GEOGRAFIYa O‘QITISh METODIKASINING RIVOJLANISh BOSQIChLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

41.1630859375 KB

Скачать

MAVZU: GEOGRAFIYA O‘QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI
1. Qadimiy Turkistonda geografiya fani .
2. Qadimgi Rimda geografiya.
3. Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya fani sohasidagi
tadqiqotlari .

O`tmishda Turkiston h ududida Mu h ammad al Xorazimiy, A h mat
Farg`oniy, Abu Rayxon Beruniy, Mirzo Ulug`bek, Za h riddin Bobur kabi
ja h on fani tara qq iyotiga ulkan h issa q o`shgan zabardast olimlar etishib
chi qq an. Geografiya fanining o`lkadagi ilk kurtaklari o`sha olimlarning
asarlarida nomoyon bo`lgan. Ammo ular q oldirgan geografik
meroslaridan ya q in-ya q inlargacha to`la ba h ramand bo`la olmadik.
Geografiya o` q itish metodikasi fani uzo q shakllanish tarixiga ega.
CHunki bu fan bevosita geografik bilimlarining shakllanishi bilan
bog`li q . Mobodo geografiya mavjud bo`lmaganda edi, bu fan h am
umuman shakllanmagan bo`lur edi deyishimizga asos bor. Geografiya
bilimlari ijtimoiy jamoa tuzimidan bosh q a formatsiyalarda shakllandi va
rivojlandi. Tosh davrida h am ibtidoiy odamlar o`zlari yashab turgan
uylari atrofini o`rganishi zarur bo`lgan. CHunki, ular yashashi uchun
ozi q -ov q at va bosh q a moddiy boyliklarni fa q at atrof-mu h itdan yig`ib-
terib olishgan. Geografiyani juda q adim zamonlarda kundalik xal q
e h tiyojlari o q ibatida paydo bo`lgan desak xato q ilmaymiz.
Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari o`z sayo h atlarini,
xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirgan va shu tari q a
geografik kartalarining yaratishida asos bo`luvchi fakt va
ma`lumotlarni to`plaganlar. Q adimgi Rim, Misr, O`rta Osiyo kabi davlat
va h ududlarda bilimlar birmuncha tara qq iy etgan. 1- marta geografiya
nomini q o`llagan grek olimi Erotasfen 2 tomli «geografiya» degan
asarni yozgan.
Shu tufayli h am uni «Geografiyaning otasi» deb bejiz aytishmaydi.
Mash h ur geograf tarixchi Strobon h am 17 tomli «Geografiya» nomli

asarini yozgan. Unda mamlakatshunoslik h a q idagi bilimlar ya qq ol aks
etgan. Eng mu h imi antik davr olimlarining er to`g`risidagi tasavvurlarini
umumlashtirib bergan.
Q adimgi dunyoning (miloddan avval 2 asr) mash h ur astronom va
geograflardan biri Ptolomey h am geografiya faniga salmo q li h issa
q o`shgan. U 8 kitobdan iborat «Geografiya» nomli asarini yaratgan.
Ayni q sa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal bo`lgan.
Uning kartalaridan bir necha yuz yillar foydalanib kelingan.
Ayni q sa, O`rta Osiyodan etishib chi qq an Mu h ammad Al-Xorazimiy
va Al-Beruniylarning geografiya so h asidagi tad q i q otlari di qq atga
sazovordir.
AL-X ORA ZIMIY VA A L-BERUN IY LA RN IN G GEOGRA FIY A
SOHA SIDA GI TAD Q I Q OTLA RI.
Tarixchilar Xorazm madaniyatini eramizdan 2 ming yil ilgari
vujudga kelgan deb ta`kidlaydilar. Buni Xorazm h ududida topilgan
arxiologik q azilmalar h am tasdi q lamo q da. Xorazm i q tisodiyoti q adim
zamonlardayo q yu q ori darajada tara qq iy etgan. Bunga eramizning 1
ming yilligida juda katta kanallar tarmog`i dalolat beradi. Murakkab
sun`iy sug`orish bosh q a shar q mamlakatlaridek q umlar bilan o`ralgan.
Xorazm de hq onchiligining h am asosi bo`lib, u xorazmliklarga q ishlo q
xo`jaligini rivojlantirishda katta yutu q larga erishish imkonini bergan
edi. Buni q adimda Xorazm q urilish texnikasi irrigatsiya inshoatlari va
q al`alari tasdi q laydi.
Xorazm juda q adim zamonlardan beri Xitoy, Hindiston, YA q in
SHar q , Kavkaz, Evropa davlatlari bilan ya q indan savdo i q tisodiy alo q ada

bo`lib kelgan. Xorazm savdogarlari uddaburon, epchil bo`lganlar. Ular
mo`yna, bali q , mevalar bilan juda katta savdolar q ilar edilar. XII-XIII
asrlarda ko`xna Urganch Xorazmning eng yirik madaniy savdo sha h ri
bo`lgan. SHa h arda ma h ir ustalar, tikuvchilar, kulollar, h ar xil kosiblar
yashaganlar.
Xorazmda i q tisodiyotning tara qq iy etishi o`z navbatida fan, san`at,
madaniyatning muvoffa q iyatli rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar
yaratdi. Xorazmda yozuv h am juda q adimdan mavjud bo`lgan.
Tupro qq al`a saroyi h arobalaridan topilgan teriga va yog`ochga yozilgan
yozuv va h ujjatlarning topilishi buning misolidir. Geografika bilimlar
juda q adimdan rivojlana boshlagan. Murakkab irrigatsiya inshoatlari
q urish, q al`alar bunyod etish, h isob-kitoblarni bajara olish, erlarning
past-balandliklarini ani q bilishni ta q ozo etar edi. Bularni bajarish
geografik bilimlarsiz mumkin emas edi. Xorazmning q um cho`llari
oralig`ida joylashganligi ularni uzo q -uzo q larda joylashgan davlatlar
bilan savdo-soti q ishlarini h am yaxshi bilishni ta q ozo q ilardi.
Sug`oriladigan de hq onchilikni amalga oshirish va uni rivojlantirish
uchun kalendarlar tuzish zarur bo`lgan.
Mana shularning barchasi Xorazmda giodeziya, geografiya,
astronomiya fanlarining juda q adimdan paydo bo`lganligini ta q ozo
etadi. Hatto Xorazmda II asrga oid bo`lgan kalendarlarning topilishi va
ularning mavjudligini Beruniy o`z asarlarida yo zib q oldirgan . VIII
asrdagi arab istilolari Xorazmda fan va madaniyatning tara qq iyotini
o`nlab yillar or q aga surib tashladi. IX asrga kelib arab xalifaligi bir

