HASHAROTLARNI BIOLOGIYASI, E KOLOGIYASI VA SISTEMATIKASI . . Reja: 1. To’liq va chala rivojlanuvchi hasharotlar. 2. Gomogenetik (ikki jinslik) va partenogenetik ko’payish usullari. 3. Poliyembrioniya, pedogenez. Tuxum, lichinka, g’umbak, imago, metamorfoz. 4. Hasharotlarga jinsiy ikki xillik (dimorfizm) 5.Tuban yoki boshlang’ich qanoqizlar kenja sinfi 6 .YUksak taraqqiyotlilar yoki qanotlilar keija sinfi.To’liq o’zgarishlilar bo’limi. .

Bu yuqorida ko’rib chiqqan organlar sistemalari hayotiy individual organlardir. Jinsiy sistemalarning biologik vazifasi ko’payish funktsiyasini bajaradi va shu bilan o’z turini saqlaydi. Hasharotlar odatda, ayrim jinsli bo’lib, shu bilan baravar ularda jinsiy dimorfizm ko’pincha ruyi-rost bilinib turadi. Erkak hasharot jinsiy organlari tuzilishidagi farqdan tashqari, ikkilamchi jinsiy belgilariga, chunonchi: katta-kichikligiga, turli ortiqlari bor – yuqligiga, rangiga, yashash va hokazolarga qarab ham urg’ochi hasharotlardan farq qilishi mumkin. Lekin qaysi jins bo’lishidan tashqari, umumiy o’xshashlik belgilar, ayniqsa embrional davrida b o’ ladi. T o’ li q siz o’ zgaruvchan ch i girtka n ing rivojlanish sxemasi. / — tuxum; 2—6 — lnchinkalar; 7 — etuk zot.

Erkak va urg’ochi hasharotlarning jinsiy organlari umumiy tuzilishi, juft jinsiy bezlardan yoki gonadalar; jinsiy apparatining juft va toq o’tkazuvchi yullaridan; qushimcha jinsiy bezlardan, tuxumni urug’lantiradigan moslamalardan tuzilgan. Urg’ochi hasharotlarda urug’ yig’gich va juftlashish xaltasi organidan iborat. Nihoyat, urg’ochi hasharotlarda har xil tuzilgan tuxum qo’ygich bo’ladi. Jinsiy teshiklari anal teshigidan oldin, ko’pincha qorin bug’inining IX sternitida, urg’ochiniki VIII sternitida bo’ladi. Ba’zi bir hasharotlarda germofroditizm juda kamdan-kam uchraydigan hodisa (tropik pashsha, bahorchilar). Ko’pgina turlarda bir jinslik tarqalgan, ya’ni erkaklari bu’o’lmay, faqat urg’ochilar bo’lishi yoki erkaklarning ba’zi bug’inlardagina paydo bo’lishi hodisasi tarqalgan. Bunday hasharotlar tuxumi partenogenetik usulda, ya’ni urug’lanmay rivojlanadi (o’simlik bitlari). Biologiya (hayot va fan) – tirik mavjudotlarning hayoti va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadigan fan. Hasharotlar biologiyasi ularning individual rivojlanish xususiyatlarini va ular bilan bog’lik hodisalarni hamda faslli, yillik hayot tsiklini va polimorfizmini o’rgatadi. Ko’p hayvonlar singari hasharotlarda individual rivojlanish protsessini yoki ontogenez, ikki davr – embrional, ya’ni tuxum ichida rivojlanish va postembrional – tuxumdan chikqandan keyini rivojlanish davriga bo’linadi. Umuman hasharotlarning rivojlanishi uch yoki turt fazaga – tuxum, lichinka, g’umbak va voyaga yetgan fazalarga bo’linadi. Demak, hasharotlar tuxumdan chiqqanidan keyin, ya’ni postembrional davridan yetuk davrga qadar bir necha marta o’zgarishga uchraydi. Bunday rivojlanish protsessi metamorfozali yoki shakl o’zgartirish rivojlanishi deb aytiladi.

