ESTETIKA NAZARIYASI
![ESTETIKA NAZARIYASI
Reja:
1. Estetika fanining predmeti, ob'ekti va falsafiy mohiyati
2. Estetika xaqidagi qarashlar tarixi
3. Estetika kategoriyalari va ularning o'zaro aloqadorligi.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_1.png)
![Estetika yoxud nafosatShunoslik eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki
yarim-uch ming yillik vaqtni o’z ichiga oladi. Biroq u o’zining hozirgi nomini
XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo’lmish go’zallik va
san’at haqidagi mulohazalar har xil san’at turlariga bag’ishlangan risolalarda,
falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o’z aksini topgan edi. «Estetika»
atamasini birinchi bo’lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Baumgarten (1714—
1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug’ olmon faylasufi G.
Laybnist (1646-1716) ta’limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi.
Laybnist inson ma’naviy olamini uch sohaga: aql – idrok , iroda-ixtiyor , his-
tuyg’u ga bo’ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan o’rganish
lozimligini ta’kidlaydi. Baumgartengacha aql – idrokni o’rganadigan fan – mantiq,
iroda – ixtiyorni o’rganuvchi fan esa – axloqShunoslik (etika)ning falsafada
ko’pdan buyon o’z o’rni bor edi. Biroq his-tuyg’uni o’rganadigan fan falsafiy
maqomda o’z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi xizmati Shundaki,
u «his qilish», «sezish», «his etiladigan» singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha
aisthetikos – «oyestetikos» so’zidan «estetika» (olmoncha «estetik» – «eshtetik»)
iborasini olib, ana Shu bo’shliqni to’ldirdi.
Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin,
ko’p o’tmay, u goh «go’zallik falsafasi», goh «san’at falsafasi» sifatida talqin etila
boshlandi. NafosatShunoslik fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Gegel esa
o’z ma’ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyastiz
chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo’llashga urinishlar bo’ldi...
So’zning o’z-o’zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika»
nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan.
Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu – « san’at
falsafasi » yoki yana ham aniqroq qilib aytganda – « badiiy ijod falsafasi » .
Gegelning «estetika» atamasidan ko’ngli to’lmaganligiga jiddiy sabablar bor.
Bulardan biri – yuqorida uning o’zi aytib o’tgan fikrlari bo’lsa, ikkinchisi – mazkur
so’zning barcha his=tuyg’ularga taalluqliligi. Vaholanki, bu fan faqat nafosatli his
tuyg’ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana Shu ikkinchi sababga](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_2.png)
![ko’ra, «estetika» atamasining talabga javob berishi Shubhali. Buning ustiga
allaqachon mazkur fan tadqiqot doirasi san’at hududidan chiqib, inson hayotining
deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. Shu bois «nafosatShunoslik» atamasi
ham ilmiy muomalaga kiritildi. Zero mazkur atamaga asos bo’lgan «nafis»,
«nafislik», «nafosat» so’zlari o’z qamrovi bilan fan talablariga javob bera oladi.
«Nafis» so’zi «O’zbek tilining izohli lug’ati»da – go’zal, nozik, latif, yoqimli,
badiiy jihatdan juda yuksak degan ma’nolarda izohlanadi 1
. Shu sababli Gegelning
izidan borib, «Estetika» atamasini saqlab qolgan holda, «nafosatShunoslik»
iborasidan ham foydalanish mumkin, deb o’ylaymiz.
Endi «Estetika» fanining mohiyatini anglatadigan « san’at falsafasi » va
«go’zallik falsafasi» iboralariga to’xtalamiz. NafosatShunoslik tarixida birinchi
ibora tarafdorlari ko’pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o’tganimizdek,
san’at bu fanning yagona tadqiqot ob’ekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi
va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni go’zallashtirish, tabiatdagi
nafosat borasidagi muammolar bilan ham Shu fan Shug’ullanadi. Demak, uning
qamrovini san’atning o’zi bilangina chegaralab qo’yishga haqqimiz yo’q. Zero
bugungi kunda inson o’zini o’rab turgan barcha narsa=hodisalarning go’zal
bo’lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz
kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan samolyot, biz yashayotgan
uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan
qalam, biz dam oladigan tomoshabog’lar – hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi
lozim.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, «Go’zallik falsafasi» degan ibora bu
fanning mohiyatiga ko’proq mos keladi. Negaki, u faqat san’atdagi go’zallikni
emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go’zallikni ham o’rganadi.
Shuningdek, go’zallikdan boshqa ulug’vorlik, fojeaviylik, kulgililik,
mo’’jizaviylik, xayoliylik, uyg’unlik, noziklik singari ko’pdan-ko’p tushunchalar
mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu o’rinda,
Shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go’zallik, bir
1
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томли, 2 том, М., Русский язы к , 1981. 497 – 498-б.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_3.png)
![tomondan, unsur sifatida ishtirok esta, ikkinchi tomondan, ularning o’zi
go’zallikka nisbatan unsur vazifasini o’taydi. Ana Shu xususiyatlarning voqelikda
namoyon bo’lishini biz nafosat deb ataymiz.
Go’zallik, ko’rganimizdek, nafosatning bosh, etakchi xususiyati hisoblanadi.
Shu bois u estetikaning mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin
etiladi. Zero go’zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi estetik
tabiatiga ega bo’lolmaydi. Masalan, ulug’vorlikni olaylik. U asosan hajmga,
miqyosga miqdorga asoslanadi: Buxorodagi Arslonxon minorasi yoxud Minorai
Kalon ulug’vorligi bilan kishini hayratga soladi. Unga tikilar ekansiz, qalbingizni
nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi Shunday balandlikdagi kimyoviy korxona
mo’risidan zavqlanolmaysiz. YOki yonbag’irdan turib, toqqa tikilsangiz, estetik
zavq tuyasiz, ammo xuddi Shunday balandlikdagi shahar chetida o’sib chiqqan
axlat «tog’i»ga qarab zavqlanmaysiz. Chunki Arslonxon minorasi me’morlik
san’ati asari sifatida go’zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan; tog’ esa tabiat
yaratgan ulug’vor go’zallik. Zavod mo’risida ham, axlat «tog’»ida ham hajm,
miqdor boru, lekin bir narsa –go’zallik etishmaydi. Minora bilan tog’dagi hajmni
salobatga aylantiruvchi unsur, bu – go’zallik. Fojeaviylik xususiyatida ham
go’zallikning ishtirokini ko’rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning «Urush
va tinchlik» romanidagi Austrlistda bo’lib o’tgan rus va franstuz qo’shinlari
to’qnaShuvidan so’ng, jang maydonida yarador bo’lib yotgan knyaz Andrey
Bolkonskiyni eslaylik: bir qo’lida bayroq dastasini ushlagancha, ko’m=ko’k
maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit – bayroqdor
zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni o’lgan deb o’ylab, bu manzaradan
hayratlanib: «Mana bu – go’zal o’lim!», deydi. Bu o’rinda asar qahramonining
o’limi – fojeaviylik, o’limning qahramonlikka aylanishi – ulug’vorlik; fojeaviylik
bilan ulug’vorlik xususiyatlarining omuxtalaShuvi natijasida esa go’zal manzara,
qayg’uli va ulug’vor go’zallik vujudga kelgan. Shuning uchun ham Napoleonning
hayrotomuz xitobi bejiz emas. Ayni paytda go’zallik yuqorida keltirilgan estetik
xususiyatlar va tushunchalarning «mustaqilligiga» daxl qilmaydi, faqat ularning
hujayrasida u yoki bu darajadagi unsur sifatida ishtirok etadi. Demak, estetikaning](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_4.png)
![asosiy tadqiqot ob’ekti – go’zallik, biroq, birinchi galdagi vazifasi ana Shu
go’zallikni aks ettirish bo’lgan san’at ham o’z navbatida nafosatShunoslikning
keng qamrovli tadqiqot ob’ekti hisoblanadi.
San’at estetikaning tadqiqot ob’ekti sifatida o’ziga xos olam. Unda estetik
xususiyatlar bo’rtib ko’zga tashlanadi. Shunga ko’ra, uni nafosatga burkangan
ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning
o’zini o’ziga ko’rsatuvchi ulkan ko’zgu vazifasini o’taydi. U insonni o’rgatadi,
da’vat etadi, go’zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning
ko’makchisi, etakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo
bo’lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki
murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo’lgan barcha
jarayonlarni o’rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni
ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan esa, san’at asarini idrok
etayotgan kishi ruhidagi o’zgarishlarni nafosat nuqtayi nazaridan tadqiq qiladi.
Shunday qilib, estetika san’atni to’la qamrab oladi va uning ich=ichiga kirib
boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart=sharoitlardan tortib, to u
bunyodga kelib, asl egasi – idrok etuvchiga etib borgunigacha bo’lgan va undan
keyingi jarayonlarni tadqiq etadi hamda ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zero
«San’at falsafasi» iborasining siri ana Shunda.
Estetika – falsafiy fanlardan biri. Falsafa esa fanlarning podshosidir.
Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan
yutuqlarni o’z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, Shular asosida
insoniyatni haqiqat tomon etaklaydi. Shu bois tafakkurni falsafaning predmeti deb
atash maqsadga muvofiq. Estetika esa falsafiy fan sifatida barcha san’atShunoslik
fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, Shu xulosalar asosida
insonni go’zallik orqali haqiqatga etishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari,
estetika ishlab chiqqan qonun=qoidalar barcha san’atShunoslik fanlari uchun
umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozistiya v. h. borasidagi
qonuniyatlar barcha san’at turlariga taalluqli. Hech bir alohida san’at turi haqidagi](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_5.png)
![fan bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotShunoslik ishlab chiqqan qofiya
nazariyasini musiqa yoki me’morlik san’atiga tadbiq etib bo’lmaydi.
Estetikaning falsafiy mohiyatini yana uning san’at asariga yondashuvida
ko’rish mumkin. Ma’lumki, har bir san’atShunoslik ilmi o’z tadqiqot ob’ektiga uch
tomonlama – nazariy, tarixiy, tanqidiy jihatdan yondashadi. Masalan,
adabiyotShunoslikni olaylik. Adabiyot nazariyasi faqat adabiyotgagina xos bo’lgan
badiiy qonuniyatlarni, badiiy qiyofa yaratish usuli va vositalarini o’rganadi.
Adabiyot tarixi muayyan tarixiy=badiiy jarayonlar orqali badiiy adabiyotning
rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Adabiy tanqid esa adabiy=badiiy ijodning
zamonaviy jarayonlarini tadqiq etadi va har bir Yangi asarni baholaydi, asar
ijodkorining ijodiy rivojlanishini kuzatib boradi. Musiqada ham, tasviriy san’atda
ham, boshqa san’at turlarida ham Shunday. Estetikada esa tadqiqot ob’ektiga
yondashuv uch emas, birgina – nazariy jihatdan amalga oshiriladi: tarix ham,
tanqid ham nazariyaga bo’ysundiriladi. To’g’ri, «estetika tarixi» degan ibora va
Shu nomda kurslar o’qitiladi. Lekin bu nom, ibora shartli tarzda qo’llaniladi.
Chunki , u fan tarixi emas, balki tarixan davrlarga bo’lingan estetik nazariyalar
tahlilidir.
Ma’lumki, san’at asarining mavjud bo’lishi uchun to’rt shart yoki omil
albatta zarur. Bular: ijodkor – badiiy asar – badiiy asarni idrok etuvchi –vositachi.
YUqoridagi misol nuqtayi nazaridan qaraydigan bo’lsak: yozuvchi – roman –
kitobxon – tanqidchi. AdabiyotShunoslik bularning har birini odatda
alohida=alohida o’rganadi. Deylik, yozuvchi Odil YOqubov ijodiy faoliyati
haqida adabiy portret alohida, uning «Ulug’bek xazinasi» romani to’g’risida
tadqiqiy maqola alohida, «Ulug’bek xazinasi» romani va zamonaviy kitobxonning
didi, saviyasi va talablariga bag’ishlangan taqriz hamda unda kitob nashriga
(nashriyotga) doir mulohazalar alohida yozilishi mumkin. NafosatShunoslik fani
hammasini bir yo’la, muayyan tizim sifatida tadqiq etadi va bu tadqiqot
umumlashtiruvchilik, nazariylik xususiyatiga ega bo’ladi.
Shunday qilib, estetikaning falsafiy mohiyatini ko’rib o’tdik. Endi uning
boshqa fanlar bilan o’zaro munosabatlariga to’xtalamiz.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_6.png)
![Qadimgi dunyo xalqlarining estetik qarashlari
Inson tabiatan bo’sh vaqtga intilib yashaydi. Chunki bo’sh vaqt mobaynida u
jisman va ruhan dam olish, kundalik mehnat, qorin to’ydirish tashvishidan forig’
bo’lish imkoniga ega. Bo’sh vaqt insonda o’yin hissi o’yg’onishining asosiy
omilidir. San’atning vujudga kelishida o’yinning ahamiyati katta ekanligi
hammaga ma’lum. Demak, estetik anglash va estetik faoliyatning tadrijiy rivojida
mehnat bilan birga bo’sh vaqt ham asosiy omil hisoblanadi. Ichki osoyishtalikni,
mehnat va bo’sh vaqtga asoslangan muayyan tartibni jamiyatda qonun darajasiga
ko’tarish esa davlat paydo bo’lganda ro’y berishi mumkin. Davlatning qanchalik
o’z vazifasini adolatli va mukammal bajarishi, Shunchalik jamiyat farovonligiga
olib keladi. Farovon jamiyat esa o’z a’zolarining bo’sh vaqtini ta’minlay oladi va
pirovard natijada estetik anglash hamda estetik faoliyat taraqqiyoti uchun etarli
imkoniyat yaratib beradi. Shunday qilib, davlatchilik tizimi paydo bo’lishi bilan
insonning badiiy-estetik taraqqiyotida Yangi davr boshlandi. Ana Shu davr
ibtidosini biz Mesopotamiya – Qo’sh daryo (Dajla va Frot daryolari) mintaqasida,
xususan, Shumer davlatida ko’rishimiz mumkin.
Qadimgi Sharqdagi dastlabki estetik tasavvurlar
Shumer va Bobil. Shumer insoniyat tarixidagi hozirgacha bizga ma’lum
bo’lgan ilk qudratli davlat bo’lgan. Shubhasizki, miloddan avvalgi IV ming
yillikda bu davlatning qudrati uning madaniyatida, fuqarolarining badiiy- estetik
darajasida hamda badiiy-estetik faoliyatida namoyon bo’lgan. Shumerliklar
birinchi bo’lib yozuvni kashf etdilar va giltaxtachalarga qamish qalamlar bilan ilk
rivoyatlarni, ilk nasihatlarni yozib qoldirdilar. Shuni alohida ta’kidlash joizki, hech
bir qadimgi madaniyatdan bizning davrimizgacha bu qadar ko’p sonli yozma
hujjatlar etib kelgan emas. San’at namunalarining ko’pligi jihatidan Somirni ancha
orqada qoldiradigan Misr madaniyati ham yozma yodgorliklar borasida Somirga
yon beradi. Chunki misrliklar yozib qoldirgan minglab papiruslar chirib, yonib,
yo’qolib ketgan, Shumerliklarning giltaxtalardagi yozuvlari esa saqlanib qolgan,
hozir ham ularni qumlar ostidan topib, sharhlash davom etmoqda.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_7.png)
![Qadimgi Somirdagi dastlabki estetik g’oyalar haqida gap ketganda, eng
avvalo undagi tasviriy san’atning ilk namunalariga to’xtalib o’tish joiz.
Qadimgi Shumer tasviriy san’ati asosan muhrlar, idish-tovoqlardagi rasmlar
va releflardagi tasvirlardan iborat. Bular orasidagi eng qadimiysi va bizgacha
ko’p miqdorda etib kelgani muhrlardir. Ilk sulolalar davridayoq Somirda tosh
o’ymakorligining badiiy-estetik tamoyillari ishlab chiqilgan va
mustahkamlangan, sayqal berish texnikasi mukammallasha boshlagan.
Shuning uchun ularga faqat moddiy madaniyat namunalari emas, balki san’at
yodgorliklari sifatida ham qarash maqsadga muvofiq. Shumer muhrlariga
razm solgan har bir inson ularda asotir yoki xalq og’zaki ijodiga doir
syujetning ifodasini ko’radi: qanotli ajdaholarning ustida turgan erkak bilan
ayol, etti boshli ajdahoni o’ldirayotgan pahlavon, xayoliy mavjudotlar –
qush-odam va odam-arslon ustidan olib borilayotgan sud va boshqa tasvirlar
Shular jumlasidandir. Qisqasi, ularda go’zallik va xunuklik, ulug’vorlik va
tubanlik, xayoliylik va mo’’jizaviylik haqidagi dastlabki tasavvurlarni ilg’ash
qiyin emas.
Shumerliklarning falsafiy-estetik qarashlariga kelsak, ularda falsafiy-
kosmologik yoxud ilohiyotga, yoxud nafosatShunoslikka bag’ishlangan risolalar
qabilidagi maxsus adabiy shakllar bo’lgan emas. Bunday qarashlarni (albatta
ibtidoiy holda) bizgacha to’liq yoki qisman etib kelgan asotirlarda uchratish
mumkin. Shumerliklardagi estetik tasavvurning paydo bo’lishi va, umuman,
nafosatli tafakkurning kelib chiqishi asotirnomaga (mifologiyaga) borib taqaladi.
