Butun nomanfiy sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi.Butun nomanfiy sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi. NomerlashniNomerlashni o`rganish metodikasining umumiy masalalari.10 ichidao`rganish metodikasining umumiy masalalari.10 ichida RejaReja 1-§. Butun nomanfiy sonlarni nomerlashga doir umumiy tushunchalar.1-§. Butun nomanfiy sonlarni nomerlashga doir umumiy tushunchalar. 2-§. Butun nomanfiy sonlarni nomerlashni o’rgatish metodikasi. 2-§. Butun nomanfiy sonlarni nomerlashni o’rgatish metodikasi. 3-§. 10 ichida sonlarni nomerlashni o’rgatish metodikasi 3-§. 10 ichida sonlarni nomerlashni o’rgatish metodikasi 4-§. Tayyorgarlik davri.4-§. Tayyorgarlik davri.

1-§. Butun nomanfiy sonlarni nomerlashga doir umumiy tushunchalar.1-§. Butun nomanfiy sonlarni nomerlashga doir umumiy tushunchalar. Butun sonlar qatori cheksiz bo’lib, hayotda va fanda ishlatiladigan butunButun sonlar qatori cheksiz bo’lib, hayotda va fanda ishlatiladigan butun sonlar juda ko’p. Bu sonlarni har biri alohida nomlansa va alohida ishora talabsonlar juda ko’p. Bu sonlarni har biri alohida nomlansa va alohida ishora talab qilinganda edi. Inson ularni esida saqlab qolishga kuchi yitmas edi. Shuning uchunqilinganda edi. Inson ularni esida saqlab qolishga kuchi yitmas edi. Shuning uchun nomerlash deganda sonlarni ozgina so’z va ozgina ishoralar bilan butun sonlarganomerlash deganda sonlarni ozgina so’z va ozgina ishoralar bilan butun sonlarga nom berish va qisqa yozuv bilan belgilash usuli tushuniladi.nom berish va qisqa yozuv bilan belgilash usuli tushuniladi. Odatda og’zaki va yozma nomerlashni bir - biridan ajratish lozin. Og’zakiOdatda og’zaki va yozma nomerlashni bir - biridan ajratish lozin. Og’zaki nomerlashda sonlarni ozgina so’zlar yordamida nomlanadigan bilim tushuniladi;nomerlashda sonlarni ozgina so’zlar yordamida nomlanadigan bilim tushuniladi; yozma nomerlashda esa butun sonlarni ozgina ishoralar yordamida yozishyozma nomerlashda esa butun sonlarni ozgina ishoralar yordamida yozish to’g’risidagi bilim tushuniladi. to’g’risidagi bilim tushuniladi. Mavjud butun sonlarni nomerlashda birinchi o’nta sonning har biri alohidaMavjud butun sonlarni nomerlashda birinchi o’nta sonning har biri alohida nom bilan ataladi. O’ndan katta sonlarni aytish uchun birliklarni o’ntadan qilibnom bilan ataladi. O’ndan katta sonlarni aytish uchun birliklarni o’ntadan qilib birlashtiriladi va o’nliklar oddiy birliklarni sanaganidek o’nta o’nlikgacha sanaladi.birlashtiriladi va o’nliklar oddiy birliklarni sanaganidek o’nta o’nlikgacha sanaladi. Shunday qilib bir o’nlik o’n, ikki o’nlik yigirma, uch o’nlik o’ttiz, to’rt o’nlik qirq,Shunday qilib bir o’nlik o’n, ikki o’nlik yigirma, uch o’nlik o’ttiz, to’rt o’nlik qirq, besh o’nlik ellik, olti o’nlik oltmish va hokazo. Demak 10 ta o’nlikdagi birliklarbesh o’nlik ellik, olti o’nlik oltmish va hokazo. Demak 10 ta o’nlikdagi birliklar to’plami alohida 100 nomi bilaan ataladi. 100 dan ortiq birliklar yuzlikdan qilibto’plami alohida 100 nomi bilaan ataladi. 100 dan ortiq birliklar yuzlikdan qilib birlashtiriladi va oddiy birliklar kabi bir yuzdan to’qqiz yuzlikgacha sanaladi.birlashtiriladi va oddiy birliklar kabi bir yuzdan to’qqiz yuzlikgacha sanaladi. Bundan keyin yuzdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqiztagacha yuz so’zidan boshqaBundan keyin yuzdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqiztagacha yuz so’zidan boshqa yangi nom talab qilinmaydi. 