Jinsiy polimorfizm ko’p tarqalgan, asosan jamoa bo’lib, in qurib yashaydigan hasharotlar – chumolilar, arilar asalarilar va termitlarga xos. Hasharotlarning xozirgi mavjud klassifikatsiyasi ancha to’liq ishlanib chiqilgan. Hasharotlar tuli o’zgarishli (Holometabola) va to’liqsiz (Hemimetabola) o’zgarishli hasharotlar gruppalariga bo’linadi. Qanoqiz gruppa hasharotlarning bir qismi (poduralar, qildumlilar va boshqalar) boshlang’ich qanoqiz (Apterygota) tuban hasharotlar deb hisoblaiadi. Ular mustaqil kenja sinf deb qaraladi. Ikkinchi qism qanoqizlar (bitlar, parxo’rlar) aslida qanotli bo’lib, so’ngra xayot kechirish obrazlariga ko’ra qa notlari reduksiyalanib ketgan shunga ko’ra (Pterygota) qatoriga kiritiladi. Keyingi yillarda olib borilgan tadiqiqotlarga binoan boshlang’ich qanoqiz hasharotlar sinfi yaqin avlodlar emasligi aniqlandi. Umuman Hasharotlar klassifikatsiyasini quyidagicha tasavvur qilish mumkin (G. YA. Bey-Biyeko, 1971). I.Tuban yoki boshlang’ich qanoqizlar kenja sinfi — Apterygota A. eitognatlilar infraksinfi — e ntognotha 1.Proturalar yoki burtsizlar turkumi — Protura 2.Poduralar yoki oyoqdumlilar turkumi — Podura 3.Dipluralar yoki ikki dumlilar turkumi — Diplura B. Tizanursimonlar infrak sinfi — Thysanurata 4.Tizanurlar yoki qildumlilar turkumi — Thysanura II.YUksak taraqqiyotlilar yoki qanotlilar keija sinfi — Pterygola To’liqsiz o’zgarishlilar bo’limi Efemeroidlar bosh turkumi - e phemeroidea 5. Kuiliklar turkumi — e phemeroptera Odiatoidlar bosh turkumi — Odonotoidea

6. Ninachilar turkumi — Odonatoptera Ortopteroidlar bosh turkumi — Orlhopteroidea 7. Suvaraksimoilar turkumi — Blatloptera 8. Beshiktervaqimonlar turkumi — Manteoptera 9. Termitlar turkumi — Isoptera 10. Ba h orikorlar turkumi — Plesoptera 11. e mbiylar turkumi — e mbioptera 12. Grilloblattidlar turkumi — Grylloblattida 13. CH o’ psimonlar turkumi — Phasmatoptera 14. To’g’ri qanotlilar turkumi — Orthoptera 15. Gemimeridlar turkumi — IIyemimerida 16. Teri qanotlilar turkumi — Dermaptera 17. Zorapteralar turkumi — Zoraptera Gemipteroidlar bosh turkumi — Hemipteroidea 18. Pichanxo’rlar turkumi — Psesoptera 19. Parxo’rlar turkumi — Mallophaga 20. Bitlar turkumi — Anoplura 21. Teng qanotlilar turkumi — Tomoplera 22. Q andalalar turkumi — Hemiptera 23. Tripslar turkumi — Thysanopteia To’liq o’zgarishlilar bo’limi Koleopteroidlar bosh turkumi — Soleopteroidea 24. Qo’ng’izlar turkumi — Soleoptera 25. yelpig’ich qanotlilar turkumi — Strepsitera Neyropteroidlar bosh turkumi— Neuropleoidea 26 . To’rqanotlilar turkumi — Neuroptera 27. Bo’ taloqlar turkumi — Raphidioptera 28. Katta qanotlilar turkumi — Megaloptera