Ma’lumki, qadimgi odam oldida turgan turli xil masalalardan biri estetik tabiatga
ega bo’lish muammosi edi. Bu muammoni o’ziga xos tarzda hal etish uchun u
dastlabki usul – mifologiyadan foydalandi. Shu bois asotirlarni inson yaratgan ilk
nafosat konstepstiyasi, falsafiy umumlashma deb atash mumkin; faqat u nazariy
emas, balki badiiy, timsoliy shaklda ifodalangan. Zotan asotirlardagi badiiy
anglashda inson o’zi haqida, o’zining real borliq go’zalligi bilan bog’liqligi haqida
fikr yuritishga ilk bor intiladi. Boshqacharoq qilib aytganda, asotirlar qadimgi
tarixda birinchi marta olamni badiiy-estetik borliq sifatida taqdim etadi. Dastlabki](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_8.png)
![faylasuflar (agar Shunday deyish mumkin bo’lsa) mirza-xattotlar va shoirlar
ekanini ilg’ash qiyin emas. Mirza-xattot va shoirlar asotirlarni yozib olishar hamda
yozar ekanlar, ular uchun asosiy maqsad ma’budlar va ma’budlarni a’mollarini
ulug’lash bo’lgan. Keyingi davrlar faylasuflari kabi ularni muayyan kosmologik
yoki ilohiyotga oid haqiqatlar qiziqtirgan emas. Asotirlarni tadqiq etish Shuni
ko’rsatadiki, Shumerliklar badiiy-estetik anglash orqali insoniyat jamiyatining
tadrijiy va izchil rivojlanishi haqida muayyan tasavvurga ega bo’lganlar.
Shumer ma’budlari antropomorf (odam qiyofali). Ular ichida eng donishmand va
eng qudratlisi ham o’z qiyofasi, orzu-o’ylari va a’mollari bilan odamlarga o’xshaydi.
Ma’budlar odamlarga o’xshab rejalar tuzadi, harakat qiladi, ichadi, eydi, uylanadi,
oila quradi, katta xo’jalikni boshqaradi, ilohiy zaifliklar va kasalliklarga ham duchor
bo’ladi, hatto o’ladi ham. Zero ularning ulug’vorligi va go’zalligi odamlarga nisbatan
olib qaraladi.
Qadimgi Shumerliklarda «Me» tushunchasi mashhur bo’lgan. «Me» ilohiy
qonun va ko’rsatmalar majmui bo’lib, Shumer faylasuflari fikricha, bu qonun –
qoidalar olam yaratilgan kundan boshlab uni boshqarishni va olamning abadiy
harakatini ta’minlab kelganlar. Unda «ulug’vor va abadiy toj», «ulug’vor ramz»,
«ulug’vor ibodatxona», «san’at», «musiqa», «yog’ochni ishlash san’ati», «metallni
ishlash san’ati» «mirzalik (xattotlik) san’ati» singari nafosatShunoslik
tushunchalarini anglatuvchi iboralar ham mavjud. Shunisi e’tiborga sazovorki,
qadimgi shoir-faylasuf san’at bilan hunarni ajratishga harakat qiladi. Chunonchi,
«yog’ochsozlik san’ati» bilan yonma-yon «quruvchilik hunari» va «savatchilik
hunari», «temirsozlik san’ati» bilan yonma-yon «temirchilik hunari» iboralari
keladi. Bundan tashqari, unda besh xil musiqa asbobining nomi ham qayd etilgan.
Shunday qilib, Shumer san’ati va adabiyoti insoniyat tarixidagi dastlabki
estetik g’oyalardan va iboralardan bizni xabardor qiladi, bizga ba’zi janrlarning
kelib chiqishi bilan tanishish imkonini beradi.
Shumerliklar va ularning shimoliy qo’shnisi bo’lmish akkadlar asrlar
mobaynida olib borgan janglar oqibatida akkadlar podshosi Sargon I (milodgacha
2369-2314 yillar) Somirni Akkadistonga bo’ysindiradi. Dastlab akkadlar Shumer](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_9.png)
![tilini ham, yozuvini ham qabul qiladilar va birgalikda somir-akkad madaniyatini
yaratadilar. Keyinchalik bu ikki xalq qo’shilib, Bobil davlatini tashkil etadi, akkad
tili esa asosiy tilga aylanadi. Shunda ham Shumer tili maktablarda o’qitiladigan
o’lik til, Yevropaliklar uchun lotin tili qanday bo’lsa, Shunday til bo’lib qoladi.
Umuman olganda, qadimgi Sharq madaniyati ko’ptillilik yoxud ikki tillilik asosida
bunyodga kelgan.
Bobil so’z san’atida «Enuma elish» («Osmonda qachonki...») dostoni,
Agushayya, Gilgamesh, Adan, Etana, «Ishtarning qa’rga tushishi» haqidagi epik
dostonlar, «Iztirobda qolgan haqgo’y», «Xo’jayinning qul bilan suhbati» singari
diniy-falsafiy dostonlar muhim ahamiyatga ega. Ularning hammasidagi asosiy g’oya
– hayot va mamot o’rtasidagi kurashdan iborat. «Xo’jayinning qul bilan suhbati» deb
atalgan doston ular orasida kulgililik tabiatiga ega ekanligi bilan alohida ajralib turadi.
Unda xo’jayinning har bir buyrug’i oqilona ekanini maqollar va matallar bilan
asoslashga intilgan qul – oqil, quv xizmatkor qiyofasi tasvirlangan. Bu suhbat-
aytiShuv deyarli oxirigacha kulgililik bilan yo’g’rilgan. Faqat uning nihoyasidagina
hayot joniga tekkan xo’jayin «Endi nima yaxshi?» deb so’raganida qul: «Bo’ynimni
mening sindirmoq va bo’yningni sening sindirmoq va daryoga tashlamoq, ana bu
yaxshi. Kim Shuncha balandki, osmonga esta, kim Shuncha ulkanki, erni to’ldirsa!»,
– deydi. G’azablangan xo’jasi qulga o’ldiraman, deb do’q uradi. Doston-suhbatda
so’nggi so’z qulga beriladi va u: «Unda mening xo’jam mendan uch kun ortiq
yashasin», – deb o’zini qutqaradi.
Na faqat Gilgamesh kabi eposlarda, balki deyarli barcha Qadimgi Bobil
shoirlari ijodida insonning to abad shaxsiy o’lmaslikka intilishi yuksak badiiy
shakllarda o’z ifodasini topgan, ularda hayot – go’zallik, o’lim – xunuklik tarzida
qabul qilingan. Shunday qilib, Somir-Bobil san’ati insoniyat tarixidagi dastlabki
estetik g’oyalarning paydo bo’lishidan bizni xabardor qiladi.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_10.png)
![Qadimgi Misr. Estetik tafakkur taraqqiyotiga qadimgi Misr madaniyati juda
katta hissa qo’shgan. Barcha qadimgi xalqlar qatori misrliklar ham go’zallikni
hayotda deb bilganlar va uni foydalilik mezoni bilan o’lchaganlar. Chunonchi,
quyosh ma’budi Atonga (milodgacha XY asr) bag’ishlangan alqovlardan birida
Shunday deyiladi:
Sening go’zalliging o’zi hayotdir,
Umr bag’ishlaydi har bir yurakka.
Ma’lumki, Nil toshqini qadimgi Misr farovonligining asosi bo’lgan.
Farovonlik esa, ular fikricha, go’zallikdir. Shuning uchun misrliklar Nilni ilohiy
daryo sifatida talqin etadilar. Unga atalgan alqovlarning birida u barcha
go’zallliklarning bunyodkori deb ta’riflanadi:
Er yayraydi u yoyilgan chog’ida,
Quvonadi bor jonzot.
Barcha tishlar ochilar,
YAraqlaydi har bir tish
To’kin rizqu non keltirib, u butun
Go’zallikni yaratar.
Qadimgi Misr san’atining juda ko’p turlari ana Shu manfaatli go’zallik
asosida vujudga kelgan. Chunonchi, ma’budlar uchun qurilgan ibodatxonalar,
ma’budlarning va o’limidan keyin ma’budga aylangan fir’avnlarning haykallari
ulardan shafqat, mo’l hosil, rizq-ro’z so’rash maqsadida bunyod etilgan bo’lsa,
xalq amaliy san’ati buyumlari esa kundalik hayotni go’zallashtirish uchun xizmat
qilgan. Ayni paytda ba’zi san’at turlari manfaastiz go’zallikning namunasi sifatida
diqqatni tortadi. Ayollarning go’zal bezaklari, taqinchoqlari, diniy-badiiy qissalar,
ertaklar Shular jumlasidan.
Misrdagi eng qadimgi badiiy ijod yodgorliklari V-IV ming yilliklarga borib
taqaladi. Ular sopol idishlardir. Ularning qo’lda ishlanganligini sezish qiyin emas:
shakllari va yuzasi notekis, ba’zan oddiy handasaviy naqsh bilan bezatilgan.
Keyinchalik kulolchilik dastgohida ishlanib, ularda murakkab suvratlar va
chizmalar aks ettirilgan.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_11.png)
![Qadimgi Misrda me’morlik yuksak taraqqiyot va texnik mukammallikka
erishgan. Qadimgi podsholar davrida Misr me’morligining o’ziga xos ajralib
turuvchi ulkan monumentalligi ishlab chiqilgan. Bu borada ehromlar alohida o’rin
tutadi. Ular orasida Xufu ehromi o’zining mahobati bilan ajralib turadi; balandligi
146,6; to’rt tomoni enining uzunligi (asosi) 233 metr. Xufu ulug’vorlikning ajoyib
namunasi. Ehrom deyarli yaxlit tosh inshoot sifatida Shunday aniq hisob-kitoblar
bilan qurilganki, u qadimgi Misrda matematika yuksak darajada rivojlanganligidan
ham dalolat beradi.
Qadimgi Misr haykallari xuddi me’morlikdek, badiiy ijodning haqiqiy noyob
asarlari hisoblanadi. Ayniqsa, Luvr muzeyida saqlanayotgan mirza Kanning haykali
o’zining realizmi bilan kishini hayratga soladi. Mirza chordana qurib o’tiribdi. U
tizzalarida yozish uchun tayyorlangan papirus varag’ini, o’ng qo’lida qamish
qalamni tutib turibdi. Uning katta quloqlari ding – eshitib bajo keltirishga o’rgangan.
Ko’zlari alohida diqqatga sazovor – ular bir necha xil materialdan yasalgan: kosasi –
brinch, unga ko’z oqini anglatuvchi ganch bo’lagi va tagiga silliqlangan yog’och
qo’yilgan, billur qorachiq joylashtirilgan. Natijada tamomila tirik odam ko’zlaridek
tasavvur uyg’otadi. Me’mor Raxotep va uning xotini Nefret haykali ham o’zining
yumshoq tasviri, ranglari, inja nafosati bilan har bir tomoshabinga nafosat zavqini
beradi. Bu haykallarning ko’pchiligi qadimgi yunon mumtoz haykaltaroshligi
namunalaridan qolishmaydi, balki ko’z ifodasining berilishi bilan ulardan ko’ra jonli
ko’rinish kasb etadi va qadimiy go’zallik namunasi sifatida kishini o’ziga rom etadi.
Yana bir ajoyib go’zallik namunasi bo’lmish qadimiy haykal bu –
Axatetondagi haykaltarosh Tutmosning ustaxonasidan topilgan Nefertiti –
Shohoyim boshining tasviri. Shohoyim qiyofasida nazokat, shohona g’urur va
nafislik o’zining beqiyos ifodasini topgan. Nefertitining boshi xuddi noyob gulga
o’xshaydi, u nozik gulbandga – bo’yinga nisbatan bir oz og’irroqday tuyuladi.
SHohoyim qiyofasida tengsiz ayol go’zalligi va latofatini ko’rish mumkin.
Qadimgi Misr madaniyati taraqqiyotida faqat estetik g’oyalargina emas, balki
nafosat mezonlari ham muhim o’rin egallaganligi Shubhasiz. Bu qonun-qoidalar
yig’indisini ma’lum ma’noda nafosatShunoslik risolalari deb atash mumkin.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_12.png)
![Afsuski, ular bizgacha etib kelmagan. Faqat bir risolaning nomigina saqlanib
qolgan: ibodatxona kutubxonasi ro’yxatida «Devoriy rangtasvir va mutanosiblik
qonuni bo’yicha tavsiya» degan nom uchraydi.
Qadimgi Misr so’z san’ati taraqqiyotida mirzalarning xizmati buyukdir. Biz
so’z san’ati degan iborani ishlatdik. Zero quyidagi parcha qadimgi misrliklar
badiiy adabiyotni boshqa san’atlar qatoriga kiritib, fikr yuritganliklaridan dalolat
beradi. Chunonchi, «Pxatotep o’gitlari» deb atalgan qadimiy (bundan to’rt ming
yillar avvalgi) she’riy matnda qo’yidagi satrlarni uchratish mumkin:
San’at sira bilmas chegara,
Mahoratning cho’qqisiga chiqolgaymi biror san’atkor!
Gavhar kabi yashirindir oqilona so’z,
Lekin uni topish mumkin don tuygan, huv, cho’ridan.
Demak, so’z – san’at materiali, lekin u san’atga aylanishi uchun uni ishlata
oladigan iste’dod lozim, iste’dod esa cho’rida ham bo’lishi mumkin. Bu o’rinda
nafosatShunoslikning ko’p jihatlarini ko’ramiz: avvalo, san’atdagi yuksak mahorat
doimo nisbiy. Ikkinchidan, so’z qo’llash ham san’at. Uchinchidan, badiiy
adabiyotni, umuman, san’atni xalqning hamma qatlamlari, ya’ni oliy zotlar ham,
xizmatkor-cho’rilar ham yaratadi, zero san’at mohiyatan demokratik xususiyatga
ega bo’lib, hammaga birdek taalluqlidir.
Qadimgi Misrda mirzalar muayyan ma’noda ziyolilarning etakchilari
hisoblanganlar. Dastlabki shoirlar ham ana Shu mirzalardir. Ularning xizmatlari
qadrlangan, ular ijodkor sifatida olqishga sazovor bo’lganlar. Chunonchi,
«Mirzalarni sharaflash» deb atalgan she’rda noma’lum mirza bundan deyarli uch
yarim ming yil avval, fir’avn Ramzes II davrida Shunday deb yozgan edi:
Donishmand mirzalar...
Ular qurmadilar o’zlari uchun
Birinchdan qabrtosh
Va misdan ehrom.
Qoldirmadi ular va na merosxo’r, –
Nomlarin saqlagan zurriyotini.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_13.png)
![Biroq qoldirdilar meroslarini –
O’zlari bitgan xat, pandnomalarda...
O’sha asrlardagi mana bu satrlar qadimgi Rim shoiri Horastiydan salkam ikki
ming yil, Pushkindan salkam to’rt ming yil avval yozilgan:
Haykal qo’ydim o’zimga, u misdan boqiyroqdir,
SHohona ehromlardan balandroqdir u.
Qadimgi Misrda yaratilgan qissalar va ertaklar o’zining badiiy puxtaligi,
shakliy go’zalligi bilan kishi diqqatini tortadi. Ularda asosan mo’’jizaviylik estetik
hususiyati bo’rtib ko’zga tashlanadi. «Sinuxe qissasi», «SHirinsuhan dehqon
haqida ertak», «Kema halokatiga uchragan kishi haqida ertak», «Nefertitining
karomati», «Aka-uka haqida ertak» singari asarlar Shular jumlasidandir. «Kema
halokatiga uchragan kishi» ertagida qahramonning sehrli orolda ko’rgan-
kechirganlari Sindbod dengizchi haqidagi ertakni va «Odisseya»ning ba’zi
epizodlarini eslatadi. «Unamunaning sargardonligi» qissasi esa qadimgi Misr
realistik nasrining ajoyib namunasidir. Shuningdek, qadimgi Misrda masal janri
ham rosmana rivojlangan. Ularda kulgililik estetik xususiyati o’z ifodasini topgan.
Qadimgi Misr she’riyatida shakllarning turli-tumanligi, qabul qilingan
muayyan uslub, she’r tuzilishi san’ati, ba’zan ma’lum darajadagi balandparvozlik,
undagi uzoq taraqqiyot yo’lini ko’rsatib turadi. Qadimgi Misr muhabbat lirikasi
orasida birinchi shoir ayol hisoblangan qadimgi yunon shoirasi Safodan ko’p asrlar
avval yaratilgan, ayol shoir qalamiga mansub go’zal she’rlar bor.
Qadimgi Misrda teatr san’atining mavjud bo’lganligiga hozir hech qanday
Shubha bo’lishi mumkin emas. Qadimgi Misr teatri dastlab dafn marosimidagi
ma’budlarning o’zaro dialoglari, Shuningdek, turli ma’budlar sharafiga
o’tkaziladigan xalq sayllari va bayramlarida o’sha ma’budlar hayotidan olingan
lavhalarni sahnalashtirish natijasida bunyodga kelgan. Ma’budlar rolini kohinlar
o’ynagan. Bunday sahnalar qadimgi podsholik davridayoq, ya’ni bundan 4–
4,5 ming yillar avval ijro etilgan. O’shanday sahna-pesalardan bizgacha birginasi
saqlanib qolgan. Uni fanda «Memfis ilohiyoti yodgorligi» deb atashadi. Kohinlar
tasavvuridagi kosmologiya bayoni bo’lmish bu matnda Memfis ma’budi Pta](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_14.png)
![tomonidan olamning yaratilishi va Osiris hamda uning o’g’li ma’bud Gor haqidagi
juda qadimgi mifologik syujetlar, parchalar keltirilgan. Keyingi davrlardagi
matnlar ham mifologik mazmunda bo’lib, ularda ko’proq ma’bud Gor ishtirok
etadi. Bu tasodifiy emas. Qadimgi Misrda hukmron bo’lgan tasavvurga ko’ra, Gor
taxtga o’tirgan har bir fir’avnning timsoli sifatida qabul qilingan, u har bir
hukmdor uchun namuna, ideal hisoblangan.
