Falsafiy tafakkur taraqqiyotining bosqichlari
![MAVZU: Falsafiy tafakkur taraqqiyotining bosqichlari
REJA:
1.Qadimgi Yunon-Rim falsafiy maktabi.Antik falsafada Demokrit, Geraklit,
Aflotun va Arastu ta’limotlari. Ellinizm davri falsafasi
2.Xristianlik va Avriliy A vgustin falsafiy ta’limotining vujudga kelishi
3.Ilk o’rta asrlar falsafiy tafakkur rivojida apologetika, patiristika va
sxolastika. Nominalizm va realizm.](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_1.png)
![1 -masala. Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va Rimga
tegishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda
Milet falsafiy maktabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arju va boshqalarning falsafiy,
tabiiy-ilmiy, ijtimliy-axloqiy ta’limotlari o’rganiladi.
Qadimgi Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlareramizdan avvalgi VII-VI
asrlar o’rtasida Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi
vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksmenlardir. Uning asoschisi Fales (yer.av. 624-
547 yillar) o’z davrining yetuk siyosiy arbobi, jo’g’rofi, faylasufi bo’lgan. Fales
ta’limotiga ko’ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido-suvdan
paydo bo’lgan va yana suvga aylanadi hamda bu moddiy birlik doimo o’zgarishida
bo’ladi. Anasimandr (Falesning shogirdi) (yer.av. 610-546 yillar). U «Tabiat
haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yetib kelmagan. Fales olamning
asossiga suvni qo’ygan bo’lsa, Anaksimandr dunyo cheksiz, gazsimon apeyrondan
iborat deydi.
Anaksimandrning fikricha, xamma narsa apeyrondan kelib chikadi va ma’lum
bir vaktda apeyronga kaytadi. Apeyronning doimiy xarakat qilib turishi,
Anaksimandrning fikricha, qarama-qarshiliklarning kelib chiqishi tufayli bo’ladi,
buning natijasida bir xil narsalar paydo bo’lib, boshqalari yo’qolib turadi.
Dunyodagi bu narsalarning mavjudligi hech qanday xudolarning ta’siriga muhtoj
emas. Anaksimandr qadimgi Yunoniston fanida odamning paydo bo’lishini
isbotlashga uringan olimlardan biri bo’lib hisoblanadi. Uning fikricha hayvonlar
dunyosi qurib qolgan dengiz ostida paydo bo’lib, birinchi hayvonlar suvda
yashyaganlar keyinchalik qirg’oqqa chiqqanlar, odamlar esa baliqlardan paydo
bo’lgan.
Milet maktabining keyingi vakili Anaksimen (yer.oldin 585-525 yillar)
hisoblanadi. Anaksimen Anaksimandrning shogirdi bo’lib, uning mavhum
materiyasi «apeyron»dan yanyada konkret materiya formasiga – havoga qaytadi.
Anaksimenning fikricha, butun narsalar doimiy harakatdagi havodan paydo bo’lib
va yanya havogv qaytib turadi. Siyraklashib, suyuqlashib ketgan havo olovga,
suyuqlashib ketgan havo esa yerga, toshga aylanadi. Havo Anaksimenning](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_2.png)
![fikricha, sovuqdan suyuqlashib va issiqdan quyuqlashib turadi. Uning fikricha,
xudolarning o’zlari moddadan-havodan kelib chiqib, kosmik o’zgarishlar
xudolarning ta’siri bilan emas, balki moddaning doimiy o’zgarishi natijasida paydo
bo’ladi. Qadimgi Yunonistonning efera shahrida (yer.av. 544-583 yillar) Geraklit
degan faylasuf yashagan. U qadimgi Yunonistondagi stixiyali dialektikaning
asoschisi bo’lib hisoblanadi.
Geraklit miletchilar singari dunyoning boshlang’ich asosi deb konkret modda
– olovni oladi. Geraklitning fikricha, dunyo qonuniy ravishda alangalanib va
so’nib turuvchi olovdir. «Hamma narsadan tarkib topgan dunyoni, - deydi Geraklit,
- xudolardan ham hech biri yaratmagan, dunyo qonuniyat bilan so’nadi, abadiy
tirik olov bo’lib kelgan, hozir ham shunday va bundan keyin ham shunday
bo’lajak».
Geraklit ta’kidlaganidek: «Hamma narsa mavjuddir va ayni zamonda mavjud
emasdir, chunki hamma narsa oqib turadi, hamma narsa doimiy bo’lish va
yo’qolish jarayonidir».
Geraklit o’zining «hamma narsa oqib turadi, ammo hamma narsa doimo
o’zgarib turadi» degan dialektik fikri bilan dunyoni oqib turadigan daryo bilan
taqqos qiladi. Geraklit: «oqib turgan daryoga ikki marta tushib bo’lmaydi», -
deydi. Daryo oqib turishi tufayli, har bir tushganimizda unda yangi suvlar oqib
turadi. Geraklitning fikricha, tabiatning doimiy o’zgarib turishining sababi –
narsalarning ichki qarama-qarshiliklaridir.
«Hamma narsa kurash orqali maydonga keladi»- deydi Geraklit. Uning
fikricha, qarama-qarshiliklar o’zaro kurash holatida bo’lib turganlari holda, bir-
birlariga o’tib turadilar.
Geraklitning fikricha, doimiy o’zgarish, harakat va o’zaro qarama-qarshi
tomonlarga o’tish – jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog’liq. Masalan, Dengiz
suvi inson ehtimoli uchun yaroqsiz bo’lsa baliqlar uchun ayni muddaodir.
Geraklitning fikricha bilish jarayoni kishi sezgi organlari orqali olingan
tasavvurlardan boshlanib, tafakkur orqali takomillashadi.](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_3.png)
![Pifagor (yer.av. 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashyab
o’tgan. U qadimgi yunonistonda diniy-mafkuraviy falsafiy maktab, ya’ni
pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o’zining siyosiy qarashlari tufayli podsho
Polikret bilan chiqisha olmagan. Va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko’chib
ketgan, o’sha yerda o’z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish
jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilarning
ta’limotiga ko’ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki
ideallashgan raqamlar yotadi, narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar
mahsulidir. Pifagorchilar birinchi bo’lib yunonistonda tabiatdagi narsa va
hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar
oilasiga mansub bo’lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U tartib to’g’risidagi
ta’minotni yaratib, faqat aristokratlar o’rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muhim rol
o’yonaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir.
Yeley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofakt (yer.av. VI-V asr) shoir va
faylasuf bulgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilim olish maqsadida
Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so’nggi yillarini eley
shahrida o’tkazgan. Tarixchi Diogen Layertskiyning yozishicha, ksenofont «Tabiat
haqida» asarlarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan,
xolos. U ko’p xudolika hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o’simlik
dunyosiga dahldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib ltfologiyani rad etishga
harakat qilgan. Uning falsafiy ta’limotiga ko’ra, tabiat- o’zgarmas va harakatsizdir,
«hamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi», «biz
hammamiz yerdan tug’ilganmiz va yerga aylanamiz. Ksenofont qadimgi yunon
faylasuflaridan birinchi bo’lib bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr
yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga turtki bo’ldi.
Qadimgi yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o’rin tutadi. Sofistlar
antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoselogiya (bilish to’g’risidagi fan)
muamolari bilan щ ug’ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, yani
o’qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_4.png)
![iborat bo’lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o’rnatishga xizmat qilgan. Ularning
talimoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ko’rsatgan.
