FUQA ROLIK J A MIY A TIN I SHA KLLAN TIRI SH O’ZBEKISTON SIY OSIY MA DAN IY A TIN I RIVOJ LA N TI RISHN IN G A SOSIY OMILI SIFA TIDA Reja 1.Fuqarolik jamiyati moxiyati va mazmuni 2.Fuqarolik jamiyatining tuzilishi va funksiyalari 3.O‘zbekistonda Fuqarolik jamiyatining shakllanishi va rivojlanish istiqbollari

1. Fuqarolik jamiy at i: moxiy at i v a mazmuni Davlat, siyosiy xokimiyat jamiyat va uning a’zolari ustidan xukm ron bulgan mamlakatda emas, balki davlatga nisbatan shubxasiz ustunlikka ega bulgan tom ma’nodagi demokratik jamiyatda shaxs real erkin buladi, Bunday jamiyatga utish tarixan uzok jarayon bulib, u Fuqarolik jamiyatining shakllanishi bilan boglik Xush, Fuqarolik jamiyatining uzi nima? Demokratizm, inson shax siga xurmat, uning xukuk va erkinliklari kafolatlangan tuzumda ikti sodiy, ijtimoiy-madaniy va siyosiy munosabatlarga rivojlanish im konini beradigan ichki mexanizmlar kanday? Bu savolga javob berish uchun, avvalambor, «Fuqarolik jamiyati» va «jamiyat» tushunchalari urtasida uzaro bogliklikkina emas, jiddiy farklar xam mavjudligiga e’tibor berish kerak Jamiyat odamlar urtasidagi munosabatlar majmui sifatida uz rivojlanishining ma’lum yetuk boskichida va ma’lum sharoitlardagina Fuqarolik jamiyatiga aylanadi. «Jamiyat» iborasi falsafiyijtimoiy ma’noda olib karalganda, makon va zamonda mavjud bulgan, turmush tarzi xamda manfaatlari mushtarak bulgan insonlarning uzaro alokador birligidir. «Jamiyat odamlar uyushmasining maxsus shakli, kishilar urtasida amal kiladigan kuplab munosabatlar majmuasi... Mashxur alloma Abu Ali ibn Sino uz davrida ilgor karashlarni ilgari surib, jamiyatning paydo bulishi kishilarning birdamlikka bulgan tabiiy extiyojidan kelib chikkanligini, ijtimoiy tengeizlik tabiiy xolat,

mexnat ning ijtimoiy taksimlanishi jamiyat tarakkiyotining asosi ekanli gini kursatdi» 1 . Garbiy yevropalik siyosatshunos va faylasuf mugafakkirlar G. Spen ser, E. Dyurkgeym, G.F.Gegel, M.Veber va boshkalar jamiyatni tabiiytarixiy jarayon, murakkab ijtimoiy sistema deb ta’riflaganlar 2 . Yuridik adabiyotdagi talkinga kura, jamiyat kishilar urtasidagi uzaro alokadorlik maxsuli, ular xayotining muayyan tashkiliy shakli, uz ichki karama karshiliklariga ega vujud bulib, uning moxiyati insonlarning , ular uyushmalari xamda birliklarining turli-tuman (iktisodiy, axlokiy, diniy va boshka) aloka va munosabatlarida namoyon buladi 3 . Jamiyat insonlarning umumiy manfaatlari xamda extiyojlari birligi asosida, ularni kondirish maksadidagi birikuvi va kishilar urtasidagi ijtimoiy munosabatlar, alokadorlik xamkorlik ifodasidir. «Jamiyat» bilan «Fuqarolik jamiyati» kabi ijtimoiy kategoriyalar urtasidagi muxim farklar kuyidagilarda namoyon buladi: — mazkur xar ikki murakkab sistema, avvalo, uz moxiyati va tuzilmaviy tarkibi bilan ajralib turadi. An’anaviy ma’nodagi jamiyat uz tarkibiga barcha ustkurma xodisalari bilan birga davlatni xam kamrab oladi. Fuqarolik jamiyatining tarkibiga, uning institukiyaviy elementlari katoriga davlat kirmaydi. Siyosiy davlat bilan Fuqarolik jamiyati uzaro karama-karshi, lekin birga faoliyat yurituvchi, amal kiluvchi dialektik juftlikdir; — an’anaviy jamiyat muayyan mamlakatda, ya’ni bir makon va zamonda xayot kechiruvchi barcha axolini kamrab oladi. Fuqarolik 1 Фалсафа: комусий лугат. — Т., 2004. — 1246. 2 Уша жойда. 3 Теория государства и права / Отв. ред. В. М. Корельский и В. Д. Перевалов. М., 1998. С. 27.