Qadimgi Turon - Eron mintaqasi xalqlarining estetik qarashlari
Sharq xalqlari taraqqiyoti tarixida qadimgi Eronzamin va Turonzamin aholisi
yaratgan madaniyat katta o’rin tutadi. Eronliklar va turonliklar o’rtasidagi aloqalar
ko’pincha tinch-totuvlikka asoslangan emas. To’maris, SHiroq haqidagi qadimgi
voqelikka doir afsonalar, keyinchalik Firdavsiy «SHohnoma»sidan o’rin olgan
buyuk turk hoqoni Alp Er To’nga – Afrosiyobning Siyovush, Kaykovus, Kayxusrav
bilan bo’lgan munosabatlari buning dalilidir. Ayni paytda, bu qadimgi ikki mintaqa
orasida madaniy, ma’rifiy aloqalar yo’lga qo’yilganligi Shubhasizdir. Xususan,
mashhur zardo’shtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»ning taqdiri bunga misol bo’la
oladi. Bundan uch ming yil avval qadimgi Xorazmda Spitoma urug’idan dunyoga
kelgan Zardusht dastlab o’z o’lkasida Axura Mazda dinini targ’ib etishda ko’p
qiyinchiliklarga duch kelgach, o’zga yurtlarga bosh olib ketadi. Sakastana yurtida
Kaviy Vishtaspa saroyida panoh va uzlat topadi.
«Avesto» gotlarini Zardo’sht badiha yo’li bilan omma orasida qo’shiq qilib
aytgan. Bu turkum she’rlar – «got»larda o’sha davrdagi hayotiy lavhalar o’z aksini
topgan. «Got» so’zi aslida «goh» ya’ni «kuy», «qo’shiq» degan ma’noni anglatadi.
Bu so’z mumtoz musiqa merosimizda «Dugoh», «Segoh», «Chorgoh» kabi
atamalar tarkibida saqlanib qolgan.
Qadimgi «Avesto»dan bizgacha etib kelgan qismlar «YAsna», «Vedevdot»,
«YAsht», «Visparat» kitoblaridir. Zardusht ijod qilgan gotlardan 17 tasi «YAsna»
kitobiga kirgan. Ayrim parchalar yashtlar ichida ham uchraydi. Aynan ana Shu
gotlar orasida qadimgi turonliklar va eronliklarda estetik tasavvurlarning qanday
shakllanganligini ko’rish mumkin.
Qadimgi Hindistondagi estetik g’oyalar](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_15.png)
![Taxminan milodgacha bo’lgan II ming yillik o’rtalarida Shimoliy-G’arbiy
Hindistonga, hozirgi Panjob mintaqasiga g’arbdan Hindukush dovonlari orqali
o’zlarini oriylar deb atagan jangovar qabilalar kirib kela boshladilar. Ular na faqat
harbiy iste’dodga, balki shoirlik qobiliyatiga, dunyoning qandayligi, uning qanday
bo’lishi kerakligi haqidagi o’z qarashlariga ham ega edilar. Ularning alqovlari –
Sharqiyalari eng qadimgi hind yodgorligi «Rigveda»ga asos bo’ldi. «Veda» –
muqaddas bilim, «Rigveda» – alqovlar vedasi demakdir. «Rigveda» o’sha davr
kishisining o’zi va atrof muhit: ma’budlar, iblislar, devlar, fazo, ijtimoiy turmush
axloqiy va estetik qadriyatlar haqidagi bilimlarni o’z ichiga oladi.
Eng keng yoyilgan nuqtayi nazarga ko’ra, Hindistonga bostirib kirgunlariga
qadar oriylar O’rta Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo bo’yi, Orol hamda Kaspiy
dengizigacha bo’lgan mintaqalarida yashaganlar. Zero «Rigveda» va «Avesto»ning
tili bir-biriga nihoyatda yaqin. YAqinlik ba’zan Shu darajadaki, ikki matn bir
qadimiy matnning ikki xil variantiga o’xshaydi: faqat tovushlar mosligining
qonun-qoidalarigina har xil. Buning ustiga «Rigveda» tili keyingi davrda
sanskritda yozilgan she’rlar va mumtoz eposlar tilidan ko’ra, «Avesto» tiliga yaqin.
«Rigveda»dagi qator mifologik personajlarning «Avesto»da mavjudligini ham
aytib o’tish lozim; nomlar o’xshashligidan tortib, syujetlar o’xshashligigacha
uchratish mumkin. Bundan tashqari, har ikki diniy tizimda sig’inish ob’ekti
umumiy: «Rigveda»da ham, «Avesto»da ham olovga sig’inish e’tiqodiy asos
sifatida namoyon bo’ladi. Bunday o’xshashliklar juda ko’p.
«Rigveda»da so’zning ahamiyati alohida o’rin tutadi. Ma’budlarni
e’zozlashda so’z ibodat va qurbonliqdan kam hisoblangan emas. So’z poklovchi,
muqaddas omil hisoblangan, «Rigveda»da u ma’buda Voch («voc»–«so’z», «nutq»
degani) timsolida jonlantirilgan.
Sharqiya-alqovlarni shoir – kohinlar-rishilar yaratganlar. Rishilar san’ati
bizning hozirgi baxshi-shoirlarimiz san’atiga o’xshash vorisiylik tabiatiga ega
bo’lgan, otadan o’g’ilga o’tgan. Oriylarning Hindiston ichkarisiga kirib boraverishi
bilan tabaqaviy to’siqlar yo’qola borgan; rishilar uchun zot emas, iste’dod birinchi
o’ringa chiqqan.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_16.png)
![«Rigveda»da oriylar jamiyatidagi shoir ilohiy karomatga dahldor, ma’budlar
alqagan donishmand tarzida namoyon bo’ladi. SHoir ma’buddan ana Shu
karomatli onlarni baxshida etishni so’raydi. Donishmandlik, bu – bir zum namoyon
bo’luvchi manzara. Unga erishishning usuli-ko’rishdir. Shoir ichki nigoh, savqi
tabiiy bilan uning ilohiy haqiqat manzarasini nogoh yoritib yuboradigan uning nuri
orqali ko’radi. Bir manzara o’rnini ikkinchisi egallaydi va bu manzara-karomatlar
almashinuvi zaminida dhi deb nomlangan vedaga xos dunyoni bilish yotadi.
Dhi – «fikr, tasavvur, qarash, tushuncha; intuistiya (savqi tabiiy, fahm), bilish,
aql, bilim, san’at, ibodat», Shuningdek, «ko’z o’ngiga keltirish, fikrlash»
ma’nolariga uyqash. SHoir dhira-dhi egasi, donishmand, iste’dod egasi deb
atalgan. Shoirlar ma’budlardan dhi ato etishlarini so’raganlar. Dhi tufayli shoirlar
ma’budlar bilan odamlar orasidagi vositachiga aylanganlar. Zero shoir – «doimo
ma’budlar olami bilan uchraShuv» timsolidir. 2
Ma’budlar olami esa mutlaq
go’zallik maskani. Vedalardagi tasavvurga ko’ra, shoirlar o’zlari Yangi manzaralar
yaratmaydilar, balki oddiy bandalar ko’rolmaydigan ma’budlar dunyosiga tegishli
manzaralarni so’zga aylantiradilar. Bunda ilhomning o’rni muhim: ilhomgina
shoirga Ilohiy So’z ustidan hukmronlik qilish imkonini beradi. Shu bois shoirning
muvaffaqiyati Voch bilan bog’liq. Voch deydi: «Kimni suysam o’shani-qudratli,
o’shani-brahman, o’shani-rishi, o’shani-donishmand qilaman. Zero shoir-
baxshining «So’z bilan ko’rmoqchiman iloh Agni siyratini», deyishi bejiz emas.
«Rigveda» – she’riy matn. Uning she’riy o’lchovi hijolarning muayyan soniga
asoslangan. Ayni paytda uzun va qisqa hijolar farqlanadi. «Rigveda»da
1028 Sharqiya-alqovlar mavjud. Uzoq zamonlardan buyon Hindistonda bu
Sharqiyalarni musiqa jo’rligida ijro etish odat tusiga kirgan. Chunonchi,
«Samoveda»-butunasicha musiqaga solingan «Rigveda» Sharqiyalaridan iborat.
«Avesto»dagi kabi «Rigveda»da ham Nur estetikasi alohida o’rin tutadi. Juda
ko’p Sharqiya-alqovlar muqaddas olov ma’budi Agniga bag’ishlangan. Qadimiy
yodgorlikning birinchi alqovi-Sharqiyasidayoq Agni «shoirona zakiy, haqiqiy
charaqlagan sharaf sohibi» deb ta’riflanadi. Agniga nisbatan «go’zal yoqilgan»,
2
Qarang : Ригведа. Мандалы I - IV . М., Наука, 1989. С . 116.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_17.png)
![«go’zal qiyofali» «charaqlagan» singari sifatlashlar qo’llaniladi; go’zallik haqidagi
tasavvur nur bilan bog’liq tarzda namoyon bo’ladi. Go’zallik «suvga to’la
bodiyadek ezgulik to’la» ma’bud Indrning ham asosiy sifati tarzida talqin etiladi;
uni Sharqiyalardan birida «qudratning go’zal harakat qiluvchi o’g’li», deyilsa,
boshqa birida u:
Seni, ey go’zal qiyofa sohibi
Madh etmoq istaymiz, ey sahiy, –
deb ulug’lanadi. Boshqa Sharq adabiiy yodgorliklaridek, «Rigveda»da ham
asosan go’zallik ezgulik va yaxshilik tarzida talqin etiladi. Ayni paytda Shunday
o’rinlar borki, unda go’zallik bilan ezgulik ajratib ko’rsatiladi. Ma’bud Indrga
bag’ishlangan alqovlardan birida ezgulik, qahramonlik va go’zallik ham sifat, ham
tushuncha sifatida bir-birini to’ldirib keladi:
Botirliging, ey qahramon, kuylangay go’zal,
Ruh kuchi-la ezgulikni sen topgan mahal.
Qadimgi Xitoy estetikasi
Qadimgi Xitoy estetikasi deganda, biz odatda, miloddan avvalgi VII asrdan
milodning V asrigacha bo’lgan davrni nazarda tutamiz. Mana Shu davrda Xitoyda,
garchand estetik tafakkur mustaqil fan maqomiga ega bo’lmasa-da, lekin asosiy
falsafiy-estetik tushunchalar shakllangan edi. Biroq, dastlabki nafosatga doir
tasavvurlar, g’oyalar, tushunchalar bundan ancha avval «Shuszin» («Tarixlar
kitobi» – miloddan avvalgi XII asr), «Shiszin («Qo’shiqlar kitobi» – miloddan
avvalgi XI-VI asrlar), «Iszi» («O’zgarishlar kitobi» – miloddan avvalgi VIII-VII
asrlar) deb nomlangan yodgorliklarda uchraydi. Ularni eng avvalo, mazkur
kitoblardan joy olgan asotirlar-miflarda va she’riy eposlarda ko’rish mumkin.
Bular orasida «Shiszin» («Qo’shiqlar kitobi») alohida o’rin tutadi. Zero u
qadimgi Xitoy xalqi tarixini ko’pgina tarixiy, etnografik va boshqa yodgorliklarga
nisbatan to’laroq, chuqurroq aks ettiradi, desak Yanglishmaymiz. «Shiszin»
305 she’riy asarni o’z ichiga oladi. Ular to’rt qismga bo’lingan: «Gofun»
(«Saltanatlar odatlari»), «Syao ya» («Kichik qasidalar»), «Da ya» («Ulkan
qasidalar») va «Sun» («Alqovlar»), «Shiszin»dagi she’riy asarlar asosan xalq](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_18.png)
![og’zaki ijodining yozib olingan variantlaridir, to’g’rirog’i, musiqaga solingan
she’rlardir. Agar qadimda musiqa va raqs bir-biridan ajralib chiqmaganini nazarda
tustak, bu yodgorlikda ham so’z san’ati, ham musiqa san’ati, ham raqs san’ati ruhini,
unsurlarini ko’rish mumkin. Chunonchi, «YUeszin» («Musiqa haqida kitob») deb
atalgan qadimgi yodgorliklardan bizgacha etib kelgan bir parchada Shunday deb
yoziladi: «She’riyat, bu – so’zga aylangan intilish. Qo’shiq uni tovush orqali
ifodalaydi; raqs badiiy qiyofani harakat orqali etkazadi. Har uchala tur yurakda ildiz
otadi, keyin ularga musiqiy asboblar ergashadi». Bu parchadan o’sha paytlarda so’z
san’ati kuy va raqs talablariga bo’ysundirilgani ko’rinib turibdi.
«Shiszin»dagi folklor qo’shiqlarida muhabbat va do’stlik tuyg’ulari o’ziga
xos, rang-barang ifoda topgan. Bu tuyg’ular bejamadorlikdan, balandparvozlikdan,
soxtalikdan yiroq, o’zida shakliy go’zallikning ajoyib namunasini aks ettiradi. Ana
Shu xalq qo’shiqlari xitoy yozma adabiyotiga asos bo’ldi: uch yarim ming yil avval
xitoy yozuvi – ierogliflari yaratildi. Shuni aytish kerakki, ieroglif yozuv rang-
barang, bazo’r ilg’anadigan nozik ishoralarni tasvirlashda mavhum va
ko’pyoqlamali tushunchalarni, turli ma’no urg’ularini va qirralarini ifodalash
uchun cheksiz imkoniyatlarga ega. Masalan, mey ieroglifi (go’zal, badiiy, estetik)
degan ma’nolarni anglatadi. U ikki piktogramadan – rasmlashgan yozuvdan iborat;
yan (qo’chqor, qo’y) va da (katta, ulkan). Dastlab bularning qo’shiluvi «katta
qo’chqor» degan jo’n tushunchani, ya’ni, tengi kam, go’shti lazzatli, juni kamyob,
go’zal tashqi ko’rinishga ega bo’lgan hayvonlarning g’ayri odatiy nusxasini
anglatgan. Go’zallik haqidagi tushunchaning keyinchalik rivojlanib borishi bilan
«mey» ieroglifining nisbatan murakkab va mavhum ifodasi bo’lmish go’zal,
badiiy, estetik degan ma’nolar yuzaga kelgan. Shu tarzda muayyan timsol
shakllana borish jarayonida umumlashgan, tipiklashgan va mavhumlashgan
tushunchaning paydo bo’lishiga xizmat qilgan.
Go’zallik haqida «Dao va De» kitobida («Dao de stzin») ham diqqatga
sazovor fikrlar bayon etilgan. Jumladan, unda Shunday deyiladi; «Butun
Osmonosti go’zallikning go’zal ekanini bilib olganida o’sha payt xunuklik ham](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_19.png)
![paydo bo’ladi. Qachonki hamma ezgulik, ezgulik ekanini bilib olganida, o’sha payt
yovuzlik ham tug’iladi».
«Xuaynanstzi» («Xuaynanlik faylasuflar») deb atalgan qadimgi Xitoy matni
ham estetik g’oyalar taraqqiyotini ko’rsatuvchi manba sifatida muhimdir. Unda
mualliflar go’zallikning me’yor bilan belgilanishini ta’kidlaydilar. Me’yor bilan
belgilangan go’zallik va nuqs bo’lgani uchun ham bu dunyoda yaxlitlik mavjud;
«Go’zallik me’yor bilan belgilanadi, nuqs o’zini foydalanish jarayonida namoyon
etadi. Shu tufayli to’rt bahri muhit oralig’idagi makon birlashishi mumkin» 3
.
«Xuaynanstzi»da san’atning uch xil darajasini ko’rsa bo’ladi. Birinchisi, daoga
asoslangan san’at, bu – donishmandlik. U eng yuksak darajadagi narsalar bilan
bog’liq; bular yaxlitlik, yo’qlik, dao, olam (kosmos). Bunday san’atning maqsadi
«oliy uyg’unlikka» (toy xe) erishish va oxir-oqibatda tabiat bilan barobar darajada
narsalar ijod qilish. Ikkinchi darajadagi san’at hisob-kitobga, ya’ni me’yorga
asoslanadi. Bu – «boshqarish» (odamlarnimi, narsalarnimi – baribir) san’ati. Uchinchi
xil san’at esa bizning tushunchamizdagi hunarga to’g’ri keladi; u yuzaki mohirlik
oqibati bo’lmish tashqi bezak sifatida talqin etiladi.