necha davlatlarga bo`linib ketadi. SHu davrdan boshlab Xorazmda fan
yana tara qq iy eta boshladi.
Xuddi shu davrlarda mash h ur olimlardan biri matematik, geograf,
astronom Mu h ammad Xorazmiy olamga keldi. Beruniyning ulug`
zamondoshi va h amdiyori mash h ur matematik astronom, geograf
Xorazimiz O`rta ya q in shar q mamlakatlari geografiyasi rivojlanishida
yangi davr ochgan I asr muallimi edi. Uning bu risolasi «Er
manzaralari» kitobi deb atalib taxminan 836-847 yillarda yoziladi. U
o`zidan oldin o`tgan olimlarning shu jumladan, Ptolomeyning h am
geografik asarlarini q ayta ishlash asosida bu asarni yaratgan edi.
Xorazimiy asarlarida juda ko`p joylarning geografik sharoitini
ko`rsatuvchi jadvalni tavsiya etadi. Bundan tash q ari o`z asarlarida
tog`lar jadvalini, dengizlar, orollar va daryolarni tasvirini keltiradi.
Xorazimiy bunda er yuzasining kishilar isti q omat q iladigan q isimlarini
o`sha davrda q abul q ilingan etti i q lim kenglik zonalariga bo`lish
printsipiga amal q iladi.
Al-Xorazimiy i q limlarini kenglik darajasiga q arab bo`lishdagina
q olmasidan, shu bilan birga o`z asarida keltirilgan kartalar bilan
mash h ur geograf ekanligini h am isbotlaydi. X asrlarda Xorazmda
savdo, q ishlo q xo`jaligi, h unarmandchilik yanada rivojlanadi. Obod
sha h arlar soni ko`payadi. Uning poytaxti Urganch fan va
madaniyatning yirik markaziga aylanadi. Taxminan 1010 yilda Xorazm
shoxi Ma`mun-2 saroyida ilmiy to`garak tashkil etiladi. U «Ma`mun
akademiyasi» nomi bilan mash h urdir. «Ma`mun akademiyasi» O`rta
Osiyodagi olimlarni ma`lum davrgacha birlashtirib turadi. 1017 yilda bu

akademiya o`z faoliyatini tugatadi. Buning asosiy sababi Xorazm
Ma h mud G`aznaviy tomonidan q o`shib olinadi. U Xorazmda ijod
q ilayotgan barcha olimlarni G`aznaga cha q irib oladi. Ma`mun
akademiyasining buyuk olimlaridan biri Abu Rayxon Beruniy edi. U ____
yilda Janubiy Xorazmning markazi h isoblangan Q iyot (Kot) sha h rida
tug`ildi.
O`rta asrlarning mash h ur olimi astronom va matematik Abu Nasr
Ibn Iro q uning ustozi edi. _____ yilda Kot sha h ri Ma`mun-1 tomonidan
zarb etiladi. Beruniy o`z vatanini tashlab ketishga majbur bo`ladi. U
dastlab Kasbiy bo`yidagi Jurjon sha h rida, keyin Ray (Te h ron)
sha h arlarida isti q omat q iladi. Beruniy Jurjonda «Osari Bo q iya» (O`tmish
avlodlaridan q olgan yodgorliklar) nomli o`lmas asarini yaratadi. Asarda
yunonlar, eroniylar, arablar, sug`diyonlar, xorazimliklarning kalendar`
sistemalarini mufassal yoritadi va ularni q iyoslaydi. Asar «Kun va tun
ekanligi h a q ida so`z», «Oy va yillarning ma h iyati», «Oyning manzillari
h a q ida so`z», degan boblardan iborat.
Beruniyning «Hindiston tarixi» asarining katta q ismi
astronomiyaga bag`ishlanadi. An`ni uning 41 bobi astronomik
bilimlardan iborat. U _____ yilda dunyoda birinchi bo`lib er shari shakli
globusini yasaydi. Lekin u yasagan asbob bizgacha etib kelmagan va
uning q ismlari sa q lanmagan. Vatandoshimiz Beruniyning globus
yaratganiga h am 1000 yil to`ldi. Beruniy yaratgan asarlarning
aksariyatida geografik bilimlar keng o`rin egallaydi. Bu Beruniyning
geografiya fanida o`tmishdoshlarning yutu q larini to`la egallaganligini