Afinaning buyuk faylasufi Suqrot (yer. av. 469-399 yillar) avvalo sofistlar
shogirdi bo’lib, keyinchalik ularning asosiy nuqtai nazarlarini qattiq tanqid qiladi.
Odam nima, uning ongi nima? Degan savolga javob axtarish Suqrot
faoliyatining asosida yotadi. «O’z-o’zingni angla!» Suqrotning yeng sevgan shiori
edi. U ongning nafaqat subektiv, balki obektiv mazmunga ega ekanligini
isbotlamoqchi bo’ldi, buni u aql deb atadi. Aql yesa faqat individual fikirlargagina
ega bo’lib qolmasdan, yalpi umumiy, barcha uchun majburiy bilimni ham taqozo
etadi. Binobarin, bahs vositasi ilk birgalikda haqiqatni izlash kerak, deydi u.
Adolat nima ezgulik nima, eng yaxshi davlat qurulishi nima, degan savollarga
javob berishga intiladi.
Suqrot tadqiqotlari markazida xuddi sofistlar singari inson hayoti, uning
jamiyatdagi o’rni va maqsadi hamda adolatli ijtimoiy tuzim muammosi turadi.
Falsafa ezgulik va yovuzlikni aglav olishda odamlarga yordam berishi kerak deb
xisoblaydi. U axloqsizlik amalda haqiqatni bilmaslik natijasidir,degan xulosaga
kelgan.Suqrotning shogirdi Aflotin (yer.av.428-347-yillar jahon falsaafaasi
tarixida o’chmass iz qoldirgan buyuk allomadir.
Aflotin falsafasi g’oya asosida g’oyalar to’g’risidagi ta’limot yotadi. Aflotun
narsalarining dastlabki asosini g’oya tashkil qiladi, sezgilar orqali qabul
qilinadigan narsalar esa, g’oyalar dunyosining soyasidir, deb ta’lim beradi.
Aflotun bir-biridan ajralgan ikki dunyo g’oyalari va narsalar dunyosi bor,
odamlar ham narsalar dunyosida ya щ aydilar,deb ta’lim beradi. Aflotun
fikricha,g’oyalar, doimiy, o’zgarmaydi, real borliqqa ega; sezgiorganlarimizda
ifodalangan narsalar esa paydo bo’lib yo’qolib turi щ lari tufayli doimiy
o’zgaruvchan emasdirlar. Uning fikricha,yeng oliy g’oya-bu xudo to’g’risidagi
g’oya. Aflotuning bu fikirlari idealizm bilan din o’rtasidagi bog’lanishning yaqqol
ifodasidir. Uning aytishicha, sezgi organlarimiz orqali olingan g’oyalar dunyosi
to’g’risidagi bilimgina haqiqiy bilim bo’la oladi. Aflotun o’zining bilish nazariyasi
asosiga doimiy g’oyalar va o’tkinchi narsalar dunyosini qo’yishi tufayli, bilim-](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_5.png)
![g’oyalar orqali, tasavvur narsalar orqali bo’ladi, deb tushuntiradi. Shuning
natijasida Aflotun sizgi organlarimiz orqali olingan tasavvurlarni bilim sohasidan
chiqarib tashlab, sezgi organlarimiz bilan bog’liq «bo’lmagan» abstrakt
tafakkurgagina haqiqiy bilim bera oladi, deb hisoblaydi. Aflotun abstrakt
tafakkurni sezgilarga bog’liq bo’lmagan, g’oyalar dunyosida yashovchi ruhni kishi
tamonidan «yeslash» jarayoni natijasida, deb tushuntiradi. Aflotun jamiyat va
davlat to’g’risidagi ta’lumoti uning dunyoqarashida, markazi o’rinlardan birini
tashkil etadi. U faqat antik davr falsafasi – antologiya va gnoseovogiyaning
klassigi bo’lib qolmay, mumtoz antik siyosiy nazariya va pedogikaning bilimdoni
ham bo’lgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir «Davlat», «Qonunlar»,
«Siyosat» va «Kritiy» nomli asarlar yozib qoldirgan. «Davlat» asarida jamiyat
haqida, uning ideal siyosiy tuzumi to’g’risidagi qarashlarini markaziy ta’limoti-
g’oyalar nazariyasi bilan uzviy bog’liq holda ilgari surgan. Uning fikricha,
davlatning to’rtta shakli mavjud: teokratiya; oligarxiya; demokratiya; tiraniya.
Aflotunning ideal davlat to’g’risidagi orzulari negizida adolat g’oyasi yotadi.
Aflotun aytganidek, jamiyat barcha a’zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga
bo’ysunishi ijtimoiy taraqqiyotning asosiy garovidir.
Qadimgi Yunoniston olimlari ichida eng ko’zga ko’ringan mutafakkirlardan
yana biri Arastu (yer. avv.384-322 y ) edi. Arastu 20 yil Aflotun akademiyasida
ta’lim olib, uch yil mobaynida Iskandar Zulqarnaynning ustozi bo’lib xizmat qildi.
Iskandar Zulqarnayn podsho bo’lib , Sharqqa yurish qilishi bilanoq Arastu Afinaga
qaytdi. Bu yerda u Aflotun akademiyasi bilan birgalikda o’zining «Likkey» nomli
falsafa maktabini tuzdi va shu davrda o’zining asosiy ilmiy asarlarini yozadi.
Falsafani borliqning umimiy xususiyatlari to’g’risidagi fan hisoblab, unga
«birinchi falsafa» deb nom beradi (keyinchalik «meta-fizika»deb yurgiziladi.
Falsafaga doir «Metafizika», tabiiyot bilimlariga doir «Fizika» va jamiyat
hayotiga doir «Davlat», «Siyosat» Arastuning asosiy asarlari hisoblanadi.
Arastu zabardast olim bo’lib mantiq, psixologiya,falsafa, ahloq, notiqlik
san’ati, tabiiy fanlar bo’yicha o’lmas bebaho asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha
asarlari borliqni o’rganishga qaratilgan. Mantiqqa oid asarlarning barchasini](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_6.png)
![“Organon” (“ N urol”) nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga
nazariy va amaliy fanlarga bo’lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo’l yo’riq
ko’rsatishga ,biror bir foydali ishni amalga yo’naltirilgan. U nazariy fanlarni uch
qismga falsafa (metofizika) ,matematika va fizikaga ajratilgan.
Faylasuf ta’limotiga ko’ra, amaldagi narsa va hodisalar to’rtta sababga ega.
Bular moddiy sabab, ya’ni modda (materiya) ,shakliy sabab yoki shakl, yaratuvchi
sabab, piravar sabab yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha,
harakat manbaidir. Masalan, ota va bolaning ulg’ayishiga sababchidir. Arastu
piravar sabab (maqsad sabab) vositasida insonga hos bo’lgan maqsadlarni tabiat
xodisalariga ham tatbiq etmoqchi bo’lgan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni
paytda, olam o’zining abadiy sababi, ya’ni harakatlantiruvchikuchiga ega. Arastu
Aflotunning bilish bu g’oyaalar dunyosidagi o’lmas ruxni eslanishi degan
qarashini tanqid qilib, dunyoni bilish mumkinligini e’tirof etadi. u bilishning
manbaini tabiatni o’zidan, obektiv borliqda kuradi. Bilish jarayonida u sezgilarga
katta urin beradi, seyegilar orqali olingan hissiyotlar obektiv mavjud bo’lgan va
hodisalarning obrazi, deb hisoblaydi.
