Mavzu: Bozor iqtisodyotning avzalliklari va kamchiliklari REJA: KIRISH 1. BOZOR TUSHUNCHASI VA BOZORNNG VAZIFALARI 2. BOZORNING IQTISODIY MAQSADLARI VA VAZIFALARI. 3. BOZORNING TURLARI VA SHAKLLARI

KIRISH Bozor mexanizmi davlat tomonidan tartibga solishsiz ishlay olmaydi. Davlatning tartibga solishsiz normal bozorning bo‘lishi mumkin emas. Bu davlatning xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatiga bozor mexanizmining ishlashi uchun normal sharoitlar ta’minlash, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilish maqsadida ta’siridir. Iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi o‘z ichiga turli: byudjet-soliq, pul-kredit, ma’muriy shakllarni oladi. Ma’muriy tartibga solish, masalan, majburan kartellashtirish, korxonalarni ochish uchun ruxsat olish va hokazo kabi choralar yordamida amalga oshiriladi. Byudjetsoliq shaklida tartibga solish byudjetining daromad va xarajat qismlarini tenglashtirishni ko‘zda tutadi. Tanqislik bilan moliyalashtirish inflyatsiya jarayonlarini kichraytiradi, ularga turtki va zamin bo‘ladi. Shuning uchun davlat byudjetni muvozanatlashtirishga intiladilar, pul-kredit shaklida tartibga solish foiz stavkalarini o‘zgartirishni, «ochiq bozor»dagi amallar (operatsiyalar)ni, majburiy bank zaxiralarining me’yorlarini o‘zgartirishni o‘z ichiga oladi. Xo‘jalik yuritishning bozor tizimiga xos bo‘lgan rag‘batlar va tamoyillarning samaradorligini ijobiy baholagan holda unga xos bo‘lgan salbiy tomonlarni ham inkor etib bo‘lmaydi, ular iqtisodni nomo‘’tadil rivojlanishi tendensiyalari (inflyatsiya, ishsizlik, o‘sish sur’atlarining pasayishi), daromadlarning taqsimlanishidagi tengsizlikning kuchayishiga olib keluvchi tendensiyalarni yuzaga keltiruvchi, ijtimoiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarni rivojlantirish imkoniyatlarini cheklovchi bozor qonunlarining amal qilishning oqibatlaridir. Shuning uchun hozirgi zamon bozor tizimi uchun iqtisodiy rivojlanishga davlatning aralashishi zarurdir. Buning miqyosi va shakllari har bir mamlakatda turlicha variantlardadir. Ammo bozor iqtisodiyotida davlatning iqtisodiy vazifalarini kengaytirish uchun obyektiv chegaralar mavjuddir. Bozor mexanizmining harakatlarini to‘g‘rilab, uning salbiy tomonlarini yumshatib turar ekan davlat bozor narxlarini shakllantirishning asoslarini va erkin raqobatni buzilmasligi kerak.

BOZOR TUSHUNCHASI VA BOZORNING VAZIFALARI Zamonaviy bozor xo‘jaligi Ishlab chiqarish va xo‘jalik yuritishning ijtimoiy shakllarining rivojlanishi tadriji (evolyutsiyasi) asosida butun jamiyatning va alohida olingan har bir individning talab va ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan ijtimoiylashtirilgan tovar ishlab chiqarishning faoliyat yuritishi bo‘lgan Zamonaviy bozor tizimining vujudga kelishiga olib keldi. Bozor xo‘jaligi – iqtisodiyotni tashkil qilishning tovar ishlab chiqarishga asoslangan, ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi o‘zaro harakatini Bozor vositasida ta’minlovchi ijtimoiy shaklidir. Bozor – tovar va pul muomalalarining o‘zaro qat’iy harakatlari asosida vujudga keluvchi Iqtisodiy munosabatlarning tizimidir. Bozorning klassik modeli quyidagi xususiyatlar bilan ta’minlanadi: • nima ishlab chiqarish, nimaga va qanday sotishni o‘zlari mustaqil tovar ishlab chiquvchilarning ko‘pligi; • kimdan mahsulot sotib olishni o‘zlari mustaqil hal qiluvchi mustaqil iste’molchilarning ko‘pligi; • qiymat bo‘yicha zamonaviy almashinuv; • talab va taklif asosida narxlarning stixiyali belgilanishi; • qayta ishlab chiqarish jarayonlarining stixiyali ravishda tartibga solinishi; • erkin raqobat, kapitalning «erkin qayta qo‘yilishi». Hozirgi zamon sharoitlarida bozor o‘zini-o‘zi tartibga solishdan tartibga solinuvchiga aylanadi, bu esa bozor xo‘jaligining subyekt-obyekt tuzilmasining murakkablashishiga olib keladi. Bozor xo‘jaligining subyekt-obyekt tuzilmasi, bu - bozor subyektlari o‘rtasidagi munosabatlar tizimi bo‘lib, ularning maqsadlarini, turli tomonlarga yo‘naltirilib, yo‘l-yo‘lakay muqobil kelishiluvchi iqtisodiy manfaatlarini, bozor aloqalarining Turli-tuman obyektlari harakatlanishining holati hamda tashkil qilish shakllari va o‘zaro bog‘liq harakatlarini aks ettiradi. Bozor xo‘jaligini subyekti. Uy-xo‘jaligi – bu bir yoki bir necha kishilik tarkibidagi iqtisodiy birlikdir. U: - inson kapitalining ishlab chiqarilishi va qayta ishlab chiqarilishini ta’minlaydi; - o‘zi mustaqil qaror qabul qiladi; - ishlab chiqarish omillaridan qaysi biriga egalik qiladi; - o‘z talab va ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga intiladi. Korxona – shunday iqtisodiy birlikki, u: • ishlab chiqarish omillarini sotish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlatadi; • maksimal foyda olishga intiladi; • o‘zi mustaqil ravishda qaror qabul qiladi.