ko`rsatib q olmasdan unga juda ko`p yangiliklar q o`shganligidan dalolat
beradi.
Beruniyning «Munjjimlik san`atidan boshlang`ich tushunchalar»
asosida geografik bilimlar keng o`rin egallaydi.
Asarning ayrim boblari kenglik va uzo q liklarga, joylarni i q limiga
q arab bilish va h okozolarga bag`ishlanadi.
Beruniyning er sat h idan dengizlarning ta q simlanishi to`g`risidagi
nazaryasi uning dunyo q arashi ni h oyatda keng ekanligini ko`rsatadi. U
o`zining bu asarida o`zidan oldin o`tgan geograflarning ma`lumotlarini
o`zi to`plagan ma`lumotlar bilan to`ldiradi. Beruniy o`zining geografik
tad q i q otlarida o`sha zamon sayyo h lari, savdogarlari, kuzatuvchilaridan,
xabarlaridan h am foydalangan.
Ayni q sa, bu borada minerallar, tog` jinslari, viloyatlarining uzo q ligi,
kengliklarini ani q lashda savdogar va sayyo h lardan eshitgan
materiallardan unumli foydalangan.
U ba`zan savdogarlardan olingan ma`lumotlarning noto`g`ri
ekanligini yozib q oldirgan. Adabiyotlardan yaxshi xabarlar va sayyo h lar
bilan ya q in alo q a bo`lish tufayli u Bolti q bo`ylari, O q dengiz, SHar q iy
Evropa kabi uzo q va kam o`rganilgan minta q alar h a q ida h am ko`pgina
tasavvurga ega bo`lgan.
Beruniyga ekvatorning janubidagi h ududlar h am ma`lum edi. Bu
to`g`rida u «bizda yoz bo`lgan paytda u erda q ish bo`ladi» deb yozadi. U
SHimoliy h ududlar h a q ida h am ma`lumot bergan.
XII asr sayyo h i va geografi YO q ukning aytishicha, u bir kuni
Ma h mud G`aznaviyga uzo q joydan elchi kelganini, elchi q uyoshning

h amma va q t ko`rinib turishini, u erda tun bo`lmasligini, q uyoshni
kuzatish mumkinligini h ikoya q ilib beradi. Buni eshitgan Ma h mud
G`aznaviy g`azablanib, ketgan kishini dindan q aytganlikda ayiblaydi.
SHunda Beruniy uni h ikoya q ilib, u aytayotgan narsa to`g`ri ekanligini
faktlar bilan isbotlab tushuntiradi. SHundan keyingina elchining
aytganlariga Ma h mud G`aznaviy ishonib u bilan yaxshi muomala q ila
boshlaydi. Beruniyning «Erda dengizlarning ta q simlanish nazaryasi»
O`rta asr geograflari o`rtasida munosib o`rin egallagan edi. O`sha davr
geograflari h am dengizlar ta q simlanishi h a q ida ko`p fikirlar aytganlar,
ammo o`z davri uchun nisbatan mukammal va puxtaligi bilan Beruniy
nazariyasi ekanligini 200 yil keyin yashagan arab geografi YO q ut
alo h ida o` q tirgan edi. «Munajjimlik san`atidan boshlang`ich
tushunchalar»dan tash q ari Beruniy tasviriy geografiyaning masalalari
bilan h am o`zining bosh q a asarlarida h am ko`pro q to`xtaydi.
Bu asarlarning deyarli ko`pchiligini bizgacha etib kelmagan.
Jumladan, uning mash h ur «I q limlarning bo`linishi» asari fa q at
nomidagina ma`lum. Alloma o`zining «Hindiston» asarida geografiyaga
oid juda boy meros q oldirgan. U bu asarida okean, uning so h illari,
davlatlarning katta-kichikligi h a q ida q immatli ma`lumotlar yozib
q oldirgan. Asarda Hindiston daryolari alo h ida bob q ilib berilgan. Unda
h ind daryolarining boshlanishi, rejimi h a q ida h am anchagina geografik
ma`lumotlar q oldirgan. Beruniy bu asarida h indlarning geografiya
so h asidagi mavjud bilimlarini h am umumlashtirishga h arakat q iladi.
Beruniyning bizning zamonamizgacha etib kelgan geografik
asarlaridan eng ma h imi «Turar joylar orasidagi masofalarni tekshirish

uchun joylarning o h irgi chegaralarini ani q lash h a q ida» deb ataladi. Bu
asar 1025 yilda yozilgan. Beruniy asarida er yuzining odamlari
yashaydigan q ismlarini i q limga bo`ladi. Ayni q sa, uzo q viloyatlar h a q ida
juda ko`p ma`lumotlar q idiradi. U bu asarida ettinchi i q limning q arshi
tomonidagi mamlakatlar a h olisi i q limi h a q ida so`z yuritadi. Bu erdagi
odamlar q ishda chanalarda, chang`ilarda yurishini izo h lab shunday deb
yozadi «Kishilar bu erga valakushalar» chanalar bilan keladilar, ularga
ozi q -ov q atlar tortib q orlar ustidan yurib boradilar yoki ularni itlar
tortadilar. Ikkinchi yurish vositasini suyaklardan yasaydilar va
oyo q larga bog`lab q is q a va q t ichida uzo q masofalarni bosib o`tadilar»
deydi.
Beruniy «Al- Q onun va Al-Ma`sud» asarida geografiyaga oid
ma`lumotlarni keltiradi. U bu asarida Hindiston, O`rta Osiyoning, Xitoy,
Tibet bilan bo`lgan chegaralarini u erda yashovchi a h olini ta`riflaydi.
Metrologiya va i q limshunoslik fani o`tilayotgan ko`pgina masalalarni
h am Beruniyning q ator asarlarida uchratish mumkin. Alloma g`arbiy
q it`aning mavjudligi h a q ida bashoratini alo h ida di qq atga sazovordir.
Uning bu aytganlariga asoslanib Beruniyning Amerika q it`asini
kashfiyotchisi deya olishimizga bemalol asos bor. Beruniy
geografiyaning matematik masalalari bilan h am juda mukammal
shug`ullanadi. U bu so h a bo`yicha o`nlab risolalar yozadi. Avsus,
ularning aksariyati bizgacha etib kelmagan. Beruniyning matematika,
geografiya fanlari bo`yicha eng q izi qq an masalalaridan biri geografik
ob`ektlarning kenglik va uzo q liklarning ani q lash metodini ishlab chi q ish