Arastuning jamiyat va davlat to’g’risidagi ta’limoti “Davlat” “Siyosat” kabi
asarlarida bayon etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyat erkin va
farovon hayoti uchun xizmat qilishi lozim.
Bu davrning eng ko’zga ko’ringan mutafakkirlari Levkipp va Demokritdir.
Levkipp (yer.av.500-440 yillar) qadimgi Yunoniston falsafasida deyarli birinchi
marta atomistik qarashlarni olg’a surdi. Uning ta’limoti bo’yicha dunyodagi butun
narsalar juda mayda bo’linmaydigan moddiy narsalardan, atomlardan («atomas»
grek tilida «bo’linmaydigan») iborat. Bundan tashqari, Levkipp dunyodagi
narsalarning paydo bo’lishi, yo’qolishini ma’lum zaruriyat va sababiyat bilan
bog’laydi.
Qadimgi Yunoniston falsafasi tarixida yangi yo’l ochgan buyuk olim
Demokrit (yer.av.460-370) yillar. U Misr, Hindiston va Bobil kabi mamlakatlarga
sayohat qilib, bu mamlakatlar olimlarining ta’limotlarini o’rgandi. Demokrit o’z
davrining butun ilmiy boyligini o’zlashtirgan, har tmonlama keng bilimli](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_7.png)
![faylasuflardan edi. Demokrat ham Levkipp singari dunyoning moddiyligini e’tirof
qiladi va uning atomistik ta’limotiga tayanadi. Demokrit dunyoning birinchi va
dastlabki asosini atomlar va bo’shliq tashkil qiladi, deb ta’lim beradi.
Demokritning fikricha, atomlar ko’zga ko’rinmaydigan mayda, moddiy
bo’lakchalardani iborat bo’li, tabiatdagi butun narsalar, shu jumladan, odamlar
ham shu atomlardan tarkib topganlar. Demokrit harakatni atomlarning o’zlariga
xos xususiyati dem, harakatning realligini e’tirof qiladi va materiya bilan
harakatning ajralmas, bir-biriga bog’liq ekanligini ko’rsatadi. Demokrit olamning
cheksiz dunyolardan iborat ekanligini va biz yashab turgan yer koinotdagi bir
kichkina sayyora, deb hisoblaydi. Uning fikricha, olam «buyuk bo’shlik» bo’lib,
cheksiz fazoda atomlarning bir-biri bilan to’qnashishi turli dunyolarni keltirib
chiqaradi.
Demokrit tasodifiyatni inkor etgan. U «na tabiatda, na jamiyatda hech bir
narsa tasodifan paydo bo’lmaydi», deb yozgan. Demokritning falsafiy qarashlarida
ahloqiy ta’minot muhim o’rin tutadi. Uning bu boradagi qarashlari bilan uzviy
bog’liqdir. Davlat manfaatlari qolgan barcha narsalardan ustun turmog’i lozim.
Me’yor, deydi faylasuf, axloqning tabiat insonlarga in’om etgan kuch va
qobiliyatga mos kelishidadir. Donolik uchta hosil keltiradi: yaxshi fikrlash; yaxshi
so’zlash; yaxshi harakat qilish. Uning ta’limoti bugungi kunda insonlarni axloq-
odobga, diyonatga da’vat etadi.
Antik davrning faylasufi epikur ( yer . av .241-270 y .) edi . Epikur afinada
o’zining filosofik maktabini ochib, Demokrit tarafdori edi, uning atomistik
ta’limotlarini olg’a suruvchi sifatida maydonga chiqda.
Yepikur falsafaning asosiy vazifasi-kishilarga baxtiyorlikka erishish yo’lini
ko’rsatishdan iborat, deb tushintiradi. Uning fikricha , kishi baxtiyor bo’lish uchun
tabiat va uning qoniniyatlarini o’rganishi lozim . Shunga asoslanib, u o’z falsafasini
uch qismga: fizikaga, kanonika yoki logika va etikaga bo’ladi.
Yepikur o’zining bilish nazariyasida sezgilarga katta ahamiyat berib , ularni
bilishning birdan - bir manbai , deb hisoblaydi](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_8.png)
![Yepikur ta’limotini rimlik Lukresiy Kar ( yev . av .99.55 yillar ) davom ettirgan .
U «Narsalarning tabiati to’g’risida» nomli asari bilan mashhur bo’lgan.
Yashashdan maqsad, deb yozgan Lukresiy, baxtli hayotl kechirishdan iboratdir.
Jamiyat ham, huddi tabiat singari, o’z qonunlariga ega hamda tabiat qonunlariga
tayangan holda rivoj topadi, deydi u. Uning falsafiy qarashlari o’z davri va o’rta
asr falsafasiga ta’sir ko’rsatgan.
Uning fikricha , modda ( materiya ) – abadiy , bir holatdan ikkinchi holatga
o’tib , shaklini o’zgartirib yashash - uning xossasi . Odamdagi barcha narsalar ikkiga
– oddiy va murakkab turga bo’linadi. Lukresiy Kar atom harakatining uchta turini
sanab o’tgan. Bular-narsalarning og’irlikka ega bo’lgani uchun to’g’ri chiziqli
harakati, narsaningo’zicha og’ish harakati, narsaga turtki bo’lgan asosga
qaratilgan harakat. Lukresiy nazariyasi mohiyatan sodda bo’lsa-da,
tabiatshunoslikka ulkan ta’sir ko’rsatgan.
Yevropada qadimgi Yunon va Rimdan o’rta asrlar falsafasigacha, ya’ni
miloddan ilgari 1 asrdan XIV asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha
oqimlar paydo bo’ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki xil jarayonni ko’rish
falsafasida ikki xil jarayonni ko’rish mumkin: 1. Xristianlikning shakllanib davlat
dini va mafkurasiga aylanishi; 2. O’rta asrlarga kelib inkvizisiyaning ustivor
yo’nalishga aylanishi. Gnostika, apologetika, partistika, realizm, nominalizm va
boshqa oqimlar o’ta davr falsafasining qiyofasini belgilaydi.
2-masala . Yevropada Qadimgi Yunon va Rimdan o’rta asrlar falsafasigacha,
ya’ni miloddan ilgarigi I asrdan milodning XIV asrigacha, bir yarim ming yil
davomida bir qancha oqimlar paydo bo’ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki
xil jarayonni ko’rish mumkin: 1. Xristi-anlikning shakllanib davlatdini va
mafkurasiga aylannshi. 2. O’rta asrlarga kelib inkvizisiyaning ustuvor yo’nalishga
aylanishi. Gnos tika, apologetika, patristika, realizm, nominalizm va boshqa
oqimlar o’sha davr falsafasining qiyofasini belgilaydi.
Bu davr falsafasida o’z o’rniga ega bo’lgan gnostisizm eramizning 150
yillarida o’zining yuksak ravnaqiga erishadi. Ular shunday falsafiy ta’limot
yaratdilarki, ularning fikricha, Xudo ruh sifatida yovuzlikda mutlaqo sof, inson esa](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_9.png)
![o’z tabiatining ruhiy jihati bilan xudoga moslashgan. Bu masalada gnostisizm
faylasuflari xristianlikni yunon falsafasi bilan birlashtirishga harakat qildilar.
