Mavzu: Fonetika haqida ma’lumot Reja: 1. Fonetikaning obyekti, maqsad va vazifalari. 2. Fonetik birliklar. 3. Fonetik birliklarning til tizimidagi vazifalari. 4. Fonetikaning tekshirish uslubi va maqsadiga ko ra turlari.ʻ 5. Fonetikaning to rt aspekti: fizik-akustik, anatomik-fiziologik, eshitib ʻ his etish, lingvistik-funksional.

. Fizik – akustik tabiat, tovushning baland-’astligi, tovush kuchi, tovush tembri cho ziqligi, gerts,detsibel, tebranish, infratovush, ulg‘tratovush, bas, so rana,ʻ ʻ amilituda, formant, s’ektograf, fonologik cho ziqlik, sifat belgilari, nutq ʻ a’zolarining anatomiyasi, nafas a’’ar’ti, bo g‘iz bo shlig‘i, un ‘aychalari, ʻ ʻ ovoz manbai, xalqum, og‘iz bo shlig‘i, burun bo shlig‘i, nutq a’zolarining ʻ ʻ fiziologiyasi. 1. Fonetikaning obyekti tilning tovush tomoni, fonetik qurilishidir. Tilning tovush tomoni nutq tovushlari, bo g‘in, urg‘u, ohang (intonatsiya, ʻ melodika) kabi birliklarni o z ichiga oladi. ʻ 2. Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning fizik-akustik, anatomik-fiziologik va lingvistik-funksional asoslarini o rganish, ularning til ʻ mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Bunday maqsad uning quyidagi vazifalarini belgilaydi: a) tovush, urg‘u, melodika kabi birliklarning yuzaga kelish qonuniyatlarini o rganish; b) talabalarni yuqoridagi qonuniyatlar va ʻ shu qonuniyatlarga oid ilmiy-nazariy fikrlar bilan tanishtirish; v) talabalarda fonetik tahlil ko nikmalarini shakllantirish. ʻ 3. Har qanday tilning fonetik birliklari dastlab ikki guruhga-segment va supersegment birliklarga bo linadi: a) segment birliklarga nutq tovushlari ʻ va bo g‘in kiradi. Bunday birliklar so z yoki morfemalar tarkibida birin-ketin ʻ ʻ keladi, yotiq (gorizontal) yo nalishda bir-biriga ulanib, zanjirsimon tarzda ʻ joylashadi. Masalan: kitob so zidagi 5 ta tovush (k, i, t, o, b) va 2 ta bo g‘in ʻ ʻ (ki-tob) segment birliklar, demak, shu so z tarkibidagi qismlar sanaladi; b) ʻ supersegment birliklarga urg‘u, oHang, melodika. pauzalar kiradi. Bunday birliklar so zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit aloqador bo lib, ularni ʻ ʻ so z, gap yoki nutqdan ajratilgan holda tasavvur qilib bo lmaydi. SHuning ʻ ʻ uchun ularni ustama hodisa (M. Mirtojiev) deb nomlash hollari ham uchradi. 1. Fonetik birliklar til tizimida quyidagi vazifalarni bajaradi:

1) shakllantiruvchi vazifa. Bunda fonetik birliklarning so z yokiʻ morfemalar tarkibida yoxud gap va nutq tutszilishida qurilish materiali sifatida ishtirok etishi nazarda tutiladi. CHunonchi, paxta so zining tarkibiy ʻ tuziliishida 5 ta tovush (p, a, x, t, a) ikkita bo g‘in (pax-ta) va bitta so z ʻ ʻ urg‘usi (paxta) «qurilish materiali» vazifasida qatnashgan, bu birliklarning shu tartibda joylashtirilishidan, ‘axta so zining qiyofasi-fonetik so z ʻ ʻ shakllangan. OHang, melodika, pauza kabi supersegment birliklar ega gap qurilishi yoxud nuto ning tarkib topishida ustama hodisa sifatida qatnashadi: ʻ darak, so roq va buyruq gaplarning o ziga xos intonatsiyalari, she’riy ʻ ʻ misralardagi ohang tovlanishlari bunga misol bo ladi. Tildagi tovush, ʻ bo g‘in, urg‘u, intonatsiya kabi fonetik birliklar forma hisoblanmaydi, chunki ʻ ularning mazmun ‘lani yqq, ammo shu birliklar ishtirokida shakllangan fonetik so z yoki gap forma sanaladi, chunki ulaning ikki tomoni-ifoda plani ʻ (fonetik qobig‘i) va mazmun plani (leksik yoki grammatik ma’nosi) bor. Shu xususiyatlari asosida fonetki birliklar monorateralg‘ (unilateralg‘) hodisa, fonetik so z, morfema yoki gaplar esa bilateralg‘ hodisalar sanaladi. ʻ 2) tanishuvchi vazifa. Bunda fonetik so z tarkibidagi fonetik birliklarning ʻ shu so zni va uning ma’nosini «tanib olish» va «eslab qolish» uchun xizmat ʻ qilishi nazarda tutiladi: so z va uning ma’nosi (yoo ud morfema va uning ʻ ʻ ma’nosi) shu so zning (yoki morfemaning) fonetik qobig‘i tufayligina inson ʻ xotirasida doimiy yashaydi. Masalan, inson ‘axta so zini (fonetik so zni) ʻ ʻ eshitganda yoki o qiganda uning xotirasida «g‘o za qsimligining oq tolali ʻ ʻ yumshoq mahsuli» ‘axta so zini eshittirganda yoki o qiganda esa «g‘qladan ʻ ʻ uzunasiga(cha) tilib olingan yassi yog‘och bo lagi» esa bu keladi, bu hol Har ʻ bir so zning fonetik ‘lanidagi ma’nolar o rtasida doimiy aloqa borligidan ʻ ʻ dalolat beradi. Kq’chilik so zlarning fonetik tarkibi o zaro farqli bo lishini ʻ ʻ ʻ hisobga olsak, bunday farqlar so z ma’nolarini tafovutlash uchun xizmat ʻ qilishi ham ma’lum bo ladi: «qishloq»ni «‘ishloq»dan, «g‘o za»ni ʻ ʻ