takomillashtirish edi. Geografik koordinatalarni ani q lash metodlari
Beruniygacha h am mavjud edi.
Beruniy o`z zamondoshlari va o`zidan oldin o`tgan olimlarning
geografik kenglik va uzo q liklarni ani q lashdagi turli metodlarni bir-
biriga ta qq oslaydi. Ularning ani q lik darajasini belgilaydi. Bosh q alarning
bu boradagi ishlariga tan q idiy yondashib, ularga o`z fikrini yozib
q oldirgan.
Beruniy «Al- Q onun» «Al-Ma` q sud» asarlarida h am er yuzidagi
ko`pgina geografik ob`ektlarning kenglik, uzunliklarini va ularning
jadvallarini keltiradi. Beruniyning kuzatishlari va o`lchash ishlari juda
ani q lik bilan bajarilgan. Xususan geografik koordinatalari borasidagi
ishlari h ozirgi zamondagidan juda oz far qq iladi. Ammo uning bu
borada o`lchash ishlari o`rta asr olimlari natijalaridan bir muncha
ani q ligi bilan ajralib turadi. Bu borada Beruniyning tarixida birinchi
bo`lib ko`pgina geografik kenglik va uzo q liklarni 15 0
0 gacha ani q likda
h isobladi.
Beruniy o`z tad q i q otlarida grek olimi Ptolomey asarlarida sayyo h va
savdogarlar materiallaridan foydalanganliklarini e`tirof etadi. Ammo
ularning aksariyatlaridan ta qq oslash ma q sadida foydalaniladi, o`zi
ko`pro q kuzatuvchilar olib boradi.
Bu Beruniyga joylarning kenglik va uzo q liklarini ani q lashda yangi
original metodlar ishlab chi q arishga imkon yaratadi. Tad q i q otchilar va
olimlar kenglikni ani q lash uchun XV asrda Tixo Brago q o`llagan metod
va farmulalar Beruniy tomonidan yaratilganligini uning «Al- Q onun, Al-
Ma`sud» asarida batafsil yoritilganligini e`tirof q iladi.

Beruniy Buxoro sha h rining kengligini 39 0
20 ’
deb o`lchaydi.
Buxoroning h ozirgi ani q li q bilan o`lchangan kengligi 39 0
20 ’
ya`ni xatolik
26 minutga teng. Bosh q a ob`ektlar va punktlar h a q idagi ma`lumotlar
h am xuddi shunday xatoliklar bilan far qq iladi.
Beruniy er kattaligini bir necha bor o`lchab ko`radi. Tekshirish
ishlarining ko`p q ismini Hindistonda olib boradi va bu borada yangi
metod ishlab chi q adi. Bu metod «Er o`lchami tog` tepasidan
ko`rinadigan pastlik garizontni kuzatish yo`li bilan ani q lash h a q ida»
asarlarida bayon etilgan. Afsus asar bizgacha etib kelmagan. Er
aylanasi uzunligi o`lchash uchun q anday joy tanlangani h a q ida u
shunday deb yozadi: «Bu ma q sad uchun men Hindistonda keng tekislik
ustidagi baland tog`ni tanladim, tekislikni sat h i dengiz sat h idan h am
tekisro q edi».
Beruniy er sat h i h ajmini h isoblab, meridian yoyi uzunligini 1 gradusi
111,6 km (111,1 h ozirgi) teng ekanligini o`lchaydi. To`g`ri, Beruniy o`z
o`lchash ishlarini «Farsang birligi» bilan bajaradi. Beruniyning bu
metodlari keyingi davrlarda unitilib ketdi. Fa q at Evropada XVI
asrdauning o`lchash ishlari q aytadan kashf etildi.
Beruniy o`zining «Burjlar va mamalakatlar proektsiyasi» h a q ida
degan asarida kartografik proektsiyalar h a q ida q ator tad q i q otlar q idadi.
Hozirgi zamon olimlari uning ba`zi proektsiyalarini h ozir h am amaliy
a h amiyatini yo` q otmaganligini ta`kidlaydi. Alloma biologiya,
minerologiya so h alarida h am buyuk kashfiyotlar q iladi va o`lmas asarlar
yozib q oldiradi.

U 1048 yilda yozib tamomlagan « Q immatba h o toshlarni bilib olish
bo`yicha ma`lumotlar» kitobi uning minerologiya so h asiga oid eng
buyuk va eng so`ngi asari sanaladi. Asarning arabcha matni 1937 yilda
Hindistonda nashr etildi. Bu kitob 2 q isimdan iborat bo`lib, 1.
Mineralogiyaga, Metallarga bag`ishlangan. Beruniy mineralogiya va
fizika fanlari tarixida birinchi bo`lib minerallarning solishtirma
og`irligini ani q o`lchaydi va bu borada maxsus asbob h am yasagan.
Olim ani q lagan solishtirma og`irliklar h ozirgi zamon fani
q o`llanilayotgan ma`lumotlardan deyarli far qq ilmaydi.
Beruniy O`rta Osiyo foydali q azilmalar h a q ida h am mu h im
tad q i q otlar q iladi. U Farg`onada asfal`t, neft` va bosh q a jinslar,
Zarafshon daryosining boshlanishi q ismida esa temir simob olish
texnologiyasiga h am to`xtaladi.
Beruniy gidrologiya so h asida h am ko`pgina ishlar olib bordi. U
Amudaryo o`zanining o`zgarishi Orol dengizining paydo bo`lishi
nazariyalarini yaratish bo`yicha h am shug`ullanadi. Uning q adimiy
sug`oriladigan rayonlarining rejimi, bulo q larning paydo bo`lishi
h a q idagi tad q i q otlari geografiya fani so h asidagi erishgan katta
yutu q laridir.
Beruniy tabiatshunoslik fani so h asida 150 dan orti q asarlar yozadi.
«Saydana», «Mineralogiya», «Hindiston», «O`tmish avlodlaridan q olgan
yodgorliklar», «Geodeziya», «Ma`sudiy q onuni» kabi asarlari alo h ida
q immatga loyi q . Beruniy ilmiy merosini o`rganish h ali tugagani yo` q . Bu
avlodlarimiz uchun h am ochilmagan q o`ri q dir. U o`zining yangi
tad q i q otchilarini kutmo q da.