Xuaynanlik faylasuflar yuqoridagi san’at xillarining, ayniqsa, ikkinchisiga
alohida e’tibor qiladilar va Shu munosabat bilan estetik muammolarni Yangicha
talqin etadilar. Bu xil san’at darajasi haqida fikr yuritar ekan, ular o’rinlilikka,
yohud joizlilikka (i, byan, shi) diqqatni qaratadilar. Bu tushuncha mualliflarning
go’zallik haqidagi tasavvurlari bilan mustahkam bog’liq. «YUzdagi kulgichlar
go’zal, – deyiladi risolada, – agar ular manglayda bo’lsa – xunuk; kiyimdagi kashta
– go’zal, qalpoqdagisi esa – xunuk». O’rinlilik ayni vaqtida degan ma’noda ham
talqin etiladi. San’at «lahzaga munosabatdan», «vaqtga ergashishdan» (in shi)
tashkil topadi.
Mualliflar san’at texnika bilan, mahorat qurolini egallash bilan bog’liqligini
alohida ta’kidlaydilar, san’at va uning vositasini qat’iy farqlaydilar. Mahorat,
umuman olganda, daochilar fikriga ko’ra, botiniy ma’naviy ma’noni moddiy shakl
orqali ifodalash qobiliyatidan iborat. Ayni paytda faqat «shakl deb atalgan hojani
3
Древнекитайская философия. Эпоха Хан. М., Наука, 1990. С. 75.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_20.png)
![bo’ysindirmay turib», birgina tashqi shaklga Shunchaki taqlid qilish odamlarda
istehzo uyg’otadi. Har bir san’at asari ruh bilan sug’orilgani va u orqali san’atkor
qalbi tilga kirgani uchun go’zaldir. Ana Shu ruh mazmundan holi bo’lgan shakl
o’likdir, o’likning esa go’zal bo’lishi mumkin emas.
Daochilar uchun ibtido nuqtasi olam (kosmos) bo’lsa, Konfustiy (miloddan
avvalgi 551 – 479 yillar) va uning izdoshlari o’z estetik qarashlarini ijtimoiy-
siyosiy nuqtayi nazardan kelib chiqib shakllantiradilar. Konfustiy «jo’mard
o’g’lon» tushunchasini kiritadi. Jo’mard o’g’lon eng avvalo axloqiy va fuqarolik
burchlarini chin dildan, namunali bajaruvchi jamiyatning ideal a’zosi. Jo’mard
o’g’lon tarbiyasining asosini Konfustiy uch narsada – «qo’shiq», «udum» va
«musiqa»da ko’radi. Demak, donishmand nuqtayi nazaridan tarbiya estetik asosda
olib borilishi lozim.
Xulosa qilib Shuni aytish mumkinki, Qadimgi Xitoy estetikasi nafaqat O’rta
asrlarga kelib yuksak pog’onaga ko’tarildi, balki Yaponiya, Quriya, Vetnam
xalqlari estetikasiga ham asos bo’ldi.
Qadimgi dunyoning mumtoz estetikasi
Qadimgi dunyoning mumtoz falsafasi haqida gap ketganda ko’pgina
adabiyotlarda uni go’yo Yunonistonda o’z-o’zidan paydo bo’lib qolgan aqliy
yuksaklik, ya’ni, yunonlarning (Yevropaliklarning) boshqa irqlarga nisbatan
buyukligidan dalolat beruvchi hodisa sifatida talqin etiladi. Lekin, aslida qadimgi
Yunoniston fani va madaniyati Eron, Bobil, qadimgi Misr va qadimgi Hindiston
singari Sharq mamlakatlari erishgan yutuqlardan foydalanib, Shu darajaga
ko’tarildi. Qadimgi Sharq yunonlar uchun ulkan maktab vazifasini o’tadi.
Chunonchi, Fales, Pifagor, Demokrit, Geraklit, Suqrot, Aflotun singari allomalar
ana Shu maktab ta’limotidan bahramand bo’lib, buyuklikka erishganlar. Buning
isbotini deyarli barcha qadimgi manoqiblarda, xususan, yunonlardan qolgan
falsafiy, adabiy va tarixiy manbalarda ko’rish mumkin.
Qadimgi yunon mumtoz estetikasi deganda biz, asosan, uch buyuk siymoni
nazarda tutamiz. Bular-Suqrot, Aflotun va Arastu.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_21.png)
![Suqrot (miloddan avvalgi 469-399 yillar) jahon falsafasida birinchi bo’lib
antropologik yondashuvga asos solgan mutafakkir, ungacha falsafaga faqat
kosmologik yondashuv hukmron edi. U diqqatni kosmos – fazoga emas, balki
insonga qaratdi, insonni amaliy xatti-harakati, axloqiyligi nuqtayi nazaridan
o’rganishga kirishdi. Suqrot axloqShunoslik va nafosatShunoslikning, axloq va
go’zallikning uzviy aloqasini ta’kidlab ko’rsatadi. Uning ideali – ma’nan va jisman
go’zal inson. U insonni san’atning asosiy ob’ekti sifatida olib qaraydi, san’atning
estetik va axloqiy mezonlari masalasini o’rtaga tashlaydi hamda Shular orqali
ijodiy jarayonni ochib berishga urinadi.
San’at, Suqrotning fikriga ko’ra, taqlid orqali hayotni in’ikos ettirishdir. Lekin
bunday taqlid aslo nusxa ko’chirish emas. Haykaltarosh Pirrasiy bilan suhbatida
mutafakkir, san’atkor insonni, tabiatni, voqelikni umumlashtirish orqali qaytadan
jonlantiradi degan fikrni bildiradi. Haykal ham, ya’ni, tosh ham, boshqa san’at
turlaridagi kabi «qalbning holatini», insonning ruhiy-ma’naviy qiyofasini aks
ettirishi kerak. Axloqiy ideallargina in’ikos etilishga loyiq.
Qadimgi yunon nafosatShunosligida Aflotun ning (milodgacha 427 – 347)
qarashlari diqqatga sazovordir. Uning nafosat borasidagi fikr-mulohazalari asosan
«Ion», «Fedr», «Bazm», «Qonunlar», «Davlat» singari asarlarida o’z ifodasini
topgan.
Aflotun, Suqrotdan farqli o’laroq, g’oyalar muammosini o’rtaga tashlaydi.
Uning nazdida asl borliq ana Shu g’oyalardan iborat. Umumiy tushunchalar qancha
bo’lsa, g’oyalar ham Shuncha. G’oyalarning o’rni narsalarga nisbatan birlamchi:
avvalo g’oyalar, undan keyin narsalar. Atrof-tevarakdagi his etiluvchi narsalar
hissiyotdan yuksak turuvchi g’oyalarning in’ikosidir. Aflotunning fikriga ko’ra, asl
go’zallik his etilguvchi narsalar dunyosida bo’lmaydi, u g’oyalar olamiga taalluqli.
«Davlat» asarida faylasuf Suqrot va Glaukon suhbati asnosida g’or haqidagi
mashhur masal-afsonani keltirar ekan, bizga ko’rinib turgan, biz yashayotgan
dunyo bor-yo’g’i soyalar o’yini, haqiqiy dunyoni ko’rish uchun esa inson ojizlik
qiladi, deydi. Inson g’or devoriga kishanband qilingan tutqunga o’xshaydi, u faqat
haqiqiy borliqning soyasini kuzata oladi, xolos, haqiqiy borliq esa ana Shu soya](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_22.png)
![ortida ko’rinmay qolaveradi. Go’zallik ham haqiqiy borliqqa taalluqli. Unga
hissiyotlar yordamida etishish mumkin emas, faqat aql orqaligina uni anglash
mumkin: u - o’zgarmas, zamon va makondan tashqarida. Bu o’rinda Aflotunning
haqiqiy go’zallik sifatida Xudoni nazarda tutayotganini ilg’ash qiyin emas.
Qadimgi yunon estetikasining yuksak cho’qqisi Arastu (milodgacha 384 –
322) ijodidir. Uning asosan «Xitoba» («Ritorika»), «Siyosat», ayniqsa «SHe’riyat
san’ati» («Poetika») asarlarida nafosatShunoslik muammolari o’rtaga tashlangan.
Arastu go’zallik masalasini o’z tadqiqotlari markaziga qo’yadi. U go’zallikni
tartib, mutanosiblik va aniqlikda ko’radi. Go’zallikning nisbatan yuksak ifodasi
esa, tirik jonzotlarda, ayniqsa, insonda namoyon bo’ladi. Go’zallikning yana bir
belgisi, Arastu fikriga ko’ra, miqdorning cheklanganligi. «Jonsiz narsalar kabi jonli
mavjudotlar ham hajman oson ilg’ab olinadigan bo’lishlari kerak, deydi faylasuf –
Shunga o’xshash voqea (fabula) ham oson esda qoladigan cho’ziqlikka ega bo’lishi
shart». Go’zallikning eng muhim belgisini esa, Arastu uzviy yaxlitlik deb ataydi.
Uning talqiniga ko’ra, yaxlitlik ibtido, markaz va intihodan iborat bo’ladi 4
.
Arastugacha go’zallik va ezgulik aynanlashtirilar edi. Arastu esa birinchi bo’lib
ularni farqlaydi; ezgulik faqat harakat orqali, go’zallik harakastiz ham voqe
bo’ladi, degan fikrni o’rtaga tashlaydi.
Arastuning san’at haqidagi mulohazalari ustozi Aflotun qarashlaridan jiddiy
farq qiladi. Uning fikriga ko’ra, san’at asari, tabiat yaratgan narsalar singari shakl
va materiya (moddiyat) birligidan iborat. San’atkor ongida Olamiy Aqlda mavjud
narsalardan boshqa biror narsaning mavjud bo’lishi mumkin emas. Zero tabiat va
inson faoliyatining manbai Olamiy Aqldagi g’oyalar yig’indisidir. Ular yo
tabiatdagi jarayon, yoki san’at orqali o’zligini namoyon qiladi. San’at tabiat o’z
maqsadini amalga oshiradigan shakllardan biri, xolos, lekin shakllarning eng etugi,
mukammali. San’at tabiat oxiriga etkaza olmagan narsani oxiriga etkazadi.
San’at tabiatga taqlid qiladi, deganida Arastu, san’at tabiatning faoliyat usulini
in’ikos ettirishini nazarda tutadi. San’at ana Shu taqlid natijasida, tabiatga o’xshab
organizm yaratadi. Mazkur organizmni yaratgan san’atkor faoliyati san’at qonun-
4
Аристотел. Сочинения в 4 т. Т.4. М., Мысл, 1983. С. 653.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_23.png)
![qoidalariga bo’ysunadi, u haqiqiy aql-idrokka e’tiqod qilguvchi «ijodiy odatdir».
Umuman olib qaraganda, san’atning taqlid ob’ekti odamlarning xatti-harakati,
xatti-harakat bo’lganda ham, Shunchaki emas, balki ularning axloqiy tabiati aks
etadigan qilmishlaridir. Qisqacha qilib aytganda, nafis san’atning vazifasi insoniy
tabiatni ifodalash, ya’ni unga taqlid qilish. Lekin bu taqlid, bu in’ikos voqelikdan
Shunchaki nusxa ko’chirish emas, balki ijodiy yondashuv asosidagi in’ikosdir. Shu
munosabat bilan Arastu she’riyat va tarixni solishtirib, Shunday deydi; «SHoirning
vazifasi haqiqatan bo’lib o’tgan voqea haqida emas, balki ehtimol yoki zaruriyat
yuzasidan ro’y berishi mumkin bo’lgan voqea haqida so’zlashdir».
Arastu san’atning bilish tabiati borligini, u bilishning o’ziga xos turi ekanini
ta’kidlaydi va bu bilan ustozi Aflotunga raddiya bildiradi. «Birinchi muallim»ning
fikriga ko’ra, badiiy asarning mazmuni aniq-ravshan unda aks ettirilgan voqea-
hodisa esa bilib olinishi oson bo’lishi kerak, xuddi hayotdagidek idrok qilinishi
lozim. Biroq, badiiy idrok etish uchun estetik masofa zarur. Ana Shu masofa
tufayli badiiy reallik muxtor tarzda, amaliy hayotdagiga aynan bo’lmagan tarzda
idrok etiladi. Bunday masofa badiiy til, musiqiy kompozistiya v. h. vositasida
yaratiladi. Boshqacha aytganda, badiiyat olamining o’z zamoni, o’z makoni, o’z
tili mavjud. Faqat undagi o’ziga xos mantiq haqiqiy hayot mantiqini aks ettirish
lozim. Shu bois badiiy asar inson tomonidan qandaydir qalbga yaqin, tanish hodisa
sifatida idrok etiladi va masofa tufayli idrok etuvchida mushohada qilish erki
saqlanib qoladi. U hayajonlanadi, qalbi ravshan tortadi.
Ma’lumki, Pifagor birinchi bo’lib «forig’lanish» – «katarsis» tushunchasini
diniy-e’tiqodiy ma’noda qo’llagan edi. Arastu esa uni san’atga nisbatan ishlatadi.
Forig’lanish , Arastu talqiniga ko’ra, san’at o’z oldiga qo’ygan maqsad, xususan,
fojea (tragediya)ning maqsadi. U mohiyatan qo’rquv yoki achinish tufayli inson
qalbini salbiy hissiyotlardan forig’lantiradi. Natijada inson, bir tomondan, taqdir
ko’rgiliklariga xotirjam qaray boshlasa, ikkinchi tomondan, baxstizlik girdobiga
tushganlarga o’zida hamdardlik hissini tuyadi. Ya’ni, san’at insonni olijanob qilish,
yaxshilash, go’zallashtirish xususiyatiga ega Masalan, sizdan oshnangiz tez kunda
qaytib beraman, deb pul qarz oldi-yu, lekin bir oy bo’lsa ham pulni qaytargani](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_24.png)
![yo’q. Siz g’azabdasiz. Oshnangizni endi bir boplab sharmanda qilish niyatida
yuribsiz. Shu orada teatrga tushdingiz. «Qirol Lir» spektakli ketayotgan ekan.
Lirning fojeasi, otasini joni-dilidan sevgan Kordeliyaning fojeasi – bo’g’ib
o’ldirilgan go’zal qiz, egilgan, lekin sinmagan haqiqat, adolat sizni larzaga soladi.
Sizda pokizalik, halollik, xulqiy go’zallik timsoli bo’lmish bu odamlar qismatiga
achinish, ularga hamdardlik hissi uyg’onadi, odatiy turmushning ikir-chikirlari,
tashvishlari sizga sahnadagi buyuk insonlar jasorati va fojeasi oldida juda mayda
ko’rinadi; qarz olgan oshnangiz haqidagi o’ylaringiz e’tiborsiz bir narsa bo’lib
tuyuladi, kechagi xayollaringizdan o’zingiz uyalasiz. Qisqasi, siz san’at asarini
idrok etganinigizdan so’ng mayda hislardan forig’lanasiz, ma’naviy jihatdan
kechagiga qaraganda bir bosh yuksakka ko’tarilasiz. Arastu aytgan katarsis –
forig’lanish mana Shu. San’at – forig’lanish vositasida insonni tarbiyalaydi.
Forig’lanishning estetik mohiyati ana Shunda. Shunday qilib, antik davr
estetikasining yuksak nuqtasi sifatida Arastu ijodi hanuzgacha kishilik tafakkurida
o’z ahamiyatini yo’qotgan emas.
Umumja h oniy dinlar va san’at
Ma’lumki, har bir diniy e’tiqod da’vastiz, tarqibot-tashviqostiz keng omma
orasiga kirib borolmaydi. Faqat muqaddas kitoblar va ibodatxonalar orqaligina
ko’zlangan maqsadga erishish qiyin. Shu bois da’vatning yanada kengroq, boshqa
ma’naviy hodisalar ko’magida olib borilishi tabiiy zarurat sifatida yuzaga chiqdi.
Natijada asosiy vositalardan biri sifatida din san’atni tanladi. Zero san’at barcha
ifoda shakllari ichida universalligi bilan ajralib turadi: u bir varakayiga rang-
baranglik, mukammallik va jonlilik xususiyatlariga ega. Shunday qilib,
umumjahoniy dinlar san’at bilan hamkorlik qila boshladi. Ana Shunday hamkorlik
mahsulida tug’ilgan ijodni biz diniy-badiiy asar deymiz.
Diniy-badiiy asarda ramz alohida o’ringa ega. Ramzning o’ziga xos xususiyati
Shundaki, u o’z mazmunini emas, butunlay boshqa mazmunni anglatadigan shakl,
o’z mohiyatini emas, butunlay boshqa mohiyatni ifodalaydigan hodisa, qisqasi,
butunlay boshqa botinni ifodalovchi zohirdir. Shu bois ham u sirli, yashirin: uni
muayyan bilimga ega bo’lmay turib anglash mumkin emas. Chunonchi, nur, olov](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_25.png)
![Allohning mohiyati, doimiy yorug’lik sochuvchi va Shu bilan mavjudotga jon
baxsh etuvchi abadiy hamda mutlaq ziyoning ramzi. Nasroniylar havoriylari
boshidagi nurli gardish (nimba) esa ularning avliyoligini, Xudoga yaqinligini
anglatadi. YOki birinchi ma’ruzada aytib o’tganimiz musulmon me’morchiligidagi
gumbaz – Xudo jamolining, go’zalligining, minora – Xudo qudratining,
peshtoqlardagi oyatlar – Xudo sifatining ramzlari ekanini eslaylik. Buddhachilikda
g’ildirak yoki olovli doira Buddha ta’limotining ba’zan esa Buddhaning o’zini
anglatadi.
Ideal muammosi ham diniy-badiiy janrda o’ziga xos tarzda talqin etiladi.