Dualizm — gnostisizmning asosiy yo’nalishi, bu oqim tarafdorlari moddiy va
ruhiy dunyo o’rtasida mustahkam chegara mavjud, deb ta’kidlaydilar. Ular
ta’limotida materiya hamma vaqt yovuzlik timsolidir. Bundan ular Xudo hech
mahal moddiy dunyoni yaratishi mumkin emas, deb xisoblaydilar
Apologetlar xristianlik tarixida I va III asrlarda vujudga keldi. Apologetika
so’zining lug’aviy ma’nosi "himoya qilish", demaqsir. Apologetlar hukumatning
xristianlikka bo’lgan dushmanligini bartaraf qilishga, Rim davlatining xristianlikni
ta’kib qilishi hech qanday okdashga loyiq emasligini isbotlashga harakat qilganlar,
o’z asarlarida mushriklik (ko’p Xudolik) adabiyotlaridan olingan bahslashish (dia -
log) shaklidan yoki apologetikaning mumtoz shaklidan foydalanganlar.
Apologetlar asarlarida ikki an’ana yaqqol sezilib turadi. Ya’ni, inkor qilish va
tasdiklash. Ular eng avval mushriklar tomonidan xristianlikka qo’yilgan ayblar —
g’ayriodatiy harakatlar, dabda babozlik kabilarni inkor qilganlar. Xristianlikning
sofligini esa tasdiqlaganlar. Bu sohada Yustinning "Birinchi apologeya", "Ikkinchi
apologeya" asarlarini. Tulcan va_Anaksagor kabi fayla-suflar faoliyatini ta’kidlash
lozim.
“Patristika” suzi “ota” (“padre”) so’zidan kelib chiqqan. Bu nom bilan odatda
Yevropada yepiskoplarni ularga hurmat sifatida ataganlar. Sharqda mashhur
bo’lgan cherkov otalaridan biri Ioan Zlatoust (347—407) edi. Uning 640 ta
da’vatlaridan ko’pchiligi avliyo Pavel nomalarinint sharhi edi. Uning asarlarida
Injilni amaliy qo’llash sof axloqiy masalalar bilan qorishib ketgan.
G’arbda eng yirik cherkov otalaridan biri "Pok" degan unvonga sazovor
bo’lgan Avreliy Avgustin (354—430) hisoblanadi. U faylasuf va ilohiyotchi
bo’lgan. Uning o’sha davrdagi eng mash-hur asarlaridan biri "Sig’inish" 401 yilda
yozilgan. Bu asarda u o’zining xristianlikkacha bo’lgan hayotini yozadi. "Bibliya"
oyatlari ramziy — timsoliy bayon kilinadi. U mushriklik falsafasini qora-laydi.
Uningcha, bu falsafa insonni xristian dinichalik hech mahal haqiqatga olib
kelmaydi. Avgustin bahs shaklida boshqa (dialog) falsafiy asarlar yozgan.](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_10.png)
![“Sxolastika” so’zchi yunoncha "shkola"dan ("shola") olingan bo’lib, "o’qish
joyi", "maktab" ma’nolarini anglatadi. Buyuk Karl saroyida o’qituvchi-lik
qilganlarni yoki umuman saroy maktabidagi o’qituvchilarni sxo-lastlar deb
ataganlar. Shuningdek, dinni o’rganishda falsafani tatbiq qilgan o’rta asr olimlarini
ham sxolastlar deb ataganlar. Sxolastikani ma’lum darajada ilohiyotni aqlga
moslashtirish, dinni tafakkur yordamida quvvatlashga bo’lgan intilish, deb ham
baholash mumkin. O’sha davrda ilohiyotni muqaddas kitoblar aqidalari asosida
emas, balki falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilish toqozo qilinardi. Sxolastlarning
maqsadi e’tiqod aqlga muvofiqmi, de-gan savolta javob berish bo’lgan.
Realizm .
Uning yirik vakillaridan biri kenterberiyalik Anselm (1038— 1109)dir. U
Shimoliy Italiyada tug’ilgan, 1093 yilda Kenterberiysk shahrining arxiyepiskopi
etib tayinlanadi. Anselm o’zining ikki asari bilan mashhur.
Birinchisi, "Monopoliya" — Xudoning borligini sabab va oqibat
munosabatlari tizimida isbot qilish. Bu isbot — kosmologik isbotning shakli
sifatida shunday talqin qilinadi: inson hayotda ko’p ne’matlardan foydalanadi. Bu
ne’matlar esa eng oliy ilohiy ne’matlarning aksidir. Ular orqali hamma narsalar
mavjuddir. Uzluksiz tanazzulni tasavvur qilib bo’lmagani sababli hamma
narsaning, bir sababchisi bo’lishi kerakki, biz uni Xudo deb ataymiz.
Anselmning ikkinchi asari "Prologion" Xudo borligining deduktiv isbotidir.
Uning ta’kidlashicha, har bir odam uchun oliy va komil mohiyat haqida g’oya
mavjuddir. Bu g’oya esa obektiv mavjudlikka ega bo’lgan reallikka mos keladi.
Arastu ta’limotining ko’p tomonlarini qabul qilgan o’rta asr sxolastlari
mo’tadil realistlar, deb atalganlar. Ularning yirik vakillari Per Abelyar va Foma
Akvinskiylar bo’lgan.
Britaniyada tutilgan P. Abelyar (1079— 1142) Per Abelyar juda
yoshligidanoq o’z bilimi bilan mashxur edi. Abelyar — mo’tadil realistdir. Uning
ta’kidlashicha, reallik yoki universaliy dastlab Xudo aklida mavjuddir, undan
keyin narsalarnin o’zida mavjuddir va nihoyat, odamlarning ongida mavjuddir,
abelyar "Men e’tiqod qilish uchun bilaman", degan g’oyani ilgari surgan. Uning](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_11.png)
![fikricha, insonning o’limi Xudoni rozi qilish uchun emas, balki odamlarni Xudoga
bo’lgan muhabbat bilan taajjubga solish va odamlarga axloqiy ta’sir ko’rsatish
maqsadida sodir bo’ladi. Bu bilan odamlar o’z hayotini xudoga bo’ysundiradilar.
Bu qarash axlo-qiy ta’sir qilish nazariyasi deb ataladi.
Foma Akvinskiy (1224—1292) mo’tadil realizmning yana bir yirik vakili
hisoblanadi.
Akvinskiy ta’limoticha, dunyo iyerarxik narvondan iboratdir. Uning eng quyi
qismida yer va 4 elementdan iborat bo’lgan hamma narsalar mavjuddir. Odam ruhi
xudo va moddiy dunyo o’rtasidagi joyni egallaydi. Dunyoviy jamiyat tepasida esa,
papa boshchiligidagi ilohiy davlat turadi.
G’arb ma’naviy sivilizasiyasi o’zgarishlarga, haqiqatning tagiga yetish
yo’lidagi izlanishlarga ochiq bo’lgan. Bu izlanishlar turli, shu jumladan ateistik,
intellektual va amaliy yo’nalishlarda kechgan.
Umuman olganda qadimgi dunyo falsafasi keyingi davrlardagi falsafiy
tafakkur va madaniyatga, kishilik jamiyatining rivojlanishiga ulkan ta’sir
ko’rsatgan.