10 ta yuzlikdagi birliklar to’plami alohida ming ismiyangi nom talab qilinmaydi. 10 ta yuzlikdagi birliklar to’plami alohida ming ismi bilan nomlanadi. So’ngra mingdan ortiq sonlarni nomlash uchun, ularningbilan nomlanadi. So’ngra mingdan ortiq sonlarni nomlash uchun, ularning birliklarini mingtadan qilib birlashtiriladi va oddiy birliklar kabi, 10 mingtagachabirliklarini mingtadan qilib birlashtiriladi va oddiy birliklar kabi, 10 mingtagacha sanaladi. Bunda ming so’zidan boshqa yangi so’zlar talab qilinmaydi va hokazo.sanaladi. Bunda ming so’zidan boshqa yangi so’zlar talab qilinmaydi va hokazo. Birliklarni gruppalashlari yordamida sonlarga nom berishni davom ettirishBirliklarni gruppalashlari yordamida sonlarga nom berishni davom ettirish mumkin. Masalan: 10 ming va o’nta o’nlikni alohida so’z bilan atash mumkin. Birmumkin. Masalan: 10 ming va o’nta o’nlikni alohida so’z bilan atash mumkin. Bir mingdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqiz minggacha sanaymiz. Natijada mingtamingdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqiz minggacha sanaymiz. Natijada mingta mingdan iborat son hosil bo’ladi. Bu songa milyon deb nom beramiz. Bu ishnimingdan iborat son hosil bo’ladi. Bu songa milyon deb nom beramiz. Bu ishni yana davom ettirish mumkin. Shunda milliard nomli son hosil bo’ladi. Bungayana davom ettirish mumkin. Shunda milliard nomli son hosil bo’ladi. Bunga hammasi bo’lib (bir, ikki, uch, to’rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to’qqiz, o’n, yuz ming,hammasi bo’lib (bir, ikki, uch, to’rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to’qqiz, o’n, yuz ming,

milyon va milliard) o’n to’rtta so’z ishlatilgan. Bularni hammasi birliklarnimilyon va milliard) o’n to’rtta so’z ishlatilgan. Bularni hammasi birliklarni gruppalashlar tufayli erishildi.gruppalashlar tufayli erishildi. Birliklar birinchi xona sonlarini tashkil etadi. Bunga birinchi xona birliklariBirliklar birinchi xona sonlarini tashkil etadi. Bunga birinchi xona birliklari deb ataladi. O’nliklar esa ikkinchi xonani tashkil qiladi va ikkinchi xona birliklarideb ataladi. O’nliklar esa ikkinchi xonani tashkil qiladi va ikkinchi xona birliklari deb aytiladideb aytiladi Yuzliklar uchinchi xonani tashkil qiladilar va bularga uchunchi xona birliklariYuzliklar uchinchi xonani tashkil qiladilar va bularga uchunchi xona birliklari deyiladi. Mingliklar to’rtinchi xonani tashkil etadilar va bularga to’rtinchi xonadeyiladi. Mingliklar to’rtinchi xonani tashkil etadilar va bularga to’rtinchi xona birliklari bo’ladi va hokazo. Birdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqizgacha bo’lganbirliklari bo’ladi va hokazo. Birdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqizgacha bo’lgan birliklarni birinchi sinf birliklari deyiladi. Mingdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqizbirliklarni birinchi sinf birliklari deyiladi. Mingdan to to’qqiz yuz to’qson to’qqiz minggacha bo’lgan birlarni ikkinchi sinf birliklari deyiladi va hokazo.minggacha bo’lgan birlarni ikkinchi sinf birliklari deyiladi va hokazo. Birdan o’ngacha bo’lgan barcha sonlar alohida nomga ega. O’nta o’nlikBirdan o’ngacha bo’lgan barcha sonlar alohida nomga ega. O’nta o’nlik gruppasi alohida nom bilan ataladi (o’n, yigirma, o’ttiz, qirq va hokaza). Shuninggruppasi alohida nom bilan ataladi (o’n, yigirma, o’ttiz, qirq va hokaza). Shuning uchun barcha sinf birliklari ham alohida nom bilan