Umuman olganda, idealni ma’lum ma’noda, antiqa holat – paradoks deyish
mumkin. Unda bor narsa yo’q narsaning mezoni bilan o’lchanadi, ya’ni mavjud
narsaga yoki hodisaga o’sha paytda mavjud bo’lmagan narsa yoki voqelik talablari
bilan yondashiladi. Masalan, axloqiy idealni olaylik. U, Shubhasiz, insonni
kelajakda erishilishi lozim bo’lgan axloqiy yuksaklikka, ya’ni, olg’a chorlaydi.
Lekin uning uchun o’tmishdagi, ya’ni ortdagi axloqiy qiyofa ideal bo’lib xizmat
qiladi. Buning ustiga diniy-badiiy ideal hayotiy idealdan keskin farq qiladi, u hech
qachon o’zgarmaydi: hech qachon biz uchun – Muhammad alayhissalomdan,
nasroniylar uchun – hazrati Isodan, yahudiylar uchun – hazrati Musodan o’zga,
Yangi payg’ambar paydo bo’lmaydi. Hayotiy ideal esa o’z hayotimiz davomida
shohid bo’lganimizdek, vaqt, mafkura, davlat tuzumi, milliy ozodlikni yo’qotish
yoki unga erishish va Shu singari omillar tufayli o’zgarib turadi.
O’rta asrlar Budda Sharqi estetikasi
Xitoy. O’rta asrlar Budda Sharqi estetikasida Xitoy va YAponiya
mutafakkirlarining qarashlari diqqati sazovor. Xitoyda, bu davrga kelib,
badiiyatning darajalarini belgilaydigan bir necha estetika tasniflar ishlab chiqildi.
Ulardan biri – to’rt bosqichli tasnif hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Bu
to’rt bosqich komillikning to’rt darajasini belgilaydi, u mohiyatan inson
takomilining to’rt davriga to’g’ri keladi: 1) texnika borasidagi mahorat; 2) bilim;
3) donishmandlik; 4) ma’naviy uyg’onish.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_26.png)
![Eng quyi daraja, birinchisi, nen-pin atalib, unda san’atkor uslub qoidalari va
uquvga ega bo’lib, hunarmand sifatida ish ko’radi. Bu darajaning eng yuksak
yutug’i go’zallikning yoqimli shakliga erishish. Ikkinchi daraja – myao-pin, unda
san’atkor mahorat egasi sifatida namoyon bo’ladi; o’z san’ati haqidagi bilimlarni
egallab, endilikda qobiliyatini individual ifodaning kuchi bilan birlashtirishga
o’tadi.
Uchinchi daraja – shen-pen, unda san’atkor Osmon va er oralig’idagi barcha
mavjudlikning tabiatini anglab etadi; uning asari buyuk iste’dod tomonidan
yaratilgan ilohiy bunyodkorlik. To’rtinchisi – i-pen, unda san’atkor daho sifatida
o’zini ko’rsatadi. Uning mahoratini ta’riflash qiyin, asarlari tabiatning o’zi qadar
tabiiy, zo’rakilikdan yiroq; u hech kim anglamagan narsani anglaydi, hech kim
ko’rmagan narsani ko’radi. Takomilning bu bosqichi karomat va avliyolikka
qiyoslanadi. Mazkur tasnif, garchand, rassomlik san’atini nazarda tutgan bo’lsada,
uni hech bir ikkilanishsiz barcha san’at turlari uchun qo’llash mumkin.
Xitoyda VI asrdan boshlab buddhachilikning chan mazhabi keng yoyildi.
CHan (yaponchasi dzen) o’rta asrlar Xitoy san’atiga katta ta’sir ko’rsatdi. CHan
buddhachilik san’atining dastlabki namoyandalaridan biri shoir, rassom va
nafosatShunos Van Veydir (699/701–759/761). Van Vey va uning davrasi ijod
jarayonini ziyolanishga, nurlanishga o’xshatganlar va san’atning vazifasini insonni
poklash, forig’lash, qutqarishdan iborat deb bilganlar.
Yaponiya. Qadimgi Xitoy estetikasi asosida yuzaga kelgan o’rta asrlar yapon
estetikasi o’ziga xos milliy yo’nalishdan ketdi. Unda go’zallik ideali bir necha
majoz-tushunchalarda o’z aksini topgan. Bular: «mono-no avare» – narsalarning
qayg’uli maftunkorligi, «yugen» – yashirin go’zallik, «sabi» – tanholik
qayg’usining go’zalligi.
Mono-no avare dastlab qalb qa’ridan otilib chiqqan ixtiyorsiz hayrat tarzida
vujudga kelgan.: «Ax, qanday go’zal gul! Xare!» degan jumladagi hayratni
anglatuvchi ikki so’z «Ax» va «Xare» keyinchalik «avare»ga aylangan. «Avare» –
hayrat vositasida «mono»ning mohiyatiga etib borilgan. «Mono» esa — narsa yoki
hodisa, lekin qiyofasiz narsaning mohiyati, «Mono-no avare» narsalarning mangu](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_27.png)
![ibtidosiga qalb intilishi, ularning sirg’aluvchan ma’nosini ilg’ab olish demak. U
tabiat va insonning o’zaro bog’liqligiga, o’zaro shartlanishiga, barcha mavjudlikning
taqdir qonuniga ichki bo’ysunishiga nogahoniy eriShuvidan iborat. o’rta asrlar
yapon she’riyatida tashqaridan qaraganda bir-biridan juda uzoq bo’lgan narsalar
orasida bog’liqlik topishga, olamning yashirin birligi majmuini ko’ra bilishga
intilish ana Shundan kelib chiqadi.
Go’zallikni anglab etishda eng muhim o’rinni «yugen» tushunchasi egallaydi.
YUgen, bu – yashirin, sirli, qora, qa’rdagi go’zallik. U asli xitoycha so’z bo’lib,
ikki qismdan iborat: «yu» – «qora, qa’r», «gen» – qorong’ulik, zulmat ma’nolarini
anglatadi. U zulmatni yorib chiquvchi ziyo: zulmatni inkor etmaydi, lekin zulmatni
ichdan yorib chiqar ekan faqat o’sha zulmatning o’zida mavjud. qisqasi, yugen –
qorong’ulik qamrab ololmaydigan qorong’udagi nur.
Yugen estetik tushuncha sifatida Xeyyan davri (IX-XII asrlar) she’riyat
nazariyasida qo’llanilgan. o’sha davr shoirlaridan biri Akira Komonaga yugentay-
yugen ruhidagi uslubni o’zini kashf etolmaydigan hissiyotning aks-sadosi, dunyoga
kelmagan kayfiyatning sharpasi, deb ta’riflaydi. Xullas, Xeyyan davri shoirlarida
yugen tushunchasi teran ichki tuyg’u va g’ussa bilan yo’g’rilgan degan ma’noni
anglatadi.
O’rta asrlar Musulmon Sharqi estetikasi
o’rta asrlar musulmon Sharqi mutafakkirlari qadimgi dunyo mumtoz
estetikasi yo’nalishlari va g’oyalarini davom ettirdilar. Ular Qadimgi yunon
faylasuflari va olimlari asarlarini sharhladilar, tanqidiy o’rgandilar, tarjima qildilar.
Arastuni esa «Birinchi muallim» deb atadilar. Shu o’rinda tabiiy savol tug’iladi:
nima uchun ajdodlarimiz o’zimizning Sharqqa, deylik, qadimgi hayotga emas,
Yevropaga – yunonlarga murojaat qildilar?
Buning asosiy sababi Shundaki, musulmonchilik talablariga Qadimgi yunon
falsafasi ma’lum darajada javob berar edi. Ma’lumki, musulmonchilikning asosi
tavhidda – yakkaxudolikda. Alloh yagona, uning sherigi yo’q va bo’lishi mumkin
emas. Qadimgi yunon mutafakkirlari esa ana Shu yo’ldan bordilar. Birinchi bo’lib
bu masalani Suqrot o’rtaga tashladi. U o’limga mahkum etilganida, unga yunonlar](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_28.png)
![ma’budlarini hurmat qilmaganligi, yoshlarni yo’ldan ozdirganligi (aslida tavhid
yo’liga boshlaganligi) ayb qilib qo’yildi. Suqrotning o’limi oldidagi so’nggi
so’zlari ham Shuni tasdiqlab turadi, sikuta ichgach: «Men Uning (ularning emas –
A. SH.) yoniga ketyapman», deydi u. Shuningdek, Aflotunning g’oyalar, olamiy
ruh, emanastiya haqidagi fikrlari ham to’g’ridan-to’g’ri yakkaxudolik masalasiga
borib taqaladi. Lekin, Suqrot va Aflotun tavhidni falsafiy-nazariy jihatdan alohida
isbotlashni o’z oldilariga vazifa qilib qo’ymadilar, bunga urinmadilar. Bu ishni
Arastu uddaladi. U o’zining mashhur «Metafizika» asarida Xudoning yakkaligi,
jismsiz, hech narsa tomonidan harakatga kelmaydigan, aksincha, birinchi harakatga
keltiruvchi kuch ekanini nazariy ta’riflab berdi. Uni «Oliy shakl» deb atadi. Arastu
talqinida Xudo olam va barcha olamiy jarayonlarning maqsadi hisoblanadi, u Oliy
tafakkur, tafakkur haqidagi Tafakkurdir. Aynan mana Shuning uchun ham Arastu
hakim bizning Sharqda «Birinchi muallim» nomini oldi, uning izdoshlari o’zlarini
ustozlariga taqlidan mashshoiyyunlar (perpatetchilar) deb atadilar.
O’rta asrlar musulmon Sharqida Arastudan so’ng eng ulug’ ustoz sifatida Abu
Nasr al Forobiy (873 – 950) mashhur bo’ldi. U Arastudan keyingi – «Ikkinchi
muallim» degan nomni oldi.
Forobiyning qarashlarida ezgulik bilan go’zallik ma’lum ma’noda
aynanlashtiriladi, biri ikkinchisida yashovchi hodisalar sifatida talqin etiladi.
Shuning uchun uning asarlarida «go’zal xatti-harakatlar», «go’zal qilmishlar»
degan iboralarni ko’p uchratish mumkin. Go’zallikka etishishni u falsafa tufayli
ro’y beradi, deb hisoblaydi. Uning fikriga ko’ra, har bir narsa-hodisaning go’zalligi
uning o’z borlig’ini to’la namoyon etishi va mukammallikka eriShuvi bilan
bog’liq. Alloma faylasuf insonda ikki xil go’zallikni farqlaydi – ichki va tashqi. U
ichki go’zallikni yuqori qo’yadi va bu boyning boyligini bezab, kambag’alning
kambag’alligini yashiradigan go’zallikni «adab» deb ataydi. Bunday go’zallik
yuksak axloqiy xatti-harakatlar va insoniy komillikda o’zini namoyon etadi. Tashqi
go’zallikka kelganda, faylasuf tabiiy go’zallikni har qanday bezanish,
yasanishlardan yuqori qo’yadi.
Temur va temuriylar davri estetikasi](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_29.png)
![XIII asrga kelib, Markaziy Osiyo mintaqasi hamma sohada yuksaklikka
erishgan edi. Afsuski, mo’g’ul bosqini Turkiston, Movarounnahr, Rum, Xuroson
singari gullab-yashnab turgan o’lkalarni vayron qildi. Ilm-fan, madaniyat tanazzulga
yuz burdi, ne-ne shaharlar Yer yuzidan izsiz yo’qoldi, musulmon Sharqi zulmat
ichida qoldi. Faqat tarix sahnasiga Amir Temur chiqqanidan keyingina Uyg’onish
boshlandi. Sohibqiron bobomiz yuritgan oqilona siyosat butun mintaqada ma’naviy
yuksalishga olib keldi. Shu bois Temur va Temuriylar davri ilm-fan va san’atning
oltin davri hisoblanadi. Bu davr estetikasida buyuk o’zbek shoiri Alisher Navoiyning
o’rni o’ziga xos. Navoiy go’zallik masalasiga tasavvufiy nuqtayi nazardan
yondashadi – oliy go’zallikni Allohda ko’radi, Shu bois go’zallikni u haqiqat bilan
aynanlashtiradi: Alloh – haqiqat quyoshi, Shuning uchun U go’zaldir. Har bir inson
uchun Allohni tanish – Mashriqdan chiqqan quyosh go’zalligini anglash degan gap;
uning nuridan kosadagi mayda haqiqat yo’li, Haq yo’li jilvalanadi. Ana Shu
jilvagarlik insonning umr yo’lini go’zallashtiradi, haqiqat yog’dusiga ko’madi:
Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo «YOr aksin mayda ko’r», deb
jomdin chiqdi sado. Navoiy buyuk devon bo’lmish «Xazoyin ul-maoniyni ushbu bayt
bilan boshlagani bejiz emas. Keyin u yana Shunday deb yozadi: Toki ul maydin
ko’ngul jomida bo’lg’ach jilvagar CHehrai maqsudi mahv o’lg’ay ham ul dam
moado
. Demak, Chehra, Go’zallik ko’ngil qadahida jilvalanganida boshqa barcha
narsalar ko’ngildan chekinadi, ikkinchi, uchinchi v.b. darajali hodisalarga aylanadi;
ilohiy go’zallik lazzati birinchi o’ringa chiqadi. Lekin Navoiyda ilohiy go’zallik
insoniy go’zallikni inkor etmaydi, aksincha ular orasida uyg’unlik vujudga keladi;
insoniy go’zallik ilohiy go’zallik bilan boyiydi. Ilohiy – Mutlaq go’zallik tabiatda
in’ikos etadi. Tabiatdagi ranglar Mutlaq go’zallikning tajallisi – jilvalanishi. Shu bois
yor go’zalligi Navoiy she’rlarida tabiat ranglari bilan muqoyasa qilinadi, natijada
oshiqning ohi ham ranginlik kasb etadi. Misol tariqasida uning «Qizil, sarig’, yashil»
radifli g’azalini keltirish mumkin:
Hil’atin to aylamish jonon qizil, sorig’, yashil,
Shu’lai ohim chiqar har yon qizil, sorig’, yashil.
Nav о iy. Mukammal asarlar to’plami, 20 t о mlik, 3-t. T., Fan, 1988 y. 25-b.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_30.png)
![Yor go’zalligi, xatti, holi haqidagi hayollardan oshiqning boshi aylanadi, uning
ko’z oldida butun olam, davru davron rangin ko’rinadi:
Orazu xoli bila xatting xayolidin erur
Ko’zlarimning ollida davron qizil, sorig’, yashil.
Oshiq-shoir o’z devonini go’zal kitobat qilishi uchun, bezashi uchun unga zar hal
ham, alvon rang yoki zangori bo’yoqlar ham kerak emas, Chunki uning devoni o’z
nazmidan ranginlik kasb etgan, bu nazm esa tabiat ranglariga uyg’un:
Navoiy oltinu shingarfu zangor istamas, Bo’ldi nazming rangidin devon qizil,
sorig’, yashil
. Alisher Navoiy g’azallarida rang estetikasi katta o’rin egallaganini
ulardagi gul timsolida ham ko’rish mumkin. Uning asarlarida gul tabiat go’zalligi,
zamin go’zalligi, inson taqlid qilishi lozim bo’lgan go’zallik sifatida namoyon bo’ladi.
Navoiy merosidagi ijod va ijodkor haqidagi o’rinlar ham alohida e’tiborga molik. U
ijodkorning tabiatini va vazifasini quyidagicha ta’riflaydi: «Ishlari maoniy xazonidin
ma’rifat javharin termak va el fayzi uchun vazn sulkida nazm termak». Shundan kelib
chiqib, buyuk mutafakkir so’zga alohida e’tibor berishni talab qiladi, uni ko’ngil
qutisi ichidagini gavhar deb ataydi, hatto falak jismining joni deydi, ya’ni uning
ilohiylik asosiga ishora qiladi, Shu bois ham shoir, ham she’rni estetik idrok etuvchi
kimsa so’zga muqaddas ne’mat sifatida qarashi lozim.
Ko’ngul durji ichra guhar so’zdurur,
Bashar gulshanida samar so’zdurur.
Erur so’z falak jismining joni ham,
Bu zulumotning obi hayvoni ham
.
Navoiy nafs uchun fikrini qurbon qilganlarini, ya’ni amal, mukofot, unvonlar
olish maqsadida so’zini sotgan, Xudo bergan iste’dodni pulga, boylikka chaqqan
shoiru olimlarni o’z qismatlari tomonidan la’natlangan kishilar deb ta’riflaydi;
qanoatning o’zi bir saltanat, ijodkor inson o’sha saltanatda, ta’magirlikdan yiroq,
mardona sabr bilan yashashi, ezgulik, go’zallik va haqiqat uchun xizmat qilishi lozim:
Vajhi maosh uchun kishikim desa fikr etay,
Qismat rizosidin anga begonaliq kerak.
O’sha manba, 6 - t., 1990 y., 264-265-b.
O’sha manba, 3-t., 528-b.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_31.png)
![Kunji qanoat archi erur saltanat valek
Eldin tama’ni uzgali mardonaliq kerak.
«Majolis un-nafois», «Mezon ul-avzon» asarlarida Navoiy ana Shu mohiyatan
muqaddas bo’lgan so’zdan foydalanish san’ati haqida fikr yuritadi. «Mezon ul-
avzon» aruz nazariyasi sifatida diqqatga sazovor bo’lsa, «Majolis un-nafois» tengi
kam tazkira sifatida estetikaga aloqadordir. Unda Navoiy 450 nafardan ortiq shoir
ijodiga to’xtalib o’tadi va ular ijodi uchun xarakterli bo’lgan misollarni keltiradi.