O’rta asrlarda G’arb va Sharqda falsafa rivojlanishining umumiy belgilari.
Birinchidan, o’rta asrlar G’arb va Sharq falsafasi avvalo feodal jamiyat falsafasi
bo’lib, u ilohiyot va dinning hukmronligi bilan tavsiflanadi. Feodal tuzum
sharoitida feodal mulkdorlik bilan bir qatorda hunarmandlar va dehqonlarning
shaxsiy mehnatiga asoslangan xususiy xo’jaligi mavjud bo’lgan. Feodal ishchini
sotishi va sotib olishi mumkin bo’lgan, lekin ishchini o’ldirish huquqi unga
berilmagan. Ishlab chiqarish munosabatlarining bunday rivojlanishi ularni ijtimoiy-
psixologik va mafkuraviy jihatdan mustahkamlashni talab qilgan. Feodal
madaniyatni mafkuraviy jihatdan ta’minlovchi integrasion asos din bo’lgan.
Ikkinchidan, o’rta asrlarda din G’arbda ham, Sharqda ham feodal jamiyatning
hukmron mafkurasi hisoblangan. Bu davrda cherkov eng yirik kuch bo’lgan.
Shuningdek, u siyosiy jihatdan ham o’ta markazlashgan tashkilot sanalgan.
Dindorlar amalda birdan-bir o’qimishli odamlar bo’lgan. Yurisprudensiya,](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_12.png)
![tabiatshunoslik va falsafaning mazmuni cherkov ta’limoti bilan muvofiq holatga
keltirilgan.
Muqaddas kitob aqidalari falsafiy mulohazalarning tayanch nuqtasiga
aylangan. Bu davrda bilim emas, balki e’tiqod, fan emas, balki din afzal ko’rilgan.
Teosentrizm, ya’ni Xudoga, uning mohiyatiga dunyoning birinchi sababi va
birinchi asosi sifatida yondashish o’rta asrlar falsafasiga xos xususiyatdir. Masalan,
o’rta asrlarda Xitoyda dao haqidagi ta’limot din ehtiyojlariga to’la moslashtirilgan:
dao tabiiy qonun sifatida emas, balki ilohiy qonun sifatida namoyon bo’lgan.
Buddizm falsafasi asosiy e’tiborni borliqning o’tkinchiligi va yo’qlikning
haqiqiyligi, jonning boqiyligi va abadiy ma’naviy dunyoni anglab yetish yo’lida
o’zlikni kamolotga yetkazish orqali uning o’z shakl-shamoyilini o’zgartirishi
muammolarini o’rganishga qaratgan.
Konfusiychilik feodal tuzumni oqlash uchun buddizm va daosizmning
idealistik va daosizm g’yalarini o’zlashtirgan: odamlar o’zlarining «yomon»
niyatlarini jilovlab, taqdirga bo’ysunishlari lozim. Hokimiyatga bo’ysunish, uni
ardoqlash va hurmat qilishni talab etuvchi «Osmon qonuni» haqidagi ta’limot
konfusiychilikda eng muhim ta’limotga aylangan.
G’arb Yevropa feodalizmi sharoitida ham xristian dini hukmronlik
qilgan. U o’zining odamlar aqli va qalbini nazorat qilish markazlashtirilgan
tizimini ko’p sonli tarqoq feodal davlatlarga qarshi qo’ygan. Bu nazoratni avvalo
Rim Papasi boshchiligidagi katolik cherkovi amalga oshirgan. Ayni vaqtda
cherkov qadimgi dunyoning «majusiycha» falsafasiga, ayniqsa materialistik
ta’limotlarga yot ko’z bilan qaragan. Ayni shu sababli antik davrning falsafiy
merosini o’zlashtirishga nisbatan xolisona yondashilmagan, bu meros qismlarga
bo’lib o’zlashtirilgan, asosan diniy aqidalarni mustahkamlovchi idealistik
g’oyalarni tarqatishga yo’l qo’yilgan.
O’rta asrlar Yevropasida falsafiy tafakkurning rivojlanish xususiyatlari. G’arb
va Sharq falsafiy tafakkuri XVI asrgacha har biri o’z yo’lida rivojlangan: arab
musulmon Sharqida va Ispaniyaning arablar istilo qilgan qismida falsafaga dinning
ta’siri Yevropa va Sharqiy Osiyodagidan kamroq bo’lgan. Bu davrda arab](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_13.png)
![musulmon fani rivojlanishda Yevropa fanidan ancha ildamlab ketgan. Xitoyda ham
fan, garchi din ta’siri ancha kuchli bo’lsa-da, Yevropadagidan ilg’orroq bo’lgan.
Ayrim Sharq faylasuflari o’z asarlarini antik davr mutafakkiri Demokritning
atomlar haqidagi ta’limoti, Empedokl elementlari, Pifagor matematikasi, Platon
g’oyalari, Aristotelning falsa f iy va tabiiy-ilmiy merosi, ayniqsa uning mantiq
tizimi ta’sirida vujudga kelgan ilmiy-falsafiy an’ana ruhida yaratganlar.
Yevropa falsafasida materializm o’rta asrlarda Sharqdagidek keng
tarqalmagan va madaniyatga kuchli ta’sir ko’rsatmagan. U sxolastikada realizm
bilan bir qatorda paydo bo’lgan nominalistik falsafa ko’rinishida rivojlangan va
avval ayrim narsalar va hodisalar, so’ngra ularning in’ikoslari narsalarning nomlari
sifatida talqin qilinuvchi umumiy tushunchalarda mavjud, degan g’oyadan kelib
chiqqan. Ammo falsafani ilohiyotga qaram qilishga harakat qilgan din
mafkuraning hukmron shakli sanalgan.
Ilk o’rta asrlarda falsafiy tafakkur rivojlanishining asosiy shakllari
apologetika va patristika bo’lgan. Yevropada, Vizantiyada, Old Osiyo va Shimoliy
Afrikaning ellinlashgan markazlarida xristianlikning tarqalishi boshqa diniy va
falsafiy oqimlar bilan qattiq kurash jarayonida yuz bergan. Bunda xristianlikka
qarshi neoplatonizm falsafasidan keng foydalanilgan. Ayni shu davrda apologetika ,
ya’ni xristianlikni asoslash va himoya qilish falsafasi sifatida vujudga kelgan.
Apologetika ortidan «cherkov otalari»ning falsafiy ta’limoti – patristika (lot.
pater – ota) paydo bo’lgan. Patristikaning eng yorqin vakili Gippon (Shimoliy
Afrika)dagi yepiskop Avliyo Avgustin (354-430)dir. U o’rta asrlar falsafasiga,
shuningdek falsafiy ijodning keyingi davrlardagi ko’pgina vakillariga kuchli ta’sir
ko’rsatgan.
Avgustin «haqiqiy falsafa va haqiqiy din»ni bir deb hisoblagan. Xristianlik
asoslarini u Platon falsafasidan topishga harakat qilgan. Uning fikricha, Platon
g’oyalari – «bu ijodkor ijodga kirishish oldidan yuritgan mulohazalar» 1
dir. Xudo
dunyoni yo’qlikdan yaratgan. Inson panoh topishining asosiy yo’li uning xristian
cherkoviga mansubligidir. Xristian cherkovi «ilohiy shahar»ning Yerdagi vakilidir.