ataladilar ming, million,uchun barcha sinf birliklari ham alohida nom bilan ataladilar ming, million, milliard va hokazo.milliard va hokazo. Sonlar qo’shish va ko’paytirish yordamida tuziladilar. Masalan: Saksom mingSonlar qo’shish va ko’paytirish yordamida tuziladilar. Masalan: Saksom ming uch yuz ellik etti soni yig’indisi ko’rinishda ko’rsatish mumkin:uch yuz ellik etti soni yig’indisi ko’rinishda ko’rsatish mumkin: 8·10000+3·100+5·10+78·10000+3·100+5·10+7 Demak, og’zaki nomerlash sonlarni ozgina so’zlar bilan nomlash maqsadidaDemak, og’zaki nomerlash sonlarni ozgina so’zlar bilan nomlash maqsadida birliklarni turli gruppalash yordami bilan erishilgan.birliklarni turli gruppalash yordami bilan erishilgan. Yozma nomerlash. Sonlarni yozilishi ularning tarkibiga asoslanib yoziladi.Yozma nomerlash. Sonlarni yozilishi ularning tarkibiga asoslanib yoziladi. Yani sonlarni yozishdan oldin sinflarga va har bir sinfni xonalarga ajratish kerak.Yani sonlarni yozishdan oldin sinflarga va har bir sinfni xonalarga ajratish kerak. Birinchi, ikkinchi va uchinchi xonalar, o’ng tomondan chap tomonga qarabBirinchi, ikkinchi va uchinchi xonalar, o’ng tomondan chap tomonga qarab birinchi, ikkinchi va uchinchi xona birliklari o’ringa yoziladi. Shuningdek, ikkinchibirinchi, ikkinchi va uchinchi xona birliklari o’ringa yoziladi. Shuningdek, ikkinchi sinfning birinchi, ikkinchi va uchinchi xonalari to’rtinchi, beshinchi va oltinchisinfning birinchi, ikkinchi va uchinchi xonalari to’rtinchi, beshinchi va oltinchi xonalariga yoziladilar va hokazo. Sonlarni yozishda yuqosi sinflardan boshlabxonalariga yoziladilar va hokazo. Sonlarni yozishda yuqosi sinflardan boshlab yoziladi. Masalan: o’ttiz to’rt milyon uch yuz ming yitti yuz yigirma besh so’ziniyoziladi. Masalan: o’ttiz to’rt milyon uch yuz ming yitti yuz yigirma besh so’zini yozish kerak. dastlab 34 ni yozamiz, keyin 300, so’ngra 725 yoziladi. 34300725 buyozish kerak. dastlab 34 ni yozamiz, keyin 300, so’ngra 725 yoziladi. 34300725 bu yozma nomerlashda o’rin prinsipi ahamiyatga ega.yozma nomerlashda o’rin prinsipi ahamiyatga ega.

Bir raqamning qanday sonni ifodalashi,uning qanday xonani egallashigaBir raqamning qanday sonni ifodalashi,uning qanday xonani egallashiga bog’liq. Sonda yetishnagan xona o’rniga nol yoziladi. Nol soni o’zidan chapdabog’liq. Sonda yetishnagan xona o’rniga nol yoziladi. Nol soni o’zidan chapda turgan raqamlarning o’rinlarini aniqlash uchun xizmat qiladi.turgan raqamlarning o’rinlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. 2-§. Butun nomanfiy sonlarni nomerlashni o’rgatish metodikasi Butun nomanfiy sonlarni nomerlash va ular ustida amallar bajarishButun nomanfiy sonlarni nomerlash va ular ustida amallar bajarish boshlang`ich matematika kursida asosiy mavzulardan hisoblanadi. Algebra vaboshlang`ich matematika kursida asosiy mavzulardan hisoblanadi. Algebra va geometriya elementlari arifmetik bilimlar tizimiga imkoni boricha kiritiladi,geometriya elementlari arifmetik bilimlar tizimiga imkoni boricha kiritiladi, buning natijasida son, arifmetik amallar va munosabatlar haqidagi tushunchalarnibuning natijasida son, arifmetik amallar va munosabatlar haqidagi tushunchalarni yuqoriroq darajada o`zlashtirish ta'minlanadi.yuqoriroq darajada o`zlashtirish ta'minlanadi. Natural sonlar va nol ustida ishlash boshlang`ich sinflarda 4 yil o`qishNatural sonlar va nol ustida ishlash boshlang`ich sinflarda 4 yil o`qish davomida olib boriladi. Matematika