jamiyati esa insonlarning xususiy xayot soxasidagi mulkiy, iktisodiy, ijtimo iy, xukukiy, diniy, axlokiy va boshka manfaatlarini ta’minlashga xizmat xiluvchi institutlarni (uyushmalar, ta’lim muassasalari, jamoat birlashmalari, uzini uzi boshkarish idoralari) va mexanizmlarni kamrab oladi; — Fuqarolik jamiyati insonlar birligi tarakkiyotining aloxida ma’rifiy darajasini, benazir sifat xolatini ifodalashi bilan an’ anaviy jamiyatdan fark kiladi. Bu urinda Fuqarolik jamiyati inson lar jamoasini, uning manfaatlarini siyosiy xokimiyat oldida, davlat apparati karshisida muxrfaza etuvchi uziga xos fenomen, tegishli me xanizm (majmua) sifatida maydonga chikadi; — Fuqarolik jamiyati yuksak insoniy kiyofaga ega bulgan jamiyat yoki ma’rifiy darajada uygun xayot kechiruvchi insonlar jamiyatidir 4 2 . Fuqarolik jamiyati uziii uzi boshkarish va uzini uzi tartibga solishning rivojlangan shakllariga, omma (davlat va jamiyat) va shaxs manfaatlarini makbul tarzda uygunlashtirishga, bunda shaxs manfaatlarining ustuvor axamiyatiga, inson xukuk va erkinliklarini jamiyatning oliy kadriyati deb e’tirof etishga asoslangan yangi sifat xolatini aks ettiradi. «Fuqarolik jamiyati» tushunchasi ilk bor Kadimgi Gresiya va Rimda nujudga kelgan xamda X VII- X VIII asrlarda J. Lokk J. J. Russo, Sh. L. Monteske, G. F. Gegel singari bukj faylasuflarning asarlarida rivojlantirilgan. 4 Одилкориев X . Т. Фукаролик жамиятининг мохияти ва кадриятлари тизими // Узбекистонда фукаролик жамиятини шакллантириш: муаммолар ва ечимлар. — Т., 2004. 23 -24 б.

J. Lokk «absolyut monarxiya ... Fuqarolik jamiyatiga mutlako ziddir, binobarin, u Fuqarolik boshkaruvining shakli bulishi mumkin emas», deb xisoblagan. N.Makiavelli monarxiya, aristokratiya vademokratiyadan tashkil topgan aralash shakldagi davlatni eng yaxshi davlat shakli deb e’tirof etgan, ularning xar biri boshkasini tiyib turadi va asrabavaylaydi deb xisoblagan. Shuning dek u Fuqarolik jamiyatining tinchlik va fukarolarning xavfsizligi, uz molmulki va boyligidan baxoamand bulish, xar kimning uz fikriga ega bulish vauni ximoya kilish xukuki singari kzdriyatlarini ta’riflab bergan. Fuqarolik jamiyati negizlarining falsafiy ta’rifiga biz I. Kant asarlarida xam duch kelamiz. U kuyidagilarni Fuqarolik jamiyatining asosiy goyalari deb xisoblagan: a) inson xamma narsani uz kuchi bilan yaratishi va uzi yaratgan narsasi uchun javobgar bulishi kerak b) inson manfaatlarining tuknashuvi va ularni ximoya kilish zarurligi odamlarni barkamollashishga da’vat etadi; v) xukuk bilan konunda belgilab kuyilgan Fuqarolik erkinligi insonning uzini uzi barkamollashtirishining zarur sharti, inson kddrkmmatining saklanishi va yuksalishining kafolatidir. Tabiiyki, bu goyalarni Fuqarolik jamiyati nazariyasining negizlari jumlasiga kiritish mumkin. Kant shaxslar urtasidagi ziddiyat ularni uzini uzi rivojlantirishga ragbatlantiradi, degan konsepsiyani davlatlar urtasidagi munosabatga kuchirib, yalpi xukukiy Fuqarolik jamiyatiga erishish tabiat insonni xal kilishga majbur etadigan muxim muammodir, degan xulosa chikaradi.