1](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_14.png)
![Avgustin inson faoliyatining ikki qarama-qarshi turini tahlil qiladi: birinchi –
«dunyoviy shahar», ya’ni «Xudoga nisbatan nafrat darajasiga ko’tarilgan o’z-
o’ziga bo’lgan muhabbatga» asoslangan davlatchilik; ikkinchi – «o’z-o’ziga
nisbatan nafrat darajasiga ko’tarilgan Xudoga bo’lgan muhabbat»ga asoslangan
«ilohiy shahar». Avgustinning eng mashhur asarlari: «Ilohiy shahar», «Insoniy
shahar», «Tavba».
Avgustin ikki muhim muammo: shaxs dinamikasi va kishilik tarixi
dinamikasi muammolarini yechishga harakat qiladi. U «Tavba» asarida shaxsning
o’zligini, uning ruhiy holatlarini o’rganadi. Avgustin shaxsning ichki dunyosini
uning go’daklik yillaridan boshlab inson xristian sifatida shakllanadigan davrgacha
tavsiflaydi. U shaxsga nisbatan zo’rlik ishlatishning har qanday shakllarini
(maktabda bolaga zo’rlik ishlatishdan davlat darajasida zo’rlik ishlatishgacha)
qoralaydi. Avgustin shaxs erkinligi muammosini ilgari suradi. Oradan bir necha
asrlar o’tgach, ayni shu muammo ekzistensializm vakillarida Avgustin falsafasiga
nisbatan qiziqish uyg’onishiga sabab bo’ldi. Avgustin inson subyektiv tarzda erkin
harakat qiladi, lekin uning barcha harakatlarini u orqali Xudo bajaradi, deb
hisoblagan. Xudoning borlig’ini insonning o’zligidan, inson tafakkurining o’z-o’zi
uchun ishonchliligidan keltirib chiqarish mumkin. Avgustin shaxs uchun
o’zlikning rolini ko’rsatib berdi. Zero «Men» - tashqi dunyodan ajralib chiqadigan
va hatto undan «berkinib» oladigan intim mavjudot. Avgustin inson o’z «Meni»ni
qanday kashf etadi, degan savolga javob topishga harakat qiladi.
Tarix falsafasini ishlab chiqish ham, garchi atamaning o’zini Volter taklif
qilgan bo’lsa-da, Avliyo Avgustindan boshlangan. Antik faylasuflarda «tarixiylik»
tushunchasi mavjud bo’lmagan: yunonlar dunyoni estetik jihatdan, mukammal
koinot sifatida idrok etganlar. Avgustin esa o’tmish – hozirgi davr – kelajakning
o’zaro aloqasini falsafiy jihatdan anglab yetishga harakat qilgan. Hozirgi davr – bir
lahza, zero u o’tmishga chekinadi va kelajak sari harakat qiladi. «Insoniy shahar»
(jamiyat) hayoti buni tasdiqlaydi.
Avliyo Avgustin asarlari sxolastik falsafaning yaratilishiga asos bo’lgan va
uzoq vaqt mobaynida antik falsafani, asosan Platon, Aristotel hamda](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_15.png)
![neoplatoniklar – Plotin, Porfiriy, Prokl, Yamvlix asarlarini o’rganish manbalaridan
biri bo’lib xizmat qilgan. Plotinning universal triadasi – «yagona – aql – jon»
sxolast-faylasuflar e’tiborini o’ziga tortgan.
Sxolastika (yunon. schole – maktab) – maktab ta’limida hukmronlik qilgan va
ilohiyotga to’la bog’liq bo’lgan o’rta asrlar xristian falsafasi. XI asrda sxolastik
falsafa doirasida nominalizm va realizm o’rtasida kurash avj olgan. Dastavval:
«Xudo bir, lekin siymolarda uchta: Xudo-ota, Xudo-o’g’il va Xudo-muqaddas ruh,
degan fikrni qanday tushunish kerak?», degan sof sxolastik savol o’rtaga
tashlangan. Ammo bu savol atrofida avj olgan bahs-munozara uning chegarasidan
chetga chiqqan va tom ma’noda falsafiy xususiyat kasb etgan: amalda yakka va
umumiy dialektikasining muhokamasiga aylangan. Realistlar «umuman inson»,
«umuman uy» kabi umumiy tushunchalar – «universaliyalar» mavjudligi
to’g’risida so’z yuritganlar. Ular ayrim narsalarning mohiyati sanalgan
universaliyalar narsalargacha amalda mavjud bo’ladi va narsalarni vujudga
keltiradi, deb hisoblaganlar. Bu ashaddiy realizm zamirida Platonning «g’oyalar
dunyosi» va «narsalar dunyosi» haqidagi ta’limoti yotadi.
Nominalistlar «universaliyalar narsalardan keyin vujudga kelgan nomlardir»,
degan fikrni ilgari surganlar. Ayrim narsalar, masalan, odamlar, uylargina realdir,
«umuman inson» yoki «umuman uy» esa faqat so’zlar yoki nomlar bo’lib, ularning
yordamida odamlar ayrim predmetlarni umumlashtiradilar. Mo’tadil nominalistlar
insoniy tushunchalarda ayrim narsalardagi o’xshash jihatlarning in’ikosi sifatida
umumiylik mavjudligini taxmin qilganlar.
Realizm umumiylikka narsadan oldin paydo bo’luvchi ideallik sifatida
yondashgan, ya’ni amalda umumiy va yakkaning aloqasi to’g’risidagi idealistik
konsepsiyani ishlab chiqqan bo’lsa, nominalizm bu muammoni materialistik yo’l
bilan yechishning o’ziga xos timsoli bo’lgan.
Shunday qilib, realistlar va nominalistlar o’rtasidagi bahs falsafiy tus olgan,
chunki unda umumiy va yakkaning tabiati muammolari, ularning dialektikasi
amalda muhokama qilingan.](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_16.png)
![Foma Akvinskiy (1225-1274) katolik teologiyani yaratgan va sxolastikani
tizimga solgan mutafakkir sifatida e’tirof etiladi. Uning eng mashhur asarlari:
«Teologiya yig’indisi», «Falsafa yig’indisi», «Majusiylarga qarshi yig’indi».
Ularda muallif asosan Aristotel asarlariga tayanadi. Foma Akvinskiy Aristotel ijodi
bilan Sharqqa salb yurishi chog’ida tanishadi. Uning ontologiyasida borliq ham
ehtimol tutilgan, ham amalda mavjud deb qaraladi. Borliq - ayrim narsalarning
mavjudligi, ya’ni substansiyadir. Foma Akvinskiy imkoniyat va voqyelik kabi
kategoriyalar bilan bir qatorda materiya va shakl kategoriyalarini ilmiy muomalaga
kiritadi. Bunda materiya imkoniyat sifatida, shakl esa – voqyelik sifatida qaraladi.
Foma Akvinskiy Aristotelning shakl va materiya haqidagi asosiy g’oyalaridan
foydalanib, din haqidagi ta’limotni ularga to’la bo’ysundiradi. Materiya shaklsiz
mavjud bo’lmaydi, shakl esa oliy shaklga yoki «shakllarning shakli» - Xudoga
bog’liqdir. Xudo esa sof ma’naviy mavjudot. Shaklning materiya bilan birikuvi
moddiy dunyo uchungina zarur. Boz ustiga materiya (Aristoteldagi kabi) passivdir.
Unga shakl faol tus beradi.