Bank – bozorning normal faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan pul massasining harakatini tartibga soluvchi moliya-kredit muassasasidir. Davlat – huquqiy, siyosiy hokimiyatni zarur hollarda ijtimoiy aloqalarga erishish uchun bozor subyektlari ustidan nazoratni ta’minlovchi hukumat muassasalari timsolida taqdim etiladi. Bozor munosabatlari tizimida «ishlab chiqaruvchi –iste’molchi» aloqasi asosiylaridan biri hisoblanadi. Bozor xo‘jaligi subyektlarining o‘zaro harakatining umumiy modeli: Bozor xo‘jalik obyektlari: tovarlar va xizmatlar, ishlab chiqarish omillari (mehnat, yer, ishlab chiqarish vositalari), pul, kapital, qimmatbaho qog‘ozlar, davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar va subsidiyalar, ijtimoiy to‘lovlar va preferentsiyalardir. Bozor tuzilmasining tasnifi: Bozor obyektlarining i qtisodiy Tovarlar va xizmatlar bozori; ishlab chiqarish vositalari bozori; mehnat bozori; nazi yalari investitsiyalar bozori; moliya bozori; qimmatbaho qog‘ozlar bozori Bozor iqtisodiyotining infratuzilmasi – bu alohida bozorlar doirasida harakat qiluvchi va uning normal ishlashini ta’minlash uchun ma’lum bir vazifalarni bajaruvchi, o‘zaro bog‘liq institutlarining yig‘indisidir. B a nk Uy x o ‘ j a li k gi Davlat Korxona Ma h alliy bozor: mi nt a q a v iy bozor; j a h o n bozori Jog ‘ rofiy holati bo ‘ yicha Monopolistik bozor; oli ga polik bozor; e rkin bozor Raqobatning c heklanganligi darajasi bo ‘ yicha Avtomobi l bo z o r i, komp yu t er bo z o r i Tarmoqlar bo ‘ yicha Ul g u rji bozor , cha k an a bozor Sotishning holati bo ‘ yicha

Bozorning afzalliklari: • resurslarning samarali taqsimlanishi; • moslanuvchanlik, o‘zgaruvchi sharoitlarga yuqori darajada moslashish; • ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning tanlash va harakat erkinliklari; • ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlarini maksimal darajada ishlatish; • xilma-xil talablarni qondirish, tovarlar va xizmatlar sifatini oshirish salohiyati. Bozorning salbiy tomonlari: • qayta tiklanmaydigan resurslarning saqlanishiga yordam bermaydi; • qabul qilinayotgan qarorlarning potensial salbiy oqibatlarini ko‘pchilik holatlarda hisobga olmaydi, inkor etadi; • tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish uchun rag‘batlar yaratilmaydi; • to‘liq bandlikni va narxlarning mo‘‘tadil darajada bo‘lishini kafolatlamaydi; • fandagi tadqiqotlarning ta’sirchan asoslanishini ta’minlamaydi; • tegishli rezession va inflyatsiya jarayonlari bilan birga rivojlanishi nomo‘’tadil bo‘ladi. Bozor mexanizmi – bu resurslarni shakllantirish va taqsimlash mexanizmi, sotuvchilar va xaridorlarning narxlar sifatini ishlab chiqarish hajmi hamda uning tuzilmasini belgilash bo‘yicha o‘zaro harakatlari, hamkorliklari mexanizmidir. Bozor mexanizmi murakkab tizim bo‘lib, u subyektlardan (sotuvchilar, xaridorlar vositachilar, davlat va mahalliy hokimiyat organlari huquqni himoya qilish idoralari); obyektlar (tovarlar va resurs bozorining turli xillari, kapitalning qimmatbaho qog‘ozlar, bilimlar, texnologiyalar, yer, uy-joylar bozori)dan subyektlar o‘rtasidagi aloqalar (korporatsiya, raqobat)dan, narx mexanizmi, narxlarni shakllantirish mexanizmi va iqtisodiy resurslarni taqsimlash)dan, iste’molchilar, ishlab chiqaruvchilar, davlat qabul qilayotgan qarorlar haqidagi Bozor infratuzilmasi Tovar birjalari , ulgurji va chakana savdo korxonalari ; auk z ion ( ki m o ch di savdolarini o ‘ tka z uvchi ta sh kilot ) lar , yarmarkalar , vositachi f i rmalar . Banklar, sug ‘ urta kompaniyalari, jamg ‘ armalari, birjalar i Mehnat birjalari To va xizmatlarning varlar ishlab ch i q arish vo s italarining bozori Bozor : pullik ; - jam g ‘ armali - in v esti ts i ya li Mehnat bozori Axborot markazlari, yuridik idoralar, r e klama ag en tlari, auditorlik f irmalari