Ayni paytda, tazkirada did, shakl va mazmun singari estetika muammolari ham o’z
aksini topgan. Chunonchi, tazkiraning temuriy shahzoda-shoirlarga bag’ishlangan
ettinchi majlisida Amir Temur didi haqida fikr yuritar ekan, Shunday deydi:
agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andog’ xub
mahal va mavqeda o’qubdurlarkim, aningdek bir bayt o’qug’oni ming yaxshi bayt
aytgancha bor». Bu parchadagi, andak mubolag’adan qat’i nazar Navoiy shoirona,
estetik did egasi bo’lishni ba’zi to’g’ri kelgan gapni vaznga solib, she’r deb taqdim
etuvchi nazmbozlardan yuqori qo’yganini fahmlab olish qiyin emas.
Buyuk Navoiyning fikriga ko’ra, badiiy asar faqat go’zallikni kuylashi
bilangina cheklanishi kerak emas, balki o’zi ham shaklan go’zal bo’lishi lozim.
SHaklga ikkinchi darajali, bir qadar ahamiyastiz hodisa sifatida qarashni qattiq
qoralaydi. Hatto Atoiydek buyuk shoirning qofiyaga bir oz e’tiborsizlik bilan
munosabat qilganini ham nazardan qochirmaydi, ochiqchasiga, ammo ehtirom
bilan tanqid qilib o’tadi:
Ul sanamkim suv qirog’inda paritek o’lturur,
G’oyati nozukligidin suv bila yusta bo’lur.
Qofiyasida aybg’inasi bor. Ammo Mavlono ko’p turkona aytur erdi, qofiya
ehtiyotig’a muqayyad emas erdi»
. Temuriylar davri san’atida, u xoh rangtasvir –
miniatyura, hoh me’morlik, hoh she’riyat bo’lsin, shakliy go’zallikning ajoyib
namunalarini uchratish mumkin. SHe’riyatda buni kam so’z ishlatib, ko’p ma’noni
anglatishga, qofiyaning bir bo’g’inli so’zdan, radiflarni esa bir necha so’zlardan
O’sha manba, 13-t., T., 1997, 63-b.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_32.png)
![iborat tarzida vaznga joylashda ko’rsa bo’ladi. Buning mumtoz namunasini,
avvalo, Navoiyning o’zidan topish mumkin. Mana bu ruboiyga diqqat qiling:
Jondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz,
Sondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz.
Har neniki sevmak ondin ortiq bo’lmas,
Ondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz.
Navoiyning epik asarlarida esa go’zallik bilan ezgulik aynanlashtiriladi.
Mutafakkir ichki va tashqi go’zallik uyg’unligi g’oyasini ilgari suradi. Uning
«Xamsa»sidagi bosh qahramonlar ana Shunday komil go’zallik egalari, YOsuman,
Jobir, Xisrav singari badiiy qiyofalar, aksincha, xunuklik timsoli tarzida
tasvirlanadi. Ayni paytda dostonlarda ulug’vorlik va tubanlik xususiyatlari ham
izchil ochib beriladi. Masalan, Farhod va SHirinning o’z muhabbatlari yo’lida
o’limga olib kelgan qahramonliklari naqadar ulug’vor bo’lsa, Xisrav va
YOsumanlarning qilmishlari Shunchalik tuban. Navoiy dostonlarining yana bir
o’ziga xos Sharqona xususiyati Shundaki, ularda muhabbat fojeaviylik xususiyati
bilan chambarchas bog’liq tarzda aks ettiriladi. Bu borada Layli va Majnunni,
Bahrom va Gulandomni eslashni o’ziyoq kifoya. Bir so’z bilan aytadigan bo’lsak,
Navoiy asarlaridagi muhabbat fojeaviylikni muqaddaslashtiruvchi go’zallik,
qayg’uli va ibratli go’zallik sifatida tahsinga sazovor.
O’rta asrlar Yevropa estetikasi
O’rta asrlar Yevropa falsafiy tafakkuri asosan cherkov qisuvida, nasroniylik
belgilab qo’ygan doiralarda ifoda topdi, unda musulmon Sharqi falsafasidagi
erkinlik, teran ilmiylikni uchratish qiyin. Faqat o’rta asrlarning keyingi davrlarida,
xususan, Uyg’onish davrida Yevropa mutafakkirlari Qadimgi yunon tafakkurining
tadrijiy davomi bo’lmish musulmon falsafasi va faniga e’tiborni qaratdilar. Shu
bois o’rta asrlar Yevropa tafakkuri Yangiaflotunchilikka, xususan, Plotinga
ergashdilar. Estetikada transstentdental, ruhoniy, ilohiy go’zallik tan olinib, erdagi
go’zallikka arshdagi go’zallikning ramziy ifodasi sifatida qaraldi.
O’rta asrlar Yevropa estetikasida Ilohiy Og’ustin – Avreliy Avgustin (354 –
430) qarashlarni katta ahamiyat kasb etadi. Avgustin go’zallikni shakl bilan,](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_33.png)
![xunuklikni shaklning yo’qligi bilan izohlaydi. Uning fikriga ko’ra, mutlaq
xunuklik yo’q, balki nisbatan mukammal tuzilmaga va mutanosiblikka ega
narsalardan shakliy ojizligi, shaklsizligi bilan farq qiladigan narsalar bor, xolos.
Xunuklik nisbiy nomukammallik, go’zallikning eng quyi bosqichi. YA’ni, yaxlit
go’zallik tarkibida bo’lgan, lekin undan uzilib qolgan qism o’z go’zalligini
yo’qotadi va aksincha, xunuklik go’zallik tarkibiga kirishi bilan go’zallikka
aylanadi. Faqat pok qalb egalarigina olam go’zalligini ko’ra olishi mumkin. Bu
go’zallik ilohiy go’zallikning in’ikosidir. Xudo – eng oliy go’zallik, moddiy va
ma’naviy go’zallikning Ilk qiyofasi.
Avgustin go’zallikning ikki turi haqida fikr yuritadi. Birinchisi – shakl
go’zalligi, u ko’rish orqali, ikkinchisi – harakat go’zalligi, u ko’rish va eshitish
vositasida idrok etiladi. Harakatdagi go’zallik musiqada, she’rda, jism
harakatlarida qisqa va uzun ritmlarning ketma-ket kelishi qonuniyatiga amal
qilinishi orqali ro’y beradi. Estetik kechinma ham ikki xil – hissiy va aqliy idrok
etish orqali yuzaga keladi. Estetik kechinma uchun tasavvur idrok etish kabi
muhim ahamiyatga ega. Moslik go’zallikning asosi sifatida ko’z emas, aql
vositasida idrok etiladi. Go’zallikni idrok etish uchun go’zal narsa-hodisalar bilan
qalb o’rtasida moslik, go’zallikka manfaastiz munosabat – muhabbat, nimaiki
go’zal bo’lsa, o’shanga moyillik bo’lishi lozim. Go’zallikni idrok etishda undagi
muhim xususiyat – ritm katta ahamiyatga molik, zero inson barcha ritmlar ichidagi
eng muhimi hisoblanmish tug’ma, doimiylik tabiatiga ega bo’lgan intellektual ritm
bilan ta’minlangan, busiz u ritmlarni idrok etishi va ularni yaratishi mumkin emas.
Avgustinning sonlar haqidagi ta’limoti ham ritm bilan bog’liq; sonlar uzun va
Mumtozchilik. Uyg’onish davridan keyin vujudga kelgan barokko,
mumtozchilik yo’nalishlarida ilgari surilgan estetik g’oyalar va nazariyalar asosan
badiiy adabiyot (va Shu asosda teatr) bilan chegaralanib qoldi. Bu yo’nalishlarda
xususiy san’at turlariga doir nazariyalar ko’p hollarda umumestetik qonun-
qoidalarga nisbatan ustuvorlik kasb etdi. Shunga ko’ra, bu davrlar estetik
risolalarining mualliflari aksariyat shoirlar, yozuvchilar va dramaturglar bo’ldi.
Ayniqsa, buni mumtozchilik yo’nalishida yaqqol ko’rish mumkin. Shu bois](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_34.png)
![mumtozchilik davrini o’rta asrlar tafakkurining intihosi va Yangi davr
tafakkurining ibtidosi deb aytish mumkin. Mumtozchilik davri mutafakkirlarini
namunaviy vakili sifatida franstuz shoiri Nikola Bualo (1636 – 1711) estetik
qarashlarini ko’rib o’tamiz. Ular «Horastiyning «Pizonlarga maktub» («SHe’riyat
san’ati») asariga ergashib yaratilgan «SHoirlik san’ati» risolasida she’riy yo’l bilan
ifodalangan.
Xullas, mumtozchilik badiiy-estetik jihatdan avvalgi davrlarga nisbatan
she’riyatda balandparvozlik, dramada harakastizlik, «g’oyaviy» monologlarning
o’rin olishi kabi qusurlari bilan bir qatorda, cherkov qisuviga qarama-qarshi
o’laroq, aqliy ustuvorlikni, rastionallikni targ’ib qilishi tufayli estetik tafakkur
tarixida o’ziga xos o’rin egallaydi.
Yevropa ma’rifatparvarlari estetikasi
Yangi davrdagi Yevropa ma’rifatparvarlari orasida shotland mutafakkiri
Deyvid H yum (1711 – 1776) alohida o’rin tutadi. Uning «Didning me’yori
xususida», «Fojea xususida», «Skeptik», «San’atlar borasida takomilga erishish
xususida» kabi asarlarida estetik muammolar o’rtaga tashlangan. U nafosatni
bilishdan tashqaridagi hissiyot olamiga taalluqli deb hisoblaydi. Hyumning fikriga
ko’ra, go’zallik asosan idrok etuvchining ongida, ruhida mavjud bo’ladi, aniq
ob’ektiv asosga ega emas. «Go’zallik, – deb yozadi u, – narsalarning o’zida
mavjud bo’lgan sifat emas; u istisnosiz tarzda o’zini mushohada etayotgan ruhda
mavjud, har bir insonning ruhi esa go’zallikni boshqacha idrok etadi. Boshqalar
go’zallik degan narsani birovlar hatto xunuklik deb qabul qilishi mumkin, Shuning
uchun har bir idrok etuvchi o’zi his qilayotgan holatni o’zgalarga zo’rlab uqtirishga
intilmasligi kerak».
Olmon mumtoz estetikasi
Biz yuqorida ko’rib o’tgan ma’rifatparvarlar va o’sha davrdagi boshqa
nafosatShunoslar nafosatShunoslikning umumnazariy masalalari, estetik idrok eti
shva san’at falsafasi borasida Yevropa estetik tafakkuriga ozmi-ko’pmi nazariy
Yangiliklar kiritdilar. Olmon mumtoz estetikasi ana Shunday xazinadan](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_35.png)
![foydalanish natijasida o’zlari ham tengsiz tafakkur durdonalari yaratib, uni mislsiz
boyitdilar.
Olmon mumtoz estetikasi ibtidosida buyuk faylasuf Immanuil Kant (1724-
1804) turadi. U «Go’zallik va ulug’vorlik tuyg’ulari ustidan kuzatishlar» (1764),
«Sof aqlning tanqidi» (1781), «Amaliy aqlning tanqidi» (1788), «Muhokama
qobiliyatining tanqidi» (1796) asarlarida estetika muammolariga maxsus to’xtaladi.
Kantning fikriga ko’ra, estetik hissiyot manfaastiz, beg’araz va narsa-hodisaga
bevosita maftunlikka borib taqaladi. Maftunlikning, muhabbatning ob’ekti esa
shakldan boshqa narsa emas. Xullas, go’zallik manfaastiz maftunlikning,
muhabbatning ob’ekti. Bu – go’zallikning birinchi belgisi. Ikkinchi belgisi esa
Shundaki, u tushunchalar yordamisiz, ya’ni, aql kategoriyasiz, bizga umumiy
maftunlikning narsa-hodisasi sifatida namoyon bo’ladi; estetik muhokama hech
qachon mantiiq qonun-qoidalariga asoslanishi mumkin emas. Go’zallikning
uchinchi belgisi Shundaki, u maqsadga muvofiqlik shakliga egaligi, ya’ni
qandaydir aniq maqsad haqida tasavvur hosil qilmasdan turib, narsa-hodisadagi
maqsadga muvofiqlikni idrok etish mumkinligi bilan ajralib turadi. Demak,
go’zallik – narsa-hodisaning maqsadga muvofiqlik shakli, zero u maqsad haqida
tasavvurga ega bo’lmasdan turib, idrok etiladi. To’rtinchi belgi Shundaki, go’zallik
bizga tushunchasiz, zaruriy maftunlikning ob’ekti, narsa-hodisasi sifatida
yoqimlidir. Shunday qilib, go’zallik hammaga hech qanday manfaastiz,
Shundayligicha, o’zining sof shakli bilan yoqishi zarur bo’lmagan narsa-hodisadir:
«Nimaiki hammaga tushunchalar yordamisiz yoqimli bo’lsa, o’sha – go’zaldir».
Go’zallik bilan bir qatorda Kant ulug’vorlikni ham diqqat bilan tadqiq etadi.
Uning fikriga ko’ra, go’zallikdan olinadigan lazzat-sifat, ulug’vorlikdan olinadigan
lazzat-miqdorning namoyon bo’lishi bilan bog’liq. Ulug’vorlikni mutafakkir ikkiga
ajratadi: matematik va dinamik ulug’vorlik. Matematik ulug’vorlik ekstensiv
miqdorni – makon va zamondagi ko’lamli miqdorni, ikkinchisi kuch va qudrat
miqdorini o’z ichiga oladi. Birinchi xil ulug’vorlikka yulduzli osmonni, okeanni,
ikkinchisiga – yong’in, suv toshqini, dovul, zilzila, momaqaldiroqni misol qilib
keltirish mumkin. Har ikkala holatda ham ulug’vorlik bizning hissiy](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_36.png)
![tasavvurimizdan ustun keladi, uni uzib qo’yadi. Keyin ezilganlik hissi
faoliyatimizning jonlanishi bilan almashinadi, Chunki bunda bizning faqat
hissiyotimiz tang qoladi, ma’naviy jihatimiz, aksincha, yuksaladi. Aql hissiyot
olamidagi barcha ulug’liklardan-da yuksak bo’lgan ulug’likni fikrlay bilishga
qodir. Chunki biz o’zimizni hissiyotli mavjudot sifatida buyuk va qudratli
sezamiz. Haqiqiy ulug’vorlik – bu aql, insonning axloqiy tabiati, hissiy anglash
chegarasidan narigi tomondagi nimagadir intilishi. Shu bois Kant, haqiqiy
ulug’vorlikni muhokama qilayotgan kishining qalbidan qidirish kerak, deydi.
«Nimaiki, u haqda fikrlashning o’ziyoq qalb qobiliyati har qanday miqyosdagi
tashqi hissiyotlardan miqyosliroq ekanini isbotlashi, o’sha – ulug’vorlikdir».
Kant san’atni hunardan ajratib qaraydi: birinchisi – erkin, keyingisi pul
topishga qaratilgan, yollangan san’at. Nimaiki tushunchaga asoslangan bo’lsa, uni
o’rganish mumkin, lekin ilhomni o’qib, o’rganib bo’lmaydi, deydi faylasuf. Kant
did muhokamasining umumiyligi va zarurliygini ta’kidlaydi; buni u barcha uchun
umumiy bo’lgan hissiyotlarning mavjudligi bilan asoslaydi: Hyumning «Did
haqida bahslashish mumkin emas», degan shiori o’rniga «Did haqida bahslashish
mumkin va bahslashish mumkin emas» degan shiorni o’rtaga tashlaydi. Kant buni
estetik g’oya tushunchasi bilan bog’laydi; did muhokamasi asosida yotgan
tushuncha noaniq, u har bir mushohada zamiridagi nazariy jihatdan aniq ta’riflab
bo’lmaydigan alo tuyg’u haqidagi aqlning transstendental (ong va bilish chegarasi
ortidagi) tushunchasidir. Yoki boshqacha qilib aytganda: «Estetik g’oyani
tasavvurning tuShuntirib bo’lmaydigan namoyon bo’lishidir».
Olmon mumtoz estetikasida eng e’tiborli o’rinlardan birini Georg Vilgelm
Fridrix Gegel (1770-1831) egallaydi. Estetika borasida uning «Estetika» deb
nomlangan ko’p jildlik ma’ruzalari mashhur. Gegel o’z falsafiy tizimini mutlaq
g’oya asosiga quradi; uning uchun barcha mavjudlikning asosida qandaydir
qiyofasiz, nosub’ektiv ruhiy ibtido yotadi – ana o’sha mutlaq g’oya. Mutlaq g’oya
tabiat, ijtimoiy hayot va uning barcha ko’rinishlari mohiyatini tashkil etadi.