Beruniy ijodiy faoliyatini o`rganishda ko`zga ko`ringan yirik olimlar
V.E.Bartol`d, M.YU.Krachkovskiy, M.N. Q ori-Niyoziy, H.H.Hasanov,
X.M.Abdullaev, I.M.Mo`minov, S.P.Tolstovlarning xizmatlari ta h singa
loyi q . O`zbekiston h ududida o`tgan «Buyuk ipak» yo`li nafa q at savdo va
madaniy alo q alarni kengaytirishda, balki geografik bilimlarni h am
to`plashda katta a h amiyatga ega bo`ldi.
O`rta asr arab yozuvidagi, geograf va tarixchilari Turkiston h ududi
geografiyasiga doir ko`pgina geografik ma`lumotlar yozib q oldirgan.
Ayni q sa, Istaxriy, Bauta, Ibn Rusta, Ibn Hardorbek, Ibn Xavkal va
bosh q a ko`pgina sayyo h larning yozib q oldirgan ishlarida georafik
ma`lumotlar anchagina uchraydi.
Ayni q sa, geografiyaga oid q immatli ma`lumotlar Ma h mud
Q ashg`ariy (XI asr) ning «Devonu lug`ati turk» (turk tili lug`ati) asarida
ko`plab uchraydi. U nafa q at til balki geografiya bilan chu q ur
shug`ullanggan. Q ashg`ariy Rimdan Xitoygacha bo`lgan h ududlardagi
tillar, mamlakatlar, sha h arlar, cho`llar, tog`lar, darg`lar, ko`llar va
bosh q a ob`ektlarni nomlari bilan q izi qq an. YOzilmay q olgan geografik
nomlarga izo h berib o`tgan. U o`z asariga dunyo kartasini h am ilova
etgan. Q ashg`ariyning bu kartasi o`sha davrning eng mukammal
kartasi h isoblangan. Asar va karta Buyuk ipak yo`lidagi hu dudlarda
savdo-soti q ishlarini avj oldirishda ko`p yillar xizmat q ilgan.
Hozirgi kunda «Buyuk ipak yo`li» ni q ayta tiklashdagi h arakatlar,
turkiy xal q larning o`zaro h amkorliklarni yanada rivojlantirishdagi
urinishlar, «Devoni lug`ati turk» asari a h amiyatini yanada oshiradi.

Ulug`bekning h am geografiya fanini rivojlantirishda salmo q li
h issasi bor. Samar q and rasadxonasida olib borgan kuzatish va ilmiy
ishlari Ziji Ko`ragoniy jadvalida aks etadi.
Asarda 200 dan orti q joylarning geografik koordinatalarini
mukammal ko`rsatib bergan. Rasadxonalar er shari globusi tuzilib,
unda i q lim chegaralari, tog`lar, cho`llar, dengizlar, daryolar belgilab
q o`yilgan.
Buyuk alloma Z.M.Bobur o`zining «Boburnoma» asarida Turkiston,
Afg`oniston, Hindistonning tabiiy, ijtimoiy-i q tisodiy geografiyasiga oid
1000 dan orti q geografik joy nomlarini bayon etirgan. Asarga bir necha
xilma-xil kartalar ilova q ilingan. «Boburnoma» asari q immatli geografik
asar bo`lib, h ozirga q adar u o`zining a h amayatini yo` q otgani yo` q . O`rta
Osiyoda etishib chi qq an Ibn Sino, A h mad Farg`oniylar geografiya
so h asiga q immatli ma`lumotlar q oldirganlar. Ayni q sa, Farg`oniyning
daryolar rejimini o`rganishdagi xizmatlari be q iyosdir.
Q adimgi geograf va sayyo h larning merosini o`rganish va bu
borada xulosalar chi q arish maktab geografiya mazmunini belgilashda
katta a h amiyatga ega. O`lkamizda bobokalonlarimizning geografik
tad q i q otlari geografiya ta`limi metodikasini shakllanishi va
rivojlanishida mu h im omil h isoblanadi.
Geografik bilimlar h ar tomonlama kengayib va tara qq iy etib,
tasvirlovchi fandan h ozirgi kundagi mukammal fundamental fan
darajasiga etdi.
Ammo maktabda fan sifatida o` q itiladigan geografiya predmeti o`z
«otasi» tara qq iyotidan birmuncha bosh q acharo q bo`lgan.

Maktab geografiyasi umumta`lim maktablarining o` q uv rejalariga
bosh q a predmetlardan keyinro q kiritilgan. Maktab geografiyasi
bo`yicha keng mi q yosda XVI asr o h iri XVII asr boshlarida chinakam
ilmiy geografik asarlar vujudga kelgan. Ayni q sa, golland geografi
Berin h ard Varen (1650-1662) (Varenius h am deyishgan) «Umumiy
geografiya» kitobi bilan shu h rat q ozongan. Kitobda er bilimlariga oid
geografik bilimlar ancha mukammal berilgan edi. Maktab
geografiyasini fan sifatida paydo bo`lishini XVII asr desak xato
q ilmagan bo`lamiz. Fa q at shu davrlardan boshlab geografiya o` q uv
predmetlari safidan o`rin ola boshladi. Hatto buyuk geografik
kashfiyotlardan keyin h am maktablarda geografiya deyarli
o` q itilmagan.
Birinchi geografiya darsliklari q atoriga M.Neander (1525-1595)
kitoblarini aytsa bo`ladi. Uning asarlarida mamlakatning o`tmishi
q izi q arli ravishda bayon etilgan. Lekin unda tarixiy ma`lumotlar
(bilimlar) ko`pro q berilgan. Uning fikricha mamlakatshunoslikning
mazmuni h ar bir mamlakatdagi q izi q arli narsa va vo q ealarni aytib
berishdan iborat bo`lishi kerak deb h isoblaydi. Q is q acha uning
mamlakatlarni tasvirlashi ko`pro q sarguzashtlar bilan bog`li q bo`lgan.
Mash h ur chex pedagogi YAn Amos Komenskiyni (1592-1970)
o` q itish metodikalarining asoschisi deyish mumkin. Komenskiy o`zining
«Ulug` didaktika» nomli asarida geografiyaning mazmuni va o` q itish
metodlari h a q ida yaxshigina g`oya va fikrlarni ilgari surgan.
U geografiyani q uyi maktablardan to akademyalargacha (oliy
ma`lumot olish) bo`lgan barcha bug`inlarda o` q itilishi shart deb chi q adi.