Foma Akvinskiy «ilohiy borliq», hamonki u o’z-o’zidan ravshan narsa emas
ekan, tafakkurimiz anglashga qodir bo’lgan narsalar orqali isbotlanishi lozim. U
Xudo borligining hozirgi zamon katolik cherkovi ham foydalanuvchi o’z dalil-
isbotini taklif qiladi.
Foma Akvinskiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari ham diqqatga sazovor. U
shaxs - «oqilona tabiatdagi eng olijanob» hodisa, deb hisoblagan. Uning fikricha,
shaxs aql-zakovat, sezgilar va iroda bilan tavsiflanadi. Aql-zakovat irodadan ustun
turadi. Ammo Xudoni bilishni Foma Akvinskiy Xudoga bo’lgan muhabbatdan
keyingi o’ringa qo’yadi, ya’ni sezgilar, agar ular oddiy narsalarga emas, balki
Xudoga qaratilgan bo’lsa, aqldan ustun bo’lishi mumkin.
Foma Akvinskiy o’zining «Podsholar boshqaruvi haqida» asarida insonga
avvalo ijtimoiy mavjudot sifatida, davlatga esa xalq farovonligi haqida g’amxo’rlik
qiluvchi tashkilot sifatida yondashadi. Hokimiyatning mohiyatini u axloq, xususan
yaxshilik va adolat bilan bog’laydi va hatto xalqning adolatsiz podsholarga qarshi
bosh ko’tarish huquqi to’g’risida so’z yuritadi.](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_17.png)
![Foma Akvinskiy ikki qonun: Xudo odamlar ongi va qalbiga joylagan «tabiiy
qonun» va cherkovning davlat va fuqarolik jamiyatidan ustunligini belgilovchi
«ilohiy qonun» haqidagi muammoni ham muhokamaga kiritadi. Uning fikricha,
dunyoviy hayot bo’lg’usi ma’naviy hayotga tayyorgarlikdir. Podshoning
hokimiyati oliy – ma’naviy hokimiyatga bo’ysunishi lozim. Bu hokimiyatni
osmonda – Iso Masih, Yerda – Rim Papasi boshqaradi. Foma Akvinskiy siyosiy
hokimiyat shakllarini muhokama qilar ekan, Aristotel kabi monarxiyani afzal
ko’radi.
Foma Akvinskiy falsafasi XIV asrdan boshlab dominikan sxolastlar i ning
bayrog’iga aylandi, XVI a srdan e’tiboran iyezuitlar tomonidan targ’ib qilina
boshladi. Iyezuitlarning mafkurachilari Foma Akvinskiy falsafiy tizimini sharhladi
va takomillashtirdi. XIX asr ning ikkinchi yarmidan boshlab uning ta’limoti hozirgi
zamon falsafiy tafakkurining qudratli oqimlaridan biri sanalgan neotomizm
negiziga aylandi.
O’rta asrlarda G’arb va Sharqda falsafa rivojlanishining umumiy belgilari.
Birinchidan, o’rta asrlar G’arb va Sharq falsafasi avvalo feodal jamiyat falsafasi
bo’lib, u ilohiyot va dinning hukmronligi bilan tavsiflanadi. Feodal tuzum
sharoitida feodal mulkdorlik bilan bir qatorda hunarmandlar va dehqonlarning
shaxsiy mehnatiga asoslangan xususiy xo’jaligi mavjud bo’lgan.
SAVOLLAR.
1) Qadimgi Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlareramizdan avvalgi.
A)V-VI asrlar B)X-XI asrlar C) VII-VI asrlar
2) Anasimandr (Falesning shogirdi) u qaysi asarni yozgan.
A)”Olam” B)”Muhabbat” C) “Tabiat”
3) Sxolastika so’zining manosi.
A) Sxolastika (yunon. schole – maktab)
B)Sxolastika (ingliz. enterprise- korxona)](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_18.png)
![C)Sxolastika ( yunon. schole- xona)
4) G’arbda eng yirik cherkov otalaridan biri .
A) "Pok" B) "Pos" C)”Pod”
5) Foma Akvinskiy falsafasi qaysi asrdan boshlab dominikan sxolastlar i ning
bayrog’iga aylandi.
A)XI B) XIV C)XV
6) Yeley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofakt yer av nechanchi asrda
shoir va faylasuf bulgan
A) (yer.av. VI-V asr)
B) (yer.av. VI-VIII asr)
C) (yer.av. VI-IV asr)
7) Kim «haqiqiy falsafa va haqiqiy din»ni bir deb hisoblagan.
A)Foma Akvinskiy
B) Avguston
C)Yeley
8) “Patristika” so’zi qaysi so’zidan kelib chiqqan.
A) Ota (Pedro) B) Ota (Peru) C) Ota (Peru)
9) Qadimgi Yunonistonning efera shahrida (yer.av. 544-583 yillar) qaysi
faylasuf yashagan.
A)Avguston B)Yeley C) Geraklet
10) Kim Italiyada tug’ilgan, 1093 yilda Kenterberiysk shahrining
arxiyepiskopi etib tayinlanadi.](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_19.png)
![A) Anselm B)Amir Temur C)Geraklit](/data/documents/7886e89b-e03d-4425-a0ed-a5b36d9090f6/page_20.png)
MAVZU: Falsafiy tafakkur taraqqiyotining bosqichlari REJA: 1.Qadimgi Yunon-Rim falsafiy maktabi.Antik falsafada Demokrit, Geraklit, Aflotun va Arastu ta’limotlari. Ellinizm davri falsafasi 2.Xristianlik va Avriliy A vgustin falsafiy ta’limotining vujudga kelishi 3.Ilk o’rta asrlar falsafiy tafakkur rivojida apologetika, patiristika va sxolastika. Nominalizm va realizm.