Estetika ham muayyan taraqqiyot bosqichidagi g’oyaning o’zi. Mutlaq g’oya to
tabiatga kirib borguniga qadar sof mantiqiy shaklda rivojlanadi. So’ng u o’zini](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_37.png)
![tabiat sari begonalashtiradi, keyin yana o’ziga, ruhiy olamiga qaytadi. Biroq, bu
qaytish Shu lahzagacha bo’lgan barcha taraqqiyot hodisalari bilan boyish
vositasida ro’y beradi. Taraqqiyotning ana Shu uchinchi bosqichida mutlaq g’oya
zaruriy muayyanlikka ega bo’ladi. Muayyanlashtirish shaklini g’oya sub’ektiv,
ob’ektiv va nihoyat mutlaq ruh qiyofasida qo’lga kiritadi. Muayyan ruhning bu uch
shakli nafaqat inson ongini, balki turli insoniy faoliyatlar hamda insoniy aloqalar
va munosabatlar mohiyatini ham tashkil etadi. G’oya taraqqiyotining oliy bosqichi
mutlaq ruh hisoblanadi. Mutlaq ruh – o’zi uchun o’zini predmet qilib, o’zi uchun
o’z mohiyatini ifodalashdan boshqa hech qanday maqsadga ham, faoliyatga ham
ega bo’lmagan erkin, haqiqiy, cheksiz ruh. U tashqi va hissiy mushohadada
tasavvurga, tasavvurdan tushunchalar asosidagi tafakkurga qarab rivojlanib boradi.
Gegelning fikriga ko’ra, o’zini to’liq erkinlikda mushohada qiluvchi ruh –
san’at; o’zini ixlos sifatida namoyon qiluvchi ruh – din; o’z mohiyatini
tushunchalar orqali fikrlab, uni biluvchi ruh – falsafa. San’at, din va falsafaning
mazmuni Shunday qilib, bitta, farq faqat o’sha mazmunni ochish va anglab etishda.
G’oyaning o’z-o’zini ochishning birinchi va eng nomukammal shakli, estetik bilish
yoxud san’at. Uning maqsadi mutlaq ruhning hissiy tasvirini berish. San’at, axloq,
davlat tuzumi, boshqarish shakli v.h. hammasi bitta umumiy ildizga borib taqaladi.
Uni Gegel zamon ruhi deb ataydi.
Gegel g’oya va shakliy tuzilish munosabatlarinig uch xilini keltiradi. Dastlabki
bosqichda g’oya mavhum va bir yoqlama shaklda namoyon bo’ladi. Bu san’atning
ramziy shakli. Uni qadimgi Sharq xalqlari san’atida ko’rish mumkin. U sirliligi,
balandparvozligi, majoziyligi va ramziyligi bilan ajralib turadi. Rivojlanmay qolgan
mavhum mazmun bu erda o’ziga mos shakl topolmaydi. Ramziy shaklni mumtoz
san’at shakli almashtiradi. Bu shaklda g’oya yoki mazmun etarli muayyanlikka ega
bo’ladi. Mazmun uchun o’ziga mos shakl, qiyofa topiladi. Bu inson qiyofasidir.
Agar ramziy san’at shakli Sharqona mustabidlikdan kelib chiqqan bo’lsa, mumtoz
san’at shakli insonparvarlik va demokratik tabiatga ega. Mumtoz shakldan so’ng
san’atning romantik (sururiy) shakli kechadi. Bu san’at shaklida yana g’oya va
uning tashqi qiyofasidagi tugallangan birlik yo’qoladi va u orqaga qaytadi, lekin bu](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_38.png)
![qaytish yuksalish darajasida ro’y beradi. Romantik san’at mazmuni – erkin muayyan
ma’naviylik Shunday ruhiy taraqqiyotga etadiki, unda qalb olami go’yo tashqi olam
ustidan g’alaba qozonadi va o’z ma’naviy boyligi uchun teng keladigan hissiy
qiyofa topa olmaydi. Ana Shu bosqichda ruhning hissiy qobig’idan qutulish va
o’zini anglashning boshqa Yangi shakllariga – dinga, undan keyin esa falsafaga
o’tishi ro’y beradi. San’atning bunday o’z chegarasidan chiqib ketishi uning
yo’qolishini emas, balki predmetning, mazmunining o’zgarishini bildiradi. U
avvaldan mavjud bo’lgan tarixiy materialdan, an’anaviy-mifologik mavzu va
syujetlardan qutiladi. Uning doirasi endi insonning ichki hayoti – quvonchu
qayg’usi, intilishlari, qilmishlari va taqdirini o’z ichiga etadi. Shunday qilib, san’at
xususiy hayotni aks ettiradigan erkin san’atga aylanadi
.
Jadidchilikdan keyingi davrlar o’zbek estetikasi
Sho’rolar davri 1917 yil oktyabrda (7 noyabrda) bolsheviklar tomonidan
amalga oshirilgan davlat to’ntarishi natijasida sobiq chor Rossiyasi hududida
«proletar diktaturasi» nomi ostida totalitar tuzum o’rnatildi. Aldov va firibgarlik
bilan hokimiyatni qo’lga olgan V.I.Lenin rahbarligidagi beshafqat kimsalar,
o’zlarini xalq tarafdori qilib ko’rsatib, kimki qarshi tursa, hatto o’zlariga
qo’shilmagan betaraflarni ham qatag’on qilishga kirishdilar. Lenin va uning
korchalonlari maqsadini «Novaya jizn» gazetasining hammuassisi, buyuk rus
yozuvchisi, ulug’ insonparvar Maksim Gorkiy «Bemavrid mulohazalar» falsafiy-
publististik maqolalar turkumida fosh etib tashladi. Gazetaning 1917 yil 7 (20)
noyabr, 74-sonidayoq «Demokratiya borasida» degan maqolasida u Shunday deb
yozgan edi:
«Lenin, Trostkiy va ularga ergashgan kimsalar allaqachon hukmdorlikning
chirkin og’usi bilan zaharlanganlar, so’z erkinligi, shaxs erkinligi va barcha
huquqlar tantanasi uchun kurashgan demokratiyaga nisbatan ulardagi
sharmandalarcha munosabat Shundan shohidlik beradi...Bu yo’lda Lenin va uning
tarafdorlari Peterburg ostonalaridagi odamkushlik, Moskvani xarobaga aylantirish,
so’z erkinligini yo’qotish, bema’ni hibslar singari Pleve va Stolipinlar qilgan
Qarang: Гегел Г. Эстетика в 4 т. Т. 2. М., Искусство, 1969. С. 314.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_39.png)
![qabihliklarga o’xshash barcha jinoyatlarni amalga oshirish mumkin deb
hisoblaydilar»
.
«Ishchilar diqqatiga» degan maqolasida esa ( «Novaya jizn», 1917 yil 10 (23)
noyabr, 77-son) Gorkiy bolsheviklar boshlagan qatag’onlarning asl sabablarini
ochib beradi:
«...Lenin va Trostkiy taqiqlar bilan kelishmaganlarning hammasini ochlik va
qirg’in bilan qo’rqitib, bu «dohiylar» mamlakatdagi eng sara kuchlar ne-ne
qiyinchiliklarni boshdan kechirib, uzoq vaqt qarshi kurashgan hukmdorlik zulmini
oqlamoqdalar. o’zlarini sostializmning napoleonlari deb bilgan leninchilar, har
hunarga tushib, Rossiyani xarob qilishni oxiriga etkazmoqdalar – rus xalqi hali
buning uchun daryo-daryo qon bilan xun to’laydi.
Leninning o’zi, shaksiz, istisnoli darajadagi qudratli kishi... ayni paytda u
«dohiylik»ning barcha xususiyatlariga, Shuningdek, bu rol uchun zarur bo’lgan
axloqsizlikka va omma hayotiga haqiqiy boyvachchalarcha beshafqat munosabat
qila bilish qobiliyatiga ega».
Biz Sho’rolar o’rnatgan totalitar tuzum mohiyatini, eng buyuk yovuz insonlar
– Lenin va Stalin o’rnatgan YOvuzlik saltanatining ijtimoiy mohiyatini tahlil qilib
o’tirmaslik uchun Gorkiydan kattaroq ko’chirma keltirib qo’ya qoldik. Ma’lumki,
Gorkiy keyinchalik Stalin tomonidan zaharlab o’ldirildi, buyuk shoir Mayakovskiy
esa o’zini otib tashladi. Bu hodisalar totalitar tuzum uchun nihoyatda qo’l keldi:
Gorkiy va Mayakovskiy sovet adabiyotining (kengroq ma’noda san’atining,
asoschilari deb e’lon qilindi va SHo’rolar Ittifoqi hududida sostialistik realizm deb
atalgan soxta metod – asar yaratish uslubi yagona, hamma san’at turlari uchun
majburiy uslub sifatida qonunlashtirildi. Sostialistik realizm metodi ijod erkinligi,
fikr va so’z erkinligini mohiyatan inkor etadigan hamda san’atni rus
ulug’davlatchilik shovinizmiga asoslangan sinfiylik va partiyaviylik degan,
insoniylikka, insonparvarlikka qarshi mafkuraviy quyushqondan iborat edi. Bunga
ko’nmagan ijodkorlar otib tashlandi, qamaldi, surgun qilindi, Ittifoq hududidan
chiqarib yuborildi. Jahonni hayratga solgan XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi rus
Gorkiy M. Bemavrid mulohazalar. A.Sher tarjimasi. «Jahon adabiyoti» jurnali, 2000y., 6-son, 128-b.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_40.png)
![san’ati tom ma’noda inqirozga uchradi. Milliy respublikalar san’atida esa har bir
asarda Lenin va Stalin madh etilar, albatta boshqa millatlarga «aql o’rgatib
turadigan», «ulug’ og’a» – rus kishisi ishtirok etishi shart edi. Barcha
respublikalarda milliy uyg’onishga xizmat qilgan oqimlar qatag’on qilinganidek,
o’zbekistonda ham jadidchilik «tag-tugi bilan qo’porib tashlandi».
Shunday qilib, XX asrning 30-yillariga kelib, falsafiy tafakkur, Shu jumladan
estetik tafakkur ravnaqdan to’xtadi, aksincha tanazzulga qarab yo’l tutdi. Estetika
falsafiylikdan ko’ra, targ’ibotchilik bilan Shug’ullandi, mafkuraviy, soxta fanga
aylandi. Yangi nazariy fikrlar o’rtaga deyarli tashlanmadi. Umumjahoniy estetik
nazariyalarning hammasiga «reakstion burjua estetikasi» degan yorliq yopishtirilib,
ulardan foydalanish ta’qiqlandi, faqat «tanqidiy yondashib», ularni inkor etish
lozim edi. Estetik tafakkur tarixi ham xuddi Shunday «tanqidiy o’rganildi».
Natijada umumbashariy estetik qadriyatlar, mumtoz estetik tafakkur namunalari
buzib talqin qilindi. Umumjahon estetikasida tamoyilga aylangan olimona xolislik
– «kosmopolitizm», milliy estetik qadriyatlarga e’tibor – «millatchilik» tamg’alari
ostida «yot qarashlar» deb e’lon etildi, bunday asarlar mualliflari qatag’onga
uchradi. «Markscha-lenincha estetika» degan soxta fan o’ylab topildi, Leninning
«Partiya tashkiloti va partiya adabiyoti» degan o’ta ketgan reakstion, so’z erkinligi
va fikr erkinligini taqiqlaydigan, ommaviy axborot vositalaridagi erkinlikni yo’qqa
chiqaradigan publististik maqolasi («dohiy merosida» estetikaga oid hech vaqo
yo’qligi tufayli) san’at uchun estetik asos deb e’lon qilindi.
O’zbek estetikasida mustaqillik yillaridagina ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi.
Dastlabki paytlarda «sohaviylik» kasali hali ham o’z kuchini yo’qotmasa-da, lekin
tadqiqot ob’ektiga haqiqiy estetik yondashuvlar vujudga kela boshladi. Bu
davrdagi eng faol estetiklar sifatida yuqorida nomi tilga olingan olim T.Mahmudov
va atoqli yozuvchimiz Asqad Muxtor nomlarini qayd etish mumkin. Tilab
Mahmudovning rangtasvir estetikasiga doir o’nlab maqolalari, o’zbek va rus
tillarida kitoblari chop etildi. Eng muhimi, Shunda ediki, T.Mahmudov zamonaviy
rangtasvir haqida fikr yuritar ekan, tor san’atShunoslik doirasidan chiqishga va
muayyan rassom ijodi yoki asarga falsafiy-estetik jihatdan yondasharga: tadqiqot](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_41.png)
![ob’ektini go’zallik, ulug’vorlik v.b. estetik tushunchalar ziyosida yoritib berardi,
Shuningdek estetik madaniyat masalalariga ham katta e’tibor qaratar edi. Ayniqsa,
Rahim Ahmedov, CHingiz Ahmarov va uning shogirdlari – Bahodir Jalolov,
Javlon Umarbekov asarlarining tahlili yuksak estetik saviyasi bilan diqqatga
sazovor bo’ldi. Ayni paytda T.Mahmudov «San’at», keyinchalik «Nafosat»
jurnallarining bosh muharriri sifatida o’zbek milliy estetikasi taraqqiyotiga katta
xizmat qildi, hozir ham uning maqolalarida tor sohaviylikni emas, estetik kenglikni
ko’rish mumkin.
Atoqli adib Asqad Muxtor sho’rolar davridayoq go’zallik haqida, uning
qudrati haqida fikrlar bildirgan. Uning «Go’zallik» degan kichkinagina maqolasida
bu estetik xususiyat va tushunchani o’ziga xos sharxlaydi. Asqad Muxtor sho’rolar
tuzumida go’zallikka, estetikaga e’tiborning etarli emasligini ro’y-rost aytadi:
«Go’zallikni ta’rif qila bilmaslik ayb emas. Lekin uni tuShuna bilmaslik,
go’zallikka befarqlik, loqaydlik, didsizlik bizning davrimizda ayb. Hayotga estetik
munosabatimizning oliy shakli – san’at asari. Bizda hali san’at asarining qalblarga
zilzila soladigan kuchini mensimaydigan odamlar yo’q emas. Go’zallik hissini
tarbiyalash ishlari uncha yaxshi yo’lga qo’yilmagan... Estetika masalalari yaxshi
ishlanmagan, ommabop risolalar yo’q... Kim go’zal desa – men: go’zallikni
tuShunadigan odam go’zal, deb javob berardim».
Boshqa bir maqolasida atoqli yozuvchimiz ma’naviy va estetik komillikni
yonma-yon qo’yadi, estetik tarbiya insonning tasavvurga boy, o’ziga ishonadigan
kuchli shaxs bo’lib etiShuviga ko’maklashadi degan fikrni ilgari suradi:
«Ma’naviy va estetik takomil har qanday kasbdagi odamga ham zarur, – deb
yozadi Asqad Muxtor. – U ijodiy tasavvur kuchini oshiradi, fantaziyani
kengaytiradi, eng og’ir sharoitlarda qat’iyatli, o’ziga ishonchli, quvnoq va izchil
bo’lishga o’rgatadi».
Asqad Muxtorning so’nggi kitobi – «Uyqu qochganda» asari asosan falsafiy-
estetik mushohadalardan, qaydlardan tashkil topgan. Unda muallif K.YUng estetik
qarashlariga hamohang fikr yuritadi: faqat asarni emas, uning ijodkorini ham
o’rganish zarurligini ta’kidlaydi, asar ijodkordan o’sib chiqishni, ijodkor «beixtiyor](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_42.png)
![fidoiy» inson ekanini aytadi. Shuningdek, uning ijodiy tasavvur to’g’risidagi
mulohazalari ham diqqatga sazovor. Tasavvurni u insonga berilgan ilohiy ne’mat –
«oliy savqi tabiiy» deb ataydi
. Asqad Muxtorning Umar Xayyom ruboiylarining
mohiyati haqidagi fikrlari ham teran falsafiy-estetik ma’noga ega, Xayyomni
tushunishda ma’lum ma’noda kalit vazifasini o’tashi mumkin.
Estetika fanining boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi
Estetika va axloqShunoslik. Estetika qadim-qadimlardan buyon ko’pgina
fanlar bilan mustahkam aloqada rivojlanib kelgan. Shulardan biri bo’lgan falsafa
haqida, ular orasidagi bog’liqlik to’g’risida yuqorida aytib o’tdik. Estetika uchun
yana bir yaqin aloqador, «qadrdon» fan axloqShunoslikdir.
Bu ikkala fan Shu qadar bir-biriga yaqinki, hatto ba’zi davrlarda ayrim
mutafakkirlar tomonidan ular etarli darajada o’zaro chegaralanmagan. Chunki
insonning xatti-harakati va niyati ko’pincha ham axloqiylikka, ham nafosatga
tegishli bo’ladi, ya’ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat
xususiyatlarini o’zida birvarakay mujassam qiladi. Shu sababli «Avesto»,
«Bibliyo» va «Qur’on» kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari
qadimgi faylasuflar ta’limotlarida axloqiylikni – ichki go’zallik, nafosatni – tashqi
go’zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, ko’rib o’tganimizdek, san’at
nafosatShunoslikning asosiy tadqiqot ob’ektlaridan hisoblanadi. Har bir san’at
asarida esa axloqning dolzarb muammolari ko’tariladi va ijodkor eng yuksak
axloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali in’ikos ettiradi. Bu in’ikos bevosita ijobiy
qahramonlar qiyofasida amalga oshsa, bilvosita salbiy voqea-hodisalarga muallif
nuqtayi nazari orqali ro’y berishi mumkin. YA’ni, biror-bir badiiy asarda ijobiy
qahramonlar umuman bo’lmaydi, lekin undagi voqea-hodisalarga ijodkor o’z
zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib baho beradi. Shu bois axloqsiz
badiiy asarning bo’lishi mutlaqo mumkin emas. Demak, nafosatShunoslik
o’rganayotgan har bir badiiy asar ma’lum ma’noda axloqShunoslik nuqtayi
nazaridan ham tadqiq etilayotgan bo’ladi. Biroq, bunday yaqinlik, yuqorida
aytganimizdek, aslo aynanlikni anglatmaydi. Bu ikkala fanning tadqiqot ob’ektlari
Qarang: Muxtor A. Uyqu qochganda. T.. Ma’naviyat, 2005, 37-39 b.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_43.png)
![orasidagi farqni birinchi bo’lib buyuk Arastu «Metafizika» asarida nazariy jihatdan
isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat harakatda, go’zallik esa harakastiz ham
namoyon bo’ladi, degan fikrni bildiradi
.
