Mavzu: Etnogenez va etnik tarix Reja: 1. Etnogenez va u bilan bog'liq nazariyalar 2. Etnik tarix 3. O'zbek halqining shakllanish jarayoni ADABIYOTLAR

Etnogenez— etnosning kelib chiqishidir. Tarix fanidagi mavjud ilmiy metodologik ishlanmaga kura etnogenez deb ilgaridan mavjud bo'lgan bir necha etnik komponentlar asosida yangi etnos, elatning vujudga keli-shiga aytiladi. «Etnogenez» tushunchasi fanga ilk marotaba XX asrning 20-yillarida N.YA. Marr tomonidan kiritilgan. Har bir halqding tarixi uning etnogenezi va etnik tarixi bilan uzviy boglikdir. Etnogenez va etnik tarix o'alq tarixi-ning muayyan boskichlarida vujudga kelib, ma'lum b/f.etnosning elat, halq. bo'lib shakllanguniga qadar davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayondir. Odatda. biror bir halqning etnogenezi-ni, uning etnik qatlamlari tarkibini aniklama'y turib, u halq. xakida, u tarkib topgan hudud va uning davlatchyligi to'g'risida biror ilmiy tasavvur yaratish mumkin emas.Akademik SHoniyozovning muloxazalariga kura, etnogenez jarayonida etnosni belgilovchi— hududiy, til va etno-madaniy birliq ijtimoiy-htisodiy va xujaliq etnik nom(etnonim) xrmda uzlikni anglash birligi, siyosiy uyushma birligi, din umumiyligi va boshqa kagor etnik alomatlar muhim ahamiyat kasb etadi27. Ushbu etnik alomatlar va belgilarning barchasi sodir bo'lgandagina etnos - halq. shakllanadi, ya'ni etnogenez jarayoni yakunlanadi. Ammo, amalda bu etn davrda muhim ahamiyat kasb etishi mumkin bo'lmagan. Jumladan, ma'lum bir halqring tashqil topishida til birligi bosh rol uynagan bo'lsa, ikkinchi bir elatning shakllanish jarayonida xujaliq uchinchisida esa moddiy madaniyat etakchi belgi bo'lgan. Bu borada akademik A. Asqarov etnik alomatlarni etnosga xos etnik belgilar va omillar deb yuritadi. U etnosni uyushtiruvchi mazkur zaruriy ijtimoiy, ikti-sodiy-siyosiy omillar hamda etnik belgilarga uududiy birliq ijtimoiy-htisodiy ho 'jalik birligi, etnomadaniy birliq til birligi, etnik nom birligi, uzlikni anglash birligi va nixoyat siyosiy uyushma (politicheskaya konqolidaqiya)larna kiritadi. Olim etnik alomatlar aloxida olingan

kiska bir davrda yuz bermaydi, balki uzoq davom etgan etnogenetik jarayon davomida birin-ke-tin tarkib topib boradi,— deb ta'kidlaydi. Maxsus ilmiy adabiyotlarda kursatilishicha, etnogenez jarayo-nining ikki usuli mavjud. 1). Tub erli (avtoxton) etnik kompo-nentlarning uzaro yaqinlashuvi, ularning kuo'iilib, birgalikda tarakkiy etib borishi; 2). SHakllangan yoki shakllanayotgan etnik birlikka boshqa hududlardan kuchib kelgan komponentlaming maxdgogay aholiga kushilishi. Odatda yangi etnosning shakllanishi jarayonida, ya'ni etnogenez boskichida va undan keyin ham har xil tarixiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga kura yangi-yangi etnik kauanriar kuCHpilib boradi. YAngi etnos vujudga kelgach. oldingi etnik komponentlar aloxida etnik birlik sifatida asta-sekin yukolib, tarix saxnasini batamom tark etadilar (masalan, saklar, massagetlar, toharlar, va boshqalar) yoki kdoman (etnik tarkibi uzgargan xrlda) saklanib keladilar. SHu o'rinda ta'kidlash joizki, yangi birlik shakllanishi jarayonining oxiriga etishi bilan ham etnik jarayon tuxtab kilmaydi. Shakllangan etnik birlikka turli davrlarda yangi-yangi komponentlarning kushilishi yoki undan ajralib chikib ketish xrllari etnik birlik shakllangandan keyin ham davom etadi. Darxakikat. dunyoda hech bir halq. yuo'ki, u uz etnogenez jarayonining ilk boskichlaridan to millat darajasiga kutarilgunicha bo-shka etnik kushilmalarsiz rivojlangan bo'lsa. Jumladan, o'zbek halqining etnogenczi bunta yakdol misol bo'la oladi. O'zbek halqi etnogenezining ilk boskichlaridan to halq. sifatida shakllanib bo'lguniga qadar uning asosiy tarkibini tashqil etgan avtoxton suo'gdiy- norazmiy va kadimgi turkiy katlamlardan tashkari o'ziga turli davrlarda har xil mikdorda mahalliy