1 -masala. Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va Rimga tegishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda Milet falsafiy maktabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arju va boshqalarning falsafiy, tabiiy-ilmiy, ijtimliy-axloqiy ta’limotlari o’rganiladi. Qadimgi Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlareramizdan avvalgi VII-VI asrlar o’rtasida Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksmenlardir. Uning asoschisi Fales (yer.av. 624- 547 yillar) o’z davrining yetuk siyosiy arbobi, jo’g’rofi, faylasufi bo’lgan. Fales ta’limotiga ko’ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido-suvdan paydo bo’lgan va yana suvga aylanadi hamda bu moddiy birlik doimo o’zgarishida bo’ladi. Anasimandr (Falesning shogirdi) (yer.av. 610-546 yillar). U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yetib kelmagan. Fales olamning asossiga suvni qo’ygan bo’lsa, Anaksimandr dunyo cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat deydi. Anaksimandrning fikricha, xamma narsa apeyrondan kelib chikadi va ma’lum bir vaktda apeyronga kaytadi. Apeyronning doimiy xarakat qilib turishi, Anaksimandrning fikricha, qarama-qarshiliklarning kelib chiqishi tufayli bo’ladi, buning natijasida bir xil narsalar paydo bo’lib, boshqalari yo’qolib turadi. Dunyodagi bu narsalarning mavjudligi hech qanday xudolarning ta’siriga muhtoj emas. Anaksimandr qadimgi Yunoniston fanida odamning paydo bo’lishini isbotlashga uringan olimlardan biri bo’lib hisoblanadi. Uning fikricha hayvonlar dunyosi qurib qolgan dengiz ostida paydo bo’lib, birinchi hayvonlar suvda yashyaganlar keyinchalik qirg’oqqa chiqqanlar, odamlar esa baliqlardan paydo bo’lgan. Milet maktabining keyingi vakili Anaksimen (yer.oldin 585-525 yillar) hisoblanadi. Anaksimen Anaksimandrning shogirdi bo’lib, uning mavhum materiyasi «apeyron»dan yanyada konkret materiya formasiga – havoga qaytadi. Anaksimenning fikricha, butun narsalar doimiy harakatdagi havodan paydo bo’lib va yanya havogv qaytib turadi. Siyraklashib, suyuqlashib ketgan havo olovga, suyuqlashib ketgan havo esa yerga, toshga aylanadi. Havo Anaksimenning
fikricha, sovuqdan suyuqlashib va issiqdan quyuqlashib turadi. Uning fikricha, xudolarning o’zlari moddadan-havodan kelib chiqib, kosmik o’zgarishlar xudolarning ta’siri bilan emas, balki moddaning doimiy o’zgarishi natijasida paydo bo’ladi. Qadimgi Yunonistonning efera shahrida (yer.av. 544-583 yillar) Geraklit degan faylasuf yashagan. U qadimgi Yunonistondagi stixiyali dialektikaning asoschisi bo’lib hisoblanadi. Geraklit miletchilar singari dunyoning boshlang’ich asosi deb konkret modda – olovni oladi. Geraklitning fikricha, dunyo qonuniy ravishda alangalanib va so’nib turuvchi olovdir. «Hamma narsadan tarkib topgan dunyoni, - deydi Geraklit, - xudolardan ham hech biri yaratmagan, dunyo qonuniyat bilan so’nadi, abadiy tirik olov bo’lib kelgan, hozir ham shunday va bundan keyin ham shunday bo’lajak». Geraklit ta’kidlaganidek: «Hamma narsa mavjuddir va ayni zamonda mavjud emasdir, chunki hamma narsa oqib turadi, hamma narsa doimiy bo’lish va yo’qolish jarayonidir». Geraklit o’zining «hamma narsa oqib turadi, ammo hamma narsa doimo o’zgarib turadi» degan dialektik fikri bilan dunyoni oqib turadigan daryo bilan taqqos qiladi. Geraklit: «oqib turgan daryoga ikki marta tushib bo’lmaydi», - deydi. Daryo oqib turishi tufayli, har bir tushganimizda unda yangi suvlar oqib turadi. Geraklitning fikricha, tabiatning doimiy o’zgarib turishining sababi – narsalarning ichki qarama-qarshiliklaridir. «Hamma narsa kurash orqali maydonga keladi»- deydi Geraklit. Uning fikricha, qarama-qarshiliklar o’zaro kurash holatida bo’lib turganlari holda, bir- birlariga o’tib turadilar. Geraklitning fikricha, doimiy o’zgarish, harakat va o’zaro qarama-qarshi tomonlarga o’tish – jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog’liq. Masalan, Dengiz suvi inson ehtimoli uchun yaroqsiz bo’lsa baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning fikricha bilish jarayoni kishi sezgi organlari orqali olingan tasavvurlardan boshlanib, tafakkur orqali takomillashadi.
Pifagor (yer.av. 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashyab o’tgan. U qadimgi yunonistonda diniy-mafkuraviy falsafiy maktab, ya’ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o’zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan chiqisha olmagan. Va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko’chib ketgan, o’sha yerda o’z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilarning ta’limotiga ko’ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki ideallashgan raqamlar yotadi, narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar mahsulidir. Pifagorchilar birinchi bo’lib yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo’lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U tartib to’g’risidagi ta’minotni yaratib, faqat aristokratlar o’rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muhim rol o’yonaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir. Yeley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofakt (yer.av. VI-V asr) shoir va faylasuf bulgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilim olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so’nggi yillarini eley shahrida o’tkazgan. Tarixchi Diogen Layertskiyning yozishicha, ksenofont «Tabiat haqida» asarlarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. U ko’p xudolika hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o’simlik dunyosiga dahldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib ltfologiyani rad etishga harakat qilgan. Uning falsafiy ta’limotiga ko’ra, tabiat- o’zgarmas va harakatsizdir, «hamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi», «biz hammamiz yerdan tug’ilganmiz va yerga aylanamiz. Ksenofont qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo’lib bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga turtki bo’ldi. Qadimgi yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o’rin tutadi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoselogiya (bilish to’g’risidagi fan) muamolari bilan щ ug’ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, yani o’qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan
iborat bo’lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o’rnatishga xizmat qilgan. Ularning talimoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ko’rsatgan. Afinaning buyuk faylasufi Suqrot (yer. av. 469-399 yillar) avvalo sofistlar shogirdi bo’lib, keyinchalik ularning asosiy nuqtai nazarlarini qattiq tanqid qiladi. Odam nima, uning ongi nima? Degan savolga javob axtarish Suqrot faoliyatining asosida yotadi. «O’z-o’zingni angla!» Suqrotning yeng sevgan shiori edi. U ongning nafaqat subektiv, balki obektiv mazmunga ega ekanligini isbotlamoqchi bo’ldi, buni u aql deb atadi. Aql yesa faqat individual fikirlargagina ega bo’lib qolmasdan, yalpi umumiy, barcha uchun majburiy bilimni ham taqozo etadi. Binobarin, bahs vositasi ilk birgalikda haqiqatni izlash kerak, deydi u. Adolat nima ezgulik nima, eng yaxshi davlat qurulishi nima, degan savollarga javob berishga intiladi. Suqrot tadqiqotlari markazida xuddi sofistlar singari inson hayoti, uning jamiyatdagi o’rni va maqsadi hamda adolatli ijtimoiy tuzim muammosi turadi. Falsafa ezgulik va yovuzlikni aglav olishda odamlarga yordam berishi kerak deb xisoblaydi. U axloqsizlik amalda haqiqatni bilmaslik natijasidir,degan xulosaga kelgan.Suqrotning shogirdi Aflotin (yer.av.428-347-yillar jahon falsaafaasi tarixida o’chmass iz qoldirgan buyuk allomadir. Aflotin falsafasi g’oya asosida g’oyalar to’g’risidagi ta’limot yotadi. Aflotun narsalarining dastlabki asosini g’oya tashkil qiladi, sezgilar orqali qabul qilinadigan narsalar esa, g’oyalar dunyosining soyasidir, deb ta’lim beradi. Aflotun bir-biridan ajralgan ikki dunyo g’oyalari va narsalar dunyosi bor, odamlar ham narsalar dunyosida ya щ aydilar,deb ta’lim beradi. Aflotun fikricha,g’oyalar, doimiy, o’zgarmaydi, real borliqqa ega; sezgiorganlarimizda ifodalangan narsalar esa paydo bo’lib yo’qolib turi щ lari tufayli doimiy o’zgaruvchan emasdirlar. Uning fikricha,yeng oliy g’oya-bu xudo to’g’risidagi g’oya. Aflotuning bu fikirlari idealizm bilan din o’rtasidagi bog’lanishning yaqqol ifodasidir. Uning aytishicha, sezgi organlarimiz orqali olingan g’oyalar dunyosi to’g’risidagi bilimgina haqiqiy bilim bo’la oladi. Aflotun o’zining bilish nazariyasi asosiga doimiy g’oyalar va o’tkinchi narsalar dunyosini qo’yishi tufayli, bilim-