Kamenskiy bolaning beshigi va onasi turgan uy uning geografik
ma`lumot oluvchi manbai bo`lishi kerak deb h isoblaydi. U ta`limda sinf
dars tizimini birinchi bo`lib q o`llaydi.
U geografiya o` q itishni oddiydan murakkabga, ya q indan-uzo qq a,
xususiydan-umumiyga printsipi asosida o` q itish va rejalashtirishni
targ`ib q iladi. O` q itishda ko`rgazmali, ayni q sa rasm va kartalardan
foydalanish zarurligini q ayta- q ayta o` q tirgan.
U ko`rgazmalardan iborat rasmlar to`plami tuzgan. Ulardan
foydalanish zarurligini q ayta- q ayta u q tirgan va ulardan foydalanishning
dastlabki metodikasini h am yaratgan. O`sha davrda undan geografiya
o` q itishda h am unumli foydalanilgan. Darslarda gazeta materiallaridan
foydalanishga katta e`tibor bergan. SHveytsariyalik pedogog Genrix
Pestolotsi (1746-1827) ning pedogogika va didaktika asarlari
geografiya o` q itish bilan bog`li q bo`lgan ko`pgina masalalarga
to`xtaladi. Uning maktabida geografiya ancha ma`lumotlarga boy q ilib
o` q itilgan. Ammo uning yangiliklari geografiyada yangi davr ocha
olmagan.
XVIII asrda Pyotr I davrida geografiya maktablarining o` q uv
predmetlari q atoridan o`rin olgan. Ammo bu davrdagi geografiya
darsliklari talabga javob bermas edi. Avvalo ularning h ajmi juda katta
400-650 betni tashkil q ilgan. Kitob tili ancha og`ir bo`lib unda xorijiy
atamalar ko`p uchragan.
Rossiyada geografiya ta`limi metodikasini rivojlantirishda ato q li
pedagogik K.D.Ushinskiy geografiyani maktabdagi asosiy
predmetlaridan biri bo`lishi kerak degan g`oyani ilgari surgan. U

geografiyani o`rganishni o`z joyini, ya`ni o`lkasini o`rganishdan
boshlashni tavsiya etgan. Umuman olganda O`rta Osiyoda geografiya
ta`limining tara qq iyoti va rivojlanishi bevosita Rossiya maktablarida
geografiya o` q itish bilan bog`li q desak xato q ilmaymiz.
XVII-XIX asrlarda Turkiston h ududidagi maktablarda geografiya
deyarli o` q itilmagan. Madrasalarda eng oddiy (elementar) geografik
bilimlar bo`lgan. Lekin ularning aksariyati noto`g`ri tasavvurlardan
iborat bo`lgan. XIX asrning 60- yillarida Rossiya Turkistonni bosib olishi
q isman bo`lsa h am geografiya o` q itishga ta`sir ko`rsatmasidan
q olmagan. 1866 yilda Toshkentda boshlang`ich ma`lumot beruvchi
birinchi rus maktabi ochilgan. 1877 yilda Toshkentda birinchi
gimnaziya faoliyat ko`rsata boshladi. XIX asrning 80- yillaridan boshlab
ma h alliy a h oli farzandlari uchun maxsus rus-tuzem maktablari ochiladi.
O`zbekistonda 1-rustuzem maktablari 1884 yilda Toshkentda,
keyinchalik Xiva, Buxoroda h am ochildi. 1873 yildan boshlab «Turkiston
viloyati» gazetasi nashr etila boshladi. Bu gazeta geografiyaning fan
sifatida o` q itilishida va geografik bilimlarni tar q alishida yangi davrni
boshlab berdi. Gazetalarda e`lon q ilingan ma q olalarda ko`plab
geografik ma`lumotlar berilar edi. XIX asrning 90-yillariga kelib o`zbek
tilida geografiya o` q uv q o`llanmalari tashkil etila boshladi. Nemis
professori Gekkelning ma q olalari asosida «Er xususida ilimdan olingan
so`zlar» nomli ilk o`zbek tilidagi birinchi geografiya q o`llanmasi
nashrdan chi q di. Avvalo u «Turkiston viloyati» gazetasining 1889 yilgi
sonida e`lon q ilingan edi. 1901 yilda esa kitob tarzida chop etiladi. Bu
kitobda er shakli, kecha va kunduz, h avo, yog`inlar, i q lim h a q idagi

ma`lumotlar berilgan. XX asr boshlarida M.V.Lavrovning «Turkiston
o`lkasi geografiyasi va tarixi» nomli risolasi h am o`lkada geografiya
o` q itishda juda a h amiyatli bo`ldi. XIX asr o h iri XX asr boshlarida yashab
ijod etgan Hoji YUsuf Xay`atiy madaniyat arbobi, sayyo h va geograf
bo`lgan. U 1880 yilda globus yasagan. U yasagan globusning aylanasi
160 sm masshtabi 1 smda 250 km bo`lgan. Bu globus h ozirgi kunda
Samar q and muzeylarini birida sa q lanib kelmo q da. Toshkentda 1900
yilda dastlabki «yangi metod» maktabi ochildi. Bu maktablarda
ma h alliy a h olidan etishib chi qq an jadidlarning ta`siri kuchli bo`lgan.
Unda bolalar sinflarga bo`linib, partalarga o`tirib, darslarda o`tilgan
mashg`ulotlarni dars jadvali asosida amalga oshirilgan. «YAngi metod»
maktablarida geogralfiya o` q itila boshlanadi. 1905 yilda yangi metod
maktablari uchun o`zbek tilida geografiya darsligi va birinchi geografik
karta «Turkiston va unga yondoshgan mamlakatlar kartasi» h am nashr
etiladi. Be h budiyning» Q is q acha umumiy geografiya» (1902 y), «A h oli
geografiyasiga kirish» (1909 y), F.Karimiyning «Geografiya» (1914 y),
Munavvar Q ori Abdurashidxon o`g`lining «Er yuzi» 1915 y) nomli
kitoblari chop q ilingan. Nashr q ilingan geografiya darsliklari
o` q ituvchilar o`rtasida mu h okama q ilinar edi. Eng yaxshi geografiya
kitoblari dastur tarzida q abul q ilinib, o` q itishga tavsiya q ilinar edi.
A.Munavvar Q orining «Er yuzi» kitoblaridan birinchi nashri Turkiston
geografiyasi o` q ituvchilari o`rtasida mu h okama q ilinib, o` q ishga tavsiya
q ilinar edi. Ushbu kitob «YAngi metod» maktablari uchun yozilgan
bo`lib to 1928 yilgacha darslik sifatida q o`llanilib kelingan. O`sha davrda
bunday geografik darsliklar va o` q uv q o`llanmalarning paydo bo`lishi