vatevarak-atroflar-dan kelib ko'shilgan etnik guruhdarni singdirib borgan. Demaq sayyoramizdagi barcha halqlar kelib chiqishi jihatidan ko'p etnik katlamlidir. Htnogenezni (ayniqsa uning dastlabki boskichlarini) tadqiq etish etnologiya. etnik antropologiya. arxeologiya, etnolingvistika, folklor materiallaridan foydalangan xrlda kompleks yonda-shuvni talab kiladi. Xozirgi davrda etnogenezga oid bugungi kunda turli-tuman qarashlar va konqepqiyalar mavjud. Jumladan. ayrim mutaxasis-lar (L.N. Gumilyov) etnosni biofizik voqelik deb biladilar va shubois etnogenez tizimini tabiiy jarayonlar bilan bog'liq deb xisoblaydilar. Mazkur konqepqiyaga bra. etnos biosferaning tar-kibiy qismi bo'lgani uchun undagi krnuniyatlarga buo'ysunadi. et nogenez esa biosferada sodir bo'ladigan jarayonlarning bir qismi deb xdsoblanadi . Akademik A. Askarovning fikricha, «har bir halq. tarixi uning etnogenezi va etnik tarixi bilan uzviy bog'liq. Etnogenez va etnik tarix esa tarix fanining bosh masalasidir». Uning ezishicha. halq. tarixining etnogenez qismi uning elat, halq; bo'lib shakl- languniga qadar bo'lgan tarixidan iborat... Kdchonki, etnik bel-gilar va alomatlarning barchasi sodir bo'lganidagina etnos-halq. shakllanishi uz nixryasiga etadi. SHakllangan etnosning bundan keyingi tarixi fanda etnik tarix nomi bilan yuritiladi29. Akademik olimning bunday qarashlari etnogenez va etnik tarix mu- ammosi doirasida etnologiya fanida ilgari surilgan chukur mu-shoxadali goyalardan bin ekanligini e'tirof etgan hodda shuni ham ta'kidlash kerakki, bu borada bophacha kdrashlar ham bildi-rilgan. Jumladan, akademik q SHoniyozovning fikricha, etnik tarix — o'rganilayotgan halqding ibtidoiylikdan boshlab, bir kancha tarixiy boskichlarni utib to bizgacha davom kilib kelgan katta Idavrni kamrab oladi. Boshqachasiga etnik tarix tushunchasi etnosning kadimda va ilk o'rta asrlarda I mavjud bo'lgan iddizla-rini. ularning aloxida etnik jamoa (etnik birlik) bo'lib shakl-lanish davrini hamda etnosning keyingi tarakkryot tarixini (to millat bo'lib shakllanishiga kdqar) o'tgan davrini loV. iehiga oladi. Biroq. har ikki muallif ham etnos-xahning shaklanishi mil-latning shakllanish Idavriga to'g'ri

kelmaydi, degan umumiy xu-losaga keladilar. Har ikki muallifning fikricha. Imillatning shakllanishi etnogenetik jarayon kabi uzoq davom etadigan tarixiy jarayon bo'lib. millat etnik tarixning eng yuqori chuXkisi. kamolot boskichidir. Bu boskichga kutarilgan halqring davlati Jmillat nomi bilan yuritiladi, aniq hududiy chegarada muomalada bo'lgan umumhalq.-millat tili Idaviat tili makrmi darajasiga kuta-riladi, uzlikni anglash darajasi esa fuqarolarning hayot mazmu-Iniga. kundalik turmush tarziga aylanadi. 3. O'zbek halqining shakllanish jarayoni O'zbekiston Respublikasi aholisining asosiy qismini o'zbeklar tashqil etadi. O'zbeklar faqat O'zbekistondagina emas Markaziy Osiyodagi eng kup sonli halq xisoblanadi. Markaziy Osiyo aholisining 35% ni o'zbeklar tashqil etadi. O'zbekistonda (20 mln 800 ming, 2005 yil), Tojikistonda (1.2 mln. ziyod), Kirgizistonda (550-600 ming), qozogistonda (332 ming). Turkmanistonda (320-330 ming) o'zbeklar yashaydi. Bundan tashkari, Afronistonda (2.5 mlndan 4 mlngacha), Rossiya (123 ming, 2002Y.), Saudiya Arabistonida (550-600 ming,), Xitoy Halq. Respublikasining Sinqzyan - Uygur avtonom rayonida (13,7 mingdan orp), kolaversa, Turkiya, Germaniya, AKDP kabi uzoq xorij mamlakatlarda ham o'zbeklar yashaydilar. Rasmiy ma'lumotlarga kura o'zbeklarning umumiy soni 25 mln. dan orth (2000 y.). O'zbeklarning yosh tarkibi ancha navkiron bo'lib, 1989 yilgi ma'lumotlarga kura 15 yoshga-cha bo'lganlar umumiy