishini birinchi bo lib ta‘minlovchi ʻ imkoniyatga ega bo lgan dasturga aytiladi. Virusning dum qismi zararlangan ʻ dasturda bo lib, u bosh qismidan alohida joyda joylashadi. ʻ Kompyuter viruslari xarakterlariga nisbatan norezident, rezident, bootli, gibridli va paketli viruslarga ajratiladi. Faylli norezident viruslar to liqligicha ʻ bajarilayotgan faylda joylashadi, shuning uchun ham u faqat virus tashuvchi dastur faollashgandan so ng ishga tushadi va bajarilgandan so ng tezkor xotirada ʻ ʻ saqlanmaydi. Windows operatsion tizimlari uchun yaratilgan viruslar Windows operatsion tizimidagi dasturlarni zararlaydi. Misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 1) Eng xavfli viruslardan biri Internet orqali tarqatilgan «Chernobil» virusi bo lib, ʻ u aprelda tarqatilgan va har oyning 26-kunida kompyuterlarni zararlashi mumkin. I LOVE YOU virusi Filippindan 2000 yil 4 mayda E-mail orqali tarqatilgan. U butun jahon bo yicha 45 mln. kompyuterni zararlagan va ishdan chiqargan. ʻ Moddiy zarar 10 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan. 2003 yil mart oyida Shvetsiyadan elektron pochta orqali GANDA virusi tarqatilgan va u butun dunyoda minglab kompyuterlarni zararlagan. Bu virusni tarqatgan shaxs qo lga olingan va u 4 yil qamoq jazosiga hukm etilgan. ʻ Antivirus dasturlari Hozirgi vaqtda viruslarni yo qotish uchun ko pgina usullar ishlab chiqilgan va bu ʻ ʻ usullar bilan ishlaydigan dasturlarni antiviruslar deb atashadi. Antiviruslarni, qo llanish usuliga ko ra, quyidagilarga ajratishimiz mumkin: ʻ ʻ detektorlar, faglar, vaksinalar, privivkalar, revizorlar, monitorlar. Detektorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar ketma-ketligi) bo yicha tezkor xotira va fayllarni ko rish natijasida ma‘lum viruslarni topadi va ʻ ʻ

xabar beradi. Yangi viruslarni aniqlab olmasligi detektorlarning kamchiligi hisoblanadi. Faglar — detektorlarga xos bo lgan ishni bajargan holda zararlangan fayldanʻ viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi holatiga qaytaradi. Vaksinalar — yuqoridagilardan farqli ravishda himoyalanayotgan dasturga o rnatiladi. Natijada dastur zararlangan deb hisoblanib, virus tomonidan ʻ o zgartirilmaydi. Faqatgina ma‘lum viruslarga nisbatan vaksina qilinishi uning ʻ kamchiligi hisoblanadi. Shu bois ham, ushbu antivirus dasturlari keng tarqalmagan. Privivka — fayllarda xuddi virus zararlagandek iz qoldiradi. Buning natijasida viruslar «privivka qilingan» faylga yopishmaydi. Filtrlar — qo riqlovchi dasturlar ko rinishida bo lib, rezident holatda ishlab turadi ʻ ʻ ʻ va viruslarga xos jarayonlar bajarilganda, bu haqda foydalanuvchiga xabar beradi. Revizorlar — eng ishonchli himoyalovchi vosita bo lib, diskning birinchi holatini ʻ xotirasida saqlab, undagi keyingi o zgarishlarni doimiy ravishda nazorat qilib ʻ boradi. Detektor dasturlar kompyuter xotirasidan, fayllardan viruslarni qidiradi va aniqlangan viruslar xaqida xabar beradi. Doktor dasturlari nafaqat virus bilan kasallangan fayllarni topadi, balki ularni davolab, dastlabki holatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga Aidstest, Doctor Viruslarga qarshi chora-tadbirlar Kompyuterni viruslar bilan zararlanishidan saqlash va axborotlarni ishonchli saqlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: - kompyuterni zamonaviy antivirus dasturlar bilan ta‘minlash; - disketalarni ishlatishdan oldin har doim virusga qarshi tekshirish; - qimmatli axborotlarning nusxasini har doim arxiv fayl ko rinishida saqlash. ʻ Kompyuter viruslariga qarshi kurashning quyidagi turlari mavjud: - viruslar kompyuterga kirib buzgan fayllarni o z holiga qaytaruvchi dasturlarning ʻ mavjudligi;