o`zbek xal q ining geografik bilimlariga nisbatan e h tiyoji
oshayotganligidan va ma h alliy kadrlardan h am geograf mutaxassislik
etishib chi q ayotganligidan darak berayotgan edi.
O`sha davrdagi Turkiston h ududidan etishib chi qq an ilm-ma`rifat
namoyondalari A.Donish, Fur q at, Hoji YUsuf Hay`atiy Niyoziy,
A.Avloniylar h am maktablarda geografiyaning sifatli o` q itishga
saklmo q li h issa q o`shadilar. A.Donish astronomiya va geografiya
so h alari bo`yicha h am ilmli odam bo`lgan. U ja h olatga tushib q olmaslik
uchun dunyoviy bilimlarni egallashga q uyidagicha da`vat etadi.
«Bizning dunyoni gullatib-yashnatish uchun, er osti boyliklarini izlab
topish uchun erning h amma q it`alarini va a h olisining bilish uchun,
tug`ilganmiz. H.H.Niyoziy h am 1901 yilda Q o` q onning Hojibek Guzarida
kambag`allarning farzandlari uchun maktab ochadi. Uning bu
maktabida geografiya h am o` q itilar edi. Hamza maktabi h am
geografiya ta`limi rivojlanishida mu h im o`rin egalladi.
Ajoyib ma`rifatparvar va pedagog A.Avloniy o`zi ochgan `maktablarda
dunyoviy fanlar q atori geografiya o` q itishiga katta e`tibor bergan. U
«Geografiya» nomli kitob h am yozgan. Oktyabr` to`ntarishdan oldingi
maktablarda geografiyani fan sifatida o` q itishda Toshkentlik Sobir
Ra h imovning h am h izmatlari katta. O`sha davrdagi maktablarda bilim,
ko`nikma va malakalar h ajmini ifodalovchi h ujjatlar geografiya dasturi
va geografiya ta`limi h a q ida muayyan ko`rsatmalar beruvchi metodik
q o`llanmalar darslik bo`lmagan og`zaki bayon, su h bat metodlari
geografiya ta`limida etakchi bo`lgan. Geografiya fa q at tasvirlovchi fan
sifatida namoyon bo`lgan.

MAVZU: GEOGRAFIYA O‘QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1. Qadimiy Turkistonda geografiya fani . 2. Qadimgi Rimda geografiya. 3. Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya fani sohasidagi tadqiqotlari .

O`tmishda Turkiston h ududida Mu h ammad al Xorazimiy, A h mat Farg`oniy, Abu Rayxon Beruniy, Mirzo Ulug`bek, Za h riddin Bobur kabi ja h on fani tara qq iyotiga ulkan h issa q o`shgan zabardast olimlar etishib chi qq an. Geografiya fanining o`lkadagi ilk kurtaklari o`sha olimlarning asarlarida nomoyon bo`lgan. Ammo ular q oldirgan geografik meroslaridan ya q in-ya q inlargacha to`la ba h ramand bo`la olmadik. Geografiya o` q itish metodikasi fani uzo q shakllanish tarixiga ega. CHunki bu fan bevosita geografik bilimlarining shakllanishi bilan bog`li q . Mobodo geografiya mavjud bo`lmaganda edi, bu fan h am umuman shakllanmagan bo`lur edi deyishimizga asos bor. Geografiya bilimlari ijtimoiy jamoa tuzimidan bosh q a formatsiyalarda shakllandi va rivojlandi. Tosh davrida h am ibtidoiy odamlar o`zlari yashab turgan uylari atrofini o`rganishi zarur bo`lgan. CHunki, ular yashashi uchun ozi q -ov q at va bosh q a moddiy boyliklarni fa q at atrof-mu h itdan yig`ib- terib olishgan. Geografiyani juda q adim zamonlarda kundalik xal q e h tiyojlari o q ibatida paydo bo`lgan desak xato q ilmaymiz. Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari o`z sayo h atlarini, xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirgan va shu tari q a geografik kartalarining yaratishida asos bo`luvchi fakt va ma`lumotlarni to`plaganlar. Q adimgi Rim, Misr, O`rta Osiyo kabi davlat va h ududlarda bilimlar birmuncha tara qq iy etgan. 1- marta geografiya nomini q o`llagan grek olimi Erotasfen 2 tomli «geografiya» degan asarni yozgan. Shu tufayli h am uni «Geografiyaning otasi» deb bejiz aytishmaydi. Mash h ur geograf tarixchi Strobon h am 17 tomli «Geografiya» nomli