Estetika va ru h Shunoslik. Estetika ruhShunoslik (psixologiya) bilan ham
mustahkam aloqada. Ma’lumki, insonning ruhiy hayotini o’rganar ekan,
ruhShunoslik hissiyotlar masalasiga katta o’rin beradi. Go’zallikni, san’at asarini
yaratish va idrok etish ham ma’lum ma’noda hissiyotlar bilan bog’liq. Masalan,
oddiy xarsang tosh kishida alohida bir hissiy taassurot uyg’otmaydi. Lekin toshga
haykaltarosh qo’l urganidan so’ng, undan hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufura
boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki Shu qiyofaga
bir lahzalik insoniy tuyg’ularning jamlanganidadir. Boshqacharoq qilib aytganda,
ijodkor toshga o’zi tomoshabinga etkazishni maqsad qilib qo’ygan hissiyotlarning
suratini chizadi va oddiy toshni haqiqiy san’at asariga aylantiradi. Agar ijodkor -
haykaltarosh ana Shu hissiyotlarni o’zi mo’ljallagan darajada tomoshabinga etkaza
olsa va tomoshabinda o’sha hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuyg’ular uyg’ota
olsa, mazkur haykal haqiqiy san’at asari hisoblanadi. NafosatShunoslik
haykaltaroshdan haykalga, haykaldan tomoshabinga o’sha hissiyotlarning qay
darajada o’tgan-o’tmaganligini, ya’ni, badiiy qiyofa qanchalik puxta
yaratilganligini o’rganadi va Shu asosda asarni baholaydi. RuhShunoslik esa ana
Shu xissiyotlarning o’zini o’rganadi. Bundan tashqari, ruhShunoslik asar
g’oyasidan tortib, to badiiy asar – estetik qadriyat vujudga kelgunga qadar bo’lgan
ijodkorning hissiyotlar olamini tadqiq etadi. Albatta, bunday tadqiq va tahlillar,
o’rganishlar alohida-alohida, muxtor holda emas, balki ikkala fanning bir – biri
bilan hamkorligi, birining ikkinchisi hududiga o’tib turishi vositasida ro’y beradi.
Shu bois ruhShunoslikka ham, nafosatShunoslikka ham teng aloqador bo’lgan
san’at ruhShunosligi va badiiy ijod ruhShunosligi deb atalgan yo’nalishlar mavjud.
Estetika va sotsiologiya. Bugungi kunda estetikaning sostiologiya
(ijtimoiyShunoslik) bilan aloqadorligi juda ham muhim. Ma’lumki, har bir san’at
asari alohida inson shaxsiga e’tibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar
Qarang: Аристотел . Сочинения в 4-х т., Т-1, М., Мысл, С. 326.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_44.png)
![tizimi sifatida badiiy tadqiq etadi. Hatto inson va jamiyat bevosita aks etmagan
manzara janridagi asarda ham ijtimoiylik jamiyat a’zosi – muallif qarashlarining
bilvosita in’ikosi bo’lmish uslubda o’zini ko’rsatadi. Zero asar muallifi hech
qachon o’zi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin» bo’lib turolmaydi.
Shuningdek, yirik asarlar sostiologik tadqiqotlar uchun o’ziga xos material bo’lib
xizmat qiladi. Bundan tashqari, sostiologiya jamiyat bilan san’atning o’zaro
aloqalarini, san’atning ijtimoiy vazifalarini o’rganadi; san’atkorning jamiyatdagi
o’rni, mavqei, o’quvchi va tomoshabinlarning ijtimoiy-demografik holatlarini
tadqiq etadi; shaxs ijtimoiylaShuvida san’atkor va san’at asarining ahamiyatini
tahlil qiladi. Bu muammolarni atroflicha o’rganish uchun maxsus san’at
sostiologiyasi sohasi ham mavjud. U ham ijtimoiyShunoslikka, ham
nafosatShunoslikka birday tegishlidir. Ayni zamonda, muayyan san’at asarlari,
janrlari va turlarining jamiyatdagi mavqeini aniqlab beruvchi maxsus sostiologik
so’rov usullari ham mavjudki, ular Shubhasiz, san’at taraqqiyotiga, estetikaning
san’at sohasida to’g’ri yo’nalish tanlashiga ko’maklashadi.
Estetik va dinshunoslik. Estetikaning dinshunoslik bilan aloqasi alohida
diqqatga sazovor. Chunki din va san’at doimo bir-birini to’ldirib keladi va ko’p
hollarda biri boshqasi uchun yashash sharti bo’lib maydonga chiqadi. Buning
ustiga, har bir umumjahoniy dinning «o’z tasarrufidagi» san’at turlari bor:
buddhachilik uchun - haykaltaroshlik, nasroniylik uchun -tasviriy san’at,
musulmonchilik uchun - badiiy adabiyot. Shuningdek, barcha umumjahoniy dinlar
o’z ibodatxonalari bo’lishini taqozo etadi. Ibodatxonalarning esa me’morlik san’ati
bilan bog’liqligi hammamizga ma’lum.
Umuman olganda, dinlar deyarli barcha san’at turlari bilan aloqadorlikda ish
ko’radi. Asrlar mobaynida ana Shu aloqalar natijasi o’laroq, san’at asarining o’ziga
xos ko’rinishi – diniy-badiiy asar vujudga keldi. «Abu Muslim jangnomasi»,
SHohizinda me’morlik majmui, Kyoln jomesi, Rembrandtning «Muqaddas oila»
asari, Hindi-Xitoy mintaqasidagi Buddha ibodatxonalari ana Shunday diniy-badiiy
asarlardir. Ularda diniy g’oyalar badiiyat orqali ifoda topgan. NafosatShunoslik
bunday asarlarni tadqiq etar ekan, albatta, dinshunoslik bilan hamkorlik qilmay](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_45.png)
![iloji yo’q: u o’sha diniy g’oyalarning mohiyatini, har bir umumjahoniy dinning
san’at oldiga qo’ygan talablarini yaxshi bilmog’i va hisobga olmog’i lozim.
Estetika va pedagogika. Estetikaning pedagogika bilan aloqasi tarbiya
muammolarini hal qilish borasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Chunki pedagogika
ham ma’lum ma’noda nafosat tarbiyasi bilan Shug’ullanadi. Lekin bu tarbiya
alohida-alohida, muxtor qismlarga bo’lingan holda, turli yosh va sohalar uchun
maxsus belgilangan tarbiya tarzida, ya’ni muayyan, aniq chegaralarda olib boriladi.
Masalan, maktabgacha tarbiya, o’quvchilar tarbiyasi, sportchilar tarbiyasi v. h.
Pedagogika ana Shu sohalar va yosh bo’yicha olib borilayotgan estetik tarbiya
muammolarini o’rganadi. Estetika esa nafosat tarbiyasining umumiy qonun-
qoidalarini ishlab chiqadi, ya’ni, inson tug’ilganidan boshlab to o’lgunigacha bosib
o’tadigan bosqichlar uchun umumiy bo’lgan tarbiya falsafasi sifatida ish ko’radi.
Demak, rus nafosatShunosi M. Kagan aytganidek, pedagogika tarbiya borasida
taktik tabiatga ega bo’lsa, nafosatShunoslik uning strategiyasidir.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_46.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
A1. J.Ya.Yaxshilikov , N.E.Muhammadiyev.Falsafa:Darslik.-
Samarqand.2021. – 712.
A2. Q.Nazarov [va boshq.]. Falsafa asoslari [Matn]: o‘quv qollanma / -
Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2018. - 380 b.
A3. Falsafa asoslari . (mas. muh: Q.Nazarov ). - Т : O‘zbekiston, 2005. -
384 б .
A4. Dinshunoslik. O‘quv qollanma / - Toshkent: ТИҚХММИ , 2019. - 338
b.
A5 Emirova Ye., Strelsova A. Vvedeniye v filosofiyu. – T.: Universitet,
2008.
A6 Xaitov Sh. O ‘zbekiston falsafa tarixi. –T.: Noshir, 2011. – 560 bet.
A7 Turayev B. Borliq (falsafiy tahlil). – Samarqand.: Imom Buxoriy
xalqaro ilmiy tadqiqot markazi, 2021. – 130 bet.
A8 Shermuxamedova N.A. Falsafa. O‘quv qollanma / - Toshkent. 2010. -
574 b.](/data/documents/ae735e70-1030-4a29-a24d-acf917c03303/page_47.png)
ESTETIKA NAZARIYASI Reja: 1. Estetika fanining predmeti, ob'ekti va falsafiy mohiyati 2. Estetika xaqidagi qarashlar tarixi 3. Estetika kategoriyalari va ularning o'zaro aloqadorligi.
Estetika yoxud nafosatShunoslik eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni o’z ichiga oladi. Biroq u o’zining hozirgi nomini XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo’lmish go’zallik va san’at haqidagi mulohazalar har xil san’at turlariga bag’ishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o’z aksini topgan edi. «Estetika» atamasini birinchi bo’lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Baumgarten (1714— 1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug’ olmon faylasufi G. Laybnist (1646-1716) ta’limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Laybnist inson ma’naviy olamini uch sohaga: aql – idrok , iroda-ixtiyor , his- tuyg’u ga bo’ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan o’rganish lozimligini ta’kidlaydi. Baumgartengacha aql – idrokni o’rganadigan fan – mantiq, iroda – ixtiyorni o’rganuvchi fan esa – axloqShunoslik (etika)ning falsafada ko’pdan buyon o’z o’rni bor edi. Biroq his-tuyg’uni o’rganadigan fan falsafiy maqomda o’z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi xizmati Shundaki, u «his qilish», «sezish», «his etiladigan» singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos – «oyestetikos» so’zidan «estetika» (olmoncha «estetik» – «eshtetik») iborasini olib, ana Shu bo’shliqni to’ldirdi. Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, ko’p o’tmay, u goh «go’zallik falsafasi», goh «san’at falsafasi» sifatida talqin etila boshlandi. NafosatShunoslik fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Gegel esa o’z ma’ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyastiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo’llashga urinishlar bo’ldi... So’zning o’z-o’zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu – « san’at falsafasi » yoki yana ham aniqroq qilib aytganda – « badiiy ijod falsafasi » . Gegelning «estetika» atamasidan ko’ngli to’lmaganligiga jiddiy sabablar bor. Bulardan biri – yuqorida uning o’zi aytib o’tgan fikrlari bo’lsa, ikkinchisi – mazkur so’zning barcha his=tuyg’ularga taalluqliligi. Vaholanki, bu fan faqat nafosatli his tuyg’ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana Shu ikkinchi sababga
ko’ra, «estetika» atamasining talabga javob berishi Shubhali. Buning ustiga allaqachon mazkur fan tadqiqot doirasi san’at hududidan chiqib, inson hayotining deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. Shu bois «nafosatShunoslik» atamasi ham ilmiy muomalaga kiritildi. Zero mazkur atamaga asos bo’lgan «nafis», «nafislik», «nafosat» so’zlari o’z qamrovi bilan fan talablariga javob bera oladi. «Nafis» so’zi «O’zbek tilining izohli lug’ati»da – go’zal, nozik, latif, yoqimli, badiiy jihatdan juda yuksak degan ma’nolarda izohlanadi 1 . Shu sababli Gegelning izidan borib, «Estetika» atamasini saqlab qolgan holda, «nafosatShunoslik» iborasidan ham foydalanish mumkin, deb o’ylaymiz. Endi «Estetika» fanining mohiyatini anglatadigan « san’at falsafasi » va «go’zallik falsafasi» iboralariga to’xtalamiz. NafosatShunoslik tarixida birinchi ibora tarafdorlari ko’pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o’tganimizdek, san’at bu fanning yagona tadqiqot ob’ekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni go’zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham Shu fan Shug’ullanadi. Demak, uning qamrovini san’atning o’zi bilangina chegaralab qo’yishga haqqimiz yo’q. Zero bugungi kunda inson o’zini o’rab turgan barcha narsa=hodisalarning go’zal bo’lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan samolyot, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog’lar – hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, «Go’zallik falsafasi» degan ibora bu fanning mohiyatiga ko’proq mos keladi. Negaki, u faqat san’atdagi go’zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go’zallikni ham o’rganadi. Shuningdek, go’zallikdan boshqa ulug’vorlik, fojeaviylik, kulgililik, mo’’jizaviylik, xayoliylik, uyg’unlik, noziklik singari ko’pdan-ko’p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu o’rinda, Shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go’zallik, bir 1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томли, 2 том, М., Русский язы к , 1981. 497 – 498-б.
tomondan, unsur sifatida ishtirok esta, ikkinchi tomondan, ularning o’zi go’zallikka nisbatan unsur vazifasini o’taydi. Ana Shu xususiyatlarning voqelikda namoyon bo’lishini biz nafosat deb ataymiz. Go’zallik, ko’rganimizdek, nafosatning bosh, etakchi xususiyati hisoblanadi. Shu bois u estetikaning mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero go’zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi estetik tabiatiga ega bo’lolmaydi. Masalan, ulug’vorlikni olaylik. U asosan hajmga, miqyosga miqdorga asoslanadi: Buxorodagi Arslonxon minorasi yoxud Minorai Kalon ulug’vorligi bilan kishini hayratga soladi. Unga tikilar ekansiz, qalbingizni nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi Shunday balandlikdagi kimyoviy korxona mo’risidan zavqlanolmaysiz. YOki yonbag’irdan turib, toqqa tikilsangiz, estetik zavq tuyasiz, ammo xuddi Shunday balandlikdagi shahar chetida o’sib chiqqan axlat «tog’i»ga qarab zavqlanmaysiz. Chunki Arslonxon minorasi me’morlik san’ati asari sifatida go’zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan; tog’ esa tabiat yaratgan ulug’vor go’zallik. Zavod mo’risida ham, axlat «tog’»ida ham hajm, miqdor boru, lekin bir narsa –go’zallik etishmaydi. Minora bilan tog’dagi hajmni salobatga aylantiruvchi unsur, bu – go’zallik. Fojeaviylik xususiyatida ham go’zallikning ishtirokini ko’rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanidagi Austrlistda bo’lib o’tgan rus va franstuz qo’shinlari to’qnaShuvidan so’ng, jang maydonida yarador bo’lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qo’lida bayroq dastasini ushlagancha, ko’m=ko’k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit – bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni o’lgan deb o’ylab, bu manzaradan hayratlanib: «Mana bu – go’zal o’lim!», deydi. Bu o’rinda asar qahramonining o’limi – fojeaviylik, o’limning qahramonlikka aylanishi – ulug’vorlik; fojeaviylik bilan ulug’vorlik xususiyatlarining omuxtalaShuvi natijasida esa go’zal manzara, qayg’uli va ulug’vor go’zallik vujudga kelgan. Shuning uchun ham Napoleonning hayrotomuz xitobi bejiz emas. Ayni paytda go’zallik yuqorida keltirilgan estetik xususiyatlar va tushunchalarning «mustaqilligiga» daxl qilmaydi, faqat ularning hujayrasida u yoki bu darajadagi unsur sifatida ishtirok etadi. Demak, estetikaning
asosiy tadqiqot ob’ekti – go’zallik, biroq, birinchi galdagi vazifasi ana Shu go’zallikni aks ettirish bo’lgan san’at ham o’z navbatida nafosatShunoslikning keng qamrovli tadqiqot ob’ekti hisoblanadi. San’at estetikaning tadqiqot ob’ekti sifatida o’ziga xos olam. Unda estetik xususiyatlar bo’rtib ko’zga tashlanadi. Shunga ko’ra, uni nafosatga burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning o’zini o’ziga ko’rsatuvchi ulkan ko’zgu vazifasini o’taydi. U insonni o’rgatadi, da’vat etadi, go’zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning ko’makchisi, etakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo bo’lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo’lgan barcha jarayonlarni o’rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan esa, san’at asarini idrok etayotgan kishi ruhidagi o’zgarishlarni nafosat nuqtayi nazaridan tadqiq qiladi. Shunday qilib, estetika san’atni to’la qamrab oladi va uning ich=ichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart=sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi – idrok etuvchiga etib borgunigacha bo’lgan va undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi hamda ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zero «San’at falsafasi» iborasining siri ana Shunda. Estetika – falsafiy fanlardan biri. Falsafa esa fanlarning podshosidir. Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni o’z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, Shular asosida insoniyatni haqiqat tomon etaklaydi. Shu bois tafakkurni falsafaning predmeti deb atash maqsadga muvofiq. Estetika esa falsafiy fan sifatida barcha san’atShunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, Shu xulosalar asosida insonni go’zallik orqali haqiqatga etishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, estetika ishlab chiqqan qonun=qoidalar barcha san’atShunoslik fanlari uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozistiya v. h. borasidagi qonuniyatlar barcha san’at turlariga taalluqli. Hech bir alohida san’at turi haqidagi