dasturi natural sonlar va nol haqidagidavomida olib boriladi. Matematika dasturi natural sonlar va nol haqidagi ma'lumotlarni asta-sekin 10, 100, 1000, ko`p xonali sonlar konsentrlari bo`yichama'lumotlarni asta-sekin 10, 100, 1000, ko`p xonali sonlar konsentrlari bo`yicha kiritishni nazarda tutib tuzilgan.kiritishni nazarda tutib tuzilgan. Konsentrlarga ajratish o`nli sanoq sistemasining xususiyatlari bilan, sonlarniKonsentrlarga ajratish o`nli sanoq sistemasining xususiyatlari bilan, sonlarni og`zaki, yozma nomerlash bilan bog`liq bo`lgan asosiy masalalarni takror-takrorog`zaki, yozma nomerlash bilan bog`liq bo`lgan asosiy masalalarni takror-takror qarashga imkon beradi. qarashga imkon beradi. Birinchi o`nlikni o`rganishda narsalarni sanash, 1-10 gacha bo’lganBirinchi o`nlikni o`rganishda narsalarni sanash, 1-10 gacha bo’lgan sonlarining nomlarini, ketma-ketligi va belgilanishini, sonlarni taqqoslashning turlisonlarining nomlarini, ketma-ketligi va belgilanishini, sonlarni taqqoslashning turli usullarini (oldin predmetlarning mos to’plamlari ustida amallar bajarish asosida,usullarini (oldin predmetlarning mos to’plamlari ustida amallar bajarish asosida, so’ngra esa taqqoslanayotgan sonlarning qatorda egallagan o`rni bo`yichaso’ngra esa taqqoslanayotgan sonlarning qatorda egallagan o`rni bo`yicha sonlarning tarkiblarini) o`zlashtirib olish nazarda tutiladi.sonlarning tarkiblarini) o`zlashtirib olish nazarda tutiladi. O`qitishning dastlabki kunlaridanoq ba'zi muhim umumlashtirishlarO`qitishning dastlabki kunlaridanoq ba'zi muhim umumlashtirishlar o’tkaziladi. Masalan: Natural qatordagi har bir navbatdagi son qanday hosilo’tkaziladi. Masalan: Natural qatordagi har bir navbatdagi son qanday hosil bo`lishi aniqlanadi, qatorning ixtiyoriy soni bilan undan oldin keladigan va keyinbo`lishi aniqlanadi, qatorning ixtiyoriy soni bilan undan oldin keladigan va keyin keladigan hamma sonlar orasidagi munosabatlar o`rnatiladi va hokazo.keladigan hamma sonlar orasidagi munosabatlar o`rnatiladi va hokazo. O’quvchilar birinchi o`nlik sonlarini o`rganishar ekan, shu bilan birga nolO’quvchilar birinchi o`nlik sonlarini o`rganishar ekan, shu bilan birga nol soni bilan ham tanishadilar. Bunda nol bo`sh to`plamning xarakteristikasi sifatidasoni bilan ham tanishadilar. Bunda nol bo`sh to`plamning xarakteristikasi sifatida kiritiladi. Amaldagi dasturga asosan ikkinchi o`nlik alohida konsentrgakiritiladi. Amaldagi dasturga asosan ikkinchi o`nlik alohida konsentrga ajratilmaydi birdaniga “yuzlik” konsentri o’rganiladi. 100 lik ichida nomerlashniajratilmaydi birdaniga “yuzlik” konsentri o’rganiladi. 100 lik ichida nomerlashni

o`rganishda 2 sinf matematika darsligida oldin 11-20, so`ngra 21-100 ichidao`rganishda 2 sinf matematika darsligida oldin 11-20, so`ngra 21-100 ichida nomerlash qaraladi. Sonlarni nomerlashni o`rganishda ikkinchi o`nlikninomerlash qaraladi. Sonlarni nomerlashni o`rganishda ikkinchi o`nlikni o`rganishni sonlarning o`nli tarkibini va raqamlarning o`rinqiymati prinsipinio`rganishni sonlarning o`nli tarkibini va raqamlarning o`rinqiymati prinsipini yaxshi o`zlashtirishga yordam beradi. Ikkinchi o’nlik sonlarini nomerlashniyaxshi o`zlashtirishga yordam beradi. Ikkinchi o’nlik sonlarini nomerlashni o’rganish o`quvchilar uchun yangi bilimni shakllantirishdan, ya'ni yangi sanoqo’rganish o`quvchilar uchun yangi bilimni shakllantirishdan, ya'ni yangi sanoq birligi sifatida o`nlik tushunchasini