asarini yozgan. Unda mamlakatshunoslik h a q idagi bilimlar ya qq ol aks etgan. Eng mu h imi antik davr olimlarining er to`g`risidagi tasavvurlarini umumlashtirib bergan. Q adimgi dunyoning (miloddan avval 2 asr) mash h ur astronom va geograflardan biri Ptolomey h am geografiya faniga salmo q li h issa q o`shgan. U 8 kitobdan iborat «Geografiya» nomli asarini yaratgan. Ayni q sa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal bo`lgan. Uning kartalaridan bir necha yuz yillar foydalanib kelingan. Ayni q sa, O`rta Osiyodan etishib chi qq an Mu h ammad Al-Xorazimiy va Al-Beruniylarning geografiya so h asidagi tad q i q otlari di qq atga sazovordir. AL-X ORA ZIMIY VA A L-BERUN IY LA RN IN G GEOGRA FIY A SOHA SIDA GI TAD Q I Q OTLA RI. Tarixchilar Xorazm madaniyatini eramizdan 2 ming yil ilgari vujudga kelgan deb ta`kidlaydilar. Buni Xorazm h ududida topilgan arxiologik q azilmalar h am tasdi q lamo q da. Xorazm i q tisodiyoti q adim zamonlardayo q yu q ori darajada tara qq iy etgan. Bunga eramizning 1 ming yilligida juda katta kanallar tarmog`i dalolat beradi. Murakkab sun`iy sug`orish bosh q a shar q mamlakatlaridek q umlar bilan o`ralgan. Xorazm de hq onchiligining h am asosi bo`lib, u xorazmliklarga q ishlo q xo`jaligini rivojlantirishda katta yutu q larga erishish imkonini bergan edi. Buni q adimda Xorazm q urilish texnikasi irrigatsiya inshoatlari va q al`alari tasdi q laydi. Xorazm juda q adim zamonlardan beri Xitoy, Hindiston, YA q in SHar q , Kavkaz, Evropa davlatlari bilan ya q indan savdo i q tisodiy alo q ada

bo`lib kelgan. Xorazm savdogarlari uddaburon, epchil bo`lganlar. Ular mo`yna, bali q , mevalar bilan juda katta savdolar q ilar edilar. XII-XIII asrlarda ko`xna Urganch Xorazmning eng yirik madaniy savdo sha h ri bo`lgan. SHa h arda ma h ir ustalar, tikuvchilar, kulollar, h ar xil kosiblar yashaganlar. Xorazmda i q tisodiyotning tara qq iy etishi o`z navbatida fan, san`at, madaniyatning muvoffa q iyatli rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Xorazmda yozuv h am juda q adimdan mavjud bo`lgan. Tupro qq al`a saroyi h arobalaridan topilgan teriga va yog`ochga yozilgan yozuv va h ujjatlarning topilishi buning misolidir. Geografika bilimlar juda q adimdan rivojlana boshlagan. Murakkab irrigatsiya inshoatlari q urish, q al`alar bunyod etish, h isob-kitoblarni bajara olish, erlarning past-balandliklarini ani q bilishni ta q ozo etar edi. Bularni bajarish geografik bilimlarsiz mumkin emas edi. Xorazmning q um cho`llari oralig`ida joylashganligi ularni uzo q -uzo q larda joylashgan davlatlar bilan savdo-soti q ishlarini h am yaxshi bilishni ta q ozo q ilardi. Sug`oriladigan de hq onchilikni amalga oshirish va uni rivojlantirish uchun kalendarlar tuzish zarur bo`lgan. Mana shularning barchasi Xorazmda giodeziya, geografiya, astronomiya fanlarining juda q adimdan paydo bo`lganligini ta q ozo etadi. Hatto Xorazmda II asrga oid bo`lgan kalendarlarning topilishi va ularning mavjudligini Beruniy o`z asarlarida yo zib q oldirgan . VIII asrdagi arab istilolari Xorazmda fan va madaniyatning tara qq iyotini o`nlab yillar or q aga surib tashladi. IX asrga kelib arab xalifaligi bir

necha davlatlarga bo`linib ketadi. SHu davrdan boshlab Xorazmda fan yana tara qq iy eta boshladi. Xuddi shu davrlarda mash h ur olimlardan biri matematik, geograf, astronom Mu h ammad Xorazmiy olamga keldi. Beruniyning ulug` zamondoshi va h amdiyori mash h ur matematik astronom, geograf Xorazimiz O`rta ya q in shar q mamlakatlari geografiyasi rivojlanishida yangi davr ochgan I asr muallimi edi. Uning bu risolasi «Er manzaralari» kitobi deb atalib taxminan 836-847 yillarda yoziladi. U o`zidan oldin o`tgan olimlarning shu jumladan, Ptolomeyning h am geografik asarlarini q ayta ishlash asosida bu asarni yaratgan edi. Xorazimiy asarlarida juda ko`p joylarning geografik sharoitini ko`rsatuvchi jadvalni tavsiya etadi. Bundan tash q ari o`z asarlarida tog`lar jadvalini, dengizlar, orollar va daryolarni tasvirini keltiradi. Xorazimiy bunda er yuzasining kishilar isti q omat q iladigan q isimlarini o`sha davrda q abul q ilingan etti i q lim kenglik zonalariga bo`lish printsipiga amal q iladi. Al-Xorazimiy i q limlarini kenglik darajasiga q arab bo`lishdagina q olmasidan, shu bilan birga o`z asarida keltirilgan kartalar bilan mash h ur geograf ekanligini h am isbotlaydi. X asrlarda Xorazmda savdo, q ishlo q xo`jaligi, h unarmandchilik yanada rivojlanadi. Obod sha h arlar soni ko`payadi. Uning poytaxti Urganch fan va madaniyatning yirik markaziga aylanadi. Taxminan 1010 yilda Xorazm shoxi Ma`mun-2 saroyida ilmiy to`garak tashkil etiladi. U «Ma`mun akademiyasi» nomi bilan mash h urdir. «Ma`mun akademiyasi» O`rta Osiyodagi olimlarni ma`lum davrgacha birlashtirib turadi. 1017 yilda bu

GEOGRAFIYa O‘QITISh METODIKASINING RIVOJLANISh BOSQIChLARI

08.08.2023

0

41.1630859375 KB

Похожие