«ko za»dan, «uy»ni «kuy»dan farqlash imkoni yaratiladi. Demak, so z vaʻ ʻ grammatik formalar o zining tovush materiyasi tufayligina nutqda ma’lum ʻ ahamiyat kasb etadi. Tovushgina so z yoki so z shaklini eshituvchi uchun ʻ ʻ borliq tusiga kiritadi. 1. Fonetika fani tilning tovush tomonini turli usulda va turli maqsadlarda o rganadi, shunga ko ra uning quyidagi turlari o zaro farqlanadi: ʻ ʻ ʻ 1. Umumiy fonetika. Fonetikaning bu turi barcha tillarning tovush tomoni uchun umumiy bo lgan qonuniyatlar va hodisalar bilan tanishtiradi. Masalan. ʻ Barcha tillarda fonetik birliklarning fizik-akustik tabiati, anatomik-fiziologik (biologik) asosi va lingvistik-funksional jiHatlari bor; barcha tillarda nutq tovushlari fonema ti’lariga birlashadi, barcha tillarda fonemalar fonologik o ’ozitsiyalar (ziddiyatlar) va korrelyatsiyalarni yuzaga keltiradi, shular ʻ orqali fonologik sistemalar shakllanadi. 2. Xususiy fonetika. Fonetikaning bu turi konkret bir tilning fonetik tizimi haqida ma’lumot beradi: o zbek tili fonetikasi, rus tili fonetikasi, ingliz ʻ fonetikasi kabi. Xususiy fonetika ayrim olingan bir tilning fonetik tizimini o rganishda umumiy fonetika xulosalariga, shuningdek, fonetikaning boshqa ʻ turlarida tq’langan tajribalarga tayanadi. Uning quyidagi ikki tutsri bor: a) tavsifiy fonetika. Bunda ayrim olinadigan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik hodisalar va faktlar statik holatda o rganiladi. Xususan, «Hozirgi ʻ o zbek adabiy tili fonetikasi» ham aslida,tavsifiy fonetikadir, chunki unda ʻ o zbek tilining fonetik tizimi, bu tizimda mavjud bo lgan fonetik faktlar (unli ʻ ʻ vaundosh tovushlarning miqdor va sifat belgilari, tasnifi, urg‘u, bo g‘in va ʻ hokazolar) hozirgi o zbek tilida qanday bo lsa shundayligicha o rganiladi. ʻ ʻ ʻ b) tarixiy fonetik. Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik hodisalar va faktlar shu tilning uzoq tarixiy taraqo qiyoti bilan ʻ bog‘lab o rganiladi, shu asosda muayyan tilning fonetik-fonologik tizimida ʻ

yuz bergan tarixiy o zgarishlar (divergentsiya, konveregntsiya faktlari,ʻ fonologik tizimdagi eskirish va yangilanish jarayonlari) aniqlanadi. SHunga ko ra u diaxron fonetika deb ham yuritiladi. ʻ 3. Qiyosiy fonetika. Fonetikaning bu turi qardosh tillarning (masalan, o zbek, qozoq. qirg‘iz, turkman va boshqa turkiy tillarning) yoo ud ʻ ʻ noqardosh tillarning (masalan, o zbek va rus, o zbek va ingliz tillarining) ʻ ʻ fonetik tizimlarini qiyosiy tadqiq qiladi. Hozirgi vaqtda o zbek va rus tillari ʻ fonetikasining qiyosiy tavsifiga oid ishlar anchagina bor. O zbek va rus ʻ tillari fonetikasini qiyosan o rganish rus maktablarida o zbek tilini, o zbek ʻ ʻ ʻ maktablarida esa rus tilini o qitish uslubiyatini takomillashtirish nuqtai ʻ nazaridan, shuningdek, o zbek-rus bilingvizmi (ikki tilliligi) masalalarini, ʻ bunday bilingvizmning Har ikkala til strukturasi va sistemasiga ta’sirini aniqlash ‘ozitsiyasidan foydalidir. 4. Eks’erimental fonetika (instrumental). Fonetikaning bu turida nutq tovushlarining u yoki bu jiHatlari maxsus asboblar (‘nevmograf, astsilograf, fonograf, s’ektrograf va boshqalar) yordamida tadqiq qilinadi, shu asosda tovushlarning sifat va miqdor belgilari (balandligi, kuchi, tembri, s’ektri, cho ziqlik darajasi), ularning artikulyatsiyasi (hosil bo lish o rni, usuli) ʻ ʻ ʻ aniqlanadi. Bunday tadqiqot natijalaridan fonetik birliklarning fonologik jiHatlarini tavsiflashda foydalaniladi. Fonetikaning to rt aspekti ʻ I. Tilning tovush tomoni ancha murakkab hodisadir: a) Har qanday tovushning fizik-akustik tabiati bor; b) Har qanday nutq tovushining biologik asosi (nutq a’zolarining Harakati va holati bilan bog‘liq jiHatlari) mavjud; v) Har qanday nutq tovushlari talaffuz etiladi va eshitiladi. Fonetik birliklarning ana shu jiHatlarini o rganish fonetikasining fizik-akustik, anatomik- ʻ fiziologik, ‘ertse’tiv va lingvistik-funksional aspektlari deb qaraladi.