shakllantirishdan boshlanadi. Shundan keyinbirligi sifatida o`nlik tushunchasini shakllantirishdan boshlanadi. Shundan keyin 11-20 ichida sonlarni og`zaki va yozma nomerlash hamda shu sonlarning o`nli11-20 ichida sonlarni og`zaki va yozma nomerlash hamda shu sonlarning o`nli tarkibi, 11-20 ichida sonlarni og`zaki va yozma nomerlash hamda shu sonlarningtarkibi, 11-20 ichida sonlarni og`zaki va yozma nomerlash hamda shu sonlarning o`nli tarkibi o`rganiladi. Sonlarning natural ketma-ketligi va o`nli tarkibinio`nli tarkibi o`rganiladi. Sonlarning natural ketma-ketligi va o`nli tarkibini o’zlashtirish asosida 13-1, 17-1, 10-3, 16-6, 19-10 ko`rinishdagi qo`shish va ayrisho’zlashtirish asosida 13-1, 17-1, 10-3, 16-6, 19-10 ko`rinishdagi qo`shish va ayrish hollari qaraladi.hollari qaraladi. Sonlarni 1000 va ko`p xonali sonlar ichida nomerlashni o`rganishda yuzlik,Sonlarni 1000 va ko`p xonali sonlar ichida nomerlashni o`rganishda yuzlik, minglik tushunchalari bilan tanishadilar, yangi sanoq birliklari hosil bo`lishminglik tushunchalari bilan tanishadilar, yangi sanoq birliklari hosil bo`lish printsipini, sinf tushunchalarini o`zlashtiradilar.printsipini, sinf tushunchalarini o`zlashtiradilar. 3-§. «O`nlik» ichida sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi3-§. «O`nlik» ichida sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi .. Bolalar boqchalarida va maktabga tayyorlov gruppalarida sonlarni o’rganishBolalar boqchalarida va maktabga tayyorlov gruppalarida sonlarni o’rganish bilan bog’liq bo’lgan bir qator masalalarni qarash nazarda tutiladi, masalan, o’nbilan bog’liq bo’lgan bir qator masalalarni qarash nazarda tutiladi, masalan, o’n ichida sanash ko’nikmalarini o’zlashtirishlari, tartib va sanoq, sonlarningichida sanash ko’nikmalarini o’zlashtirishlari, tartib va sanoq, sonlarning birliklardan iborat tarkibi. Qo’shni sonlar orasidagi munosabatlarni tushunish vabirliklardan iborat tarkibi. Qo’shni sonlar orasidagi munosabatlarni tushunish va hokazo. Shu sababli o’qituvchining birinchi navbatdagi vazifasi birinchi sinfgahokazo. Shu sababli o’qituvchining birinchi navbatdagi vazifasi birinchi sinfga kelgan bolalarning matematik tayyorgarlik darajalarini aniqlashdan iborat. Bu ishnikelgan bolalarning matematik tayyorgarlik darajalarini aniqlashdan iborat. Bu ishni mashg’ulotlar boshlanguncha qadar bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida yokimashg’ulotlar boshlanguncha qadar bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida yoki birinchi hafta darslari davomida, sinf bilan ishlash davomida amalga oshirishbirinchi hafta darslari davomida, sinf bilan ishlash davomida amalga oshirish mumkin. Bu ishlar samimiy va yaxshi muhitda o’tkazilishi kerak. Shuningdek bumumkin. Bu ishlar samimiy va yaxshi muhitda o’tkazilishi kerak. Shuningdek bu tekshirishni imtixonga aylantirib yubormasligi kerak. O’n ichida nomerlash vatekshirishni imtixonga aylantirib yubormasligi kerak. O’n ichida nomerlash va oraliq arifmetik amallar ba'zi bir o`ziga xos tomonlariga ega. O’n - o`nlik sanoqoraliq arifmetik amallar ba'zi bir o`ziga xos tomonlariga ega. O’n - o`nlik sanoq sistemasining asosi, shu sababli 1-10 gacha bo’lgan sonlari oddiy birikmalarnisistemasining asosi, shu sababli 1-10 gacha bo’lgan sonlari oddiy birikmalarni sanash natijasidir. Shu munosabat bilan 1-10 gacha bo’lgan sonlarining har birinisanash natijasidir. Shu munosabat bilan 1-10 gacha bo’lgan sonlarining har birini